LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de...

204
LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO 36 (\1<il. XVIII) UJGO, 200/l

Transcript of LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de...

Page 1: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO

N~ 36 (\1<il. XVIII) UJGO, 200/l

Page 2: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

PORTADA:

C;ran C:nv da "()rdcn <:ivil de ¡\lfonso X el Sabio", que pcrtcnccu ú crcgo e astn)-

1101110 i)on Rarnún Allcr Ulloa, galardón que lle foi otorgado o ano 1960 e celebrado

(Oll gran hon1enaxe popular na súa tcrra natal de La!ín {Pontc\'cdra, dioccse de l.ugo) o

4 se scrc1nbro dese n1csn10 ano. Actualn1cntc esta rncd~1tl~1 fonna parte das colecciúns do

.\'lusco l)iocesano de Lugo.

Fdita: Bibliotcc;1 del Scmi11;1rio i)ioccsano de Lugo l)cp{i<;ito Legal: LU 8SS - 1990 ISSN l llll-6831 Irnprin1c: La Voz de la Verdad, Lugo

EDICIÓN PATROCINADA POR:

SECRETARÍA XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO

FUNDACI<)N C:AIXA CALICIA

Page 3: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

LVCENSIA

MISCELÁNEA DE CULTURA E JNVESTIGACJé)N

PRESIDENCIA DE HONOR

Excmo. D. Alfonso Carrasco Rouco ()BISP() DE LlJCC)

CONSEJO DE REDACCIÓN Gonzalo Fraga Vázquez l)JRFc·1·<JR

Daniel García García

Manuel Castro Gay

Amador Lcípez Valcárcel

Nican<lro Ares Vázquez

M." Dolores Carmona Álvarez

Manuel Rodríguez Sánchez

Mario Vázquez Carballo

Argimiro López Rivas SECRETARIO

ASESORES

Luciano Armas Vázquez

Jaime Delgado Gómez

José Antonio González García

Antonio Negro Expósito

Ramón Piiieiro Campos

José Antonio Fcrreiro Varela

ADMINISTRACIÓN Biblioteca del Seminario Diocesano C:/ Ángel López Pérez, s/n. Apdo. 36 LUGO - España Correo-E: bi bliotccasem l u@tclefon ica. net

Page 4: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

GUION/DIALOGO

Cando cerro pastor de ovcllas respostou: "¡Don Miguel, entre todos lo sabemos todo!", Unamuno quedou sorprendido e moi conforme coa lapidaria afirmación (pesa a que ía contra el). Dese aserto despréndese ta1nén a excelencia <los saberes multidisciplinarcs e, polo 1ncsn10, a opor­tunidade das misceláneas (como tenta ser LVCENSIA).

É así como miran ás diversas ramas do saber os ESTUDIOS desta edición: no carnpo da astronornía e a matemática, Carlos Brandido Gutiérrez acércanos <Í. figura adnlirablc (ta111én na súa din1cnsión hu­n1ana) de N .. ü111ón Mür[i..l A/fer U/loa, o p;ran üstrcJnon10 ~~ülcgo; un ex­traordinario exen1plo de aplicación da tccnoloxía alin1cntaria na pra­xis en1prcsarial gandcira e adrninistrativa ofréccnolo o ~cu protagonis­ta, F.ladio Rigucira Sobrado, no artigo: C1s,1 Mdcán, de T,¡/"''1d,1, Lu,~o; polos can1iüos da historia local lévannos os arquiveiros 1\"1aría .JcstJS Saavcdra Carballido e \-1anucl Barrciro Río coa rclaci(rn comple­ta dos Alcaldes de L11go des¡més de la Co11stit11ció11 de Cádiz; escudri­iiando n1cnsaxcs filolóxicas e significativas Jas denonúnacións locais, Nicandro Ares Vúzqucz trata hoxe da Toponimiü do Co11cello de Fol­,l{OSo do (~ourcl e, de"ide a visic'ln teolóxica e 111cs1110 poética, J\1ario \l..ízquez e._:arhallo analiza A 111ir1..uia lhl (leuoci6n /Jo/ntlar á Nosl7 Scilo­ra dos Olios e; rü11des de L11go.

Tamén dentro da historia local lucense, Juan Carlos fermíndcz Pul­peiro detalla e co111cnta tódalas l)istinciones ele la Diputacic)n de Lugo a /o larKo (le la historia; noutro trahallo de rigurosa investigación docu­n1ental, Nicandro Ares Vázquez, baixo o título de "/\11111011is gcnitus" (N<1cido e11 /',uznwzú1}, analiza un diploma de Ord011o II e saca del im­portantes consecuencias históricas, haxiolóxicas e n1csn10 lingüísticas; e, finaln1cntc, Julio Reborcdo Pazos rcsun1c as súas investigacións biogr<lfi-

Page 5: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

cas sobre Un clérigo singular del siglo XIX: ]osé María Padilla del A¡;1ti­la, de notable -e mesmo borrascosa- actuación na diocese de Lugo.

Na sección de COMENTARIOS, tamén moi diversos, Manuel Rodrí­guez S<inchcz traduce e con1enta a bula lÍo Papa Benedicto X V 1 co no-111ean1ento (fo nouo hispo Don Alfonso Carrasco Rouco. e fai acotacións lingüísticas ó non1e de pila; Luciano Arrnas Vázqucz rcsun1c os tenias e mcnsaxe das XXII Xornadas de Tcoloxía sobre Raíces e misión do Cris­tianisnzo en (;ü/icia; Jain1e l)clgado Gómez dcsvélanos interesantes de­talles da lcuno¡;rü/ía ¡1étreü da igrexa de Sü11 Esteh,m de Riuas de MHío; Marica Campo danos unha mostra da súa creación poética en Sextinü, unha noua métrica 11a /}()esía ¡;,1le¡;a; e finalmente Henrique Alvarellos preséntanos a interesante Colección lÍe nzaquinas de escrihir Lle 1-~nrique Aluarellos l¡;lesias, seu pai, impulsor da música e a cultura en Lugo.

O TEXTO esta vez mira á arquitectura relixiosa, rescatando páxinas do proxecto do Coniunto parroquial del Ruen Pastor de Lugo, do que é autora a arquitecto Luisa Serrano c;arcía. E cérrase este número coa re­censión e comentario de LIBROS, a cargo de profesores do Seminario e outros distinguidos especialistas, que ofrecen un certo panora1na biblio­gráfico local.

•:- •:- >:-

As "presidencias de honor" son, moitas veces, algo puramente formal e protocolario. Non é este o caso de IVC:ENSIA. Quen a ostentou desde o comezo ata a pasada edición, o recordado bispo, Frei Xosé Gómez es­tivo scmprc prcto da Revista. Escribiu a prin1eira páxina, aquel outono de 1990 (data fundacional), lía íntegro cada número según o recibía da imprenta (así o confcsou públicamente) e presidíu tódalas prcsentacións e actos de LVC:ENSIA, sempre con entusiasmo e dando ánimos. O acto de presentación do nún1cro 35, xa nloi deteriorada a súa saúdc, foi unha das últin1as aparicións públicas. Hai, pois, razóns dahondo para con1-partir con toda a que chan1an1os "órbita lucensiana" (escritores, lecto­res, patrocinadores, editores, irnpresores, cte.) o pesar polo pasan1ento donoso "presidente de honor'', e a gratitude a quén foi pastor diocesano de todos querido. A paz do Seiior, Frei Xosé.

Pero a vida segue, e a tarefa requírcnos. Temos novo presidente de honra, o novo pastor diocesano, Don Alfonso Carrasco Rouco. Fn non1e de toda a "Orbita" dámoslle a benvida, e cantos facemos a Revista senti­mos o gozo e a responsabilidade de saber que ésta é unha parcelii\a da Diocese ó servicio do Reino de Deus, desde o ámbito da cultura e a in-

Page 6: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

vestigación, mm sinxclo diálogo entre todos e co mundo. Diálogo en li­bcrdadc e institucionaln1cntc atentos sen1prc ó maxistcrio e ás orienta­cións e disposicións dos nosos Pastores. Bcnvido, xa que logo, Señor Bis­po a este recuncho da Diocese, manifestándolle a nosa satisfacción polo honor da súa presidencia de LVC:FNSIA.

A tódolos lectores, escritores, patrocinadores, in1presorcs, pro1noto­rcs, cte. o agradecc1ncnto sen lírnitcs e a felicidad.e de con1partir este tra­hallo intelectual hun1anizado e a esperanza de encontrarnos todos na vindcira edición, o outono que vén. _ .............. ----_....,...~-----·

• ' tS- FUliUA._IOt l

Fray José, se1npre presente nos actos de Lucensia

Page 7: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 8: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

SUMARIO

ESTUDIOS Pág.

Ran1ún M:' Aller, o gran astróno1110 galcgo

por (;l1rlos Bründido (;utiérrcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

C:asa N1ac<in de ·raboada, Lugo

por })adío Rigueirll Sobrado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7

Alcaldl's de Lugo, después de la C:onstitución de C:á<liz por M.<l.fesús Saauedra e Manuel Barreiro................ 39

rroponi1nia Jo Conct:llo Je Folgoso do C:ourel pnr Nicandro Ares Vázqucz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

A n1irada na devoción popular j N:' S:' dos ()!los Grandes por Mario Vázquez C:Llrhdl!o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

l)istincioncs de la l)iputaciún de Lugo a lo largo de su historia por Juün C:arlos Fcn1,í11de;:. I'1t!¡1ciro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

"Pannoniis Gcnitus", S . .\1arti1lo Dun1iense

Nica11dro Ares \lázquez.............................. 101 José ,\1aría Pa<lilla del Águila, clérigo singular

fulio Rehoredo Paz_os . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

COMENTARIOS

lldcfonso - Alfonso. Bula Pontificia de BLnLdicto XVI

por Manuel Rodr(~uez Sá11chcz

El cristianisn10 en (~alicia

/uJr / ,uciano Arn1as \ld:::que;,

Iconografía pétrea: San Esteban de Ribas de J\!1iño (Saviñao)

l.'7

145

por.fain1c f)efgadu Gc)n1cz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

A sextina, nova 111étrica na poesía galega

por ML7rÍcd (;L1111po . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . 16S

.\;l<lquinas de escribir, colecciún de Enrique Alvarellos

por Hcnrique All'llrel/os . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

TEXTO

C:onjunto Parroquial del Buen Pastor (Acea de Oiga, Lugo)

por Luisa Serr,n10 c;arc/a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

LIBROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.l

Page 9: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 10: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

ESTUDIOS

O GRAN ASTRÓNOMO GALEGO DON RAMÓN MARÍA ALLER

Por CARLOS BRANDIDO GUTIÉRRFZ

Ramón Mario Aller estobu destinado poro vincule1ro, mrns o com1-ño c¡ue eltxe levoroo ó teo/oxro, ós motemót1cos. ó ostronomto. ó debu­xo /1ño/ e técnico. ó estudo dos 1d1omos

Trus 82 anos. Lo/in en pleno e representoc1óns de todo Go/100 úchnnse na Prozo do lgrexo paro homenoxeolo e inaugurar o súo esta­tuo, esculpido por Asorey. onde (rguron en bronce os dúos palabras que o de(tnen: cienoa e virtude, xo que odemois efe sob10. ero un santo.

Malia non procurar nomcan1entos, o de membro da (~on1isión de t~s­trclas Dobres da Unión Astronómica Internacional encheuno de lcdicia. Daquela era xa membro do Seminario de Estudos Galegos, da R.A. de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales e da Real Academia Gallega; conse­lleiro dos Padroados "Alfonso X el Sabio"e "Juan de la Cierva" do C.S.l.C; vocal da Delegación en Galicia do C.S.l.C.; Consclleiro de honor do C.S.I.C.

Posteriormente recibirá o nomeamento de membro da Comisión Na­cional de Astronomía, da "Sociedad Astronómica de España y Améri­ca'', "Sociedad Matemática Española", "Sociedad Astronómica de Fran­cia" e "Sociedad Belga de Astronomía y Ciencias afines". Todo isto sen esquecer a concesión da "Gran Cruz de la Orden Civil de Alfonso X el Sabio'', o nomeamento de cóengo honorario da Catedral de Santiago, e as declaracións de Filio Predilecto de Lalín e Filio Adoptivo de Santiago con medalla de ouro.

A sona do Observatorio de Lalín, primeiro en Galicia e dos máis im­portantes de España, ábrelle enseguida as portas das revistas astronómi-

Page 11: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

o ;f n

'

" ;s

~ 3" ~

:l.

::::

e :::.

.: "-

' :;

r~

b §: ~

o ;:¡

;:;-;.,

,

" "

:>:l

~ ~

' o.

;:,

" ~ ~

;;¡ º'

~ 9 ¡;_

;:¡

.,,, '

s: " ~

;:;. ' ~

;:,

' 9

~'

~

.::,

¡;;

" -

~

' ¡¡

a.-·

::::::

" "

" '

o

.., ~~

"O'"

-~

~~

;:: ::;

~}

Page 12: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DON RAMCÍN MARÍA AUFR ll

cas especializadas e o astrónomo inglés, Percy Wilkins, dá o nome de Aller a un cráter da Lúa.

O Director do Observatorio do Ebro, o P. Romaná, en certa ocasión dixo que, aínda cos anticuados instrumentos dos observatorios cspañois, se todos lles sacasen o partido que Ramón Aller sacaba ós seus, sería <loado correxir o naso atraso astronórnico.

Data e lugar de nacemento de D. Ramón

Ás O h. 35 m. do 3 de l'cbreiro de 1878, nace en Filgueiroa (Donra­miro), concello de Lalín (Pontevedra), o fillo primoxénito de D. Domin­go Enrique Aller Rodríguez, notario de Lalín, e de D." Antonina Camila Ulloa Madriñán, a fidalga do pazo ..

Ós 7 anos inicia os estudos primarios en Lalín e, ós 11, ingresa no Colexio dos Xesuítas de A Guarda. Alí, a carón do Miño, preto de Santa Tegra, fronte á portuguesa Camiña, bota o bacharclato, destacando ex­traordinarian1cnte nos estudos.

No colexio sentc que Deus o chan1a ó sacerdocio; a fa1nilia non o ve ben ó prin1eiro, mais ó se decataren da súa sincera vocación, aceptan os planos <lo Señor.

En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es­tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento en Sagrada Teoloxía en Santiago. Recibe o presbiterado en Lugo, o día 11 de Xuño de 1900, e canta a Primeira Misa.

Matricúlase por libre, en 1899, no primeiro curso <le Ciencias exac­tas na Universi<lade de Ovie<lo; en segundo traslá<lase a Madrid, onde obtén a licenciatura en Exactas o ano 1904.

Posúc, desde os 18 anos, un anteollo astronó1nico, regalo da avoa materna, e un teodolito'", agasallo <le María Lajosa, coa que desde neno terá unha fonda amizadc. C:on estes aparatos comeza as observacións e cálculos co rigor que se1nprc o caracterizará.

Observatorio de Lalín

A familia do futuro astrónomo constrúe unha casa en Lalín, <Í que se muda11' 2

' en 1892. D. Ramón instala, en 1911, os instrumentos mencio-

11) F"te instru1ncnto -di o actual director do ().A. Ramún :-vtarí<1 Allcr - scgue .1 '>t'r utilizado n;¡ <Ktuali­

J;¡Je, fundanll'ntalmcntre 11<1'> pr<Íctica~ dus .durnno\ <le ;\<,,tronnmÍ;1,dchido ú '>l"ll \'alur ped.1gú:-.ico.

(2) A o;¡¡,¡¡ acolle o .\tusco Ramón ,\l' Aller. ()n<la ela ,ícha"l" ahandonado o edifil·io do ()h,erv;ltorio.

Page 13: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Telescopio donado por Don Ra111ón ó Sentinario de l .ugo

• ~---

I~

Observatorio de Lalín (terceiro), construído en 1924

ObsenJatorio de Santiago de Compostela, construído en 1943

Page 14: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DC)l\: RAAH)i\l A1ARÍA ALLI'.R 15

nados na galería que dá ó sul; será o primeiro Observatorio Astronómi­co de Lalín, unhas instalacicíns de afeccionado, mais coa vantaxe de te­ren unha base firme de pedra para os instrumentos.

En 1912, como apéndice dun traballo de D. Antonio Vela, no Anua­rio <lo Observatorio Astronómico de Madrid aparece a súa primeira pu­blicación sobre observacións do cometa Johannesburgo 191 Oa.

A revista da "Sociedad Astronómica de España y América", en 1913 e 1914, publica traballos de D. Ramón sobre as observacións de pasos no primeiro vertical, sobre a teoría parabólica de erros -substitúe a cur­va de Gauss por una parábola- e sobre a determinación da hora e <la la­titude con pequenos instrumentos.

O cíntabro L. Ocharan Mazas, afeccionado á fotografía, monta un ohservatorio en Castro Urdiales e solicita os seus servicios. A pesar <le que tirar plarns fotográficas <lo ceo non o enche, acepta a proposta do culto montañés. Desde 1911 e durante varios anos, acode tcídolos veráns á vila do Cantábrico, menos o verán <lo 16, debido á morte do seu pai.

Para calcular as coordenadas do Obsevatorio Ocharan, concibe un 1nétodo orixinal, que consiste en rexistrar o paso das cstrelas por dous verticais perpendiculares. Será, ata a súa n1orte, un dos seus temas prefe­ridos.

(_) prirnciro observatorio presenta importantes !aguas; por esta razón ergue, nos ángulos <lo xardín da casa de Lalín, dúas casetas de madeira, que cos aparellos que enumerarei, será o chamado segundo Ohseruato­rio de Lalín. En 1917 traslada a unha das casetas o teodolito da casa Troughton & Simms de Londres, e á outra, o telescopio de 67 mm. de abertura v 105 cm. de distancia focal, dotado de novos oculares ortoscú­picos de .Stcinheil e colocado sobre unha montura deseñada por él e construida en Lalín.

Cómpre mencionar un segundo anteollo apocromático de Steinheil, con obxectivos de tres lentes, de 108 mm. de abertura e 108 cm. de dis­tancia focal, sobre unha n1ontura de Zciss, que 1). Ran1ón utilizou ata 1925, ano no que, tras recibir o de 120 mm., foi enuiado por el ó Semi­nario de /,11go, onde se atopa na actualidade.

l)ispón tamén dun cronórnetro da mariña, afinado para o te1npo n1e­dio e axustado despois ó tempo sidéreo, dun barómetro tipo fortín, dun teodolito topográfico e dun sextante.

Coa volra definitiva de Castro Urdiales, empezará unha das etapas máis fecundas do noso astrónomo: ohservacións, estudos teóricos e de aparatos, deseño dun instrumento para o método estereoscópico de Co-

Page 15: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

16 C:ARUJS BRAND/DO GUT/f.RRFZ

mas Solá ( 1918 ). Basado nestas ideas construirase un aparato para medi­das sobre fotografías, destinado ó Observatorio de París, e aínda lle so­bra tempo para publicar Algoritmia ( 1918), un interesante libro sobre análise maten1ática.

Ó finar o seu tío e mecenas, D. Saturnino Aller, déixalle o usufructo dos seus bens, ata que o herdeiro chegue a maioría de idade. De súpeto, a súa economía mellora e decide mercar unha montura ecuatorial á casa Steinheil de Munich e levantar un novo edificio.

Derruba as casetas do 2." observatorio e, no ángulo surleste do xar­din, con1eza a construír o pavillón do terceiro ()bseruatorio, con pare­des de cachotcría e dous andares, tendo o alto os sollados a distintos ni­veis. O departamento do refractor está cuberto por unha cúpula xirato­ria que se abre para dirixir o telescopio ó ceo, mentres que o teodolito fai o seguemento, abrindo un teito de <lúas pequenas comportas'''. Un ar­n1ario, situado entre o ecuatorial e o teodolito, contén un reloxio que se consulta desde os dous locais.

Rematada a obra en agosto de 1924, son instalados o teodolito, o an­teollo de Zeiss e un rcloxio eléctrico tipo Hipp, da casa Peyer Favarger & Cie., de Neuchatel. O refractor pedido a Stenheil chega en marzo de 1925, coas modificacións propostas por D. Ramón, que a casa incorpo­rará, a partir <le agora, a este tipo de telescopios. No novo observatorio preparara observacions e publicacións, fai cálculos e olla o ceo.

!'ro grama do novo observatorio''': 1) Medicións de estrelas dobres ac­cesibles ó instrumento, en particular, as rccoñccidas con10 binarias, os pares abertos de Oteo Struve e outros semellantes; 2) Exame de superfi­cies planetarias; 3) ()bservacións ocasionais e, ó estar o instru1ncnto provisto de micrómetro, posicións de cometas, se o brillo do astro é sufi­ciente.

Antes de ter o micrómetro pedido a Steinheil, adica o novo refractor á observación de superficies planetarias - destacamos as de Marte e Xú­piter - e á determinación da posición de cometas. Unha vez recibido, rea­lizará medicións sistemáticas de estrelas dobres visuais, publicadas na re­vista Astrono111ische Nachrichten, dirixida polo Dr. Kobold.

Algúns anos despois, publica na revista alemá a órbita da binaria 077 e nutras, calculadas en Lalín, e na revista Logos, entre 1931 e 1934, 8 ensa1os científicos en galego. Ata 1939, ademais das 4 estrelas dobrcs

(31 Ramón .\l. Alkr.FJ ()hserv.itorio Astronúnlico del ,1lín y sus coordenada\ geogr~ficis.Vol. 111 de Arquivo\ do Se1ninario de Estudos (;;1kgos. 1929

(4) R. ,\1. Alkr.Prograina del Ohscrv;ltorio de 1..1lín. Arquivos do Seminario dl' F~tudo~ Calegos. Vol.IV. 19.12.

Page 16: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/JON RAA!ON AIAJ!ÍA AUJ R 17

descuhertas e do deseilo e ensaio de varios aparellos científicos, cscribíu A(!{oritnzia, o n1anuscrito de lntro(Ílfcción a la Astronon1ía, a biografía do matem<Ítico Rodríguez, e publicou 44 traballos: 16 en Astrrmomis­che Nachrichten ( c'irbitas de estrelas dobres, posicións de cometas, eclip­ses, chuvia de cstrclas, cstrelas fugaces, auroras boreais), 5 na francesa L 'Astm1Hmúe, 4 en Arquil-os do Seminario de Estudos c;,1/egos, 2 en Lc1s Cie11cú1s, 1 1 en Rez•ista de /,, Sociedad Astm111í111ica de 1-:spmla y A111érica, 4 en Ibérica, un no Anuario liel CJhseruatorio Astro11c)n1ico lÍC Maílrid, un na Reuista Mutc111ática His/hlno-,unericana'''.

Os colegas estranxciros, cando oían de labios de D. Ran1ón: "e/ ¡1cr­sonal lle/ ()/Jserl'ütorio se reduce a la unúialf", non concebían que el só fose quen de desenvolver tanto traballo.

D. Ramón en Santiago de Compostela

En 1939, para in1partir as disciplinas de rnatén1jricas dos Jous cur­sos de ciencias exactas, a Univcrsidadc só contaba cun profesor de insti­tuto, polo 4ue o reitor, C. Ruiz del Castillo, coida que D. Ramón é o máis indicado para explicar a Xeometría analítica e os dous cursos de Anúlise 111ate111~í.tica. Este, tras unha reunión co reitor e co decano de ciencias, acepta.

É nomeado o 13 de decembro de 1939 e toma posesión o 7 de xanei­ro de 1940. "Desde entonces he desempeñado la más noble de las profe­siones después del Sacerdocio"", dirá el.

Cando Aller Ulloa corneza en Santiago, Vida! Abascal fai xestións coas deputacións de Galicia eco reitor da universidade a fin de que se lle outorguc carácter oficial ó ()hservatorio de Lalín. () reitor recibe os da­tos precisos do propio l). llan1ón e encarga ó director das obras da llc­sidencia de estudantes, de preparar axiiía os planos do Observatorio de Santiago.

As características do pavilkm de Santiago descríbeas D. Ramón:'-, "El pabellón de Santiago se proyectó exclusivamente para los instrumentos de Lalín, pero n1ejoran<lo las condiciones de instalación, cspccialn1cntc para el teodolito. Por eso, adem<Ís de la cúpula dedicada al ecuatorial, en vez de un ditninuto techo de con1puertas se hizo otra cúpula para el aparato altacimutal ". Foi dotado de servicios, un gabinete de trabal lo e unha biblioteca provisoria, que c1npczaría cos libros e revistas de Lalín.

(Si J.A. Do..:nbo Dur.lntcz,dirc..:tnr do O. A. R .. \l. :\lkr. La obra ..:it:ntífi..:a dl' Alkr Ulloa. Páx.11. (61 E. Vi<l,11. R:1111ú11 \1. Alkr lllloa. Páx.42. Cok..:..:it'm: l lnmhrcs que hicieron C,ilióa.,. r'I I{. ,\\. :\ller. Lo" ()h~en,ltono" de L1lí11 ~ S;11ni:1go. Puhli..:a..:ionc~ del ()h~cn·;uono de ~.1nti;1go.

1 .1944.

Page 17: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

1 S CARLOS RRAND!D() r;uni:1rnLZ

Posteriormente ampliarase coa construcción dunha sala 1ncridiana, unha vivcnda para o conserxc, dous cuartos para os astrónornos pasaren a noite, e mellorarase a hihlioteca.

Unha vez o astrónomo en Santiago, o Prof. Navarro Borrc.í.s e o secre­tario do C. S. l. C., .José M." Alhareda, espallan a súa sona polos am· bientes científicos de Madrid. O primeiro non acouga ata conseguir a impresión de Iniciación a la Astronon1ía; o segundo, cando ve o curricu­lum vitae de D. Ramón, noméao consclleiro de honra do C:. S. de Inves· tigaciúns C:icntíficas, concédelle unha suhvcnción ó nacente ()hsevato­rio, encárgalle un anreollo de pasos ú casa Askania de Berlín -serú envia· do finais de l 941- un harón1ctro, un rcloxio e un cronógrafo ó Instituto Tórres Quevedo de Física aplicada.

Despois de explicar Xcometría analítica e Anúlise matemática 1 e 11 durante dous cursos, o plano de estudos sofre 1nodificacións e desapare­cen as tres disciplinas. No sucesivo, ViJal Aba~cal será o encargado do cnsino de Maten1áticas para quín1icos 1 e ll.

O 30 de xuño de 1943 D. Ramón le en Madrid a tese de doutora· mento, que é apadriñada por D. Esteban Terradas. Títúlase:" Algunas ex· periencias que conviene realizar en observaciones de pasos por vertica­les"; será a publicaci(m n." .>do novo Observatorio. En 1944 créase a CÍ·

tedra de Astronomía na Universidade, da que se encarga D. Ramón.

En 1945, ó abeiro do Observatorio, créase a Sección de Astronomía Teórica e .~v'laten1ática "l)urán Loriga", da que foron 1nen1bros os niate­máticos Vidal Abascal - primeiro director -e Carcía·Rodeja. Desta sec· ción non é aventurado dicir que foi o xcrn1olo da Sección de Mateni~lti­rns da Fac. de Ciencias ( 1957), convertida en Facultade de Matenúticas en 1977.

En 1948, D. Ramón cumpría 70 anos, idade de xubilación, e tiña que deixar as aulas. É norneaJo cateJrático extraorJinario de Astrononiía, a proposta da Facultade de Ciencias. Durante 14 anos dirixe 5 teses de doutoran1cnto e continuará dcsenvolvendo o seu traballo.

Sofre un derramo cerebral e, en 1964, decide regresar á casa da rúa Ramón Aller n." 9 de Lalín, na que vivira ata 1940 e onde pasaba ás va· cacións. (:ando estaba en Lalín, tanxía a can1pá, a n1edia n1a11á, para chan1ar os fieis á Eucaristía; polo serán visitaba o Santísin10 acotío, re­zaba o rosario e sentaba no confesionario, se alguén llo pedía. Pero ago­ra cústalle ir á igrexa e celebra na casa, onde o atende a familia. Ás 11 da mañá do 20 de marzo de 1966, D. Ramón suhíu á "Casa do Pai"; tiña 88 anos.

Page 18: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

f)(),\i' /{A;\J()t'i A1A.RÍA ALLLR 19

Lalín dcspcdíuno, ateigando a lgrexa de Nosa Señora das Dores para o funeral de entcrro, e acon1pa1lando masivan1entc os seus restos niortais ó ccmiterio de Donra1niro.

Estrelas dobres

Moitas estrelas: Aldchadn, Antares, Rige\, a Polar, etc. A simple vis­ta, vense corna un sú punto de luz, 111ais ó ollalas co telescopio, aparecen forn1adas por dúas ou 1náis cstrclas prúxin1as entre si. Se son dúas, cha­rncímolas dohres. Estas divídense en Ópticas e físicas: dohrcs ópticas (aparentes) son dúas estrelas, a gran distancia unha da outra, que ó pro­xectarsc na esfera celeste, se ven prúxin1as por efecto da perspectiva. l)o­hres físicas: unha parella de estrclas físicamente asociadas pola forza de atracciún gravitatoria, orbitando cada unha delas arredor do centro co-111ún de 1nasa~.

Estas suhdivídcn~c, atendendo ós n1cdios de detección, en vi~uais, es­pectroscópicas e eclipsantes. As prin1eiras dcsdúhranse por niedios ópti­cos (telescopios'':)~ as segundas, 111ediantc o estudo do seu espectro~ as eclipsantcs, por n1edio de niedidas foton1étricas. Hai dous parámetros que as caracterizan: o ángulo de posición e a distancia angular.

A distancia angular é a separación entre as con1po1lcntcs do par, en segundos de arco. () ángulo fonnado pola direcciún do vector que ten orixe na estrela principal e extrcn10 na secundaria (satélite), coa direc­ción do polo norte celeste, l· o jngulo de posición, que se n1idc en senti­do contrario <Ís agullas do reloxio'".

;\s ohscrvaciúns Jos siste111as binarios visuais, tenia cstrela de 1). Ran1ón, serfo publicadas en Astronomische Nachrichten desde 1930. As estrelas do­hres son 111oi cJhundantcs e espccia\Jnente in1portantes para cotlecer a naturc­za, orixe e evolución das estrelas. C:hegar á certeza de estarn1os ante un sis­te1na binario, in1plica a 111iúdo reiterar as ohservacións durante anos, para achara úrhit~l da estrela satélite respecto da principal e 1nailo período.

1 fai ducias de 111iles de cstrelas dohres descubcrtas, tnais só un ha pe­quen a porccntaxc an1osa con seguranza os 111oven1entos orhitais relati­vos, ~cndo n1oitas 111enos aquelas para as que é posible calcular as órbi­tas con ccrteza· 1

"'.

181 \li1,u l' ;\k<>f, '>lfu,1d,1.., no 111J11gu d~1 (_)~;1 ,\L1ior, "º11 '>t'p,1r,1hle.., ,1 '>impk \i'>t.l; non ,l'>Í 1\li1,1r

.-\e \111:1r B. ¡lJ¡ B. A. Boront'>o\·-VcliamÍ1HJ\'. Prohkm,i~ y Fjcrcic1os pr;ÍL·tiL·o~ de .1...rronomí.1. P.202. Fdit.

\lir.\lo..,..:lÍ. 110! P.1. B~1kulin l' nutro\ dnu~.CllR\() DE A'iTRONl)\1Í:\ (;E'.\ERAl..P:-..424,42~. Fd .. \!IR.

\jo\UÍ-

Page 19: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

20 CARl.OS llRAND/fJO GUTll.RRU

O movemento das compoñentes das estrelas dobres realízase de acor­do coas leis de Kepler: as dúas compoñentes seguen órbitas elípticas ó re­dor do centro común de Inasas, e o mesn10 pasa co moven1ento relativo da cstrela satélite en torno á principal. Como as lonxitudes dos semieixes maiores das órbitas descritas por las <lúas estrelas, ó xirarcn arredor do centro de masas, son inversamente proporcionais ás súas n1asas, se A e B son as compofi.entes do par, as masas, o scn1ieixe 1naior da úrhita de A e o da de B, ternos: 1n 1 a2

-=- '" m2 ª1

Pola terceira lci de Kepler, coñecidos o scmieixe maior (a) e o período (P) da órbita do movemento relativo, acha1nos a suma, moi irnportantc en Astrofísica, das masas (en masas solares):

a' 111¡ + 1112 " - 12!

P'

De ( 1) e (2) podemos deducir a masa de cada estrela,

Fxcrcicio to1nado de: Prohlc111üs de Astro1lo1nía, Ed. MIR. Calcula a sun1a das n1asas da e~trela dobre u Gcnlinoru1n ((:astor), se ten para laxe de 0,076" e a dirncn­sión angular visible do scn1icixc orbital 1naior é de 6,06", sendo o período orbital igual a 306 anos.

Solución.- (:01110, a=6,06:0,076=79,74 u.a. (unha unidade asrronórnica é igual a 149.597.871 K1ns.) suh-;tituíndo en (2) .a por 79,74 e E por 306, obtcrnos este rcsul­t<1do: 111 1 + 1n1 = S,41 n1asas solarcs(3)

Se co1lcccn1os os scn1ieixcs n1aiorcs das órbitas das dúas estrelas ó redor do cen­tro de 1nasas e os suhstituí1nos en { 1 ), desta ecuaci<'in e de (3) dcducitnos a n1asa de cada unha.

Velaquí as 4 estrclas dohrcs dcscubertas 11 en Lalín por O. Ran1ón:

1.- Norne da estrela: Al.l.ER 1 Coordenadas 19.lO.O: 21527Nl928. Magnitudes: 8,2- 8,6 ()bscrvacións 1931.709 202''5

.ll.712 2lH.O

.11.714 202.8 31.717 203 . .l .l l. 720 203.8 31. 750 202.8 31. 755 202.7

18"65 18.07 18.64 l 8.S6 18.28 18.14 18.12

18.35 Referencia: Astrono1nísche Nachrichten. Band 245. Nr. 5869, p 222 ( 1932)

1931.725 203.0

( 1 l) J.A. Drn.:oho Durántc1,, La ohra cit:ntífica <lt: Alkr llllo<I. i\p~ndicc 4. P.ix.72 e 73.

Page 20: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

{)(),\/ RAA,fC)1\1 AIA.R{A i\Lf_FR 21

2.- Non1e da cstrcla: ALLER 2

Coordenadas 19.lll.0: 0031150455. C:ompo11entes: A!l-D. !v!agnitudes 6.8-8.8 Ohscrvacións: 1932.005 .l.17"0 204"04

32.008 336.6 206.66

1932.006 336"8 205"35 Referencia : Astronon1ische Nachrichtcn, Band 251, Nr 6018, p. 273 ( 1934)

3.- Non1e da cstrcla ALLER 3 C:oordenadas 1930.0: 18558No325. C:ornponcntcs: AB. ~1agnitudcs: 6. 9 - 7.0 Ohservacións: 1933.578 50"2 34" 18

.l.l.580 49.8 34.42

.B.583 33.586

! 9.l.l.582

49.5 42.2

49"4 Referencia . A.N .. Band 251, Nr 6018, p. 282 ( 1934)

4.- Nome da estrela: ALLER 4 Coordenadas 1930.0: l 755N2750. Magnitudes: 7.8 - 8.8 Observacións: 19.l4.651 206"6

34.690 .l4.692 34.695

206.2 206.2 207.0

1934.682 206"5 Referencia: A. N .. Band 259, Nr. 6201, p. 139 ( 1936).

Teses doutorais dirixidas por D. Ramón

34.36 34.43

34"35

18"32 18.25 18.51 18.47

18" 39

A primeira é a do scu amigo e colahorador, Vida! Abascal, lalinense, 1nalia ter nacido en ()viedo, onde o pai tiiia un cargo in1portante. Da vila era a fan1ilia paterna, na vila pasaha as vacacións e, en Lalín, chcgou a hotar todo un ano, cstudando cálculo infinitesimal con D. Ramón. En 1955 obtivo a cátedra de Xeometría diferencial da Universidade de San­tiago. O título da súa tese foi: "El problema de la órbita aparente en las estrellas dobles visuales".

O propio Sr. Vida!, na páx. 66 da biograiía de D. Ramón, publicada na colección "Ho1nbres que hicieron (;alicia", escribe:

"Facía xa ten1po que eu n1e Jirixira a D. llan1ún para que 111c dcra un ten1:1 para a tese doutoral, a r11ii1a afeizún era a xcon1crría, n1ais ú non haber ningún cadeirúdego de n1atcn1áticas na UniversidaJe, Jirixinn1e a il explic<.Ín-

Page 21: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

22 CARLC>S RRA1\lDIDC) CUTIÉRRF/

dollc as miñas afeizós .. 1). Ran1ún proponme un tc1na elexido entre aquclcs nos que il trahalla, de xeitura xeométric1 aínda que de aplicaciún astronomó-1nica.: () c.llculo de órbitas de estrelas dobres"

Expón Vida! que o seguimento do seu traballo, os consellos e a axuda do Dr. Aller foran decisivos para o cálculo das áreas dos sectores excén­tricos, e que o resumo do complicado método de Rabe, incluído na tese, o fixera D. Ramón.

A segunda tese dirixida por el foi elaborada no Observatorio compos­telán e presentada en Madrid ( 1950) polo vigués Rafael Cid Palacios' 12

co título: "Contribución al estudio de las esrellas dobles visuales".

Por esta época, D. Ramón consegue a incorporación ó Observatorio de varios colaboradores e bolseiros: José Pensado Iglesias -anos despois Director do Observatorio astronómico de Madrid-, Rafael Cid Palacios (catedrático de Astronomía da Universidade de Zaragoza), Angel Doco­bo (tío do actual director do Observatorio), Antonia Ferrín Moreiras, Juan Antonio Zaera de Toledo -<lestes dous falaremos logo- e outros, sen esqucccrmos ó conserxe e axudante, Armando Froiz (;ómez, que es­taba con el desde os tempos de Latín.

D. Ramón sobrepasa agora os 70 anos, mais aínda ten azos para diri­xir tres teses máis. Devece por un telescopio refractor dun mínimo de 30 cm. de abertura, polo que envia solicitudes, memorias de actividades, in­cluso se reúne en Madrid coa Comisión Nacional de Astronomía. Con­segue boas palabra e algunha promesa.

Dcz anos despois, dirixe a tese de Francisco Múgica Buhigas, militar e enxeñeiro xeógrafo, que desexaba prcscntala na Escola Técnica Superior de Munich. D. Ramón faloulle da posibilidade de utilizar o seu método de ohscrvacións en dous verticais nas operacións xeodésicas, cousa que Mligica fixo na triangulación do Sahara. A tese, escrita en alen1án, leva o titulo: "Sobre la aplicación del teodolito en la Astronomía geodésica"; atinxíu a tnáxima cualificación.

A penúltina tese dirixida por el é a presentada por J. A. Zaera de To­ledo, con este título: "Sobre la determinación de órbitas de estrellas do­bles visuales". Ne la estuda o valor práctico de todnlos métodos descu­bcrtos, e aplícaos a sete estrelas; prestando atención especial ó Orbígrafo do Dr. E.Vida! para o cálculo de órbitas, e ó método de mellora de órbi­tas do Dr Cid Palacios. Apadriñada por D. Ramón, é presentada na Uni­versidade de Zaragoza en 1962 e obtén a calificación de sobresaliente.

A quinta e derradeira tese é a da súa colaboradora predilecta, Anto­nia Ferrín. O título e: "Observación de pasos por dos verticales", o se-

1121 Enrique Vidal Abascal, Ramún m. Allcr, p ..... 4--:-'5. Colee,: l lombrcs que hicieron C.1lici;1

Page 22: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DON RAMCÍN MARÍA AUFR 23

gundo tema estrela de D. Ramón, que desde os tempos de Castro Urdia­les, se propuxera construír unha base única para lle adaptar un anteollo de pasos, co fin de observar o paso dunha mesma estrela por dous verti­cais perpendiculares entre sí. A tese, presentada por A. Ferrín na Univer­sidaJe de Santiago en 1963, sopuiia un gran esforzo para que se rccoiie­cese o interese do método e, <leste xeito, aniinar á construcción dun apa­rello de maior dimensión e precisión có existente Jaquela.

Libros publicados

En 1918 a Editoial Roe! de A Coruiia publica o primeiro libro de Ra­món M:' Aller, co suxestivo e orixinal titulo de: Algoritmia. Principios fundamentales de la Ciencia de los números.

Algoritmia non é un libro de astronomía, senón un longo tratado de análisc 1natemática, que principia co estudo do número enteiro e reinara con nocións de xeometría diferencial e análise de variable complexa. Consta dunha introducción á historia das Matemáticas, seguida dos ca­pítulos: 1.- Algoritmos de contar. 2.- Algoritmos de dividir. 3.- Algorit­mos de orde. 4.- Algoritmos de converxencia. 6.-Algoritmos variables.

D. Saturnino Aller, tío seu, fornece os carros para editar Algoritmia, que malia os eloxios de profesores coma Navarro Borrás non acacia a re­percusión agardada, ben porque a puhlicación fora un pouco seroJia, ben por ser xa coñecida a Análise matemática de Rey Pastor. Moito des­pois, en 1994, a Universidade de Santiago reedita facsimilarmente o li­bro.

En 1929, en Arquivos do Seminario Je Estudos Galegos Vol. 111, pu­blica: D. fosé Rodríguez González, El matemático de Bermés. Trátase da biografía, doutro dezao ilustre, teólogo, n1atemático, astrónomo e xeo­desta, que nace en Bermés (Lalín) en 1770 e morre en Santiago, sendo soterrado na Igrexa de Santo Agostiño; aínda non cumprira os 54 anos. Rodríguez, que estaba graduado en Teoloxía pola Universidade de San­tiago, fixera estudos de Matemáticas sublimes, cátedra que ocupará en Compostela. Por motivos académicos e científicos viaxará por Europa e, ó seu regreso, será catedrático de Astronomía do Museo de Ciencias Na­turais e director do Observatorio Astronómico de Madrid.

O mesmo ano que D. Ramón le a súa tese de doutoramento, o C. S. l. C. publica a primeira edición Ja súa obra magna: Introducción a la As­tronomía, Madrid. 1943.

D. Ramón escribira durante 1930 un libro co mesmo título, manus­crito que actualiza e refai a fin de que saia axiña do prelo. No prefacio

Page 23: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

PUBLICACIÓNS DE DON RAMÓN MARÍA ALLER

Libros:

- ALGORITMIA. Principios fundamentales de la ciencia de los números. Ed. Roe/. La Coruña, 1918.

- D. JOSÉ RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, EL MATEMÁTICO DEL BERMÉS. Santiago, 1929.

- INTRODUCCIÓN A LA ASTRONOMÍA. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, (C.S.l.C.) Madrid, 1943.

- ASTRONOMÍA A SIMPLE VISTA. Ed. Porto. Santiago de Compostela, 1948.

- INTRODUCCIÓN A LA ASTRONOMÍA. Segunda Edi­ción. C.S.l.C. Madrid, 1957.

- INTRODUCCIÓN A LA ASTRONOMÍA. Edición facsímil del manuscrito original. Universidade de Santiago, 1985.

- ASTRONOMÍA A SIMPLE VISTA. Facsímil da edición de 1948. Universidade de Santiago, 1998.

- ALGORITMIA. Principios fundamentales de la ciencia de los números. Facsímil de la edición de 1918. Universida­de de Santiago, 1994.

- LAS PUf?LICACIONES CIENTÍFICAS DEL DOCTOR D. RAMON M. ALLER EN ULLOA, Ed. Universidade de Santiago de Compostela, 1991.

Outras publicacións:

Cerca dun cento de artigos científicos publicados en re­vistas de España e do estranxeiro, particularmente en Alemania e Francia, e tamén gran cantidade de artigos de divulgación en revistas e xornais, entre eles, na revis­ta LOGOS, os seguintes: - Unha falla de honradez científica. Núm. 4, abril, 1931. - Perigos das extrapolacións. Núm. 11, Novembro, 1931. -A testemuña de autoridade. Núm. 14, Febreiro, 1932. -As cefeidas. Núm. 17, Maio, 1932. - A función da felicidade. Núm. 30, xuño, 1933. - O Universo é ... un número. Núm. 30, xuño, 1933. - O fin do mundo. Núm. 37, xaneiro, 1934. - Algo sobre imaxes do Universo. Núm. 38, febreiro, 1934.

Page 24: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

f)(),I\' l~A,\l<)l\' ,\JAl\JA AL/J_l\ 25

do libro di: '"Dov el título de /11trod1tcci<Í11 a la Astronumia a las nocio­nes que deben p~eceder al estudio particular de las diversas ramas de la ciencia de los astros y a la práctica de las observaciones. Ramas principa­le:-i son las dcnon1inadas Astronon1ía esférica, Mecánica celeste, Astrofí­sica, Astronon1ía general y descriptiva y Astronon1ía pr~í.ctica, con las que se corresponden, en 1nodo aproxin1ado, las cinco partes en que se di­vide esta obra".

O Dr. Aller expón neste libro puntos de vista propios, canto ás órbi­tas de estrclas fugaces, observacións de pasos por un vertical, teoría de crros,etc.

lntr(uiucción a h1 Astrononzia recihiu unha cúlida acollida nos n1edios astronón1icos e foi o libro n1úis consultado nas cátedras de Astronon1ía das 11niversid,1des durante 111oitos anos.

Esgotada a primeira edición rapidamente, o Dr. Aller traballa, durante 1955, para preparar a segunda, que tamén é sufragada polo C.S.I.C:. Sae do prelo en 1957 e recolle -dío el no proemio- os avances experimenta­dos pola Astronomía desde 1943, alude ó traslado a Santi;1go do ¡minús­culo! Observatorio de Lalín, no que se realizaron moitos dos exemplos pdcticos, lembra os traballos dos seus colaboradores, que aproveita para mellorar o cálculo das órbitas de estrelas dobres, e agradécelle a Enrique Vida] e Antonia Ferrín a axuda prestada na revisión de probas.

En 1985 -dczanovc anos despoi:-i do seu pasan1ento- a lJnivcrsidade con1postelá publicará o facsín1ile do n1anuscrito de !11trod11ccicú1 ü lü As­tro110111iü de J 930, proxecto dun libro destinado a expor en forn1a sintl·­tica: 1 ".-()s conceptos fundan1entais, 2.- ()s resultados n1áis in1portantcs, J.- ()s principais instrun1entos e a práctic;.l das obscrvacións.

l lai 60 anos, a Edit. Librería Porto de Santiago publicou Astro1101n/a iI sinz/J/c uist,1. Vida] Abascal, coiieccdor do 111anuscrito do presbítero' 1

'

Allcr, verbo dos estudos astronón1icos que se podían realizar con apare-1\o-; rudi1nc11t;_1rios, xcstionou per3nte a I,ihrcría Porro de Santiago a súa publicación. Don Ramón dio así na dedicatoria:

"Si lo que 'iigue logra conrrihuir a la difusión de la 1n<is bella y 111enos co­nocida de la:-. ciencia~, a ti y a los Editores Porto, S. L., de Santiago, que con t<.111 elevJdas n1iras atendieron tus indicaciones, dchcrjn darse las gracias. c:onste!l las de tu viejo 111acstro y hoy .1fcctuosísin10 discípulo,,.

O libro divídese en 7 capítulos: ¿Qué hura é?; Refere11ci,1s f1111d<1111en­lüis; Andan:::lls dn Sol; (_) ceo cstrclü(io; Sistcnza solar; lln /Joucu (ie /Jis­tori'1; TálH_)(lS.

( 13) D. R;1111ú11 a~in.1h,1 ,1s SLÍ;l<; puhlic,1..._·i(.)ll~ a~í: Ramún f\.-1. All1:r, prc~hírcro.

Page 25: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

26 CARLOS HRANLJ/lJU GUT/f.RRU'.

En 1998 - cincuenta anos despois do libro saír do prelo - a Universi­dade de Santiago e mailo Concello de Lalín publican unha edición facsi­milar da de 1948.

Ó final da súa vida, D. Ramón deixábanos un sensacional legado: 83 artigas"", notas e comentarios bibliográficos, 5 libros, 5 teses douto­rais dirixidas, 4 estrelas dobres descubertas, deseño de aparellos cientí­ficos e unha chea de observacións, cálculos, notas e catálogos estelares inéditos.

O Director do Observatorio da Mariiia (S. Fernando-Cádiz), W. Bení­tez dixo del: "Hace ya muchos años que tuve la gran fortuna de conocer al P. Aller, y desde el primer momento tuve motivos para admirar tanto su talento preclaro como su decidida vocación astronómica; pronto hubo también de aso1nbrarn1e su extensísin1a y profunda cultura mate-1nática, sus raras aptitudes de 1naestro y, por encirna de todo, su bondad y su piedad".

O acordo, canto ás súas cualidades e valía científica, é xeral. Mais, como ben dicía o Dr. Vidal Abascal, a obra mestra de D. Ramón foi a súa vida.

Bihliografía

fERRÍN MOREIRAS, A., 1966, D. Ramón Marú1 Aller. Urania, 264, 1-9. Fll.GUF.IRA V AL VERDE, X, 1989, Prólogo de Os ensaios en galego do Dr. Rannín

Aller Ulloa". Pub\. l)cput. Prov. de Pontevedra. VIDAL ABASC:AL, E., Rtunón M»' Aller U/loa. Lfnha uida apaixoada pola ciencia e

chea de bondade. Serie Hon1bres que hicieron G.dicia. Edic. patrocinada por el Banco del Noroeste.

DOCOBO DURÁNTEZ, J. A., La obra nentífica de Aller U/loa. Fundación Alfredo Brailas, Santiago de Con1postela, 1991.

DOC:C)B() DlJRÁNTEZ, J. A., CJbseruatorio Astronónúco Ranzón Marra Alter. http://w\V\V.use.es/ astro/al lcrga 11.h tn1

( 14) J. A. Dur~ínrez. La (Jhra Científica de Aller Ulloa. P. 60. lndt'10 cos libros a biografía de Rodri­gue:r

Page 26: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CASA MACÁN DE TABOADA (LUGO) UN EMPRENDEMENTO AGROALIMENTARIO GANDERÍA, INDUSTRIA LÁCTEA E XESTIÓN

Por ELADIO RIGUEIRA SOBRADO

E/adro R1gue1ra Sobrado é un xove do comarco de Toboodo (Lugo); como tódolos mozos da súo rdade trño ombicróns, proxectos e plons; pero este mozo ó contrario do xente xove do zona decrdru quedarse no comorco e opostor polos posrbrlrdodes (mortos delos ocultos) c¡ue lle ofredo o medro rural. realizando rnvestrmentos que fovoreceron o me/loro cío o contorno rurol, focendo del un medio móis otroctivo e, o mesmo tempo, evrtor ou freor o despoboomento. Trño unhos metos que cumprir e uns sañas que reolrzor: por isa orriscouse o osumir un proxecto que lle supuñio marta esforzo e perseveroncro. Elodro re/áto­nos aquí o troxectorio do súa importante reol1zoción empresario/ no propia comorco taboociense.

Despois de rematar os estudos de cnxenería técnica industrial, decidín quedarme coa explotación fan1iliar. Cando ton1ei esta iniciativa era o ano 1998. Nesc momento contaba con 20 vacas en producción e unha cota láctea de 85.000 kgs. Foi preciso ampliar o número de cabezas de gando, aun1entar a cota láctea e modernizar as instalacións.

A evolución do número de animais de raza frisona na explotación in­crementouse paulatinamente ó longo dos anos: eu contaba no ano 1998 con 20 vacas en producción, e acadei en 1999 as 80; no ano 2004 a ex­plotación ten 170 animais e en 2008 atópasen 300. O mesmo sucedeu coa cota láctea, que se foi logrando aumentar cada ano.

Tomei a iniciativa de transformar o !cite da explotación en producto ela­borado para darlle máis valor engadido, cun factor que merecía ter moi en conta: o de pertencer <i zona da Denominación de Orixe Arzzía-Ulloa.

Page 27: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

a

' ..., : .. ,, :/Ansar

\. '

Piñeif~ "- • -- -~ J '

lMato ' ~.. "/"

'' '-. 1 V

, ,. \A\fi\ >,

.•, · ... t:sper~nté

--~\-:\

SEIXO .: Á ,

·, Cicillón /

'" ' Situación xeográfica da explotación agroalimentaria

Edificio central de Queixerla (,'asa Macán no .\'eixo

Page 28: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CASA MACÁN DE TARDADA (UíCOJ 29

Queixería Casa Macán

No ano 2003 foi posible a compra da Queixería Casa Macán, situada na comarca de Taboada, porque os seus donos xubilábanse. A queixería era decana na comarca da Ulloa.

Nun primeiro período a industria queixeira, que estaba ubicada no lugar de Pacios, tiña capacidade para producir 280 kg de queixo por día.

Unha das primeiras decisións que tomei foi o traslado da queixería a carón da explotación, nunha parcela de 3.953 m' de superficie, situa­da no lugar de Seixo (Piñeira - Taboada). Aumenrouse así a capacida­de de producción ata 1.000 kgs de queixo por día. Esto implicou cons­truir novas instalacións, o que supuxo invertir uns seiscentos mil euros.

As instalacións da Queixería "Casa Macán" foron inauguradas en xaneiro do ano 2004; pronto quedaron pcquenas para atender a deman­da do mercado, e por ese motivo houbo unha primeira ampliación da in­dustria.

No ano 2005 pasouse dunha producción de 275.000 kgs. por ano a ter a capacidade final de transformación de 784.000 kgs. (3.992.000 li­tros de !cite por ano) e acadar, ó mesmo tempo, importantes mclloras na calidade da producción.

Ampliación da nave existente

() avance que cxperimentou a qucixería nestes meses rcbasou as ex­pectativas de crecemento do proxecto, polo que houbo necesidade dun novo plan empresarial, que deu lugar a unha segunda ampliación da nave existente, creación doutra nave auxiliar para instalación de máqui­nas, automatización do proceso productivo e instalación dunba estación depuradora de augas residuais; planificación que permitiría xa o crece­mento sostible.

Esta ampliación do volume de traballo esixiu asimesmo un control permanente de niveis sanitarios, control de asepsia en todo o proceso e de calidade para tódolos productos elaborados, garantindo así a seguri­dade alimentaria.

Todo isto require, naturalmente un traballo permanente de rnante­rnento así corno obras de cerro volume tanto na preparación de pastizais coma novos edificios que se precisan.

Page 29: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 30: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CAS1\ i\1ACA,\1 DF T AR<JAD1\ (/.UC()) 31

Producción

Na queixería Casa Macán fabrícanse tres tipos de queixos:

Queixo Denominación De Orixe Arzúa - U/loa.

É un queixo de leite de vaca, de pasta branda e corteza lavada, con un período de maduración mínimo de seis días. Ten unha forma lenticu­lar con un contido de materia graxa n1íni1no do 45'X>, e o scu peso oscila entre os 0,5 e 3,5 kgs. A pasta é branda e cremosa; a cortez.1 é fina e amarela; ten un sabor lácteo suave.

A presentación faise en unidades dotadas de etiqueta, onde se destaca a referencia a súa condición de Denominación de Orixe, e con contracti­queta do control do C:onsello Regulador .

.,,.~··'"''*'""~¡~)~~1~ _.,,- ~-~'_"._.· ..

...;;.~ ...Mt<, ·---- -

~: n.-.~¡ ,,_...,,""'<.:.'~ -~-.-_ r.-;.~,,. .~\?.~~

Queixo Denominación De Orixe Protexida Tetilla.

f: un queixo de leite de vaca, de pasta branda e de corteza lavada, con un período de n1a<luración mínimo de sete días. Ten unha forn1a cónica, cóncava-convexa, con pesos que oscilan entre 0,5 a 1,5 kilogramos. A pasta é branda, cremosa e uniforme con poucos olios, repartidos regular-111ente.

A presentación faise en unidades dotadas de etiqueta, en onde consta a referencia á sua condición de Denominación de Orixen, e con contrae­tiqueta do control do Consello Regulador.

Page 31: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Proceso de elaboración dos queixos

Os equipos mecanizados, tanto laboratorios como de preven­ción sanitaria e mesmo as grandes máquinas de elaboración dos productos (algunhas de gran volume), son case todas de procedencia francesa.

Sabido é que Francia está recoñecida como máxima poten­cia mundial na elaboración e calidade queixeira.

Grandes depósitos das instalacións

Page 32: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CASr\ 1V1ACÁN !)!-: TABOADA (LUG()) .H

Queixo de Barra.

() qucixo elaborase con leitc enteira pasteurizada sen desnatar, callo, sal e fcrn1entos lácteos. As características son: é un queixo de forn1a rec­tangular cun contido de 111ateria grasa superior ó 45(:X) e o seu peso osci­la entre os .1, 1 e 3,5 kgs. A súa pasta é sen1idura e cren1osa~ a corteza é fina e a1narilla; ten un sabor lácteo suave.

l ., .. l1 ·~ .::._-__ - . '

Page 33: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Unha das naves para o gando

Todo o gando da explotación é de raza Frisona. Nesta gan­deiría rixe un ciclo pechado: recrianza aquí de tódolos animais da vacada; na reposición non entra animal algún de fóra.

Utilizase tanto semen canadiense coma norteamericano. E o alimento faise con pensos seleccionados e forraxes cultiva­dos nos propios campos.

~

'·,.,-

Robot de muxido das vacas. Funciona as 24 horas do día e moxe el só unha gran parte das vacas leiteiras

Page 34: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CASA A1ACAN DF TABC)ADA (l.UC'()) 3S

O Queixo de Barra tarnén se comercializa en lonchas mm formato de 2SO gramos por bandexa.

Estes tipos básicos de queixo fabrícanse -na Casa Macán- en varios forn1atos e presentacións, que se renovan continuamente, conforn1e ás esixcncias do mercado.

En tódolos casos, corno xa queda indicado, a presentación ó público faisc scrnpre en unidades rigorosarnente etiquetadas, facendo constar ta­mén a Denominación de Orixe e contractiqueta<lo do Consello Regula­dor.

Comercialización

En 2004, ano en que Mercadona inaugura a súa prime1ra renda en Galicia establécense contactos con esta gran empresa para empezar a su­minitrar queixos.

Mercadona empezou a aumentar o número de rendas en Galicia a un ritmo acelerado; o crecernento en toda a xeografía espai'iola é <le aproxi­madamente 100 rendas anuais: na actualidade conta cunhas 1.100 ren­das dentro do territorio nacional.

A partires do 2004 ernpezáronsc a incrementar o número de referen­cias comercializadas ata chegar ás oito actuais.

En xullo de 2006 Mercadona plantexounos a posibilidade de pasar a ser interproveedor; hoxe en día para calquera industria alimentaria de

Page 35: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

J V

ÁZ

OU

EZ

J

VA

ZQ

UE

Z

Page 36: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CASA MACÁN J)L TABC)ADA (l.U(,'()) 37

nivel nacional as súas máximas expectativas de crecemento é ser inter­proveedor de Mercadona. Na actualidade Queixerías Macán é interpro­veedor de Mercadona.

Realidade actual, espectativas e proxectos

Actualmente estase a levar a cabo unha mellora no sistema producti­vo da queixería, de maneira que o proceso productivo está xa todo el au­tomatizado.

A qucixcría Casa Macán creceu nestes anos a un ritmo vertixinoso, superando en todo momento as espectativas. Nos comenzos Casa Macán tiña un empregado, pasando en 2005 a doce, e na actualidade conta con trinta e carro.

A facturación de Casa Macán pasou no ano 2004 de 356.000 os casi 6.000.000 €que se acadou no ano 2007. Para o ano 2008 prevese supe­rar un volumen de 9.000.000 euros.

CASA MACÁN, no momento en que se acahen estas ampliacións, vai convérterse na fábrica de queixos con máis capacidade productiva de Galicia (150.000 litros diarios), tecnolóxicamente máis moderna e por suposto a máis grande das <lúas denominacións de orixe, Arzúa-Ulloa e Tetilla. No ano 2008 as espectativas de crecemento en Arzúa-Ulloa son de fabricar 1.200 Tn., o que suporía o 50%, de toda a denominación de or1xe.

No seu afán de I+D e de sacar novos productos, próximamente Casa Macán lanzará ó mercado un novo producto: a crema de queixo Arzúa­Ulloa, que sairá dentro <leste mesmo ano 2008.

Casa Macán está nun 1norr1ento de expansión, tanto a nivel nacional como no extranxeiro; está conseguindo expandirse en mercados como Estados Unidos, Alemaña, Holanda e os Emiratos Árabes.

Recoñecementos

O esforzo e traballo viuse recompensando pula Confederación de Asociaciones de frisona Española, que lle concedeu a unha vaca da nosa gandería o terceiro premio de Mellar vaca por ICOP: trátase de Seixo Gemidge Franca, que obtivo un ICOP de 1471 na Evaluación Julio 2002 en vacas de producción primeiro parto.

Eu, Eladio Rigueira Sobrado, tiven a honra de ser galardoado perso­almente na cuarta edicción dos Premios Agrarios de Galicia 2005 polo esforzo a favor do avance do medio rural e de Galicia no seu Conxunto.

Page 37: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

18 HAD/O R/GUURA SORRA DO

A través da Consellería do Medio Rural da Xunta de Galicia obtivemos o segundo premio polo queixo "Casa Macán" (Distinción de Prata De­nominacir)n de Orixen Arzúa-Ulloa) na IX Cata dos Queixos de Galicia, celebrada os días 15 e 16 de Novembro de 2006.

Rccentemente, outorgáronme, na súa oitava edición, o Premio Aresa de Desenvolvemento Rural, galardón convocado polo grupo empresarial lucense Aresa en colaboración coa Universidade de Santiago de Com­postela, entregado en solemne acto académico, presidido polo reitor da USC Dr. Don Senén Barro, que tivo lugar no auditorio da Facultade de Veterinaria do Campus de Lugo, o 18 de xaneiro de 2008.

Estes recoñecementos, que eu estimo e agradezo moito, corresponden tamén, en gran medida, a cantos son meus colaboradores, e de modo es­pecial a meus pais, ós que, en realidade, debo todo. Así, pois, a reitera­ción da miña gratitude, e a esperanza de que estas loas de tan distingui­das autoridades e institucións teñan a virtudc de manter o ánimo de tó­dolos que estamos neste emprendemento para seguir propoñéndonos metas ambiciosas e traballar denodadamente por alcanzalas en ben de todos, dos que estamos comprometidos no labor e da sociedade en xeral da, que cada cidadán somos parte.

Page 38: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

ALCALDES DE LUGO DESDE LA CONSTITUCIÓN DE CÁDIZ DE 1812

Por M."JESÚS SAAVI::DRA CARIJALUDO ' MANUEi. BARRt:IRO RÍO

En los c1os números cmtenores - 31 y 35-. LVCENSIA hu ofrcc1do elencos ele Presidentes de Ja Diputación de Lugo en toda su historia (uno 1nvest1guoón de Juon Carlos Fernández Pulpe1ro) y Obispos dioce­sanos de Lugo en tDda Ja historia (de Amudor López Volcúrcel). Fruto iguolmente del trobojo invest1gotorio ele los autores de este orti'culo, te­nemos oqu( una tercero relación efe non1bres de importantes servido­res de lo cornunicfocl lucense: en este coso oque/los que han ostentodo fu móx1mo representooón y outoriclucí del Mun1op10. Que estos cien cos. pues, y lo 1nforrnoc1ón complementono de los rn1smos, resulten de interés y seon de utilrdud.

Esta relación de Alcaldes que han gohernado la ciudad de Lugo du­rante el siglo XIX y XX , ha sido hecha a petición de la dirección de esta puhlicaciún, con datos ohrantes en los docun1entos que conforn1an el fondo del Excmo. Ayuntamiento de Lugo, a lo largo de estos aiios. No pretende nl<is que dar a conocer los nombres de los regidores de la ciu­dad.

Los Ayuntan1ientos espailoles tienen su origen en el 111unicipio ron1ano ;.' con10 tales Ayuntan1icntos constitucionales no existen hasta el siglo XIX, tras la pron1ulgación de la C:onstitución de 1812, n1js conocida con10 "La Pepa". Aunque esto no quiere decir que sean constitucionales y de111ocrúticos. [)e hecho el sufragio universal, no se reconoce hasta la ley electoral de 1890, y solamente a los varones mayores de 25 a1'íos. Ha­hr:i que esperar a la Segunda República para que todos los homhres y

{ ) Nuc~tro agr.1dcL·1rn1cnto ~l Ana 1 úpcz C,1h,1do ~ l ui~ Valle Rq;uclfo por ~u .1pon.1oún.

Page 39: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Constitución de Cadiz de 1812 TITULO VI - DEL GOBIERNO INTERIOR DE LAS PROVINCIAS Y DE LOS PUEBLOS

CAPITULO 1 - De los ayuntamientos

Art. 309 Para el gobierno interior de los pueblos habrá ayuntamientos compuestos de alcalde o alcal­des, los regidores y el pro curador síndico, y presididos por el jefe político donde lo hubiere, y en su defecto por el alcalde o el prímer nombrado entre éstos, si hubiere dos.

Art. 310 Se pondrá ayuntamiento en los pueblos que no le tengan, y en que convenga le haya, no pu­diendo dejar de haberle en los que por sí o con su comarca lleguen a mil almas, y también se les señalará término Art. 310. Se pondrá ayuntamiento en los pueblos que no le tengan, y en que correspondiente.

Art. 311 Las leyes determinarán el número de individuos de cada clase de que han de componerse los ayuntamientos de los pueblos con respecto a su vecindario.

An. 312 Los alcaldes, regidores y procuradores síndicos se nombrarán por elección en los pueblos, ce­sando los regidores y demás que sirvan oficios perpetuos en los ayuntamientos, cualquiera que sea su título y denominación.

Art. 313 Todos los años en el mes de diciembre se reunirán los ciudadanos de cada pueblo, para elegir a pluralidad de votos, con proporción a su vecindario, determinado número de electores, que residan en el mismo pueblo y estén en el ejercicio de los derechos de ciudadano.

Art. 314 Los electores nombrarán en el mismo mes a pluralidad absoluta de votos el alcalde o alcaldes, regidores y procurador o procuradores síndicos, para que entren a ejercer sus cargos el pri­mero de enero del siguiente año.

An. 315 Los alcaldes se mudarán todos los años, los regidores por mitad cada año, y lo mismo los pro­curadores síndicos donde haya dos: si hubiere sólo uno se mudará todos los años.

An. 316 El que hubiere ejercido cualquiera de estos cargos no podrá volver a ser elegido para ninguno de ellos, sin que pasen por lo menos dos años, donde el vecindario lo permita.

An. 317 Para ser alcalde, regidor o procurador síndico, además de ser ciudadano en el ejercicio de sus derechos, se requiere ser mayor de veinticinco años, con cinco a lo menos de vecindad y resi­dencia en el pueblo. Las leyes determinarán las demás calidades que han de tener estos emple­ados.

Art. 318 No podrá ser alcalde, regidor ni procurador síndico ningún empleado público de nombra­miento del Rey, que esté en ejercicio, no entendiéndose comprendidos en esta regla los que sirvan en las milicias nacionales.

Art. 319 Todos los empleos municipales referidos serán carga concejil, de que nadie podrá excusarse sin causa legal.

An. 320 Habrá un secretario en todo ayuntamiento, elegido por éste a pluralidad absoluta de votos, y dotado de los fondos del común.

An. 321 Estará a cargo de los ayuntamientos: 1.- La policía de salubridad y comodidad 2.- Auxiliar al alcalde en todo lo que pertenezca a la seguridad de las personas y bienes de los vecinos, y a la conservación del orden público. 3.- La administración e inversión de los caudales de propios y arbitrios conforme a las leyes y reglamentos, con el cargo de nombrar depositario bajo responsabilidad de los que le nom­bran. 4.- Hacer el repartimiento y recaudación de las contribuciones, y remitirías a la tesorería respec­tiva. 5.- Cuidar de todas las escuelas de primeras letras, y de los demás establecimientos que sepa­guen de los fondos del común. 6.- Cuidar de los hospitales, hospicios, casas de expósitos y demás establecimientos de benefi­cencia, bajo las reglas que se prescriban. 7.- Cuidar de la construcción y reparación de los caminos, calzadas, puentes y cárceles, de los montes y plantíos del común, y de todas las obras públicas de necesidad, utilidad y ornato. 8.- Formar las ordenanzas municipales del pueblo, y presentarlas a las Cortes para su aproba­ción por medio de la diputación provincial, que las acompañará con su informe. 9.- Promover la agricultura, la industria y el comercio según la localidad y circunstancias de los pueblos, y cuanto les sea útil y beneficioso.

An. 322 Si se ofrecieren obras u otros objetos de utilidad común, y por no ser suficientes los caudales de propios fuere necesario recurrir a arbitrios, no podrán imponerse éstos, sino obteniendo por medio de la diputación provincial la aprobación de las Cortes. En el caso de ser urgente la obra u objeto a que se destinen, podrán los ayuntamientos usar interinamente de ellos con el consentimiento de la misma diputación, mientras recae la resolución de las Cortes. Estos arbitrios se administrarán en todo como los caudales de propios.

Art. 323 Los ayuntamientos desempeñarán todos estos encargos bajo la inspección de la diputación pro­vincial, a quien rendirán cuenta justificada cada año de los caudales públicos que hayan re­caudado e ínvertido.

Page 40: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

ALCALDES DF l.UCC) J)FSDF },A CC)1\lSTITUCJC),'\r J)f.' CÁJ)/L 41

mujeres mayores de 21 años puedan ejercer su derecho al voto, derecho que con la guerra civil y dictadura franquista queda suspendido hasta la Constitución de 1978.

Para completar, mínimamente, esta información hemos añadido la legislación principal que rige la elección de estos alcaldes, aunque siempre está sometida a los vaivenes de la política nacional, cambian­do mediante Reales Decretos la Ley en vigor, en la forma que más le convenga.

Desde 1800 a 1812 son nombrados a finales del año para regir la ciudad al año siguiente, costumbre que sigue hasta la primera Ley de Ayuntamientos de 1823. Las siguientes leyes que ordenaran el régi­men municipal han sido colocadas en las fechas pertinentes a conti­nuación:

1800: Pedro Vicente Montenegro

1801: José Antonio Vázquez Arias

1802: Manuel M" Quiroga

1803: Benito Alvarez Losada

1804: Benito Alvarez Losada

1805: Cayetano Felipe Gil y Ortega

1806: Manuel M" Quiroga y Paramio

1807: Antonio García

1808: Juan Bautista Quiroga y Páramo

1809: Antonio García de Castro

181 O: José Bueno y Quindós

1811: José M" Plaza

1812: Francisco Méndez

1813: José M" Plaza

1814: Ramón Pardo Rivadeneyra

1815: .José Bartolomé Saavedra y Pardo

1816: Bernardo Noguerol

1817- 1818: José López Rivera

Page 41: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 42: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

MC:AUJJ-:S llF /.UGO DESDF /.A CONSTITUCIÓN DE CÁ/l/Z 4.l

1819: Gregorio de Castro

1820: Juan Quiroga y Pardo

1821 y 1822 no existen datos

Instrucción para el gobierno económico y político de las provincias (Ley de 3 de Febrero de 1823)

1823: Juan Pardo y Pardo 9/06/1923 Tras la disolución del Ayuntamiento constitucional

1824 y 1825: Francisco Miranda y España

1826: Juan Francisco de Neyra

1827: Juan Quiroga

1828: Ramón Vázquez López

1829: Fernando Núñez Teijeiro

1830: José Gayoso

1831: Fernando Núñez Teijeiro

1832 y 1833: Antonio Ramón Folgueira

Decreto de 17 de mayo de 1834

Decreto 23 de julio de 183 5

1834 y 1835: Francisco Montenegro

1836-1838: Buenaventura Miguel Plá

1839: José Becerra

1840: Manuel Anselmo Rodríguez

1841: Manuel Becerra y Llamas

1842: Francisco G. Cadórniga

1843y 1844: José Arias de la Torre Posesión: 06-01-1843

1845: Francisco Miranda y España Posesión: 31-03-1844

Page 43: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

44 M.'JFSli\ .\AAVEDRA y MANUU. BARRFIRO

Ley de ayuntamientos de 8 de enero de 1845 vigente hasta 1854

1846: Juan Bautista Quiroga y Porras Posesión: 01-01-1846

1848 y 1849: Antonio María Miranda Posesión: O 1-01-1848

1850- 1851: Antonio María Miranda Posesión 01-01-1850

1852 y 1853: Siro Montenegro y López Posesión: 01-01-1852

1854: Bernardo Valcarce de la Peiía Posesión: 01-01-1854

1855: Buenaventura Miguel Plá Posesión: 26-07-1854

Ley municipal de 185 6, no llego a entrar en vigor

1856: Francisco Miranda y Espaiía Posesión 2 7-07-185 6

1857: José Montenegro Posesión 26-11-1856.

1858: José Montenegro y l.ópez Posesión: 12-03-1858.

1859: Bernardo Valcarce de la Peiía Posesión: 01-01-18S9.

1860: Pedro Pozzi Posesión: 18-01-1860.

1861: Pedro Pozzi Posesión: 01-01-1861.

1863: Pedro Pozzi Posesi<ín: 02-01-1863.

1863: Antonio Rodríguez Pérez Posesi<ín: 11-09-1863.

1865: Antonio Rodríguez Pérez Posesión: 09-01-1865

Page 44: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

,.'.,f,(.',-\/,[)FS DF /.l/L() DFSDF f A CC)l\'STITUC/()1\.' DL C1\nr7 45

Real Decreto de 1866

1867: Siro Montenegro y López Posesir}¡z: 14-01-186 7

1868: Juan Soler y Matas Posesión 02-1 O- l!i68

1868: Juan Soler y Matas l'oscsió11: 23-10-1868

Constitución de 1869

1869: Antonio Rodríguez Pérez Posesión O 1-01-1869

1869: Antonio Castro Romay Poscsián: 1S-011-186 9

1869: Pedro Pozzi Poscsi<ín: 09-/IJ-1869

Ley de Ayuntamientos de 1870

1870: José Pozzi Poscsi<ín: 16-01-1870

1870: Domingo Paradela Posesión: 16-07-1870

1871: Domingo Paradela l'usesi<ín: 18-02-1871

1872: .Juan Paradcla Sánchez Posesión: 02-02-1872

1873: José Serrano Cifuentcs l'osesió11: 17-07-1 íi73

1873: José Serrano C:ifuentes l'usesir)11: 26-09-1873

1874: Antonio Castro Romay Posesir)11: 20-01-1874

Page 45: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

46 M.'JIS!ÍS SAA\'FDRA v MANUJI. BARRr.JRO

1875: José Manuel Pardo Pimentel Pusesúín: 10-01- l 87S

1876: El anterior o asiste haciéndose car¡;u de la Alcaldía Bonifacio Pasciro y Andújar como primer teniente de Alcalde

Ley de Ayuntamientos de 1877

1877: José Castro Frcirc Posesirín: O 1-0 l-18 77

1879: José Castro Frcirc l'osesúín: O 1-07-1879

1881: José Castro Freire l'osesi<Ín: 01-07-1881

1883, 1884, 1887: Martín Eliodoro Rúa Posesión: 01-07-1883

Ley de Ayuntamientos de 1885

No hay datos de 1885 y 1886

1888 y 1889: Francisco Hcrmida Posesión: 22-12-1 888.

En 1.890 se reconoce el sufragio universal a los varones mayores de 25 años, se respeta en las elecciones municipales.

1890: francisco Hermida Noya Es suspendido en sus funciones por R. O.y se¡;ún art.49 de la Ley vigente se nombra alcalde interino a Constantino Velarde y Pla

1891-1893: Constantino Vclardey Pla Renuncia en el mes de Febrero y ocupa el puesto José M·' Zubiri

1894-1895: Antonio Rodríguez Pérez Se celebran elecciones en Junio de 1895

1895-1897: Ramón Iglesias Camino Se celebran elecciones en ]uniode 1897

Page 46: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

:\! <:.--\! f)LS DJ-_· /.l/C() l>i'.S!JJ-. /_;-\ C(>i\'ST!TUC!()/\' /)/ C"\[)J/ 4-:-

1897: ¡-..fanuel Pardo Je la Vega FI 15 (fe l\Ju1 1ie111hre lÍC 1897 es sustituúio. F.s 1101nhr'1lÍo por Id

Rei11c1 Regente Diía. M" Cristina Reinal<lo Fole Quiroga para el /Jienio 1897-1899. [11 1899 se (e/e/Jrlln elecciones

1899-190 1: Manuel Pardo de la Vega.

1901: Pedro Morandcira Rico {sesir!11 supletoric1 de 1110411901)

1902- 1903: Gonzalo Vúzquez Iglesias Moure (sesió11 de 9/051J902)

Pedro Morandeira Rico {sesión de 30/0611902)

Gonzalo Vázquez Iglesias Moure (sesir)n JS/1211902)

1903-1905: Antonio Belón Ventosinos (Real Orden 2811211903)

1906-1909: Rodrigo de la Peña (Real Orden de 26/12/J <JOS)

1909: Constantino Velarde y Plá (Real Orden 2310611909. Por Real Orden de 611111909 se admi­te "su excusa del cargo")

Angel López Pérez (Real Orden 6/09/1909)

1910: Ramón Landriz Lenza (Real Orden de 3110311910)

19 12: Carlos Llamas Navia (Real Orden de .l 1 !O.l/1911)

1914: Angel Lúpez Perez {Rml Orden de 29/061191.l)

1923: Manuel Roca Varela (sesir)n de 411011923); según Real Decreto de de 30 de Se/Jtiembre que orde11a el cese de todos los cmzceiales de los ayuntamie11tos de la nación que son reemplazados por los !'ocales asociados del pro­pio Ayuntamiento baio la presidencia del Gobernador militar)

Page 47: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

48 M:'fFS(ÍS Si\A VLDRA y A1Al\JUFL HARRF/R()

Estatuto municipal de 1924 (creación de la Comisión Permanente)

1924: Ramón Saavedra Salgado (sesión 910411924)

1 925: Eduardo Rosón Lópcz (sesión 13/()111925)

1927: Angel López Pérez (por aclamación popular toma posesúín el 110711927. Cese por Real Decreto de lS de 1021193())

1930: Jesús Bal Roca (alcalde prouisimzal en sesión 26/()2/1930)

Imposición de la Medalla de la Ciudad al ex alcalde López Pérez en 1958

Angel 1.ópez Pérez (sesión de 13103/1930, por resolución del Ministro de Goberna· ción)

COMISIÓN GESTORA (en sesión de 18/0411931 se toma razón del nombramiento por el gobierno provisional de la República de la gestora presidid,¡ pro }ose Bolaño Pérez)

Page 48: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A/,CALnr.s DF /,L/CCJ DJ:SL)J:' LA C(),11.,lSTITUC/Ó,1\¡' DF cAn1z 49

1931: José Cobrcros de la Barrera (sesión de 510611931)

1934-1936: Camilo López Pardo (sesión de 17!10/l 9 l4)

Ley Municipal de 1935

1936: Francisco Lamas López (sesión de .l/O.l/1936)

COMISON GESTORA (sesión de 24/0711936 presidida por el Comandante Juan Yá11ez Alonso hasta la sesión de 6112/1937, en la que se nombra nueva gestora presidida por Rodrigo García de la Peña)

1938: Antonio Macia Valado (sesión de 810211938)

1941-1950: Manuel Portela Nogueira. Tres mandatos (sesión 3106/1941; sesión de 1010811947; sesión 6/0211949)

Ley de bases de 1950 y de 1955

1950-1 952: Eugenio Pardo y Pardo ( sesión de 22/07/1950)

1952-1958: Luis Ameijide Aguiar Tres mandatos (sesión 210211952; sesión 6/0211955; sesión 210211958)

1958-1962: Ramiro Rueda Fernández (sesión 210411958)

1962-1965: Jesús García Siso (sesión 1610111962 )

1965-1966: Antonio Quintana Peña (sesión 2610611965)

1966-1973: Fernando Pedrosa Roldán (sesión 2510811966)

1973: Jesús Ibáñez Méndcz (alcalde interino ¡}()r cese del anterior, en 2710711973

1973-1976: Antonio Poi Gonzálcz (sesión 28/0811973)

Page 49: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

50 M." JESÚ.\ SAAVEDRA y MANULL BARRE/RO

CONSTITUCION 1978

1976: Tomás Notario Vacas (sesión 2310111976 a 1411011977)

PRIMERAS ELECCIONES DEMOCRATICAS

1979-1983: José Novo Freire (sesión 2010411979)

Ley 7/1985 de Bases de Régimen local

1983-1991: Vicente Quiroga Rodríguez.

Dos mandatos (sesi<ín 8 del OS/1983; 1987)

1987: Marina Cillero Rodríguez.

l'or decreto de 23 se Abril de 1987 el anterior delega todas las competencias del cargo hasta el final de su primer mandato)

1991-1995: Tomás Notario Vacas 1991-1995

1995-1999: Joaquín García Díez 1995- 1999

Ley 57/2003, de medidas para la modernización del gobierno local

1999-2008: José Clemente l.ópcz Orozco.

Tres mandatos (1999; 2004; 2008)

Los cinco alcaldes de Lugo, tras la Constitución de 1978; mesa redonda reunida por El Progreso, con el periodista ]osé Alonso con10 nioderador

~ => o ~ >

Page 50: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

TOPONIMIA DO CONCELLO DE FOLGOSO DO COUREL

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Seguindo o Nomenclátor da Provinoa de Lugo, publicado polo D10-no O(ioo/ de Golióa Nº 16, Martes, 25 de xane1ro de 2000, 1ntentore1 asomarme ó orixe /1ngüístico dos nomes de lugar que campoñen as 9 parroqwas do cancel/o do Courel, limítrofe coa prov1nc10 de León. Este dato deberase ter en canto polos características l1ngüíst1cos do galega desw zona, que recibe 1n~uenc1os astur-leonesas. Usare1 siglas para c1-tor os libros de espec1olistos, que me axuden a desofror o elimoloxío dos topónimos. Pero ó final do estudio irán desglosadas co seu s1gnifi­codo.

O primeiro que cómpre analizaré o nome de COUREL (óese dicir ta­mén Caurel), o cal non corresponde aquí a ningún determinado núcleo de poboación, senón que é propio dun amplo territorio que tivo e ten esta denominación, Pero haberá que ter en conta igualmente que hai unha pequena aldea co nome de Courel na parroquia de Sa (O P<iramo) e outra na de ()rrea (Riotorto). Repítese así mesmo en Portugal.

O topónimo Courcl coido que no significado nada ten que ver co ape­lativo courel 'listón na borda das embarcacións pesqueiras; amalló (ata­dallo de coim); abertura dun odre cosida cun amalló' (DEGC, apend,; NCVCG v, odre). Máis ben, de primeiras, parece corresponder a un an­tropónimo '·Caurellus, co sufixo -ellus do latín vulgar. Este sufixo, estu­diado por Joseph M. Piel en Humanitas, II, 1949, pp, 241-248, convér­teo en diminutivo de Caurus (Tl.C 33), cognome latino, relacionado tal vez con caurus 'vento cauro do noroeste' ou co topónin10 hispano c;au­riunz, hoxe Curia (OPPH 83), Pero mentres non se faga un estudio máis profundo destes nomes, vaia por <liante un anticipo de datos históricos e comparativos do noso topclnin10.

Page 51: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

\ ,

,;;.¡ \ ~ ' \;\ 1 ''-.! , \r ' .,

: }\JnONNtOJlt>.NOt ~·· · :' .Nff...'\/A/ ·-o .

rHt!tNfAM(\/\.11.t,."?A · '.' )·f\.l.0~!-.;JA)t\)110>"tt1fltM

1 8ff~~~~~~~-~'.ff ~1~;&((.((c 1 ¡,15¡í'«l11\\i 'yj<,j°V/f· i_'y.·r•,)

l ,,,,¡:.v>(,f,IN'.Lln,,1 ;[~"i-"h'I, j

1 !''' ,1'-'/'1'l1'x'\l!Nll1/'ft{)\f-i>¡ ·,

1

1' i ,•d-.l.''•""'"'°')'<'11-t>l." V l'I ¡· 1, 'L!"·>·,·,.-_-.~f...-,¡,,S)f·J\flJ!'l[\\¡. f 1 1 '~I:!..'.1" •·"<~•'-'r;,'\•!tvr. 1

·,.~;_A11¡"V> r'l.11/\.l()'t,~.' :;

APPIO IYNIO SILANO P SILIO NERVA COS

TILLEGYS AMBATI F SVSARRVS ') AIO BAIGIAECO HOSPITIYM FECIT CYM LOVGEIS CASTELLANIS TOLETENSIBVS SIBI VXORI LIBE RIS POSTERISQVE SVIS EVMQ VE VXOREM LIBEROSQVE EIVS IN FIDEM CLll'NTELAMQVE SVA M SVORVMQUE IN PERPETVO CAS TELLANEI TOLETENSIS RECEPERVNT EGIT TILLEGVS AMBATI ll'SE MAG LATINO AR! ET AJO TEMAR!

(Sendo) Apio Xuño Silán e Publio Silio Ncrva cónsules(= ano 28 Je Cristo). Tílego. fil lo de A1nhato. Susarro, Jo Castro de Aio Baigiaeco. fixo un (pacto) de hospitulida<lc cos Lougcios Castcláns Tolctcnscs para si. para a 1nullcr, para os fillos. e para os seus posteriores. E a el. á n1ullcr. e 6s seus fillos en fi<leli<la<le e clientela(= protección) súa e <los seus par;.1 se1nprc os recibiron os Castcláns Tolctcnscs. Actuou o n1esmo Tílego de An1bato cos maxistrados Latino de Ario e Aio de Temario.

Page 52: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

'f'(J/'()."l\i.'IA1/A f)() C(Ji'\iCF/./.(_J L)J:: f-()/.(;()SCJ J)() CC_>URfL 5.)

N un documento de Samos en l 125 cítanse omnes homines et heredi­tates que fuerunt de regalengo et de Caurelle. No ano 1103 fíxose un re­parto de herdades e persoas inter monasteriwn Samanos et Caurclle, no que se determinan as adxudicadas ad Samanos (citado así 24 veces) e ad Caurel ( 16 veces). Finalmente, en 1086 un Osorius Citiz dóalle ó mostei­ro de Samos a metade dunha vila que el tiña in territorio Caurel, villa vocabulo Rubin, iuxta rivu/11111 Vesunia, suhtus aula sancti Pelagii (TSA 54, 116, 122). Esta parroquia de San Paio de Vilarrubín foi da diocese de Lugo e agregouse á de Astorga en 1954.

Flórez (ES XVI, p. 443) tamén menciona a comarca de Caurel/e/Cau­rielle nun doc. do ano ¿974? (Cf. C:ompostellanum, XII, 1967, p. 591 ).

Na Colección Diplomática do Mosteiro de Oseira, publicada por M. Romaní, cítase no número 522 un casal in loco qui uocatur Parada in te­rra de Courel, o 23 de xullo de 1243.

Menéndez Pida! (OE 36/5a), tratando da perda de -o final no Norte de Portugal, compara Courel con Courella, Courellas, e en Valladolid, Curie!. Pero ta1nén se podcría con1parar con topónimos lucenses acaha­dos en -el, moitos dos cales parecen vir de diminutivos antroponímicos con sufixo -e//us, como son, por exemplo, Boel, Cartel, Curbel, Escarde!, Esportel, Conde!, Pinel, Teibel, Vilagudel, Vilamel, Vilamourel, Vilarmel, Xacel.

Deixando, pois, aquí iniciada a investigación lingüística do COUREL, vaiamos tras dos nomes das súas parroquias e aldeas.

l. ESPERANTE (San Pedro)

Campclo tivo o sufixo diminutivo -ellus <lo latín vulgar engadi<lo a ca1npus en latín, terreo amplo e plano sen cultivar, contraposto a nzons 'monte' e niesmo a ager 'agro'. Sería, pois, un campo pequeno.

O Carhedo tivo tamén outro sufixo -etunz, que pasou a -edo, para indi­car abundancia <le car/Ja, voz de orixe prerromana (DCELC) recollida por Aníbal Otero e consignada por E. Rodríguez González no apéndice do DEGC co significado de 'carballo de folla miú<la e mala ma<leira'; ver ta­mén FG 062/1. Aquí apareceu en 1959 unha placa de bronce, do ano 28 d. C., que contén un pacto de hospitalida<le entre xentes indíxenas, <la cal tratei en I.ucensia, Nº 2, 1991, pp. 95-102, e queda aquí na páx. anterior.

O Castro Romeor consta da voz latina castr1an 'fortaleza', de orixe descoi\ecida (DELL), determinada aquí por Romeor, topónimo que pa­rece corresponder a Rionzenor, citado así nun documento do 1nosteiro de Carracedo, do ano 1271 (CC 594); trataríase, pois, dun rivo minore.

Page 53: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

54 NICANLJRU ARFS \'AZQ!JFZ

Compárese con Remior en Barre iros, que era Riomeor en 13 79 (TCM, n" 1044 ). Outra hipótese sería ver en Romeor un nome persoal, que fose '·Romaeolus, diminutivo de Romaeus (LE 368), comparable con Piñor derivado de Pinioli (Verba, 2, 1975, p. 55), Gaibor que era Villa Gavioli en 966 e 971 (Grial 75, 1982, p. 103), etc.

Esperantc traduce o xenitivo dun nome latino-cristián Sperantius (NI', p. 370), construido sobre o participio activo do verbo sperare 'esperar'. Trataríase, pois, dunha (villa) Speranti, xentilicio latino (RL 174) do fun­dador desta aldea, que lle <leu tamén o nome á parroquia.

Liñariños, co sufixo diminutivo -iño (lat. -inu) en plural, alude ó lat. serodio linares I /innares / liniares 'liñares', terreos onde se cultivaba o li­man 'liño' (DAL 259).

Millares rima con Liñares e sería tamén un lugar onde se cultivou o milium (LHP) 'millo' ("mijo" en castelán), planta gramínea oriental, di­ferente e de peor cali<la<le có maínzo ("maíz" en cast.), o cal foi importa­do tardiamente <le América.

Mostaz procede, como parece, <le (Villa) Mustaci, xenitivo <lo antro­pónimo Mustacus (OPPH 164), o cal semella ter algo que ver con mus­tax, -acis, unha variedade de loureiro (!'linio, 15, 127), e con mustaceum, unha especie de pastel adobado con mustum 'mosto', anís, manteiga, etc., cocido sobre follas de loureiro (DELL). Menos verosímil parece a súa relación co gr. nzystax, -acos 'mostacho' (bigote poboado), ramén fitónimo leonés (DHL). No concilio IV <le Toledo, a. 633, subscri­be un bispo Musitacius, que era Mustacius no V e VI, aa. 636 e 638.

Romeor, v. supra.

2. FOLGOSO DO COUREL (Santa Mariña)

Baldomir recibiu o nome gótico bitemático do seu posuidor Balde­mirus/Baldonzirus (HGN 37/7; OPNH 118/222), equivalente a Baldome­ro. Polo tanto Baldomir foi unha (villa) Baldemiri.

Eiriz corresponde tamén a outro antropónimo gótico, así mesmo bitc­mático Age-ricus (HGN 5/10; OPNH 93/41 ), Eiricus / Eirigus (TSA), Ai­rigo nun doc. lucense do ano 997 (NMP 163) en xenitivo indicador de posesión.

Ferreiros de Abaixo e Ferreiros de Arriba son lugares situados a dis­tinto nivel topográfico, bassus 'baixo' e ripa 'riba' (DCELC), referidos a Ferrarius (LE 356) que foi un nome persoal de oficio e xentilicio, atribuí­do a qucn trahallaba co ferrum 'ferro'.

Folgoso do Courel, a capital do concello, ubicouse nun terreo fu/ico­sum/filicosunz (MLLM), coma Folgueira, é dicir, abundante en filix, -icis

Page 54: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

TOPON/MU /)() CONGUO m: f(JL(;(JsO LlU UJURFI 55

'felgo, fento' ("helecho" en cast.). Este lugar sería propio dun individuo chamado Caurellus, diminutivo de Caurus, corno dixen na introducción. Sen embargo M·' L. Albertos Firrnat (OPPH 83) propón que Caurus e o fern. Caura serían probablemente formas reducidas dos antropónimos gálatas da Tracia Ka1ú1ros Kaúaras idénticos ó étnico galo Cauares, Cauari, co significado de 'heroes, xigantes', indicando tamén que na rc­xión da Lusitania estaba o topónimo Caurium, hoxe Coria. Xaquín Ca­ridad (TCG 185-189) opta por unha versión ditongada do norne celta latinizado >:-c~orellus,-i, un diminutivo ou hipocorístico do antropóniino prerron1ano Coro.

A Pendclla sería voz latina, coma pendiculus 'pendello', voz rexistra­da en glosarios (DELL) e relacionada con ap¡>endix 'apéndice' (LUv!A v. pendiculum), porque os pendellos adoitan ser caseras a carón das viven­das para gardar utensilios de labranza ou, dado o caso, para habitar ne­les (Ci. DCELC v. alpende; DEEH v. appendere).

No lugar de Santa Eufernia hai unha capela adicada a Sancta Eufem(e)ia, norne grego-latino, que significa 'a de boa fama, de quen se fala ben'. foi filia dun senador en Calcedonia, e rnorreu mártir na perse­cución de Diocleciano (a. 303). Pero en Galicia coidan que a santa deste norne non é a de Calcedonia, senón que foi reivindicada polas lgrexas de Ourense e de Tui (ES XVII 222; XXII 98).

Sobredo rima con Carbedo (v. nº 1 ), porque o sufixo -etum > -edo, engadido a suber 'sobreira' (FG 213/4), norne de árbol ("alcornoque" en cast.), converteuse en Suheretum (cf. OELG 1, p. 242-243). Houbo aquí un antigo rnostciro filial de San1os, á beira do río Lor: in l.aure nionastc­rizan Suueretunz, a. 853; uilla iusta riuufz11n l,aure que vocitant Suvere-111111, a. 857; in ripa f/uvii Laure uillam quam dicunt Suveretunz, a. 951; in Laure ubi vocitant Suveretum, aa. 872, 938; villa in ripa Laure que dicunt Soveretum, aa. 932, 962; loce/111111 quod dicunt Subregum in ri/Ja Laure, a. 922 (TSA 1, 2, 5, 34, 39, 41, 43, S-2). Aquí estivo refuxiado, de neno, Alfonso 11 o Casto (HMS 42, 47, 51).

O Touzón podería ser aumentativo ou diminutivo (comp. mosteirón < monasterio/um) de touza 'sitio abundante en malas herbas e arbustos' (DEGC:, apéndice), palabra de orixe escura: "Corno no se puede explicar por el lat. ni por ninguna de las lenguas posteriores, no hay más remedio que recurrir a una base pre-latina *taucia que dé cuenta de las formas romances" (DC:ECH v. atocha). Así escribe rarnén J-L. Pensado (OELG 1 p. 300), onde apunta outros significados moi fluctuantes que lle deron á palabra galego-portuguesa 'touza'. Eu elixín aquí a definición que ten no Courcl, a mesma que dá Valladares (DGC), e a que coñezo de oídas na

Page 55: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

56 ,l\i'J(.'A,1\i'DR<) ARFS \'AZQUFZ

parroquia onde nacín. Por outra parte paréceme que para Touzón tamén podería contar Tautius (ILER 443, 4199; OPPH 223), nome persoal que podería ter o xcnitivo en -onis no latín serodio, coma Petrus, -onis, Fir­mus, -<mis, etc. (!LV nº 362).

3. HÓRREOS (San Pedro)

Nesta parroquia, segundo escribe Madoz (DG 12, 385) hai un monte "con un rico y abundante minero de hierro, del cual se surten las ferrerí­as de Galicia". Quizabes por iso hai aquí o nome e lugar de Ferramulín, escrito Ferramolín por Madoz (DG) e por Amor Meilán (GPL 650), o cal semella estar relacionado con ferrun1 'ferro' e 'fnolinunz 'muíño', pro­nunciado 'molín' na zona que limita con León (OE 36/4), o cal sería tal vez un artefacto hidráulico para amolar o ferro. Por outra parte, constan os nomes persoais Ferramius (LE 429) e M11linus (CIL VI 18242; RL 122).

Hórreos, plural de 'hórreo', hurreu1n no latín serodio, sería palabra pre-latina (DCELC), usada especialmente no NO peninsular como unha típica construcción lahrega, montada en pés con tornarratos, para gar­dar productos agrícolas. Neste sentido non hai inconveniente para que se convertese en topónimo. Sen embargo, poderíase comparar ta1nén co nome pre-latino (Val de) Orras, que fui o Forum Gigurrorum. Machado (DOELP v. Urros) rexistra en 1122 as formas Orrio, Orrios, Vrrios, di­cindo: "Deve ter origem pré-romana; ver Hubschmid na E.L.H., p. 460, com abundante documenta~áo" ...

4. MEIRAOS (Santa María)

O Mazo debeu ser '·mateum en lar. (DCELC); aplicábase este apelati­vo toponünico a unha 1náquina hidráulica que servía para n1achacar o ferro, 1nazar o liño, abatanar as 1nantas, etc.

Mciraos non só é o no1nc da parroquia, senón tamén dunha aldea, e a prin1eira vista parece un étnico de poboadores <leste lugar, relacionados con Meira, como se fosen colonos daqucl fa1noso 1nosteiro cisterciense. No ano 973 Menendo Díaz doa ó mosteiro de Samos unha vila "in Lau­re ubi dicunt Meiranos" (TSA 175). Pero coi do que tamén pode proce­der de descendentes do antropónimo Marian11s (TLC 150).

Miraz de Abaixo / de Arriba, coma en Ferreiros de Abaixo ! Arriba, v. nº 2, son dúas localizacións topográficas de Mirazi, patronímico do antropónimo gótico Mira (HGN 185/6a; OPNH 377/63). En 989 consta o apelido Mirazi e no ano 998 Villa Mirazi (OPNH 377/64). No ano

Page 56: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/Ol'ON/MIA /)() CONGL/O llf 1-ou;oso DO COURH S7

966 figura un nasario de Miraci, que se repite como nasario de Miraz en 971 (?) e noutro documento sen data (TSO 1 6, 254, 283); tamén se menciona en 1 189 unha uox de Miraz e un villare de Miraz (TSO 1 254, 487). Pero estas coincidencias son só nominais, non xeográficas nin refe­ridas a este lugar de Meiraos.

En Paderne permance o xenitivo latino de Paternus (TLC 304), o po­suidor deste lugar, que tiña o nome derivado de pater 'padre, pai'. É to­pónimo frecuente en Galicia.

Pedrafita do Courcl tamén é versión do latín petra ficta, participio este do verbo figere 'cravar, fixar', porque se refire a unha pedra chanta­da na terra, coma un menhir ou marco divisorio de herdades ou indica­dor de distancias nunha vía.

Vilasibil corresponderíase cunha Villa ''Sibilii, é dicir, cunha villa pro­pia de *Sibilius, segundo a opinión de Joseph M. Piel (NP, p. 368). Sen embargo, na parroquia de Estraxiz (Samos, Lugo) hai a aldea de Sivil, que era Villa de Severi (?) et ecclesia Sancte Marine, a. 978, ecclesiam Sancte Marine de Sevir a. 1175, S. Marine de Sevil a. 1195 (TSA 132, 53, 49; NML 177). Hai tamén Sebil en Cequeril, Cuntis, Po; Sevil en Monfero, Co; Sibil en Devesos, Ortigucira, Co. Diferente será Saville en Agrón, Melide, Co., e o apelido Sevila (DAE).

5. NOCEDA (San Pedro)

O nome desta parroquia veulle dado polo seu núcleo de poboación máis primitivo ou máis importante, que aínda hoxe se chama Noceda, palabra que provén do latín nux, nucis 'noz', co sufixo de abundancia -eta > -eda. Trataríase, pois, de Nuceta, plural neutro de nucetum 'lugar de nogais' (DEEH; DAL 238; LHP v. noceta; FG 162/4).

Teixeira deriva do latín taxus 'teixo' (árhore e animal) co sufixo lo­rntivo e abundancia! -aria> -eira (FG 216/2). Non corresponde a este lu­gar, senón a un homónimo, Taxaria en 1060 e 1195 (NML 179), repeti­do no séc. X-XI no TC e TSA (índices).

Vilela traduce a uillella, diminutivo de uilla no latín vulgar, equivalen­te a vil/u/a 'pequena vila' no clásico.

6, SECEDA (San Silvestre)

Cortes pode ser o plural do lat. vg. cors, cortis 'corte', cohors, -ortis no clásico, pero tamén puido ser o xenitivo destas voces. Foi e segue a ser vocábulo rural co significado de 'lugar cerrado e cuberto onde se en­cerra e garda o gando'; pero véxase DAL p. 306-308, e LHP v. corte.

Page 57: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

58 NICANJJRO Alffl \'ÁZQUFZ

Lousadela leva o sufixo -ella> -e/a, diminut. no latín vulgar, engadido a Lausata 'Luusada', que é un derivado de >:.·fausa 'lousa', voz de orixe non latina (DCELC v. losa).

Seceda é aquí o nome dunha aldea e da parroquia. Nun doc. de Lou­renzá, sen ano, figura unha fonte de Seezedo (TL 168). En Ourense e León hai Saceda; e Moraleja (TGL 184 nota 22) propón que, como Saci­do, derive dunha "her/Ja salax ", especie de xaramago. Navaza (FG 203/4) mantén que Saceda e Salceda proceden de saliceta, derivada de salix, -icis 'salgueiro', citando a Piel (RPF III, 1949-50, p. 88) que pro­pón a evolución de SALIC:ETA > Saeceda > Saaceda > Saceda. Esta hipótese parece tamén a máis verosímil para Seceda.

7. SEOANE DO COUREL (San Xoán)

Seoane e San Xoán é un pleonasmo, porque se trata das mesmas pala­bras Sanctus johannes con fonética diversa; pero máis cnxcbrc é a pri­meira forma, a cal corresponde a unha parochia 'parroquia' ou villa Sancti ]ohannis, que veremos máis ahaixo.

Cima de Vila contén a voz greco-latina cynza 'cume', procedente das sumidades das plantas (DCELC), aludindo á situación topográfica no te­rreo onde se uhicou aquela villa 'vila'.

Ferrería Vclla é a forma romance do que sería en latín ferraria vetula, coa pronuncia vecla no lar. vg. (DCELC v. viejo; DEEH), unha vclla in­dustria do ferrum 'ferro', tanto para apeiros de labranza, como para fe­rraxes de carros ou ferraduras de animais usados polos viaxeiros. A ter­minación galega -ía, con acento no -í-, é de orixe grega, non a latina fe­rraría (DESE).

Fondo de Vita contraponse a Cima de Vila, como fzmdus 'fondo' dun­ha cousa a cyn1a 'cima' dela.

Mercurín procede do xenitivo de Mercurinus (TLC 213), diminutivo do antropónimo e teónimo Mercurius (TLC 216 ), o deus dos mercado­res, con1erciantes, e viaxantcs 1nerccnarios. O nome persoal Mercorinus, a. 931, e Mercorino, a. 9 3 7, consta en docun1entos referidos a Quiroga (TC: 168, 167).

Moreda corresponde a un colectivo de morunz, plural mora 'moras, amoras' (FG 156), froita dunha planta, a moreira, que abundaría no lu­gar, como indica o sufixo eta > -eda, xa visto antes aquí. Anquc non re­feridos a este lugar cítanse Moreta a. 747, Moreda aa. 8'17, 1236, 128'1 (NML 163-164); Moreta a. 10'18, Moreda aa. 1168, 1175 (TSA 53, 81, S-19).

Page 58: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Freixo

r:-_-::__¡

TC)P(),1',ifJ\-1/A l)() CCJf\i'Cf'.LLC) DF. FC)L(;(JSO L)(J (,'()URF/,

'SAMOS '·1441

" do Or¡bio

~.,,/ Pedrafita do

~ Potl::le"'°'""'"'

1110

~~ , .i.PildomeJo i<I'~~ J1,., ~""1':J aOHospilal

~,,..,, Mor>!ia

Cebreiro • "" 1io¡

'ó.f! 1~&l .;>~ .6.

Oó00

Me1raos º····º~'''""" •

6 a Liñares

a Valga de Forcas

Z.anloga . a R1ocereixa

FOLGOSO DO COUREL

o'­,._,

Seo;me a • Esperante ,,, Ú t1J¡l

Serra ~ das Trav

4o __ esas

<'.'v&s '(___ )

-~ ~ ·~

59

·º <!;-"'

CF ª1'a,., ~~ ,, ú"' ""·~- ":7:' LE Ó ~'

"' " @Folgos_o d9_(:aurel e\

"'·,~;¡ ~1ª -

@"> ••l•mO< ~. - 6 si>,

-~¡

, • Pazos ~6 , ~~-•'

" «-" ,,

"'Seara 11.cs.;;; -

~· oc

" ~.¡

' 6' ,,1'

~e\I c.~Jll . Cº" I

,, • Vilar

1

1 i # se ---

QUIROGA "' BusteJo de Fl5teus

s"'' '1-//' a Outeiro

o" ;; \ICI ~ .

"t¡¡(e <> . " ·º

Parada foi o participio latino paratus, a, um, do verbo parare 'parar, facer unha par<:ida nunha viaxe, nunha po~sada ou mesón'; cítase Para­da in terra de Courel, ano 1243 (CDO 522). Cabeza Quiles (NT 299) coi da que se trataría dun "descanso orográfico", aludindo a situación do lugar no chan dunha costa.

Piñeira é un derivado de pinea 'piña', froita do pinus, co sufixo -aria > -eira, que indica abundancia. No latín medieval de Galicia consta Pi­niario/Pignario/Pinario (OG 87-90). E Machado (DOELP) constata na toponimia portuguesa Pignario e Peginario en 959, Pinario e Piniario en 1013, l'innario en 1046, Pignero en 1050, Pinario en 1058 e 1130, Pi­neiro en 1137 e 1140, Pinieiro en 1137, Pinario en 1141, Pinheiro en 1161, l'inheyro en 1439. Sería interesante comprobar que pinieria nun

Page 59: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

ól) NICANDRO ARFS \'ÁL(JUU

doc. de Oviedo, a. 887, non se refire a 'piñeira', serrón a "peñascal", como se traduce en LHP: pumare cum suo fundamento et pinieria, roca, fe/caria. Noutro doc., a. 937, repítese case o mesmo texto, pero coa for­ma piniaria, <<probablemente un derivado con el sufijo -aria de pinea 'piña'», escribe M" Pilar Álvarez (DAL 251 ), quen engade: «No des­cartamos la posibilidad de que se trate de una formación sobre la raíz oronímica *pin-; cf. el artículo de pinna>> ...

Seoane do Courel ten o nome do patrón parroquial Sanctus lohannes 'San Xoán Bautista', que foi antropónimo hebreo e significaba 'Deus ten perdoado, é misericordioso'. Nun doc. do ano 973, Menendo Díaz doa ó mosteiro de Samos unha vila "ad Sanctum lohannem ibidem in /,au­re" (TSA 175).

Vales pode ser plural de 'val', pero nótese que o lar. va/lis en singular puido orixinar un falso plural galego, dada a tendencia á apertura de -i­en -e- xa no latín serodio, p. ex. incolit hec tumu/us nunha lápida da ca­tedral lucense co epitafio do bispo Pedro, ano 1056; compárese tamén Velcigán, Velouchada, Velanxil, tops. lucenses que conteñcn a palabra la­tina villa.

8. VILAMOR (San Vicente)

A Campa pódese tomar aquí como feminino de campus 'campo' (v. nº 1 ), 'sitio no monte onde medra espontaneamente a herba, prado de pasto moi pequeno' (DXL). Outro significado ten campa 'pcdra alonga­da que cóbre unha sepultura ou un dolmen ou unha anta'; pero a etimo­loxía vén sendo a mesma de campus 'plano'.

Carballal indica colección de carballos, voz prerromana derivada de carba, coma Carbcdo (v. nº 1 ). Machado (DOELP) rexistra: Carvalal en 1220, Carualarem en 1258, Carvalial en 1114, 1137 e 1220, Carualiar en 1258, Caruelal en 1114, Caruallar en diploma galego de 1299 ... Ka­rualio en 1128, Carbalio en 985, Carualium en 1178, Carvalio en 1258, cte. A documentación medieval astur-leonesa-galega-portuguesa sempre usa carbalio / carvalio, como se fose aumentativo de carba, nunca *·car­baculum diminutivo, como propón García de Diego (DEEH), tratando de dar a etimoloxía de carbal/o e carvalho. Son ilustrativas as formas que se len no LHP, DELP, TSA.

Castro Portela une aquí dúas palabras latinas, castrum 'castro' (v. nº 1) e porte/la, diminutivo feminino de /}()rtus 'porto dun río, paso estreito dunha montaña'.

Froxán procede do antropónimo gótico Froia!Frogia, -anis (HGN 106/9).

Page 60: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

.,(J/'():\.'IA·ff,.\ [)() CC),~'C/-.LL() {)/- 1-<JL(;()S() {)() C()UN.J-.1. 61

Mazo Santigoso xa queda analizado no primeiro cornpoñente Mazo (v. n" 4), e aquí vai calificado corno santigoso, sen relación con santos, pero si con scnticosus "espifíoso', derivado de sentis 'silva, arbusto espi­ñoso', co sufixo de abundancia (FC; 207).

Vidallón foi o norne do posuidor Vitalio, -011is (TLC 274), derivado de uita 'vida', como Vit,1/is 'Vidal, vital'.

Vilamor, forn1a toponí111ica que alterna noutros lugares con Vilan1ou­re, foi unha Villa M,utri, a vila dun home chamado Maurus 'rnouro, mo­reno' e non precisamente un mouro da Mauritania (TLC 206; NP, p . . '26-327).

Yilar no latín chísico era o adxcctivo 1•il/<1ris, -<lri' (DLF); pero na !da­de :\1edia substantivouse para indicar unha vila pcqucna ou recanto dun­ha vila (DCELC; MLLM).

9. VISUÑA (Santa Eufemia)

A Aldea é unha palabra procedente do árabe al-daia ou ad-düiü (DCELC; DEEH; DELP), que tir1a o mesmo significado. Non creo que aquí fose o nome persoal gútico Aldena (HCN 9/15).

A Calella corresponde á voz latina cal/is 'cal, canle', co sufixo dimi­nutivo -ella ou -icula; sería unha vaguada pequcna ou un camillo entre montes angosto e machacado polo paso de anirnais (S.lsidoro, Etirn. 15, 16,10).

Céramo parece un superlativo pre-latino, se atendetnos ó sufixo -a11zo (OPPH 295). Sen embargo, posiblemente equivale a Ceramus, norne dunha vila grega citada por Plinio (NH 5, 107), que se podería relacio­nar coa "cerámica', é dicir, co barro e alfarería. Na epigrafía de Roma consta o nome de muller escrava Ceramylla (GPR 1162). Kéramos en grcgo significa 'barro, arxila, terra de olciro; por extensión, todo obxec­to fabricado en terracota: vasilla, louza, tella, ladrillo. A raíz de kéra­mos, en opinión de Bailly (DGF), estaría tamén no verbo latino cremare 'queirnar, arder', opinión que non comparte Chantraine (DELG).

Cima de Vila v. n" 7.

A Igrexa indica o lugar onde se ubicou a ecclesia 'igrcxa', palabra gre­co-latina, que inicialmente significou congregación ou reunión de fieis, pero despois pasou a designar o edificio onde estes se xuntaban para os ritos rclixiosos, a chamada do1n11s ecclesiae 'casa da igrexa', e máis tarde o templo.

Reibarba cuido que non ten que ver con ningunha barba do rei. O norne aseméllase algo a 'ruibarbo', planta denominada no latín de San

Page 61: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

62 NICANDRO ARES VÁZQliEZ

Isidoro ( 17, 9, 40) r(h)eubarbarum, interpetado por el e por Nebrija como "quasi radiX barbara" (DCELC; DELL); opina doutra maneira J. André, que propón como orixe o río Ra / Rheon, o actual Volga (DELG). Pero fonéticamente Reibarba está máis achegado a Riobarba en Vicedo (Lugo), que parece composto de rivus 'río' e Barha, nome persoal (TLC 223; OPNH 119/229), cf. agrum qui fuit de domno Barva, a. 975-1011; Vimara Barva, a. 1000-1026 (TC 197, 152). Compárese no inicio cos tops. galegas Reibó I Reibón I Ribó I Ribón I Riobó, formas diversas derivadas de rivus bonus.

Visuña no nomenclátor do DOG non aparece aquí como nome de al­dea, senón só da parroquia, que se corresponde coa leonesa do famoso mosteiro de San Félix de Visonia (Encicl. Espasa, 69, p. 424), fundado por S. Froitoso no século VII, do cal quedan restos na igrexa de "San Juan de Visonia, entre Villafranca y Comilón" (DHEE III 1713). Luis Monteagudo (AB 308) considera Visuña como "posible moción del gen­tilicio etrusco *Visunius cf. Visonius GL 219" I= LE 219, 255, 405]. No Tumbo de Samos (nº 55 e 122) cítase o rivulum Vesunia / Visunia no ano 1086 e 1091, nome que tamén podería ser celta, formado sobre o ide. vesu- 'bo' (OPPH 248, 252), o cal forma parte dun antropónimo com­posto pre-latino Cara Vesu-cloti f(ilia), que hai nun epígrafe do Museo Provincial de Lugo.

Índice alfabético, co número da parroquia

Aldea 9 Baldon1ir 2 C:alella 9 Campa 8 (~a1npelo 1 Carhallal 8 c:arbedo 1 c:astro Por(ela 8 Castro Ro1neor 1 Céramo 9 Cin1a de Vila 7, 9

Cortes 6 Eiriz 2 ESPERANTE 1 Ferrarnulín 3 Ferreiros de Abaixo 2 Ferreiros de Arriba 2 Ferrería Vella 7 FOLGOSO DO COUREL 2

Fondo de Vi la 7 Froxán 8 lgrexa 9 HÓRREOS3 Liñaríños 1 Lousadela 6 Mazo4 Mazo Sanrigoso 8 MEIRAOS4 1\1ercurín 7 Millares l Miraz de Ahaixo 4 !v1iraz de Arriba 4 Moreda 7 .rv1ostaz 1 NOCEDAS Paderne 4 Parada 7 Pe<lrafita do Lourel 4

Pcndella 2 Pi11.eira 7 Reiharha 9 Ro1ncor 1 Santa Eufemia 2 SECEDA 6 SEOANE DO COUREL 7 Sobn:do 2 Teixeíra 5 Touzón 2 Vales 7 Vidallón 8 VILAMOR 8 Vilar 8 Vilasivil 4 Vilela 5 VISUÑA 9

Page 62: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

TOPONIMIA no CONCHLO DF FOI.GOSO DO COURU. 61

Siglas bibliográficas:

AB =Anuario Brigantino, N" 22, 1999. C:c: == M. !v1artínez, Cartulario de Santa Maria de Carracedo, 1792, Instituto de Estudios

Bercianos, Ponferrada - León 1997. CD()= M. Romaní Martíncz, Colección Diplon1átrca do Mostciro de Sta. M'' de Oseira,

Santiago 1989. l)AE = R. faure-:\·l''.Ribcs-A.(;arcía, Diccionario de apellidos espafto/es, .Madrid 2002. 1)1\L = .\!1J P. Alvarez !v1aurín, [)i/Jlonzática asturleoncsa; terntinología tnponbnica, León

1994. f)(:J-·:c:H = J. Coro1ninas - J. Pascual, Diccionario crítico etánológico castellano e hispá­

nico, 6 vols. Madrid 1980-1991. l)C:ELC =J. C:oron1inas, Diccionario critico etin1olúxico de la lenxua castellana, 4 vols.

Madrid 1954-57. l)EEH = V. García de l)iego, Diccionario ethnológico espaiio/ e his/Jánicn, Madrid

1985. DEC;C = E. Rodríguez Gonzú.lcz, [)iccionario enciclopédico gallego-castellanu, Vigo

1958. DEL(;= P. Chantraint', Dictionnaire étynzoluxique de la tangue grecque, Paris 1999. DELL = A. Ernout et A. Meillcr, f)ictionnaire éty1nologique de la tangue latine, Paris

200 l. l)ELP = J-P. Machado, f)icionário etin1ol<Jxico da !fngua portuguesa, S vols. Lishoa

1977. DESE= D. Pharies. f)icciunario etúno!r-ígico de los sufijos cspailo[es, Madrid 2002. 1)(; =P. Madoz, l)iccionarin geográfico-estad/stico-histórico de fs/Nula y sus posesiones

de Ultran1ar, 16 vols. Madrid 1845-50. l)(;(: =;...t. Valladare~. J)iccionario gallcgo-(astc!L1nu, Santiago 1884. [)(;F =A. Bailly, Abrégf; du f)ictio1111.úrc grcc-(r<111(<1is, l\1rís l 98S. l)HEF = Q.Aldca, T.Marín, J. Vives, Di((/n11,1rio de Histori<1 Eclcsi.istic<J de 1-:s/hulü, 4

vols e Supl. J\t1drid 1972-87. l)Hl_ =E. !vliguéle;:, f)iccio1z.1rio de h<lhl11s leo11cs<1s, León 1998. l)()ELP = J-P. ~lach,ulo, L)icio11ário 011rin1iístico cti1110/6gi(o d.z hngua portug11cs,1, .~

vol<;. Lisho,1 J 993. !)XL= Aur. varios, Diccio11c1rio Xerdis d<1 Ling11i1, \'igo 1986. Eivt = 1--~studios i\·fi11do11ic11scs. )i.1111,1rio de cstudius hist1Jrico-tco/6gú_"(JS ... 1985 S'>.

ES= H. Flórez - \1. Ri:.co, Lsp.11/¡¡ s.1gr.ul<.1, s 1 vob. 1'vladrid [ 747 SS.

F(; = (;. N;n aza Blanco, Fitotuj1011il11ú1 gdlcgü, A C:oru1la 2006. c;nxL =AA. \'V. (;r,111 f)i(CiUlliTrio XcriÚS d,1 Lingltil, Vigo 2000. GPL = :vt. An1or ,Vtcil;ín, (,'co:._!.r,1/Íd del Rcinu de (;,Tficid. I'ru1·ú1cú1 de Lugo, Barcelona,

<;.;).

(;pi{ = H. Solin, l)ic (;ricchischen l'crso11c1111i1111cn in Rr>111, Berlín 1982. H(;l\ = Joscph \l Piel f)ietcr Krc1ner, 1-fisjhlll<i-gotischcs 1\Jc1111cnlntch, flcidclbcrg

1976. 1-1.\lS = .\:1. Arias C:ucnllas, Hi.stori,1 del A1u1t1Hfcrio de .~di/ _/ulicln de Sc1111os, Zan1or:1

1992. ILER =.J. Vive~, /nscripcio11cs /,1fini1s de lc1 J--:s/1ü1l<.l ro111il1h1, Ba rccl<111a 1971.

Page 63: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

64 1\.rlCAl\!DRC) ARJ-._'S \'ÁZQUFZ

!LV= c:.H. C.randgcnt, /11trud11cci<ín ,,¡ llltÍ111 1ulxur (traduc. Jo inglés), \1a<lrid 1970. 1.F = W. Schulzc, Zur (,'eschichtc l.1tei11ischcr L1~'.{c111i.11nen, Berlín 1966. MLL!\tt =J. F. Nicnncycr, Medú1c Í<tti11it.1tis lcxicon nú1111s, Leiden 1997. NCVCG = .J-S. Crespo Pozo, Nueua contribttció11 1.l un /lotabulllrio castcllano-gallexu, 4

vols. ()rensc-C:oruña 1972-8.5. Nl\1L = Non1cnclátor topunúnico ntedicual de l.1 diócesis de Lugo, public. en Lucen~ia,

5, 1992, Ll9 "· NP = Joseph M. Piel, Nun1cs de 'possessores' latino-cristJos na tof1011hnia asturo-r,ulego­

purtuguesa, public. en Biblus, XXIII, 1947, páx. 143 ss. ()E= R. Mcnéndez PidJI, ()rigenes del esfJaf1ol, tv1adrid 1964. ()ELG = F. Martín Sarmiento, ()non1ástico etúnofr)gico de la le11x,ua gallega, edición y

estudio por J-L. Pensado, 2 vols. A Coruüa 1999. ()(;=A. Vciga Arias, Algunas calas en los orígenes del xallego, Vigo 1983. OPNH =E. Rivas Quintas, ()110111ástica persoa! do Noroeste hispano, Lugo 1991. OPPH = ~t' L. Albcrtos, La ono111ástica personal pri111itil 1a de Hispania T arr!..lc. y Bétit<<,

Salan1anca 1966. TC = J.M. Andra<lc c:crnadas, O To111bo de (;efano1 1a, Santiago de Co1npostda 1995. TC~C; =J. <:aridad Arias, TofJonirnia céltica de (;alicia, Lugo 2006. TC:!v1 = E. Cal Pardo, Tun1bos del Archil'o de la Catedral de Mondo1ledo.

Calendarios,Lugo 2005. TC;L =A. Moralejo, Toponirnia g.il!ega y leonesa, Santiago 1978. TL = Tu1nbo de Lorenzana, en Estudios Mindonienses, 8, 1992, pp. 11-324. TLC = l. Kajanto, The f,ain coxnonúna, Roma 1982. TSA = M. Lucas Alvarez, F..! Tun1bo de San }ulián de San1os (siglos VJII-Xll), Santiago

1986. TSO =P. Loscertales, Tu111bos del Monasterio de Sobrado de los Monies, !vtadrid 1976.

Page 64: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A MIRADA NA DEVOCIÓN POPULAR Á N." S." DOS OLLOS GRANDES DE LUGO

UNHA PERSPECTIVA MARIOLÓXICA

Por MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

As liños que seguen, rro1to e síntese dunho rerexión que se ro1 xestondo ho1 tempo. queren ser expresión de agrodecemento ó Virxe dos Olios Grandes e man1restooón de respecto ós expresións do p1e­dade popular mariona, segwndo os 1nd1cooóns dos documentos con­oliares e postcono/1ares. en propostas de punficooón e renovación desos mesmas manirestaoóns e do culto o Moría no contexto do misterio cristión. Non só non podemos esquecer as tradicións dos na­sos devonceiros, senón que, polo nasa mesmo vocación, estamos chamados o recupero/os, d1rund1/os e me/lora/os. co fin de que nunca se apaguen os luces da esperanzo que montiveron encendido, secu­larmente. o re dos nasos pobos.

A Catedral de Lugo, centro 1ncuest1onob/e dun culto excepoonol e milenario ó Eucoristi'o, irrodiou, de xeito simultáneo, unha poderoso rorzo de devooón monona que pode documentarse dende os pnme1-ros tempos do Reconqwsto ·

Neste estudio, centrado nos olios e na mirada nunha perspectiva mariolóxica, exponse o estado da cuestión sobre os momentos máis significativos da historia dcvocional á Nosa Señora. A continuación, faise unha descrición da actual imaxe da Virxe dos Olios Grandes e unha breve reseña sobre o 15 de agosto como prototipo das festas ma­rianas. Remata o estudo con algunhas hipóteses como punto de partida

{ 1 l Cf. i-:. VAZ<~UFZ SACC), f\lucstru Sc1lor,1 de los C)ios Crundcs. Patrona de LuKº· i\Jot<1s h1s­t<Jric<1s, Lugo 1973, 11.

Page 65: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

()6 1\lAl~!C> VÁ7(_)l~F7 C1\Rl3AL/.()

para unha marioloxía dos olios e das miradas e con subsidios para a meditación ante a imaxe da Virxe dos Olios Grandes.

Preténdesc descubrir, dun xeito sinxelo, as in1nensas posibilidades que encerra a devocicín á Virxe dos Olios Grandes e purificar, fomentar e alentar camiños novos na in1itación de María.

Breve historia devocional: estado da cuestión

A devoción <Í Nosa Sei1ora é moi amiga. Se ben Espaiia está repleta de ern1idas e santuarios marianos, os con1ezos dalguns <lestes -se da­n1os creto ás tradicións sobre imaxes 1narianas que os 1notivaron- re­móntanse ós prilneiros séculos da lgrexa e incluso ós tc1npos apostóli­cos. Neste grupo de santuarios marianos, aparece citado, entre os pri­meiros de España, o da Virxe dos Olios Grandes'''. Desde os primeiros anos da Reconquista, a Virxe de Lugo e os incontables favores ós seus devotos está presente nos principais episodios da historia local'. Ela é qucn alcnta a obra restauradora do gran Odoario, a gran protectora dos reis, que imploran a súa protección para as súas conquistas~ e, a ela, atrihúenscllc victorias logradas contra os inimigos da relixión e da patria.

Autores varios coinciden en afirmar a importancia da obra de Odoario. Despois das victorias obtidas por Pelaio nos montes de Astu­rias, liberada a cidade de Lugo polas tropas de Afonso 1 e do sen irmán Fruela 1, volta á C:idade o célebre Odoario''', bispo da mesma, quen, despois de chorar no dcstcrro a sortc dos seus fieis, atópase cunha ci­dade inhóspita e inhabitable; Odoario reedifica o templo de Santa Ma­ría, e nel instala a venerada imaxe, oculta de 716 a 740.

"Puesto que Odu,1rio reedifica el ternplo, destruído en 716, fecha de /,1 prúnera inuasiún n1uslíntic,1, dicho te111plo es ,1nterior al siglo VII, da11dn hase a la opinión de {ns que ju;:g,111 ser ese santuario n1ariano debido d una reaccirín antiprici/i,1nista de lus siglus \/u VI y aún a la otra opi11ú)1l testin1oniada por (Jrdoilo //, que h,1cc rc1no11tar su antigiicd,1d a los ticnz­pns del Apósotol Santiago, quien después de euangeliz,zr el occidente de (;a/icia, siguirí el itinerario de la l'Ía roniana ce11tral que pas1.1ha ¡1or '/,11-

cus Augusti'.

(2) Cf. J. VFSCA, Si7nt11arios 11i.1ri,111ns cs¡i.11lolcs, en: D. SART()R, ?\i'11c1"0 D1cct!J/1<1rio de 1Hurio·

fogÍJ, tvtadrid 1988 ( 18 17-185 l ). Cf. a referencia ú 110~0 santuario 11.1 p;lx. l 8J7. (3) '.'J. PEINAD() C(HvtEZ, Lugo 11101111111e11F<il y Lirt/stico, Lu~o 1970, 1¡-_¡12. (41 Lf. i-:. VAZQUFZ SAC(J, (J. e, 26-28. F. V;izquez ~aco f.1la Ja "divina in1pacicncia" <lc~tc

Bi~po ,1 quen define como "figur.i priÍú'r t.i11to pur su s.i11¡.;rc O!llH> fior sus t'irtudcs y u/Justrili-úlS l'll/f)rt'S,/~ lf¡Í;Í., 2h.

Page 66: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A A1//~Af)A ,\:/\ DF\'(JCH),\i' P<Jl'Uf Al\ Á ]\i.'' S:' DC)S ()/_J_()S CN.At\''Di'S 67

A s·anh1 M.iria de Lu,f.!.n dejá CJdoario ell testürncnto 11llf(·h.1s l'iílas y ld­deas desde las riberas del Mi11o a las del lJlla, es de(ir, las l'illas y aídeds restaurüdüs por él";.

Velaquí unha moi breve reseña dos principais episodios históricos: Afonso ll o Casto, como proba de gratitude polas victorias do seu exército, despois de haberse encomendado á Nosa Señora, ceden a Santa María de Lugo as cidades de Ourense e Braga cos seus territo­rios. Afonso 111 o Magno consagrouse á celestial señora e compuxo unha fermosa pregaria que aínda hoxe repite o poho lucense. Afonso VI e a súa filia Dona Urraca din que viron cos seus propios olios os mi­lagres que facía a Nai de Deus na súa basílica de Lugo. Afonso VII, an­tes de ser unxido en Santiago de Compostela, foi consagrado pola súa nai Dona Urraca á Gran Señora. Afonso IX, Sancho IV, Afonso XI, Pe­dro I, Enrique ll e casequc tódolos reis que nos tempos medievais pasa­ron por Lugo camiilo a Compostela, rezaron devotamente ante a ima­xe da Virxe dos Olios Grandes.

De 1714 data a preciosa capela barroca que diseñou o xenial arqui­tecto femando de Casas Novoa, autor tamén do retablo realizado por Miguel Romai, que, segundo dín os críticos, foi o mellor escultor que tivo Galicia no século XVIII"". Máis recentemente, os Reis de España e os Duques de Lugo rezaron tan1én ante o Santísimo Sacramento, parti­ciparon na Eucaristía celebrada no altar da Capela da Nosa Señora e visitaron a capela de san Froilán. (Disto xa son cu testemuña).

Estas constatacións históricas que expresan a gran devoción dos reis á Nosa Señora, esconden, sen vacilacións, a gran devoción popular que latexa e se manifesta nos corazóns dos fieis de l.ugo, de Galicia e de moitos de España.

Porén, nloi pouco se escribiu sobre a orixe e a fundan1cntación da advocación "Virxe dos Olios Grandes .. ,-, que Narciso Peinado describe con10 "urixinal e feliz "1s'. Coa contextualización que precede, intenta­mos aquí afondar nesta cuestión e extraer algunhas conclusións partin­do dunha fundamentación híblica e teolóxica dos "olios coma correla­tos do corazón".

(:'i) ,\1. CAPÓ'.\' FER'.\'A'.'JDEZ, 1\1,1rÍ<1 y C11fici,1. [)rscurso pronunciado en /,¡ Coro11<ll"ÚÍ11 de l°'.rtr,1. Sr<1. De !<1 B,nciJ, Santi;igo de Compostela 1947, 49.

(6) Cf. _J. CUERRA, N11C'str<1 Scñor<1 de los ()jos Grandes, El Progreso, 14 Je ago~to de 2007, 6. (7) ;\lgunha\ rcfercnci,1s .-í "pcr/c1·ci(í11 y hcnnusur,1·· da i1n.1xc na ohra citada de N. Peinado, pax.

! 19. '.\on Je1\.~l Je ~er \llXl'rrnrr rq~¡ \'ia rcnlóxi..:J p,lr;l o rsruJio J·,1 Jevu..:iún ,\ X-l~1rí~11T,1 pte­d,uk popul.ir, na rclixio~idade popubr e na liturxi,1. Snhre c~t<lS cue~tic'rn~, cf. o Jocu!llL'lltaJo

rrah.1110 de R. (;onz.ík1, fJ1cd,1d f10¡11if,ir ~· !iturgid, B.ircd(llla lDO'l. 181 ;\'. PFl:\'ADC> (;<_).\.IFZ, r1. i·. 12'1.

Page 67: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

4

Page 68: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A i\1/RADA l''iA DFV<JCJ(),1\i.' P()PII/.AR Á N:' S." f)()S C>JJ_()S GRANDES 69

A actual imaxe da Virxe dos Olios Grandes: descrición

Algúns daros históricos son moi críbles: en primeiro lugar, dedúcese a existencia dunha antiga imaxe, da antigüidade do culto a Virxe dos Olios Grandes na igrexa de Lugo, que a ten por patroa. A cantiga 77 de Alfonso X é unha testemuña veraz. En segundo lugar: é evidente que a imaxc actual da Virxe representa, dun xeito moi semellante, á que o Rei sabio lle cantou no seu día. Algúns historiadores''' constatan que, para a representación da actual imaxe, de alabastro policromado, tívose moi en coma a primitiva. Na imaxe actual, María aparece de pé, con manto e túnica longas; a cabeza cuberta cun velo que deixa entre­ver unha estirada e fermosa melena ondulada; mentras suxeita o neno coa man esquerda, ofrécelle a éste, coa dereita, o peito nutricio, branco e despido; o neno viste roupas amplas, leva unha bola na man esquer­da, vai descalzo e coloca a súa manciña dercita sobre o peitiño da súa nai. Esta imaxe ofrece moitas similitudes coa Virxe do Leite do Museo catedralicio de Ourense. Relacións que datan a imaxe arredor do 1320''"' aínda que outros autores (ver nota) refírense ó século XII.

O 15 de agosto: prototipo das primeiras festas marianas

O prototipo das primeiras festas marianas é a solemnidade do 15 de agosto, o día da Nai de Deus María, tal e como denomina a esta festa o Leccionario Armenio de Xerusalén (s. V), aínda que, con posteriorida­de, esta festa centrouse na glorificación de María, é dicir, no seu dies nata/is. A finais do século V, é cando os críticos sitúan igualmente os re­latos apócrifos máis amigos sobre o Tránsito de María, que suliñando a idea dunha morte singular da nai do Señor, represéntase arrcdor da Asunción""· O culto á Virxe María tivo fondas raíces e fantasiosas fron­des para un desenrolo sucesivo da reflexión na Idade Media. Existía a

(9) lhid .. 118-119.

( 10) C:f. R. yzciulERD() PERRÍN, Catcdr,d de L11go, en: V. PASTOR (DIR.l, Las ei.1tcdrules d(' (;,lfici,1, l.cón 2005, 120. Aín<la que hai docu1nentos qut' a fan n:monrar os tcn1pos •lpo~róli­cos (Pallare~ e certas 1nonograffas), Narci!'.o Peinado considera qul" non é anterior ó século XII. E~te 1nes1no autor con~idcra a imaxe da Virxe unh:1 obra do 1nestre .\-'iareo: N. PEINA­D() (;().\-1EZ, o.e., 118. Se ben é ceno que, corno moi ben relata o tnesmo Narciso Peinado, o <loutor Pallares é un escritor agr,1dccido <-Í Virxe dos ()llo:.. Cran<lc:.., ··pues co111p11so su ohr,1111spir,uio en fh1g,1r d /,1 Sciior.i 1111.1 de11du de grutitud, ca11ta11do sus gloric1s y l<1s Je esf,¡ lglesiu": /bid., 125.

111) Cf. 1 ). SAR T()R, Asuncúín, en: 1\lucl'o Diccn¡11<1rio de A1iniologia, !\.-'1adrid 1988 (2.58-289). Tarnl·n o Dr. Pallares, no capítulo XVII da süa obra se refire a festa <la Asunción: "Celéhr.i~r Í<l //esta del di11 de /,¡ Ass11111pcton ,¡ s<111ct,1 1Vf,1rii1 de Lugo en reconoántiento de su especi,¡f

l'<llrucinio": C:f. Ar¡..o;os Divina, edición Facsímil, p,íx. 118. Referencias ra1nhién t'll el cap. IX de 1.1 rni~ma obra.

Page 69: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

70 MARIO VÁ7QUFZ CARBALLU

crenza de que, por exemplo, quen morría o 15 de agosto ía directamen­te ó Paraíso, aproveitando que as portas estaban momentáneamente abertas para recibirá Nai de Deus. Por nutra banda, cada fiel tiña a súa

Imaxe da Virxe Exterior da capela

Virxc particular, tal e con10 ocorre aínda en tnoitas parroquias, onde é dificil discernir os lín1ites entre superstición e devoción. Porén isto non é peculiar da nosa cerra. Está bastante extendido por España e Europa. A este respecto, o escritor Fernando Díaz-Plaja observa que é dificil expli­carlle a un estranxeiro "f)()r qué la Macarena es más milagrosa que la Virgen de los Siete Dolores. !'ero si el extraniero ¡mwiene del Véneto o de la Italia meridional capta el asunto al vuelo. Es célebre el episodio del caballero que, mientras estaba por matar a un rival, lo oyó sufJ/icar: 'en nombre de la Virgen del Carmen, no me mates', a lo que repuso el ec1balleru: 'has tenido suerte por haber nombrado precisamente a mi Virgen. Si inuocas a otra, eras honzbre nzuerto "112

'.

A pesares dcsta n1czcla entre superstición, fanatisn10 e culto verda­deiro, a historia do culto litúrxico da Santa Nai de Dcus ten a súa prin­cipal expresión nas festas marianas e data dos primeiros séculos do cristianismo. Cada festa refírese a un aspecto da participación de Ma­ría no n1isterio de Cristo, e xuntas conforman un auténtico ciclo corre­lativo codos misterios do Señor' 1

i·. De feito, a festa da Anunciación, o 25 de marzo, xunto coa do 2 de febreiro, o 15 de agosto e o 8 de se-

( 12) C. \.1ARCHI, Cr,uzdes pec.1dores, gr<111des c<1tedr,lfes. U11<1 f,1sá11<111te Fd.id i\1edi<1: di<1hlus, santos, cortesanas, nU'r«UÍeres y guerreros e11 !.1 historú1 de 1 S iglesius curof)('US (T. ()rigindl: Crandi pcccdtori, grdndi cattcdra/i), Barcelona l 988, 176.

( 13) Cf. J. J.()PFZ ;\1ARTÍN, FI culto niaria110 y la liturgút n•nouúda después del Co11cilio V,1t1-ca110 11. Doctrina y l'ida.en: ~1ari•llllllll 14.l (1992) 431-450; ID., La LJturgi,1 en !<1 Jglesi11, 1\tadrid 1994, 276-279.

Page 70: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A AtfRA.L)A l'../A DF\'OCJC)I\J POPULAR Á N.'' S:' JJ()S ()/,L(JS CRANDFS 71

tembro, atópanse xa en Roma no século VII, senda honradas cunha procesión polo papa Sergio 1 (+701 ).

Estamos, pois, anre unha celebración de moita antigüidade, de gran rango litúrxico, coherente coa importancia obxectiva que a solemnida­de ten (xunto coa do 1 de xaneiro e o 8 de decembro) e que, no caso de Lugo, confirma a importancia histórica do culto a Santa María.

Señora dos olios ~randes: unha marioloxía dos olios e das miradas

Non se sabe exactamente, nin cando nin como, xurdiu a advoca­ción "dos olios grandes" aínda que o Dr. Pallares fai referencias á orixe desta advocación' 14

'. Se hen é cerro que a devoción á Virxe de Lugo pasou por distintas advocacións a través dos anos (Nosa Seño­ra de l.ugo, Santa María a Grande ou a Maior, Santa María da Vic­toria, Nosa Señora dos Milagros ... ), segundo Meilán, desde 1584, é coñecida e venerada pola advocación dos "Olios Grandes". A estes distintos nomes e advocacións refírese xa o Dr. Pallares en Argos Di­vina no capítulo doce da súa obra, baixo o título: "Varios nombres que tiene la imagen de Sancta Maria de Lugo """. Os nomes, afirma Pallares, son breves definicións das cousas que ciñen e explican a na­tureza de cada unha, como ensina Santo Tomás e outros. Incluso al­gúns chamáronllc a Nosa Señora, según Pallares, "Virgen de muchos nombres". La razón de los muchos nombres la explica el citado au­tor, citando, a su vez, a san Bcrnardino, porque es tan incomprensi­ble su grandeza y tan sublime su ser que para "rastrearle" son nece­sarios muchos nombres. Según este autor, Nuestra Señora de los Ojos Grandes "es el nombre que más comumnente se le dá", y así lo inti­tuló en la Bula de su Antigua Cofradía, "siendo Comisario general de la Sancta Cruzada del Señor Obispo D. luan de Caruajal y, en nues­tro gallego Idioma Nosa Señora dos Olios Grandes. De ellos nació

( 14) J. PALLARES Y CAl()S(), Argos D11•i1i.1 S,111ctu 1'11'1ri,1 de L11go de los ()jos gr,111des, f1111d<1-ci1)11, y Gr.indezus de su Iglesia, Su1u·tus n,lfurules, Reliq11i,1s, y Vener,1hles Varones de su Ci11d,1d, y (_)/JisJ1<1do, ()!Jis/His, y Arrohispos que e11 todus i111pcrius !<1 }!.<J11eni.1ro11, Lugo l 700. Edición F,icsi1nil, l.ugo 1988. Yéxa;,c o hrcve esrudio que, con n1orivo dos 300 ano~ Ja uhra lle <lcdic1 D. A1nador: C:f. A. López Vak~lrcel, Ar}!.OS Dfl•inu n11nplc H!O ,iiíus, l'ri-111er,1 historiu de Lug(), Lucensia, 21 (Vol X), 2000, 355-358. (;arcía Conde califJCa Argos Divina de "hennosisúntl y peligros<1" porque o autor escribe conla un na1nurado <lo ~eu Lugo t' Ca licia natal, pero dando créto, en ocasiúns, a fnntes espúrea~ que se a topan en letr.1 impre~a naque! tempo. Porén, seglm D. A1na<lur, ,1.c., "es !<1 priinera /Jistori,1 siste111Jticu y racionalincntc escrita sobre !<1 ciudad de Lugo y Slf di<Jccsis, in1nejor,i/Ae en el al·en•f¡ qui' aportt1 de d,lfus tonwdos del archit'<! catedralicio y del 1111111icipal, ,u1nq11c de éste en 111c11or ú1ntid.id".

( 15) J. PAl.LARF,S, Argos D11•ú1<1, ().c., 89-93.

Page 71: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CAPELA E IMAXE DE N.ª S.ª DOS OLLOS GRANDES

- A capela, anterior á Catedral lucense, estaba, no mesmo lu­

gar desta. A Catedral é do s. XI 1; pero a basílica de Sta. María

xa existía no S. VIII.

- Primeiro documentos que tala de Sta. María de Lugo: Diplo­

ma do rey Bernardo 11 de 991.

- Dos séculas XI ó XIII diversos documentos do arquivo cate­

dralicio refiren doazons a Sta. María de Lugo.

- Alfonso 11 encoméndase a Sta. María de Lugo en 813 na loita

contra os musulmáns.

- D.ª Urraca invoca a Sta. María de Lugo e ofrece o seu filio

que sería Alfonso VII.

- Alfonso V e Bernardo 111 tan !amén doazóns.

- A actual imaxe pode situarse no s. XII o XIII. (Rasgo insólito

do bocio; o autor copiaría unha moza do lugar onde abundaba

este mal, que agranda tamén os olios).

- Alfonso X o Sabio adica a Cantiga 77 a santa María de Lugo.

- O título de Olios Grandes é do s. XVI, denominación popular.

- Primeira mención da imaxe: 1539, na toma de posesión do

bispo Juan Suárez de Carbajal.

- En 1736 inaugurou a capela actual, obra do arquitecto Fer­

nando de Casas Novoa; o retablo é de Miguel Romay.

- O 15 de agosto de 1904, o bispo Benito Murua fai a corona­

ción canónica da imaxe por concesión pontificia.

Page 72: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

,-\ Af/R,-\DA l\iA J)f-.\i()CJ(j1'v.' J'()/'lJl.AR Á i"-'.S. /)().\' (Jl,/JJS CR,\1'\'DF:S 73

este nombre, por tenerlos en proporcion de la hermosura de su Cuer­¡)(), con que maior fe explica su altor, según reglas del arte, fin excel­so, ni defecto, como dixo (12) S. Antonino de forencia, y de sus grandes o;os, que valen por muchos, no puede negársele por tan a¡ustado el titulo de Argos Diuina ""º'.

Narciso Peinado describe o rostro da imaxe como "apacible, grave y hermoso (. . .) cuyo color, en su natural, es blanco y rubio. Tiene los oios vivos, alegres y grandes a proporci<ín de su simetría, y por admi­rarse más estü excelencia y hermosura es llamada Nuestra Selñora de los Oios Grandes",,-,.

Detrás desra fermosa, orixinal e feliz advocación''", máis aló do ar­gumento da fermosura do corpo e da grandeza dos olios, agóchasc unha marioloxía dos olios e das miradas, uns substractos teolóxicos con fundamentación bíblica, froito dun pensamento ben elaborado e oculto, en ocasións, baixo pregarias e exprcsións relativas ó corazón hun1ano e a sentimentos fundamente relixiosos· 1

'11

Os olios son o correlato do corazón' 211:. Tanto nas relacións entre as

persoas como nas relacións entre os seres hun1anos e Deus, as actitudes profundas e intensas do corazón son as máis importantes desde a pers­pectiva bíblica. E, dado que o corazón humano se sustrae a tódalas mi­radas porque está escondido no peito, búscaselle unha correspondencia exterior que é precisamente a dos olios. Por iso, non é posible coüecer

( 16) //;/d., 92. ( 17) N. PEINAD() c;(HvtFZ, n. c., 125-126. ( 18) Cf. fl!/d .. 125. ( 19) ~on moitos os escritore~ que fixero11 :ilu~iún<; a est;l de\'(lción. pero sin .ifondar na~ causas d:i

,td\'oCación. Certamente. cntn: os máis agradecidos hai que citar o Dr. Pallares, poi.., compu­xo a slia ohra in~pirado en pagará Sc1lor<l unh,l deuda de gratitude, cunt,1ndo e c:int:indo as .,,L.1a.,, glorias e .i~ de~t;\ lgn:xa. Cf. J. PALLARE~ Y GAl<)Sl), Ar,~os Diui11¡1 S,111ch1 A,f,nw de l 11gu dl' los ()jos gr,111dcs, Fu11d<Iá,)n, y Cr.111dc::<1s de su lglcsi<1, S<111dos 11,1t11r,ilcs, Reli­q11i,1s, y \'t'ncr,dJ/es \",1ro11cs de su Ciudad. y C>hisp.idn, ()/Jispos, y Arrolnspos que en f¡¡dos

1111¡1crins {.¡ gu11en1<1r1111, l.ugo 1 :-oo. Ediciún Fac..,i111il, Lugo 1988. Vé,1sc el brcvl' estudio que, con moti\'o dl' los 300 .1ños de 1.1 obra k dl'dica D. Amador:;\. l.úpl'7 Vakárcel, Argos /)11·i11<1 c11111¡1/c )()() .i1los. Prh11cr,1 lnst11n.1 de l.11g11, l.rn.:en.,,ia, 21 (Vol XI. 2000, J5)-1)8. García Conde c1lifie;1 <l Argo.,, Divina de "hcn11os/si111<7 y ¡n·ligros.i"' porque el ,1utor escribe como un ena111or:ido de su Lugo y Calicia natal, pero dando crédito l'!l ocasione~ ,l f11cnt1.:~

c~púrea.,, que se hallaban en ll'tra impresa en su til'mpo. Pero es la primera hi..,toria sistem.íti­Cl y racionalml'nte escrit•I "obre la ciudad de Lugo y su diúce~is. imnejor.1hle en el acervo que .1port<1 de dato.,, tomado~ del archivo catl'dralicio y del 1nunicip;d, aunque de éste en me­nor ... :antidad. ~egún D. 1\m,1dor.

(2.01 En Le 11. 3.l-36 jl'sLÍ~ Íll\'ifa J Jbrir o~ olio~ e pú1ll'l1~t' en p1r1leli~rno a conl.'.ienci:1 e o cor·,1-/.(·Jn co "ollo interior". Cando o "ollo está s<1no" podl' .,,er comprendida a n1ens:ixe de Xe­St.JS. Porén non semprl' o..:-urrl' asi: Cf. S. ClllJARRl) l)Pl)RTC)/.\tL ~ALVADC)R GARCÍA { EDIT<JRES), Cu111c11turio ,¡/ ,~1 11ci·o Tcst.i111c11to, rv1.1drid, Sa!a1nanca, E~tclla 1999, 224.

Page 73: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

74 MARIO VÁZQUFZ CARBAUO

os pensamentos ocultos do corazón, senón indirectan1ente, a través do que se expresa no rostro, e máis concreta1nente, nos seus ollos'· 211

Nun estu<lo sobre María e Galicia, con motivo <lun discurso pro­nunciado o ano 194 7 na Coroación da Nosa Señara da Barca, o entón cóengo mestrescola e Reitor <lo Seminario de Santiago, referíndose ó <lesterro do Bispo O<loario, á reedificación do templo de Santa María e á recuperación da imaxe da Virxe no templo, afirma: " ... aquella ima­gen cuyos ojos grandes no se apartaron un momento de su pueblo es­cogido, durante los días del cautiverio"''''.

Unha sinxela análise das afirmacións anteriores, lévanos a pensar que o cóengo Manuel Capón refírese ós olios da Virxen desde unha perspectiva coidadosa e liberadora. A Virxe non apartaba, na súa ma­ternal preocupación, os seus olios coidadosos dos fillos queridos. As 1niradas ... son expresiúns moi populares que revelan atención, preocu­pación, sentimento de cercanía e nobleza para cunha persoa. Mirarse e deixarse n1irar, son os primeiros pasos para unha relación de confian­za. Eles, os olios, reflicten a vida interior do ser humano. Por esa ra­zón, na Biblia atribúenselle intencións segredas do corazón, tales como o desexo, a esperanza, a humil<la<le, a piedade, pero tamén o orgullo (cf. Is 2, 11), a ambición e a envexa (cf. Mt 5, 29; 18, 9; 2 Pe 2, 14; 1 Jn 2, 16). Por iso, a 1nirada nunca é neutral scnón que está en función de diversos factores: o lugar desde onde se mira condiciona, en boa medida, o que se ve. En segundo lugar, a mirada está marcada polas ideas que se tei'lan acerca da realidade, no caso <le María enfocada bai­xo a mirada de Deus. Desde estes parámetros, María contempla a rea­lidade con algunhas particularidades concretas: María é unha muller normal do seu pobo, sinxela, humilde que vive en Nazaret, pequeno pobo de Galilea, rexión menospreciada, onde se falaba un idioma con un acento característico. Non era unha intelectual pero si unha muller intelixente que fo¡ capaz de educar a Xesús nun ambiente relixioso axudándolle a descubrir os costumes e esperanzas do seu pobo, o seu xeito de ser, de falar e actuar.

María ve a vida cos olios do Deus <le Israel, mira e admira a obra da creación, percibe as necesidades <los demais (bodas de Caná) e amo­sa como o mundo está cargado dun sentido que debemos descubrir a través <lunha mirada de profundi<la<le ás cousas e ás persoas. Ela perci­be coma ninguén a aflicción do seu pobo (Magníficat), coñece os seus sofrimentos e pídelle a Deus que o libere <la opresión. A experiencia de

(211 C:f. F. RIVA'.-1 REBAQUE, L.t cxpenc11ci,1 espiritual de Jesús. !vL1tcriales {h1ru rcf1cxioti.ir pcr­son,d111cntc y en grupo, Jv1adriJ 2005, 34.

122) rvt. CAP()N FER;...;ÁNDEZ, o. c., 49. A negrifí.a é tnifia.

Page 74: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A ,\1/RADA ,1\:'A DF\'()Cf()l\l POPULAR Á l\l.S. D()S ()LL()S CRA,1\:'J)FS 75

"ver no fondo das cousas" é esencial para comprender a mirada de Deus. A mirada de María fíxase na vida dos máis necesitados, dos po­bres, por iso lle canta "ós humildes" e pequeniños.

A cultura galega non é allea á intelixencia das miradas. Entender cos olios é un atributo da delicada sutileza do amor. Falar cos olios é unha expresión popular galega fondamente significativa. Os olios, na nosa cultura peculiar, e noutras culturas, son algo 1náis que os órganos da vista. ¿Quen non recoñece que os olios dunha muller alcanzan a súa expresión suprema nunha mirada de tenrura? Os Olios de Santa María de Lugo son tan grandes, fermosos, fondos e limpos que desexaría un bañarse neles, dí un poeta galego referíndose á Nosa Señora. En senti­do figurado o "olio" refíresc tamén á atención e ó coidado que se pon en algo, á aptitude que alguén ten para apreciar con facilidade as cir­cunstancias que concorren nalgún caso (ter bo olio; olio clínico) . Sen dúbida os olios da Nosa Señora son "olios regalados", grandes e moi abcrtos a quen os fillos lle "entran por eses olios garimosos" con infi­nita 1nisericordia n1aterna, se1nprc atenta ás necesidades dos seus fillos, "que por tantos siglos ha defendido su ciudad, fauoreciendo a su l¡;le­sia y socorriendo las necesidades es¡1irituales y corporales de sus ueci­nos y moradores con multitud de prodi¡;ios acreditados documental­nzente "'!';.

Os Olios d,1 Virxe de l.ugo parécense, coa súa mirada atraínte, a un imán. A esta "mirada atrainte e doce" da Nosa Señora dos Olios Gran­des refírese, tamén, Juan José Cebrián con estas senlleiras palabras'"':

"Nunca está sola en su sitio la Madre de Dios. La poesía, Íos hin111os )' canciones llenan los 1.1rc/Jiuos c.1pitulares. Es notorio P•lra los lucenses que la Vir¡;en de los Oios grandes extiende su núrada sobre los fieles y nunca les abandona en sus f1eticiones de auxilio )'socorro. f)csde sienifJre ha sido, y aún hoy, la ucrdadera Madre de Lugo ",e,,

(23) !\. PEI'.\ADO (;().\.1FZ, o. c., \17.

(24) ··r:11 u11<1 esplh1didil c.1pi/!11 situada en el testero del ten1plu eilfedriiliári de fu hilni/cnariu ci11-

d,1d, se 11e11cr<11111<111nuge11 de l.i Virgen, tul/,uiu en picdru, d,u1du de nianiar .il l\lifio. Tiene{,¡

g11rg1111til ,1bultad,1 y los oius t:randes, so1u'iantes a las cstrJt1i.1s hicrJticas del alto n1edicl'o, ¡1ero con una 11úrud,1dulcey11fr,1yentc .. : .J . .J. CEBRIÁN fRANC(), S,111tuarios M1iria11os de

(;¡¡fichl (Vol. 11 de la ~erie Man'u C!I {IJS /11tehlos de r:sp,úú1} fvtadrid J 989, 156. (25) Jbíd., 159.

Page 75: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

76 MARIO \'AZ(}UEZ CAR HALLO

"Extiende su 1nirada sohre los fieles": C~crta1nente, é in1posible enume­rar tantas Homilías dos Rispos de Lugo que ren1atan facendo referencias: á Patrona <le Lugo e, espcciahnente, ós scus ollos e á súa "n1irada garirnosa" sobre os ficis de Lugo. Confróntense, a este respecto, as hoinilías de Fr. Xosé C;ómcz.

Hai unha teoloxía dos olios e da mirada. Unha teoloxía que se con­creta, dun xeito moi especial, nunha marioloxía e, sobre todo, na ico­nografía sobre a Virxe María. "Se alguén che pregunta pala túa fe, lé­vao á Igrexa e amósalle os iconos": estas palabras de San Xoán Crisós­tomo axúdannos a situa-la iconografía nun dos contextos fundamen­tais: na mistagoxía e na catequese; é dicir, nos contextos de introducir e ensinar, a quen as contempla, nos misterios de María. Na Idade Me­dia designábase a iconografía como a "Biblia dos pobres" porque axu­daba a comprender e vivir mellor os misterios nun tempo no que pou­cos tiñan acceso a palabra !ida e escoitada. Na iconografía "Deus fa/a coa linguaxe dos pobres"•""'.

Os pobres, predilectos de Deus, son tamén o centro das miradas de María. María forma parte do pobo fiel de Israel, dos chamados e con­siderados "pobres de Yahveh ". Hai, pois, unha María da historia''-', aquela xove xudea, esposa de Xosé, Nai de Xesús de Nazaret, a quen a comunidade cristiá confesa coma Nai de Deus feito home. Por iso con­vén distinguir, aínda que non separar, a persoa de María da mariolo­xía. O mesmo significado do nome María revélanos unha gran verdade teolóxica, que María, a pobre de Yahveh, foi amada de Deus por ser excelsa, sublimer2s1

'"La imaginación poética de aquella mujer, que sabía núrar con ojos de asombro y de curiosidad, era la cualidad que la ayudó a desvelar las reali­dades ¡1uco visibles en la prosa de la uida "·-''''.

Somentc é capaz de admirarse quen aprendeu a mirar. Mira quen vai pola vida captando todo aquelo que pode chegar a sorprender a cu­riosidade humana. A admiración cultívase cando se aprende a discernir o que é realmente fermoso, sorprendente, creativo. "¿Como será iso,

(26) D. Al\GE, El ,ihrazo de fuq~o: el icono de /,1 Tr111idud de Rubiel', París 1981, 45. (27) O Novo Testa1nento, º"'apócrifos, toda ,1 tradición crisriá están (J;u:ordo na tt'sternui1a de

que a xoven xudea \.L1ría foi a nai de Deu!>: Cf. L. PAC()\.11(), V. ~lANCUS<J (DIRS.l, Dic­áonurio Tcnl<ígICo Fncido¡Jédico, Estell.i (Navarra) i 99S, 598.

(28) Considt-ranse cuino rnais plau~ibks dú<1s indicaciúns: a que foi deriva-lo no1ne de 1"1aría co1nposto cxipcin-hchrcn Myr-ya/y,1rn,a1n11da de Y,1huch; e a que o fai derivar do ug:uítico n1ryn1, que significa altur;i, (: dicir, cxcels<I, suhlnnc. As Júas ctimo!oxías son posibles e a~ dúas indican perfecta1nente o que a fe ve na l'\ai de Xcsús: C:f. lhíd.

(29) A. GALIND() GARCÍA, Fcliát,1c1<)n y tcn11tr<I en la nlir,uia de A1.1rí,1, en: J. L. C)RTFCA (Fd.), ¡Ricn,11,e11tt1rdd,1.1 Af,i/Jan;:,,1s y p,n,1bic11cs de/,¡ RA.C ,¡la Virgen A,1aríu en el 11111hr.il del tercer núfenio, l\1adrid 2001, 117.

Page 76: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A A1lRAf)A. :\iA f)f-.VUCJCJJ\i.· f'()f'Uf,AR Á 1\.'.S. J)(JS (.JLLCJS CRA:\i[)FS 77

pois non coñezo uarón? ": Velaquí a raíz da tenrura e da capacidade de adn1iración do ser hu1nano.

Ante a contemplación da imaxe da Nasa Seiiora dos Olios Grandes é posihlc purificar e lin1piar a mirada. Hoxe, cando nos situamos ante a mi­rada de Deus e de María é fundamental, para poder entender a natureza das cousas sagradas, deixar en desamparo as adherencias dunha socieda­de consun1ista que nos ofrece sofisticadas formas de civilización que escu­rccen as cargas poéticas do Evanxeo, ocultan as utopías e complican as cousas sinxelas desnaturalizando o niáis puro e enxebre da existencia hu-1nana. Tal vez, por iso, as n1iradas de nioitos, na niodernidadc, tórnanse tristeiras, saturadas de obxectos para consun1ir, absortas no inn1ediato, sin capacidade para admirarse ante unha paisaxe conmovedora e para buscar a intcrioridade que se atopa nas actitudes conte1nplativas.

"Ver", na Biblia, ten un ha inmensa gama de significados: desde a niirada distraída ata o propio non1e de "vidente" con referencia ós an­tigos profetas (cf. 1 Sam 9, 9), o "u/lo do espirito" (¡lámpada do cor­po!) que considera e torna conciencia dunha situación detcrn1inada, ou incluso, o célebre "uer para crer" do evanxclista Xoán. Por iso, o olio é considerado na cultura híblica, e na actual, con1a un dos hens máis preciosos, que debe gardarse con agarin10 e coidado.

Tamén no n1undo sen1ítico existe o medo ó "o//o 111alo" ou ó "111a/ (ie

olio·· (meiga/lo), medo da mirada cohizosa e envidiosa, porque pode producir enferrnidades ou causar maleficio. De ahí a razón dos amuletos para defenderse. "U home mesquiño é detestable, apürta o rostro e des­precú1 6s demllis .. (Si 14, 8). O amo da viiia bótalles en cara os traba lia­do res que se queixan por ter recibido igual ca os demais: .. ¿Ou é que tes enuexll (literalmente: mal de olio) porque so11 /Jo? .. (Mt 20, l 5). A carta ós t~fesios ofrécenos esta suxerente expresión: "Que o /)eus e Plli (io noso Seiínr XeslÍs (.'risto ilunzine os ni/os {Ío uoso curaz<)n" (Ef 1, 18), que abra o voso corazón á súa luz (cf. Sal 13, 4 y 19, 9).

Resumindo, a mirada de María reflexa de maneira privilexiada a niirada de Deus, pois fíxasc nas persoas concretas, pero cunha particu­lar atención ós 1náis necesitados. Por iso é capaz de ter un coidado pe­culiar por cada ser hu1nano, consideran<loo algo único e irrepetible. É unha mirada capaz de prestar atención as necesidades de grupos nume­rosos, entre as multitudes, preocupada ben por atopar ó seu filio, hen por resolver as necesidades duns noivos' \1),

(.10) Cf. F. RIVA.', RFBAQUE, o.e., 81-90. () c~tudio Je Fernando Riva~ non ~e refiere a Virxl' \,Luía, pero foimc 111oi üril e su.xcrentc para as afinnacii'rn~ aquí vcrquid,1~.

Page 77: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

78 AfARHJ V,ÍZ(JUF7 CARHAUU

Subsidios para unha meditación ante a imaxe da Virxe dos Olios Grandes

Sen entrar en máis análiscs bíblicas, aplicando algo do dcvandito coa fin de contribuir <:Í. purificación da nosa espiritualidade 111aria­na, podernos afirmar o seguintc: Na Biblia ter os olios grandes e ben abertos significa comprender algunha cousa e recoñecer a al­guén persoalrnente. Fronte o Deus do deís1no, indiferente coa súa mirada, lonxano e incapaz <le recoücccr persoaln1cntc ó ser huma­no, o Deus cristián, acollido no colo da súa Nai corna revelación encarnada que procede do Pai, an1ósase solidario, cercano e capaz de chan1ar e recoñecer ó ser hu1nano polo seu 1101ne. E isto, desde o colo da nai.

Pero aínda n1áis, os olios grandes, que 111iran con agarin10, son libe­radores e misericordiosos'" que devolven a vista da fe e liberan das te· bras da eternidade. Os olios grandes da Nosa Señora recordan os olios dos pobres de Yahvéh do Antiguo Testamento, que souberon descubrir a presenza do Mesías ou entender de fe, a pesares dos sufrimentos da existencia, con1a o santo Xob, cando, ó fin se lle abriron os olios e foi capaz de recupera-la confianza no Deus que aparentaba escondido e insolidario ante as súas calamidades'"'.

No salmo 123 cornpárasc a relación con Dcus coa que tcñcn os cria­dos cos seus don os: "A Ti alzo os n1eus olios, a Ti que n1oras 11n ceo. Conza os olios (io seruo no seu sefzor, ( ... ) así están os nasos olios en ti, Señor, noso Deus, en tanto El non se apiade de nós ". A Biblia non ten reparos en falar <los "olios de l)eus", porque l)eus ve co seu corazón, e cando "pon os seus ollos" sobre alguén, non soan1ente o rnira no senti­do vulgar da palabra, senón que se preocupa del e se dispón a salvalo.

A mirada da Virxe dos Olios Grandes non é mirada pequena. f: mi­rada de Nai misericordiosa (" Vuelue a nosotros esos tus ojos miseri-

(31) Sobre o~ nu111erusus s.1ntuario.,, dedi •• :ados a f\L1rí.1 co1n<1 Na1 d.1 misericordia; sohre .1~ distin­ta.,, fa1.:er:1s cnrnpll'mcntari.1s da aco!liJa 111atern;1; e sohre .1 concepciún dos ~antuario.,, maria­nos como",¡ Casa da ~ai", etap~ls Je par.ida e Je repou~o no longo c1111i1lo que le\·;1 .i Cri~­

ro onde ~e tom;t contacto cu.is grande.,, rique¿;i.,, l]lll' o Se1lor donou ,í ~úa lgrex<1, en p.1rricu­br os sacra1nentos, a grala, a mi.,,eriuJrdia. a C<Hid,1dc en~ irm;lns 4ue sofren e º" enfer­mo~ ... , .,,obre ¡.,,to, Cf. J. P..\BI_{) 11, Aloc11á(Í/l d11r..111ft' el rc-;:o del Angc/us (21 Je junio de 198~); e t.lllll;n: ln<;cgn<l111l'nti X/2 ( 1987) 229S; :-.obre lo:-. :-.<1ntuario~ tnarianos como mt'mo­ria de la ;H.:ogiJ;1 TILlterna de .\larí.1: J. E~<~UERDA ~li--:FT, /.os S.111/11<1rú,s i\L1ri<111us, 111c111n­

ri.1 y signo de fu f1rcse11á,1 y .icugi,fd 111.itcnz,1 de i\1.1ri.1. l'l1: l11stit11to ,\·1.1riul<ígioi "!\i.'ucs/rd

Sci/rJ/"d de (.'rJ1\ldr111g,1. ( ;lü/(ÍC/"IU!$ de cst11dir1s, !.o~ e abo~ 1, ,\sruria~ 1 2006, [ 43- 1 69.

!321 Par<l profundii',H nc<;ta~ cuesticíns, C:f. 1\1. VÁZ{~l!FZ C1\RBALL(), / . .i su/1d,1rid,1d de Dios <111/c el s11fn1111c11to !J1t111.1110, Salama11c1 1999.

Page 78: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

,\ Af/ R A /)1\ :'\i.4. DJ: \.1( )C/()N /'(>PU/ .A/~ Á l\'.S. DC>S < >J.f.()S e; RAl\l[)f-_S 79

cordiosos ") como se canta na Salve Regina, pregaria do hispo compos­telano san Pedro de Mezonzo, vinculado a Santa María de Lugo "por una simpática tradición o poética leyenda, según la cual el insigne va­r<Ín que con el aroma de sus virtudes santificrí la ciudad de Santiago y los cenobios de Mezonzo, Antealtares y Sobrado, compuso su dulcísi­ma fJlegaria ante la imagen de los Oios Grandes""'.

Mirada omniabarcante, fonda. Sen dúbida, o Filio desta Nai Santa, mirando e contemplando os Olios Grandes da súa nai, tal e como o ve­mos na imaxe da nosa Virxe, tivo que aprender da contemplación <les­te n1irada amorosa, de olios que "amorizan"'H: e "intelixen". O cora­zón intus legit, é capaz de ler no fondo da alma, máis aló do limiar do inmediato; e isto é a intelixencia (intus legere). Por iso, na liña de Pas­cal, unha intuición popular, tan sinxela coma fonda, afirma: "Os gran­des pensamentos veilen do corazón". Neste senso con1pre recuperar unha teoloxía da tenrura e do agarimo"', como actitudes do coidado e da protección cara ós demais.

As imaxes evanxélicas da tcnrura son froito dunha mirada. O bó sa­maritano, antes de ter compaixón do home tirado no cami11.o, rnirouno. O Pai do Filio Pródigo, antes de conmoverse, viu ó filio que voltaba, e despois conmovido, correu, botóuselle ó pescozo e bicouno efusivamcnte.

C:ómprc, pois, recuperar a mirada tenra. A Virxe dos Olios Grandes coa tradicional devoción popular dos católicos de Lugo, é unha exce­lente mediación para elo. Moiros conflictos relixiosos cristalizaron arredor dos símbolos do Deus terrible ou da Nai lonxana e apartada do pobo. A mirada da Nosa Señora non é a mirada que xulga implaca­ble as inevitables imperfeccións humanas. Nietzsche, en La Gaya Cien­cia, refírese a mirada "indecente" de Deus, do Deus que miraba a igno­rancia e fcaldade escondidas nos humanos. Tamén en Sartre, atópase, descnrolado, o terror á mirada divina. Na súa autobiografía literaria, Lüs palabras, ten unha irnprcsionante descrición da 1nirada indiscreta de Deus. Indignado, furioso, acabou maldicindo a tan terrible ser para que nunca máis vol vera miralo'"'. O noso Deus non é así. Os Olios

¡JJ) i--:. VAzc.iuEZ )ACO, o. c., 106. Ccrt.11ncntl' a prq.;aria "dos olio" rnisericorJio:-.o<." adquiri.: forza, \'ida e p,ltt:tis1no ante a nosa i111.1xc. Sc~lm Vá.1.1.pu:1. Saco no é dificil, nin \·iolcnta, ,1 evocaciún de san Pedro de ,\tezun.t:o, pois el csti\'(l na IHJ.~.l Dirn . .:csc de xeito que, se~ún c<otc prcstixiosu autor, ··tos ojos de' l'edru de ,"vfl';.un;_o pud1l'ru11 f!1Jr,n ,111tc los de !<1 Virgen de

J.11go ": Cf. lhíd .. 107. (341 l·crmoso nt'oloxi.,n10 do P.1drc Tci!hard Je C:h,1rdin, C:f. P. TEILllARD DF Cll1\Rl)JN, 1:/

fC111ín1l'110 lno11d11(1, :\:ladrid 196 ~-

(35) C:t. C. R<.)CCtlETTA, Teo/ogí<I de{¡¡ ter1111r<1. U11 'el',111gcfio' jJur desntbnr, S,1L1111anca

200 l. (36) Sobre C'>tl' tem;_¡ e nutras curio~idade'> ~ign1fic1tivas, Cf. l.. Gl)NZÁLEZ-CAR\AJAL SAI'\­

TABARKARA, Dios en nuestros 1111cdos, ~al Terrac 93 (200'i) 29-38.

Page 79: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

80 MARIO VÁZQUFZ CARBAL/O

Grandes da Nosa Señora tampouco, porque o Fillo, precisamente o Fi­llo, estase a mirar neles aprendendo a pedagoxía da tenrura e da mise­ricordia que latexan nos ollas ''amorizosos" da súa nai.

Certamcnte, a Nai de Deus, e Nai nosa, non teñen nada que ver, aínda que algúns o pensen, co Deus e a Nai de Nietzsche nin de Sartre. A Nosa Nai é a Señora ante a que os ricos e pobres atoparon fascina­ción e misericordia; é a Señora ante a que os asasinos se converten en santos, os borrachos en místicos, os tolos e idiotas en coñecedores de Deus e amantes da vida; os miserables en seres escollidos con dereito a ser amados por Deus e as prostitutas en mulleres preferidas de Deus que atopan en María o berce onde sentirse acollidas e salvadas.

Son eles, somos nós, xentes temerosas de Deus, polo fondo respecto que o Creador produce na creatura, pero nunca escravas do medo nin so­metidas á vontade duns tiranos. A mirada de María refrexa hoxe, para nós, aquela mesma invitación do anxo de Deus no momento da Anuncia­ción: "Non teñas medo, María, porque atopaches graza diante de Deus ".

Teoloxía da Mediación Salvífica de María

Esta mirada da Nosa Señora é mirada fondamente estética'"' que fascina pula súa grandeza e fulgor. É mirada de beleza salvífica''". Ela, coma criatura primeira de Dcus, é a Nai onde máis e mellor se nos fai presente o amor divino, a máis semellante e próxima a Deus, a Argos Divina, a mediación máis perfecta. Por iso, compre recuperar unha nova marioloxía, completada e fecundada desde a perspectiva do pulchrum. O teólogo suizo H. U. von Balthasar, non dubida en afirmar que, quen despreza a heleza xa non é capaz de rezar e pronto non será, nin tan sequera, capaz de a1nar1

¡y1• De fiores realizou, hai tempo, un cs­

tudo riguroso sobre Maria ne//" estetica teo/ogica e ne/la teodrammati-

(37) Sohre a importancia da Via esthetica na reoloxía actual, i.:f. G. TEJERINA ARIAS, Via esthe­tica. El acceso a Dios a trat'és de la belleza del 111undo, Salan1anca 2007.

(.18) C. l'vl'. rvtARTll\;l, L,1 bellcz,; que s,1/ua. Catequesis cuarcs1nal, Valencia 2001. Nas líltima~ décadas, na teoloxía en na vida cristi•-Í en xeral, medrou a atención ao helio. Quizave~ non esteamos ante unha primacía equiparahle aque no pasado detentaron as categoría'> de 11crdu­de e ben, porén na actua!idade medrou o interés pnla experiencia contemplativa, o 1naior coidado dos elementos formales da lirurxia, o aun1cnto de puhlicaciúns sohre a di1nensión C'>­

tét1ca do mi..-terio t·ristiá e a presencia dcsta pcr~·pLx..tiva no maxisterio da Jgrcxa: Vg. J. PA­BL() 11, Curt,1 a los urtist,1s, Vaticano 1999. En otros dou1mcntos con10 la exhortaciún \lit,; Consecruta de Juan Pablo JI, de l ';195, la sensibilidad y la perspectiva estética juegan un pa­pel muy destacado y apreciahle.

(-19) Cf. H. U. von BAl.THASAR, C/ori,1. Urw estética tcohígic.1, vol. 1: l.u pcrccpcián de /,1 fnr-111<1, ~1adrid 1985, 23. F ta1nén: F. CC)NTRERAS N1l)J.INA, fl.·1,1n~1. hclleza de Dios y tr1,ufrc

1111estra. Co111ent.irio literano-teo/i)gico u /()s nliÍs /Jennosos pucnzas 11i.1rú111os del siglo XX, Esrel!a ('.'-.l,1v:Hr•1) 2004.

Page 80: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A ,\1/RADA ,1\i'A nr. VOC/C)N I'()PUl.AR Á N.S./)().)()/./.().\ GRA."Jf)J-._'S 81

ca di von Balthasar presentando a María como o esplendor da Igrexa e no contexto da teodramática, coma persoa teolóxica do teodrama"''.

María aparece situada, despois <lo Concilio Vaticano 11, no punto <le partida e no centro mesmo do misterio de salvación. A evolución postconciliar da marioloxía estivo marcada por dous importantes do­cumentos maxisteriais: a exhortación apostólica Maria/is cu/tus, de Pa­blo VI, de gran actualidade, que aínda hoxe cómpre rememorar e re­ler'41' e a encíclica Redemptoris Mater que se presenta coma unha nova meditación de toda a mensaxe do capítulo VIII da l.G en clave teolóxi­co-espiritual, cunha forte impregnación bíblica. A novidade con res­pecto ó c=oncilio radica na fortc insistencia na dimensión histórica de María. É dicir, que non só se comprende a María no camiño da súa fe, senón que se lle percibe presente, de xeito moi activo e exemplar no ca­miiío histórico da lgrexa.

Velaquí dous significativos documentos postconciliares para recupe­rar o auténtico culto e a verda<leira devoción á Nosa Seiíora. Docu­mentos para rezar e meditar. Documentos para reler contemplando a mirada da Nosa Seiíora. Mirada que se torna chea de paixón no noso camiiíar monótono para descubrir portas, vcntás, xardíns e bosques onde hule a actividade dos verdadeiros fillos <le María, daqueles que nacen e viven; daqueles que morreron pero que algunha vez formaron parte <lo que hoxe somos: imaxes para o recordo, lembranzas do pasa­do, saudades, ... bulir de outros ollos, lonxe no tempo, pero sempre presentes baixo a mirada amiga, a mirada salvadora da Nosa Seiíora.

Resumindo, A Nosa Señora dos Olios Grandes, muller icono do misterio 14~\ é recoñecida polo seu pobo, dentro dun círculo luminoso, coma mediadora (poderosa) e misericordiosa (clemente). Pero ensan­chando as perspectivas, partindo das análises feitas sobre a Nosa Seiío­ra, podemos afirmar que María é vista coma presencia viva e maternal que intervén como mediadora singular e universal; capaz de compartir os sofrimentos humanos (cura ós encolleitos); por ser Nai, camiiío pri-

{40) STEFAN() DE FIORES, A1ari.J nelf._¡ teologia (ontc111por1111e,1, Roma 1987, 351-370. {41) Procla1nousc o di,1 2 e fchreiro de 1974. Xa antes Paulo VI inrervira no renta n1ariano coa

Exhortación <1postó!ic1 Sign11111 ,"vf,1gnu111 do 13 de n1aio Je 196 7, que se considera cuma un comentario pastoral <1 l.C, cunh,1 <1centuación especial dos aspectos de .'vLuía Nai Ja Igrexa e rnoJelo Je tód:tb\ virrudcs.

(42) A1,1rf,1, /,¡ n111jcr icono del 1111sterio, é o título dunh.1 moi documentada obra de Bruno Furte impresa en Salamanca 1993 . .'vlui suxerL'nte o capítulo 111 de~ta nhra na que nos pre.~enta a \-kuía entre<> <1p;ut.1do~: con1;1 Virxe, Nai e Fsposa ( 161-279).

Page 81: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

82 MARIO VÁZQUEZ CARBAUO

vilexiado de comuñón e modelo de existencia cristiá, proxecto do que todos seremos algún día e ideal do que nos gustaría ser' 41

'.

Canto de despedida

Debemos dar por boa a intuición dos artistas que representaron sempre a María, e dun xeito moi especial á Nosa Señora dos Olios Grandes na súa capela, asunta á gloria e rodeada de anxos e santos. Ela é a Nosa Señora da esperanza que nos amosa a posibilidade de dis­frutar nós, tamén, desa benaventuranza. Cun canto de despedida, re­matamos:

Señora, "da que Deus mamou leite do seu peito non é maravilla de sanar cantreito" (De la que Dios con su leche ha nutrido no es maravi­lla que sane a un tullido), a máis divina canto máis humana (Manuel Machado), a ti levantamos hoxe a nosa pregaria agradecida facéndo­nos eco de poéticos versos que a ti cantaron, cheos de fe, devotos con­tritos e santos benditos.

Ti es, María, Señora dos Olios Grandes, fome, cunea, pozo de vida e de bágoas sanadoras.

Ti es, Señora, comezo e fin da auga redentora, segredo revelado, es­pello que brila e reflecte no meu cansado rostro melancólico. Cami­ñando lento, sen volta para o olvido, busco en ti o tempo inmemorial, a única memoria verdadeira, onde quedo deslumbrado, <liante de tan­ta gradeza e fermosura.

E ti ollácheme a min caladamente. ¡Pola túa limpa ollada vou ferido coa poderosa luz do transcendente!

E cando, ó fin, cheguen os tempos derradeiros de pechar os olios, déixame rezarche co último verso daquel famoso poema cantado, con fe fonda, polo poeta de Mondoñedo: "E a Nasa Señora a derradeira o/lada .. ,,,,.

(43) Cf. STEFAN() DF Ff()RES, Mllria ne/la teolog1a conten1poranea, Roma 1987, 345. (44) A. CUNQUE!R(), ()bra en galega completa, Vigo 1980, 1, 111. Do poema "recon1endacüín

da al111a e do corpo ".

Page 82: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DISTINCIONES DE LA EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

A LO LARGO DE SU HISTORIA

Por]UAN CARLOS FERNÁNDEZ PULPEIRO

Un aportado relevante de lo act1v1dad protocolaria en uno corpo­ración prov1nc1al viene de1erm1nado por la concesión de honores y d1strnc1ones dentro de lo establecido en su Reglamento.

En este articulo analizaremos los pormenores de este contenido tomando como fuente las concesiones y privrleg1os otorgados por la Diputación de Lugo a lo largo de su historia.

El 1 1 de noviembre de 1835 se constituye la actual Excma. Di­putación Prov1ncrol de Lugo. Su pnmer Presidente fue D )acabo L/o­rente, Marqués de Astan'z. y ya desde el pnmer momento comenza­ron o darle 1mportancro a los asuntos relacionados con los honores y protocolo inst1tuciona/De hecho se atribuye al diputado por Mondo­ñedo SrDRamón Tomás Revellón la propuesta para el tratamiento de "EXCMA."a las Corporaciones Provinciales'''

Desde la fecha de constitución, hasta estos momentos, la Diputación de Lugo concedió un total de 3 7 distinciones, en ocasiones a varios ti­tulares al mismo tiempo.

La primera MEDALLA DE ORO se otorgó en 1857, y la última, hasta un número de once, correspondió a D. José Luis Méndez López. O.Manuel Vázquez Seijas ha sido el único poseedor de MEDALLA DE

( l) Antonio Prado Gúmez, '"El tratamiento de Excma, p<lf<l to<l<1s la~ Di pura.:: iones, pudiera ser cori­sccuem.:ia <le la propuc~ta del diput<1do Sr. Rebelión al soliótarln J. S. 1\1., por cuanto su Gltt'~ori­zactón dcbt·ría <le ser superior a la <le los ayuntamientos, esca petición fue aprobada por unani-1ni<la<l en S. P. de 7 de enero dl' 1836.

Page 83: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Salón de Plenos de la Diputación en un acto de 1960

El ferrocarril fue el motivo de la primera distinción otorgada por la Diputación lucense, en 1857. Pocos años más tarde entraría en seroicio la máquina y la estación de Lugo que vemos en la foto

Page 84: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

D/.IT/NC/ONF.I nr /.A EXCMA. J)/Pl!TACHÍN DF /.[!(;() 85

PLATA. De los nueve HIJOS ADOPTIVOS, sólo una ha correspondido a una señora , siendo quince las personas galardonadas con la distin­ción de HIJO PREDILECTO, todas ellas varones.

Curiosan1cnte, por dos veces consecutivas, se ha distinguido a D. Francisco Franco Baarnonde corno PRESIDENTE HONORA­RIO, y también ostenta la MEDALLA DE ORO por lo que resulta ser la persona más galardonada de la historia de la Diputación.

Tan solo tres instituciones ostentan privilegios: FET y de las JONS; los TRES EJERCITOS y CAIXA GALICIA, y corno dato anecdótico, en 1888 fue proclamado HIJO PRECLARO D. Manuel Becerra. De las treinta y siete distinciones, solo cuatro han sido otorgadas en el trans­curso del siglo XIX, es decir, durante los primeros 65 años de la existen­cia de la Diputación. El resto fueron todas concedidas durante el siglo XX, acumulándose la inmensa mayoría a partir de 1958, fecha próxima a la aprobación del Reglamento de Honores y Distinciones. Para un mayor detalle, repasaremos a continuación cada una de las distinciones:

3-XII-1857 MEDALLA DE ORO Otorgada a: D. JOAQUIN ORTEGA/ D. CELEDONIO ORIBE/ D. JOSE RAFO

Es la primera de las distinciones concedida por la Diputación de Lugo. Además es la única que se otorga de forma colectiva. Los ingenieros D. Joaquín Ortega, D. Celedonio Oribe y D. José Rafo, en aquel entonces encargados de delimitar el trazado de la línea de ferrocarril entre La Co­rui'ía y Madrid, son recompensados con la MEDALLA DE ORO de la Provincia, una vez que, atendiendo a sugerencias de la Diputación, modi­fican el itinerario inicial, favoreciendo los intereses de Lugo y su provin­cia. El coste de tan insigne galardón alcanzó la cantidad de 6000 reales.

10-Xl-1888 HIJO PREDILECTO E HIJO PRECLARO Otorgado a: D. MANUEL BECERRA

A finales de 1887 se constatan entre las altas jerarquías municipales y provinciales fuertes discusiones para el establecimiento en el ayunta­miento capitalicio de un centro militar de enseñanza. Por R.O. de 21 de junio del Ministerio de la Guerra se crea un polígono y Escuela Mi­litar Regional en los montes de San Cibrao, y poco mas tarde se instala la academia en el edificio para el Colegio Preparatorio. Toda esta in­tensa actividad castrense "<lió a la ciudad un nuevo aspecto en lo so­cial" -según el docto entender de ciertos eruditos. Fue precisamente D. Manuel Becerra, lucense y Ministro de la Corona, quien tuvo mucho que ver en la asunción de dichas e importantes decisiones, y ese fue el principal motivo por el que la corporación provincial, a propuesta del diputado Sr. Neira Gayoso, el 10 de noviembre de 1888 le otorgase el privilegio de HIJO PRECLARO Y PREDILECTO, denominación úni­ca en toda la historia de las distinciones de la Diputación de Lugo.

Page 85: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

86 /UAN CARLOS RODRÍGUl-:Z l'UU'EJRO

Asimismo hay que señalar que fue D. Manuel Becerra la primera persona en recibir tal distinción, y entre sus méritos también se destacó su dilatada carrera política y de servicio a la comunidad y especialmen­te a su provincia.

8-IV-1893 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. BENIGNO QUIROGA L. BALLESTEROS

Corría el año 1893, durante la regencia de María Cristina. En el pa­norama político general, la guerra de Melilla volvió a encenderse, mientras a nivel local regía los designios municipales D. Antonio Ro­dríguez Pérez quien comenzó a dar los primeros pasos para el alumbra­do eléctrico de la ciudad.

Aquel año la "Chula" y la "Cubana" habían causado la admiración de los varones; 300.000 fieles protestaron por el intento de creación de una capilla protestante; la orfebre joya del Cáliz de la Catedral recibió grandes elogios en la Exposición Histórica Europea y los periódicos existentes en la capital "El Eco de Galicia", "El Regional'', "El Lucen­se", "El Heraldo de Lugo" y "La Idea Moderna", habían dedicado grandes espacios a relatar el espectáculo del traslado y ejecución en Mondoñedo de los autores del crimen de Sasdónigas, escalofriante su­ceso que conmovió a toda España.

En tan variopinto panorama sociopolítico, las obras de infraestruc­tura iban transformando nuestra provincia. Especial dimensión adqui­rieron las carreteras que recibieron un enorme impulso merced a la in­tervención de D. Benigno Quiroga López Ballesteros, Director General de Obras Públicas y Diputado a Cortes.

Pues bien, precisamente por sus gestiones realizadas ante el Ministe­rio de Fomento a finales de noviembre de 1892, "lo cual suponía un enorme alivio para la Diputación'', el 8 de abril de 1893, mediante re­solución corporativa, el Sr. Ballesteros fue distinguido con el título de HIJO PREDILECTO de la provincia de Lugo, y además se acordó se inscribiera su nombre en el salón de sesiones del Palacio Provincial.

12-XI-1896 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. PEDRO PIN FERNÁNDEZ

El mismo año en que falleció D. Manuel Becerra, primera persona en recibir el honor de HIJO PREDILECTO de la provincia, y en que dos magnos acontecimientos, a saber, la Exposición Regional y el Con­greso Eucarístico, catalizaron la actividad en la ciudad, las noticias so­bre las tropas de Cuba eran cada vez menos alentadoras.

Así y todo, en 1896, Lugo seguía despidiendo a sus soldados con "versos, discursos, banquetes, despedidas y lágrimas", como apuntaba

Page 86: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DJST/1\lC/(),\íFS f)F I.A FXCi\1A. Dll'UTAC/()N f>F f.LJ(;() 87

un cronista de la época. Pues bien, el ilustre lucense y destacado militar D. Pedro Pin Fernández, asumió por aquel entonces el cargo de Co­mandante General de Cuba, isla donde se había distinguido en defensa de la integridad de la patria y "donde la milicia-según textifica un do­cumento-viene derramando su sangre generosa". Ante las proezas y va­lerosa entrega de nuestro compatriota, la Corporación Provincial, el 12 de noviembre de 1896, acordó concederle la distinción de HIJO PRE­DILECTO, resolución que se adoptó por aclamación pues al igual que el General Canellas en Asturias, se trataba de "honrar y enaltecer a ese hijo de la provincia" como era el General Pin Fernández.

22-XII-1936 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. HELI RONALDO DE TELLA

Continuando la tarea de completar la relación de personas distingui­das por la Corporación Provincial a largo de su historia, señalar que el 22 de diciembre de 1936 al Excmo. Sr. D. Heli Ronaldo de Tella y Cantos, Teniente Coronel natural de la provincia de Lugo, le fue otorgado el privi­legio de HIJO PREDILECTO. Tal reconocimiento, en aquel momento histórico, se debió a los hechos heroicos que realizó en África, "hechos tan relevantes-tal como dice el documento- que le han valido el poder os­tentar en su pecho, entre otras muchas, la mas preciada condecoración que solo los héroes pueden lograr:¡la Laureada de San Fernando!.

Este eximio lucense, perseguido y vejado por los que en las cumbres del Poder representaban la Antipatria, ha venido desde Marruecos con su irresistible Columna legionaria y colaborado con otros jefes de mé­rito inigualable, recorriendo en marcha triunfal, que el Mundo admira todavía, el trayecto de Sevilla a Madrid, pasando por Badajoz, Talave­ra, Maqueda, Torrijos, Toledo, Navalcarnero y otros muchos pueblos y ciudades importantes hasta sentar sus reales en los Carabancheles, a las mismas puertas de Madrid, donde espera las órdenes del Alto Man­do, para <lar cima a la obra heroica, a despecho <le las resistencias cri­minales que los hombres sin Dios han opuesto y opondrán todavía".

El 21 de agosto de 19 3 7 consta que para materializar aquella distin­ción, se hizo un marco de castaño tallado, un atril y un• vidrio destina­dos a albergar el pergamino de HIJO PREDILECTO, con un coste de 110 pesetas; y el pergamino, propiamente dicho, costó 500 pesetas y fue elaborado por D. Alvaro Gil Arias, según acta de 22-XI-1937.

En junio del 37, D. Helio recogió su tributo entregado por la Cor­poración Provincial. Además lo agasajaron con "tabacos, vinos y pas­tas", con un coste de 183, 93 pesetas, según se desprende del docu­mento de 31 <le diciembre de 1937.

Page 87: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

88 JUAN CAR/.CJS RCJDRÍ(;[]EZ l'UU'LJRO

5-II-1944/12-VII-1945 PRESIDENTE HONORARIO DE LA EXCMA. DIPUTACION PROVINCIAL DE LUGO Otorgado a: D. FRANCISCO FRANCO BAAMONDE

El 26 de agosto de 1943 el Excmo. Sr. D. Francisco Franco Baamon­de visitó por primera vez, en calidad de Jefe del Estado, la Diputación Provincial. De su estancia y visita al palacio se da cuenta en un acuerdo adoptado el 10 de septiembre de aquel mismo año en el que de forma textual se señala:"patentizar en este acto la satisfacción de la Corpora­ción por el honor dispensado a la misma por el Jefe del Estado, Caudi­llo del Movimiento y Generalísimo de los Ejércitos, con su visita a este Palacio el día 26 de agosto último, y reiterar, con tal motivo, inquebran­table adhesión y fervoroso acatamiento al salvador de la Patria".

Por otra parte, en sesión de 5 de febrero de 1944 fue nombrado PRESIDENTE HONORARIO DE LA DIPUTACION DE LUGO "pa­tentizando así -tal como dice el documento-la ferviente adhesión de esta provincia que admira confiada al Jefe del Estado como ha seguido con disciplina al Generalísimo de los Ejércitos( ... )rogándole con el de­bido acatamiento, dispense a la provincia el señalado honor de aceptar este título. "Dicho acuerdo fue adoptado por aclamación. El 4 de mar­zo se acusa recibo de que su Excelencia "ha quedado muy reconocido por la amable atención" de la corporación lucense.

Curiosamente, en sesión extraordinaria celebrada el 12 de julio de 1945 y siendo el único punto del orden del día, volvieron a proclamar al Excmo. Sr. D. Francisco Franco, Jefe del Estado, PRESIDENTE HO­NORARIO DE LA DIPUTACION.

19-VIII-1948 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. JOSE GARCÍA HER­NANDEZ

Siendo Gobernador y Presidente nato de la Diputación el Excmo. Sr. D. José García Hernández, y "habiéndose hecho acreedor-como dice el acuerdo corporativo-con su acertada y tenaz gestión en pro de los inte­reses de la misma y de manera singular en el caracterizado ámbito de la ganadería cuya defensa ha culminado en la personal iniciativa de instalación de un matadero industrial", la Diputación acordó nom­brarlo, en sesión de 14 de agosto de 1948, HIJO ADOPTIVO DE LA PROVINCIA DE LUGO, solicitando a la superioridad la concesión de la Gran Cruz de la Orden de Cisneros y la Cruz del Mérito Agrícola.

A esta resolución se adhirieron numerosas instituciones y colectivos como el Círculo de las Artes.

9-IV-1949 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. BENITO MENACHO UBARRI

Según se desprende de documento provincial de 24 de julio de 1948, el residente en Méjico D. Benito Menacho Ulibarri, cuyo naci-

Page 88: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

[)/ST/NCJONFS Ln LA LXCMA. [)fPLITACION m: Ll!(;() 89

miento e infancia tuvo lugar en Lugo, otorgó escritura el 23 de junio de 1935 ante el Cónsul General de España por la cual donaba a la Bi­blioteca Pública de esta Diputación una colección de 6000 volúmenes de libros de todo tipo de contenidos. El 5 de abril de 1949, salían los libros de Veracruz y llegaron el 30 de mayo de aquel mismo año.

Dichos ejemplares fueron depositados en la Biblioteca gracias a la aportación de los gastos de transporte por parte de la Diputación, cuyo coste se cifró en 500 dólares. El 9 de abril de 1949 se le concedía al Sr. Menacho el título de HIJO PREDILECTO de la Provincia de Lugo por tan importante donación.

29-VII.1949 MEDALLA DE ORO E HIJO PREDILECTO Otorgado a : D. BENJAMIN DE ARRIBA Y CASTRO

Otro hecho curioso en la historia de las distinciones provinciales suce­dió el 29 de julio de 1949.En aquella fecha la Corporación otorga al mis­mo tiempo la MEDALLA DE ORO DE LA PROVINCIA acompañada del título de HIJO PREDILECTO en favor del Excmo. Sr. D. Benjamín de Arriba y Castro, Cardenal y natural de Becerreá. La entrega de tan distin­guidos galardones se hizo coincidir con su visita la localidad natal.

5-XII-1949 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. FERNANDO QUIROGA PALACIOS

En sesión extraordinaria de 5 de diciembre de 1949, el Dr. y Obispo de Mondoñedo, Msr. Quiroga Palacios era proclamado HIJO ADOPTI­VO, cuyo texto literal del acuerdo coincide con lo siguiente: "En justo homenaje de reconocimiento a los excepcionales méritos que coinciden en el Excmo. y Rvdsimo. Dr. D. Fernando Quiroga Palacios, Obispo de Mondoñedo y preconizado Arzobispo de Compostela, y en prueba de la general gratitud y sentido afecto a que, por sus virtudes, se hizo acree­dor, durante el tiempo que tuvo a su especial cuidado la dirección y go­bierno de la Diócesis mindoniense, ubicada en gran parte del territorio provincial, se acuerda nombrarle HIJO ADOPTIVO de la provincia, así como hacer constar en acta la especial satisfacción de la Corporación por su elevación a la suprema dignidad eclesiástica de Galicia."

8-VII-1950 HIJO ADOPTIVO E HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. JOSÉ CALVO SOTELO

Según consta en las actas de la Diputación Provincial, el 8 de julio de aquel año, el Excmo. Sr. D. José Calvo Sotelo fue distinguido con los títulos de HIJO ADOPTIVO e HIJO PREDILECTO, dándose la curiosa circunstancia de ser la única persona a la que se le otorgan am­bos honores al mismo tiempo.

Dada la singularidad del caso, al que conviene añadir otros porme­nores del acuerdo, transcribimos literalmente parte de dicha resolu-

Page 89: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

90 /UAN CARLOS RODRÍCUFZ PU/PE/RO

ción: "Seguidamente expuso la Presidencia los pormenores de la inicia­tiva de la Excma. Diputación de La Coruña, que motiva esta sesión, para rendir un homenaje, conjunto de las cuatro regionales, a la me­moria del eximio estadista y preclaro gallego, Calvo Sotelo. Y, después de haber hecho uso de la palabra varios Sres. Diputados, de conformi­dad con la propuesta del Comité del proyectado homenaje, fueron adoptados, por unanimidad, los siguientes acuerdos:

- Primero. Nombrar HIJO ADOPTIVO de esta provincia, al inolvi­dable protomartir de la Cruzada Nacional, D. José Calvo Sotelo, pa­tentizando así, a título póstumo, el afectivo y especial recuerdo que Lugo guarda a la excepcional personalidad de este patricio insigne, a cuya formación siente el orgullo de haber contribuido durante su pro­metedora y ejemplar juventud.

- Segundo. Conferirle, a la vez, el título de HIJO PREDILECTO, a fin de que Galicia, mediante sus cuatro Diputaciones, pueda solemni­zar el sentido reconocimiento de su gratitud y devoción a la memoria del que, enalteciéndola siempre, ha ofrendado el glorioso ejemplo de su vida y de su muerte al entero servicio de España.

- Tercero. Concurrir en corporación, bajo mazas, al solemne fune­ral que tendrá lugar en la Santa Iglesia Catedral de T uy, por su eterno descanso, el próximo día 13, en el XIV aniversario de su alevosa muer­te por los enemigos de la Patria.

- Cuarto. Entregar, en unión con las demás Diputaciones gallegas, una bandera de combate y un busto del primer Duque de Calvo Sotelo, al buque de guerra de nuestra Escuadra, que designe al efecto el Exc­mo. Sr. Ministro de Marina.

- Quinto. Ofrendar, también en solidaridad con las Excmas. Dipu­taciones de La Coruña, Orense y Pontevedra, a la Excma. Sra Duquesa de Calvo Sotelo, el título de HIJO PREDILECTO DE GALICIA, referi­do en el segundo acuerdo, en una placa de plata, con la leyenda y he­ráldica propuestas por el Comité Ejecutivo del homenaje, constituido por las representaciones de las cuatro Diputaciones y los Ayuntamien­tos de Tuy y La Coruña.

- Sexto. Solicitar del Ministerio de la Gobernación la autorización que las normas legales previenen para poder llevar a efecto lo acorda­do. Y facultar ampliamente a la Presidencia para su realización, así como para su atención económica, a iguales partes, por las cuatro Di­putaciones gallegas."

21-IV-1952 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. SANTIAGO BASANTA SILVA

El 21 de abril de 1952 la Diputación Provincial acordó nombrar HIJO PREDILECTO al Excmo. Sr. D. Santiago Basanta Silva, por aquel entonces Subsecretario del Ministerio de Hacienda.

Page 90: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

D/ST/NCJONFS DI-: LA 1-XCMA. D/Pl!TACU)N DF /.!IGO 91

2-VIl-1958 MEDALLA DE ORO Otorgada a: D. FRANCISCO FRANCO BAAMONDE

El 2 de agosto de 1958, de conformidad con el Reglamento de Ho­nores y Distinciones de la Diputación, le fue concedida, por aclama­ción, la MEDALLA DE ORO de la provincia de Lugo al Jefe del Esta­do, Excmo. Sr. D. Francisco Franco Baamonde.

El entonces "Generalísimo de los Ejércitos" ya era Presidente Hono­rario de la Corporación, y se le concede esta nueva distinción "como en el tiempo transcurrido desde la victoria constituye tal cúmulo de ex­cepcionales merecimientos en orden al engrandecimiento de España y de esta provincia de Lugo, que obliga al reconocimiento patente de es­pecialísima gratitud; habiendo de constituir, además, por otra parte, un señalado honor para la provincia y la Excma. Diputación Provincial que la representa, la aceptación por parte de S. E. de este homenaje re­presentativo de la adhesión inquebrantable de los españoles lucenses."

4-V-1960 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. FERMÍN GUTIÉRREZ SOTO

Según consta en las actas de la Diputación, en fecha de 4 de mayo de 1960, D. Fermín Gutiérrez Soto es designado HIJO ADOPTIVO de la provincia. "La mera enunciación del nombre de tan destacado militar-dice textualmente el documento-vinculado estrechamente a toda la región ga­llega por el afecto nacido de su convivencia durante muchos años en el desempeño de varios cargos de su brillante carrera y últimamente en el Capitán General, parécenos suficiente justificación para el otorgamiento de la distinción propuesta con la que se honraría la propia Corporación."

"Pero, además de toda consideración singular respecto a sus rele­vantes méritos castrenses y su bizarra actuación durante la cruzada, muévenos también a formular esta propuesta el conocimiento de ha­berle sido otorgado ya igual distinción por las Diputaciones de La Co­ruña, Orense y Pontevedra( ... )para que alcance el ámbito regional como corresponde a quien de Galicia se ha preocupado durante la gue­rra y durante la paz con tanto desvelo como afecto".

2-Vl-1960 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. ANTONIO PEDROSA LATAS

A propuesta del alcalde de Viveiro, D. Francisco Vázquez Ramudo, el 16 de mayo de 1960 era enviado a la Diputación un escrito en el que se glosaban los méritos de D. Antonio Pedrosa Latas para su reconoci­miento como HIJO PREDILECTO.

Este ilustre mariñán, a lo largo de su faceta administrativa, se había distinguido por el apoyo a los proyectos de grupos de viviendas prote­gidas repartidos por toda la provincia, y en especial a la clase marine-

Page 91: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

9J /l!AN C:AR!.OS RODRÍGUU PllU'FJRCJ

ra. Esta solicitud venía avalada por los presidentes de las cofradías de pescadores de nuestro litoral y también por los alcaldes de la zona.

Ante esta circunstancia, la Diputación acordó concederle tal distin­ción en sesión de 2 de julio de 1960, añadiendo lo siguiente: " ... valoran­do ponderadamente los patentes méritos del Ilmo. Sr. D. Antonio Pedro­sa Latas, el cual desde la Dirección General Técnica del Instituto Social de la Marina y de todos los demás destacados cargos que desde el glorio­so Alzamiento nacional ha venido desempeñando en la política y en la Administración, ha dado en todo momento patentes pruebas de su acen­drado cariño hacia la provincia de su naturaleza, favoreciendo aspiracio­nes de corporaciones y entidades, y, de manera muy especial, las intere­sadas en la pesca de nuestro litoral y sus peculiares problemas sociales y económicos; todo ello independientemente de su singular actuación den­tro del Movimiento nacional y en los azarosos días de su preparación."

2-11-1961 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. JUAN ANTONIO SUAN­ZES FERNÁNDEZ

Iniciado el expediente el 2 de febrero de I 961, la Corporación Pro­vincial concedía el título de HIJO PREDILECTO en favor de D. Juan Antonio Suanzes Fernández el 16 de abril de aquel mismo año.

El Excmo. Sr. D. Juan Antonio Suanzes y Fernández, Marqués de Suanzes y Ministro de Industria se había hecho acreedor de tan alta distinción "por los muchos e importantes servicios prestados a la pro­vincia, entre los que destaca la creación en nuestra ciudad del Comple­jo Industrial de FRIGSA".

Con la creación de esta factoría -dice textualmente el documento­debido a su tesón e iniciativa estima esta Comisión que es motivo mas que suficiente para que la provincia, agradecida, abra sus brazos al Sr. Suanzes y le considere como hijo distinguido. Tales instalaciones, de una importancia hasta ahora desconocida en nuestro país, han abierto a nuestra riqueza ganadera mas posibilidades de desarrollo y revalori­zación sin límites, haciéndola salir del estado potencial en que se halla para convertirse en verdadera riqueza nacional.

2-IIl-1961 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. ENRIQUE OTERO AENLLE

A principios del año 1961, D. Enrique Otero Aenlle, ribadense de nacimiento, es nombrado Gobernador de Salamanca. Hasta esa fecha lo había sido de Lugo, y debido a "su ímproba y fecunda labor desa­rrollada durante los casi cuatro años que estuvo al frente de la provin­cia -certifica el expediente- ha cristalizado en una serie de felices reali­zaciones de las cuales nuestro territorio estaba sumamente necesitado",

Page 92: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

J)/STf.11,IC/()J'.i.'FS DF LA FXC1\.1A. Dll'UT,,\CJ()l\I nr /.[!(,'() 93

la Corporación Provincial le concedió el 2 de marzo de 1961 la distin­ción de HIJO PREDILECTO.

"Con su dinamismo constructor -añade el documento- supo dar vida a la provincia haciéndola incorporarse con nuevos brios a la co­rriente progresista necesaria actualmente, logrando también que nues­tros problemas fuesen estudiados por las altas jerarquías del Estado consiguiendo su apoyo para resolverlos de la forma más beneficiosa."

11-VII-1961 MEDALLA DE ORO Otorgada a: DÑA. PILAR PRIMO DE RIVERA, en representación de FET Y JONS

El 21 de marzo de 1961, con motivo de la III Asamblea Provincial de Excombatientes, se acordó solicitar de la Diputación la MEDALLA DE ORO para la Sección Femenina de FET y de las JONS. D. José Luis de Azcárraga, Jefe Provincial de aquel entonces, argumentaba su propuesta "como reconocimiento a la personalidad, servicio y sacrifi­cio, dirección y mando de Pilar Primo de Rivera y Saenz de Heredia; así como a la importante labor social, asistencial, educativa y política desarrollada en todo ámbito de la provincia por nuestras abnegadas mujeres de la Falange"

En el posterior informe sobre la exposición de motivos realizado por la Diputación se especifican un gran número de actividades y acon­tecimientos, todos ellos realizados por la Sección Femenina, acordán­dose el 11 de julio de 1961 conceder la MEDALLA DE ORO a dicha Asociación en la persona de su Delegada Nacional, Dña. Pilar Primo de Rivera, Excma. Sra. Condesa de la Mota.

11-IX-1962 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. MANUEL FRAGA IRl­BARNE

El 13 de agosto de l 962 se inició el expediente, y el 11 de septiem­bre la Corporación Provincial, por unanin1idad, acordó el nombra­miento de D. Manuel Fraga lribarne como HIJO PREDILECTO de la provincia de Lugo.

Coincide esta distinción con su reciente designación como Ministro de Información y Turismo, la cual había tenido lugar el 11 de julio de aquel mismo aiío. No obstante, en la propuesta del Sr. García Vázquez, diputado por el partido judicial de Villalba, figuraban toda una serie de méritos y servicios prestados, entre los que destacaban su condición de Catedrático, número uno en las oposiciones a Letrados a Cortes ( 1945), director del Instituto de Estudios Políticos, procurador desde 1957, académico numerario de Ciencias Morales y Políticas, escritor, director de varias revistas, etc". De ello se deduce -dice el documento­ser una de las mentes mas preclaras de las actuales generaciones y del cual debe sentirse orgullosa esta provincia al contarlo corno HIJO PREDILECTO."

Page 93: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

94 /UAN CAR/.OS RODRÍ(;lJFZ PUU'URO

13-1-1964 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. ANTONIO CARRO MARTÍNEZ

Por unanimidad de todos los miembros de la Corporación Provin­cial, el 13 de enero de 1964 era nombrado D. Antonio Carro Martí­nez, en aquel entonces Secretario General Técnico del Ministerio de la Gobernación, HIJO PREDILECTO de esta provincia.

Entre el extenso curriculum que avalaba tal designación, el informe señalaba su labor como docente asumiendo la Cátedra de Derecho Po­lítico en la Facultad de la Universidad de Madrid; participación en la elaboración de numerosas disposiciones prelegislativas desde la sección 2" del Instituto de Estudios Políticos; diferentes cursos lectivos en la Universidad Central; procurador en Cortes; todo un elenco de libros y artículos relacionados con su especialidad y hallarse en posesión de la Gran Cruz del Mérito Civil.

11-XIl-1965 MEDALLA DE ORO Otorgada a: FRENTE DE JUVENTUDES Al igual que había sucedido en 1961 con la Sección Femenina, el 11

de diciembre de 1965, toda vez que el expediente se inició el 13 de no­viembre de aquel mismo año, la Corporación acordó conceder la ME­DALLA DE ORO de la provincia a la Delegación Nacional del frente de Juventudes de FET y de las JONS, por su contribución en beneficio de todo el conjunto provincial.

11-XJ-1966 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. PEDRO BARRIE DE LA MAZA

El 11 de noviembre de 1966 marca la fecha del inicio del expediente para otorgar al Excmo. Sr. D. Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fc­nosa, el título de HIJO ADOPTIVO de la Provincia de Lugo. En igual sentido, en el año 1968 la Corporación propuso la concesión del título de HIJO ADOPTIVO a favor de D. Jacinto Argaya Goicoechea, Obis­po que fue de Mondoñedo y en aquel año lo era de San Sebastián.

11-IX-1969 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. ALFONSO DIAZ-AM­BRONA Y MORENO

El 19 de agosto de 1969, el Ministro de Agricultura, Sr. Díaz de Ambrona, llega a Lugo acompañado del Subsecretario del departamen­to y otros tres directores generales. Después de varias reuniones, firmó la aceptación de los terrenos para la construcción <le un edificio para Laboratorio Regional Pecuario, visitando posteriormente el poblado de Matodoso, en Terra Chá, y la zona de Fonsagrada. En todas sus com­parecencias prometió prestar una gran atención a la agricultura y ga­nadería en nuestra provincia.

Todas estas circunstancias motivaron a la Corporación Provincial, y el 11 de septiembre de aquel mismo año, acordaron distinguir al Sr.

Page 94: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DISTINCIONES nr: LA EXCMA. DIPUTACIÓN DE 1uc;o 95

Díaz de Ambrona con el título de HIJO ADOPTIVO, expediente que, no obstante, ya se había comenzado el 11 de agosto pasado.

11-JX-1970 MEDALLA DE ORO Concedida a: 3 EJERCITOS: TIERRA, MAR Y AIRE

A propuesta de D. Francisco de las Heras Pelayo, Presidente de la Asociación Provincial de Antiguos Combatientes, en sesión de 11 de septiembre de 1970, la Corporación concedió la MEDALLA DE ORO de la provincia a los tres Ejércitos: TIERRA, MAR Y AIRE, "en aten­ción a los méritos y circunstancias que en ellos concurren".

11-Xll-1971 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. ANTONIO FERNÁN­DEZ LÓPEZ

El 13 de noviembre de 1971 se iniciaba el expediente, y el 11 de di­ciembre la Corporación acordaba conceder a D. Antonio Fernández López, industrial lucense fallecido el 30 de octubre de aquel mismo año, el título de HIJO PREDILECTO de la provincia de Lugo.

Ingeniero de profesión, y durante un tiempo funcionario de la Dipu­tación, D. Antonio Fernández fue presidente y fundador del Consejo Escolar Primario del Patronato "Colegio de Fingoy"; Presidente del Consejo de Administración de Cementos del Noroeste S.A.; Presidente del Consejo de Administración de Zeltia (Porriño-Pontevedra); Presi­dente del Consejo de Administración de Gamasa (Pontevedra)y Calfen­sa (Lugo); Consejero de FRIGSA; de Transfensa; de Pescanova y otras; Vocal del Museo Provincia, de la Caja de Ahorros Provincial de Lugo y del Consejo Asesor de la Delegación del Ministerio de Educación y Ciencia; de la Universidad de Santiago, etc.

Fue el impulsor de los cursos agropecuarios para maestros nacionales de la zona rural, pero "donde radican sus grandes méritos -le atribuía el documento- es en su gran esfuerzo y tesón por incrementar la riqueza na­cional, creando y dirigiendo empresas industriales que grandemente al au­mento del bienestar de todos y especialmente de esta provincia de Lugo, así como, su gran generosidad, que se traducía en espléndidos donativos para fines de cultura, bienestar social o beneficencia, mostrando especial predilección por las obras del Museo Provincial, del Hospital San José y demás centros benéficos tanto provinciales como de otro orden."

11-V-1973 HIJO ADOPTIVO Otorgado a: D. GONZALO FERNÁNDEZ DELA MORA

El 11 de mayo de 1973 se acordó incoar expediente para la conce­sión del título de HIJO ADOPTIVO de la provincia de Lugo al enton­ces Ministro de Obras Públicas, O.Gonzalo Fernández de la Mora, y el 11 de junio se adopta el acuerdo definitivo de dicha concesión.

Page 95: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

96 JUA!'i CARL()S RC)[)RÍCUEL l'ULPF!RC>

21-IX-1976 MEDALLA DE ORO Otorgada a: D. MANUEL FRAGA IRI­BARNE

En sesión extraordinaria de 21 de septiembre de 1976 la Corporación acordó conceder la MEDALLA DE ORO de la provincia a D. Manuel Fraga lribarnc, "el cual-tal como comentaba un ilustre escritor-tanto por sus méritos profesionales y por los cargos políticos que ha desempeñado, como por el apoyo que en todo momento ha prestado a la provincia de Lugo, se había hecho merecedor de ella". "Catedrático, académico, di­plomático, autor de importantes libros de carácter jurídico y político, el Sr. Fraga lribarne es --<:ontinuaba la crónica-dentro no solo de la provin­cia de Lugo sino de España, uno de los mas destacados valores actuales, que al lado de los títulos obtenidos y los numerosos cargos desempeña­dos en la vida cultural, social y política nacional, pone siempre de modo cordial sus títulos de español, gallego y villalbés".

En la mañana del 7 de enero de 1 977, en el salón de sesiones de la Diputación, le fue impuesta dicha medalla por el entonces Presidente de la Diputación, D. Eduardo García Rodríguez.

28-IX-1981 MEDALLA DE PLATA Otorgada a: D. MANUEL VÁZ­QUEZ SEIJAS

A los 97 años de edad, y tras toda una vida dedicada en buena medi­da a la cultura lucense, D.Manuel Vázquez Seijas es designado por la Corporación Provincial el 28 de septiembre de 1981 Director Honora­rio Perpetuo del Musco Provincial y MEDALLA DE PLATA de la pro­vincia de Lugo.

Entre los méritos que lo hicieron acreedor de ambas distinciones, únicas a lo largo de la historia de la Diputación, figuran literalmente las siguientes:"nació en Lugo .. .fue redactor del diario LA IDEA MO­DERNA. Teniente de alcalde del ayuntamiento de Lugo ...

Fue interventor de fondos de la Diputación; durante el ejercicio del cargo, teniendo noticia de que en algunos centros de la ciudad se con­servaban restos valiosos de la dominación romana, trató de reunirlos y propuso a la Corporación Provincial la creación de un Museo ... con la colaboración de la misma .. .fue instalado el Museo en unas salas y gale­rías de la planta baja del Palacio provincial. .. gestionó con museos na­cionales y particulares la donación y depósito en el Museo de coleccio­nes de pintura ... Vázquez Seijas dedicó su vida a la mejora del Museo.

Gestionó que las corporaciones provincial y municipal acordasen ce­der la segunda a la primera para instalar el Museo, por el término de 99 años, el edificio del antiguo convento de San Francisco, con el claustro del mismo." Creador del "Boletín", de la biblioteca del Museo, intervi­no en la adquisición de la torre de Xiá, futuro museo etnográfico.

Page 96: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

DISTINCIONES DE LA EXCMA. DIPUTACIÓN DE /.UGCJ 97

Fue miembro honorario de la Real Academia Gallega; correspon­diente de la de Historia y de la de Bellas Artes de San Fernando y miembro del Instituto Arqueológico alemán. Medalla de Oro de la Ciudad de Lugo; Medalla al Trabajo, Medalla de la AA. de los Casti­llos, entre sus obras como escritor destaca la colección de "Fortalezas de Lugo y su Provincia".

25-X-1982 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. SENEN PRIETO FERNÁNDEZ

La Comisión de Educación recibía el encargo de iniciar la tramita­ción de un expediente para conceder el título de HIJO PREDILECTO a D. Senén Prieto Fernández el 17 de julio de 1982.

Tres meses mas tarde, concretamente en sesión celebrada el 25 de octubre, D. Senén Prieto, ingeniero director del Servicio de Vías y Obras de la Diputación, recibía definitivamente dicho nombramiento.

Técnico nacido en Valladolid, su vida profesional la desarrolló en nuestra provincia, realizando numerosos proyectos de la red de carre­teras. Además "sus condiciones humanas-como refiere el expediente-le han granjeado, desde el principio, el respeto cariñoso de cuantos le han tratado."Estaba en posesión de la Medalla al Sufrimiento por la Patria y Comendador de la Orden del Mérito Civil.

23-V-1983 HIJO PREDILECTO Otorgado a: D. RAMÓN FALCÓN RODRÍGUEZ

En una segunda ocasión, la Diputación, el 17 de mayo de 1983, acuerda incoar expediente para otorgar el título de HIJO PREDILEC­TO a D. Ramón Falcón Rodríguez. Esta vez a título póstumo pues ha­bía fallecido el 8 del mismo mes.

Recibido el beneplácito de la comisión informativa de Educación, la Corporación acordó concederle dicho título en sesión de 23 de mayo de aquel año.

D. Ramón Falcón, natural de Castro de Reí, se había hecho acree­dor de tal distinción por "su trayectoria política y profesional, desta­cando su etapa al frente de la Dirección General de Bellas Artes, fruto de la cual fueron las restauraciones realizadas en San Martín de Mon­doñedo, Santa María de Meira, Castro de Viladonga y, por encima de todas, la de la muralla romana de Lugo, ingente obra de especial mag­nitud entre todas las de su género".

Doctor en Derecho por la Universidad de Madrid, técnico titulado de administración civil del Estado y maestro nacional, D. Ramón Falcón ejerció como profesor de Derecho Civil en San Raimundo de Peñafort y en la Universidad Central. Asesor jurídico de varias empresas, entre sus

Page 97: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A D1ia. María Paz Taboada de Andrés, Sra. de Tor, el 28-X/-1998 se le concedió Medalla de Oro e Hija Adoptiva

D. José Luis Méndez López, Director General de Caixa Galicia, Medalla de Oro; última condecoración otorgada hasta la fecha

Page 98: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/JJSTINC/0.'"S /JF /.A EXCMA. /)/J'!JTACJ()N /JE 1.uc;o 99

muchas distinciones figura ha la de Victor de Plata del SEU y Comendador de la Orden de Alfonso X el Sabio y de la C:isneros. Entre su amplio re­pertorio bibliográfico se encuentran como obras mas destacadas:"EI pro­cedimiento de disciplina académica, Artes Aplicadas y Oficios Artísticos", "Escuelas Superiores de Bellas Artes" y "Beneficios económicos y jurídi­cos de las empresas que cumplan fines docentes y de investigación".

26-III-1984 MEDALLA DE ORO Otorgada a: D. CONSTANTINO SIEl­RA BUSTELO

A D. Constantino Sieira Bustelo, abogado y secretario de la Diputa­ción de Lugo desde el 15 de ahril de 1967 hasta el 18 de marzo de 1984, le fue concedida la MEDALLA DE ORO de la Provincia el 26 de marzo de 1984.

Licenciado en Derecho por la Universidad de Santiago, concurren en él diferentes cargos y distinciones tales como secretario de los ayun­tamientos de Noia, Camota, Muros y Mazaricos. Es autor de diferen­tes publicaciones de carácter jurídico. fue presidente del Colegio pro­vincial de Secretarios, Interventores y Depositarios y vocal, entre otras instituciones, del Centro Coordinador de Bibliotecas.

2-VIII-1993 MEDALLA DE ORO Concedida a: CAlXA GALICIA Incoado expediente el 28 de junio del 93, la Corporación acordó en

sesión extraordinaria de 2 de agosto la concesión de la MEDALLA DE ORO para C:AIXA GALICIA. Entre las razones y motivos aducidos para tan alta distinción figurahan los siguientes: ""Entidad colaborado­ra con diferentes instituciones provinciales en la mayoría de los actos culturales de la provincia. "'Participación en la creación del Colegio Universitario a través del patronato "Virgen de los Ojos Grandes", que constituyó el embrión y punto de arranque del actual Campus Univer­sitario .. ,. Cesión para los terrenos de 50.000 metros cuadrados para el Palacio de Deportes Universitario. "'·Cesión de los terrenos para el ac­tual Campo dc Fútbol de Modestos. "'.Donación del primer parque in­fantil de tráfico en la capital y otros varios parques infantiles en la pro­vincia. "Donación de terrenos para la Cruz Roja de Monforte. "'Dona­ción de amhulancias a Cruz Roja y Donantes de Sangre. "'·Construc­ción de viviendas sociales. •:-creación y sostenimiento de colegios y guarderías en Lugo y Monforte. Etc.

28-IX-1998 MEDALLA DE ORO e HIJA ADOPTIVA Otorgadas a: DÑA. MARÍA PAZ TABOAOA DE ANDRÉS, Sra. de Tor

Esta distinción otorgada por la Diputación, data del 28 de septiem­bre de 1998.Se trata de la concesión de MEDALLA DE ORO y nom­hramiento de HIJA ADOPTIVA, a título póstumo, a Dña. María Paz Tahoada de Andrés, Sra. de Tor.

Page 99: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

100 /UAN CARLOS ROVRÍGUEZ l'ULPE/RO

La especial sensibilidad cultural e histórica de Dña. María Paz Ta­boada, fue uno de los méritos esgrimidos para la concesión de ambas distinciones, pero el motivo fundamental fue la excepcional aportación a la Diputación del conjunto formado por el Pazo o Casa de Tor (Monforte), edificaciones anejas, así como el valiosísimo mobiliario, archivos, biblioteca, vajillas, cuadros, retratos, tapices, etc.

Tal como se desprende de la documentación del expediente:"su espe­cial vinculación con la provincia de Lugo, su personalidad artística y cul­tural y su carácter benefactor" a lo que habría que añadir su afabilidad y humanitarismo, fueron otros de los fundamentos para hacerse acreedora de tan altas distinciones por parte de la Corporación Provincial.

22-XII-2003 MEDALLA DE ORO Otorgada a: D. JOSÉ LUIS MÉNDEZ LÓPEZ

Iniciado el expediente el 11 de diciembre de 2003, en sesión celebra­da el día 22 de dicho mes, la corporación aprueba por unanimidad conceder la Medalla de Oro de la Provincia a D. José Luis López Mén­dez, Director General de Caixa Galicia "en reconocimiento a su meri­toria labor en beneficio de nuestra provincia, y en general, por cuantos servicios y colaboraciones excepcionales le viene prestando".

Licenciado en Ciencias Económicas y Empresariales, se trata de una persona profundamente enraizada en la actualidad y desarrollo de la provincia de Lugo. Entre sus gestiones en este sentido es destacable su apoyo a la creación y consolidación del Campus Universitario; investi­gaciones científicas; recuperación de instrumentos musicales; organiza­ción de Itinerarios culturales para bandas y grupos de gaitas; apoyo al deporte base, de elite, al Centro de Artesanía; organización conjunta de exposiciones y eventos formativos, etc.

El galardón fue entregado el mismo día de su aprobación en un so­lemne acto celebrado en el paraninfo, finalizando con una cena de gala servida en los locales recientemente inaugurados de la parte inferior del edificio. Esta es, por el momento, la última distinción otorgada por la corporación provincial lucense, habiéndose concedido a lo largo de su historia- como apuntábamos en el sumario inicial- 13 Medallas de Oro; 1 de Plata; 10 nombramientos de Hijo Adoptivo; 14 de Hijo Pre­dilecto; 1 de Hijo Preclaro y 2 de Presidente Honorario. Todas ellas re­partidas entre 37 personas o instituciones a algunas de las cuales les han correspondido, simultáneamente, varios honores.

Page 100: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

"PANNONIIS GENITUS" NOTAS SOBRE SAN MARTIÑO DUMIENSE

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Se, como creo, vale a interpretación que fixen do "/ocum Sanct1 Mor­t1m ep1scop1 Dumiense sedls'', referida a San Martiño de Ombreiro (Lugo), e a localización da "v1/lo meo propno vocoto farones' nesta pa­rroqwo, que consta no diploma de Ordoño 11 do ano 9 22, cedida ó b1spo lucense Recaredo, haberá que ter en canta algunhas "consecuencias his­tóricas, haxiográficas, e mesmo l1ngüísbcas", que suxería poro o seu estu­do como conclusión no Número 34 de LVCENSIA, 2007, pp. I 15-1 22. Velaqu( po1s, a rozón das notas que paño desegu1do.

l.- Consideracións históricas

A pesar de que o couto de Furós lle foi dado en 922 ó bispo lucense Recaredo, parece que o reclamaron os hispos de Mondoñedo, segundo vemos nos seguintes documentos.

O 20 de outono de 1156 o emperador Alfonso VII confirma ó hispo de Mondoñedo, Pedro, tódolos coutos tanto amigos coma novos, entre os cales nomea o "cautum de Furones" 111

En 1305 Fernando IV de Castela traslada unha carta de seu pai Sancho N datada no ano 1286 ("Fecho el privillegio en <;:amora martes veynte et nueve dias andados del mes de enero en Era de mili et tresentos et veynte et

( 1) l l. Flúrez, Fsp,li'úi Sagrada, XVIII, p. 348, Madrid 1789; L. Sánchez Belda, Docu11wntos reales de la Fdud Mt'dia referentes a Gulicia, Madrid 1953, doc. 285; F. Cal Pardo, Catálogo de los docuntentns n1edie1 111lcs escritos en pcrganúno, del Archit'o de la Catedral de Mondoñedo (871-1492), Lugo 1990, p~x. 19; F . .\1ayán, Historia de Mundu1ledo, Lugo 1994, p. 24 con fotocopia <lo perga1niilo; .\1. Rt>cucro & al., Docurnentos Medievales del Reino de Galici.1. l. Alfonso Vil, A Corufo1 1998, doc. 176; E. Cal Pardo, Colecá(in Diplorniiticu Mcdicvul do Arquiuo d,1 Cate­drill de Mondoiiedo, Santiago de Co1npo!>tela 1999, doc. 15.

Page 101: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

102 NICANIJRO ARFS VAZQUEZ

guarro anuos"), quen á vista dos privilexios que lle foran presentados polo bispo de Mondoñedo, fai unha enumeración de todos, e cita no primeiro deles o de "dom Allfonso" IVIII que menciona "el coto de Furones", re­cordando que era "Fecho el privillegio en Pennafiel nueve dias de novem­bre Era de mili et cicnt et novaenta et guarro annos" 1 = ano 1156 l'.

En 1351 o rei Pedro I de Castela confirma e transcribe os privilexios ou­torgados por Alfonso XI en 1338, por Fernando IV en 1305, e por Sancho IV en 1286, repctindo, coma no doc. 67, o nome de "el coto de Furones""'.

En 13 71 o rei de Castela e León Pedro JI das Mercedes o u torga ó bis­po de Mondoñedo o mesmo que fixera Fernando IV en 1305 e nomea igualn1ente "el coto de Furones"' 4

'.

En 1466 hai un traslado notarial de varios privilexios concedidos po­los reis ó bispo de Mondoñedo, entre os cales está o de Fernando IV de 1305, coa mesma denominación de ''el coto de f'urones" 11

'.

De como finalizou, por parte dos bispos de Mondoñedo, esta recla­mación do couto de Furós, situado no suburbio de Lugo, non vexo por agora ninguha proba documental. Outros amaños que houbo entre am­bos prelados pódense ver no Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, tomo !, páx. 309-312.

O especial destas reclamacións é a data tardía delas (1156-1466) e sen que mencionaran o diploma do ano 922 de Ordoño II. Precisamente un dos que confirmaran este documento fui Gutier Menéndez, o pai do bispo mindoniense San Rosendo, que empezou a gobernar esta diocese arredor do ano 92 7, e non se sabe que reclamase para si tal cauto de Fu­rós. Posiblemente foi un posterior arranxo por parte dos bispos e cabido mindoniense coa correspondente concesión dos reis, fundándose na mención de San Martiño Dumiense, como titular de Mondoñedo.

11.- Consideracións haxiográficas

1. Dado que a freguesía de Ombreiro tiña por titular a San Martiño, bispo Dumiense, no ano 922, haberá que revisar a teoría dos que din que o culto público desre Santo non se insralou na lgrexa ata o século XII.

Así, Joseph M. Piel"", aceptando a proposición de Pierre David'-', es­cribe o seguinte:

(2) E. C:al Pardo, Culee. Dip/orn. de A1011d<!1/cdo, cloc. 67, páx. 92 (lÍ1ri1na liña); CatcÍ!()go de los docs. 1nediel'ules ... , páx. 39.

(.))E. Cal Par<lo, o.e. <lo!.:. 100, páx. 154 (liiia 12). (4) E. Cal Pardo, o.e., doc. 112, páx. 182 (lifü1 12). (5) E. Cal Pardo, o.e., <loe. 189, Jifia 4 antes do final da páx. 365. (tí) en Bihlos, XXVl, 1950, p. 286. (7) Le sanctor.1/ hisfh111ique et les fh1trons d"églises entre le A1inho et le A1ondego du l Xc au X le siá·lc.

Page 102: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

FA.i\L~,i()J'l.'/JS (;FNTTUS 10.1

"Contrariamente ao que se poderia esperar, S. Martinho de Braga (séc. VI) nao partilhou, durante os primeiros séculas da ldade-Média, a venera¡;ao tributada ao seu homónimo, S. Martinho de Tours (séc. IV), cujos milagres ele celebrara no De virtutibus sancti Martini. <<Martin de Braga n ·a pas été honoré d'un culte public avant le XJ/e siécle; il ne figu­re pas de premiére main dans le /Jlus ancien calendrier de cette métro¡}()­le; sa fete aura été instituée par ]ean l'eculiar entre 1150 e 1175>>, con­cluíu o P.e David a p. 215 do seu escrupuloso estudo".

Tamén Ursicino Domínguez del Val'" comenta: "El Concilio X de To­ledo (656) trata al Bracarcnse como santo: testamentum ... sancti Marti­ni ... gloriosae 111e111oriae sanctissimus vir. Su nombre, sin en1bargo, no aparece en ningún calendario hispánico conocido. Su culto en un princi­pio es local, junto a su sepulcro y, probablemente, en Braga; nada sabe­mos de un culto fuera de esta diócesis. A partir del siglo XII su fiesta aparece como una de las principales en los libros litúrgicos bracarenses, y como patrono de la diócesis. Su culto se introduce en algunas Ordenes religiosas y en otras diócesis de la Península; incluso en algunos misales se le da el nombre de doctor. Después del concilio de Trento el culto dis­minuye, limitándose en la actualidad a la diócesis de Braga. Su fiesta se celebra el 20 de marzo".

2. Como no ambiente popular de Galicia e de Portugal a devoción a San Martiño Dumiense (s. VI) entrou en interferencia coa de San Marti­iio de Tours (s. IV), as igrexas que teñen por titular a San Martiño non se sabe ben a cal dos dous famosos bispos foron dedicadas inicialmente, dado que a iconografía de ambos sería a mesma: un bispo revestido de pontifical con mitra e con báculo. Sen embargo Jaime Delgado''' ere que o patrón de moitas destas igrexas debeu ser San Martiño de Dumio, gran apústolo de Galicia e fervoroso devoto do seu homónimo de Tours.

III.- Consideracións lingüísticas

1. Unha pregunta que cu me fago agora ése o San Martiño Durniense era natural da Panonia húngara, co1no se apunta por tradición 1111

:·, ou da menos coñecida portuguesa Panóias en territorio braLarense, onde hou-

18) (DHEEJ = Dicáonurio de Histori<1 Fclesrdstica de f:sp,liiu, 111, p. 1430, dirixido por Q. Aldea, T. \.Luín, J. Vives (Instituto Enrique Flórez, C~IC:), \.1;¡dri<l 1973.

(9) Fl Ro11zd11ico de l.11go y su Prol'ináa, A Coruña 1996 ss, tonto 11, páx. 167-169. (10) Por citar só algúns cxcmplo~. cf. H. flr'irez, 1-,spuiia Sagr11d,1, trnno XV, .\1aJrid 1759; J. P.

:'vlignc, l\1trn/nJ.:Í.l L,1f11w, LXXI, col. 4 7 :-.:-.., P::lri:-. 184 1-64; U. Domínguc:t Jel Val, no DHEE e no Arén<lice a lkrthold Alt,111er, P,1frnlrigiu, pp. 485-488, !\la<lri<l 1962 (con hihlingrafía); C. Torre~ Rodríguez, (;,J!icú1 Sue1•,1 = E/ Reino de los S11c1•os, La Coruila 1977; D. Ruiz Bueno, Ailo Cristi,1110 BAC, 111, :\'larzo (Ma<lri<l 2003), páxs. 356-366; A. de Jesús da Costa n.1 Fná· plopedú1 Ri.df' (con bibliografía), etc. etc.

Page 103: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

104 NICANDRO ARES VAZQUFZ

bo un importante santuario rupestre pagán"" e figura no Parochiale Sue­vum ou Divisio Theodomiri, ano 569, na que participou en gran medida Martiño, bispo de Dume e metropolitano de Braga nese ano, chamándo­lle Pannonias, nome que se atopa tamén nalgunha moeda da época"".

Este territorio consta noutros documentos medievais, que vexo cita­dos por Machado (DOELP v. Panóias)' 1

": "terri/tori]o Pannoniarum" en 1091 e 1096, Pannoias en 1115, Pannonias en 1128, Panoyas en 1139, Panonias en 1149, etc. O mesmo Machado (DOELP v. Mun;a) identifica Pannonias con Panóias nun doc. de 1254: << ... non eatis mecum nisi ne­que ad Muzam et in tota terra de Pannoniis>>.

Veremos aquí no núm. 4 que Pannoniis é exactamente a palabra usa­da por San Martiño Dumiense no seu epitafio, Pannoniis genitus, para indicar a súa procedencia, e observemos que o grupo -ni- de Pannonias non palatalizou en Panóias co grafema lñf, senón que se perdeu o -n-, como se fose intervocálico, igual que sucedeu en 'testemoias'.

2. Ursicino Domínguez del Val (DHEE, III, p. 1429-30), tratando de "MARTÍN DE BRAGA (Panonia c. 520 +579-580)", comenta que de moi xoven visitou os Santos Lugares (Greg. de T. Hist. Franc. 3, 38). A súa estancia en Oriente prolongouse varios anos. En Palestina concibiu o propósito de ir a Galicia (Hist. Franc., ib.), viaxe providencial, segundo el mesmo di (Epistolae). Antes de chegar á Península permaneceu algún tempo na Galia (Venancio Fortun. Poema). Arredor de 550 chega a Gali­cia. En Dumio levanta un mosteiro ó lado da igrexa que Karriarico eri­xíu en honor de San Martiño de Tours. Lucrecio, metropolitano de Bra­ga, noméao bispo de Dumio arredor de 556, creando para el esta dioce­se. Como tal asiste ó 1 Concilio de Braga en 561. Morro Lucrecio, arre­dor de 5 6 9, accede á Sé Bracarense, conservando a de Dumio.

(11) Cf. J-M·' Blázquez Martínez, Religiones PrirnÍtÍl'as de Hispanw (Madrid 1962), páxs. 180-184, con bibliografía e fotografías.

( 12) Cf. Pierre David, Études historiques sur la Gulice et le Portuxal du Vle au X lle sii!cle, Lisboa­Paris 1947, páx. 32, núm. 19; M. Risco, España Sagrada, XL 342; V. Can.izares, en LVCEN­SIA, Nº 34, 2007, p. 189. Pierre David ohserva que sete fontes ou textos, que el 1nanexa, coin­ciden na denonlinación Pannonias, excepto un de Loaisa, que trae Panoias; ade1nais ofrece o interesante dato de que Pannonias consta así na obra de Felipe Mateu y Llopis, Los nombres de lugar en el numerario suevo y 111sigodo de (;allaecia y I.usitania (Analecta Sacra Tarraconensia, XV, 1942, 1, p. 23-28). Este concreta que foi Wilhelm Reinhart quen deu a primeira "impor­tantísima noticia del hallazgo de la ceca de Pannonias, junto a Braga" (p. 27, 33, 41).

( 13) José Pedro Machado, D1cionário onomástico etin1ológico da Ungua portuguesa (DOELP), Lis­boa 1993, v. "Panóias. top. Braga, Guarda, Ourique; territórios adnlinistrativos que iam desde o Mar<io an T ua e do Douro até Mun;:a, mas esta designa\"ao caiu em desuso nos come¡;os do séc. XIV, após a funda¡;Jo de Vila Real, de Trás-os-.\1ontes". Constata as 1nencións en docu­n1cntos publicados en Portugaliae Monumenta Historica e Documentos Medieuais Portugueses.

Page 104: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

PAN1\J(JNllS Gf,1\J.JTUS 105

3. J. Eduardo López Pereira''41 di que San Martiño arribou a Dumio ou Dume "disque dende Pannonia, a actual Hungría". E máis adiante cngade: "A primcira dúbida na biografía de San Martiño é o seu lugar de orixe. Aínda que sempre se escoita dicir que San Martiño era de Pan­nonia, cómpre saber que esta atribución non é completamente certa. Só se canta con catro testemuños para determina-la súa procedencia: o seu epitafio, que redactou el mesmo; unha referencia do seu amigo Venancio Fortunato, bispo de Poitiers; o que di Gregorio, bispo de Tours, na súa Historia Francorum, escrita poucos anos despois da morte de San Marti­ño; e, finalmente, o que conta Isidoro de Sevilla en De viris illustrihus ... Tras unha análise filolóxica, non condicionada por uns textos haxiográ­ficos ou panexíricos, como son os catro testemuños antes citados, estase en condicións de afirmar algo ben distinto" ... "A este templo de Dume chegou posiblemente San Martiño desde o sur da Galia" ... "Veu de fóra, mais non de Pannonia, aínda que os seus antepasados ben puide­ron ser oriundos <leste lugar" ...

4. Vexamos, pois, as catro fontes de información, que se acaban de ci­tar.

4.1. O Epitafio de San Martiño Dumiense, escrito disque por el mes-mo11'i1. Texto:

Pannoniis genitus, transcendens aequora vasta, Galliciae in gremium divinis nutihus actus, confessor, Martine, tua hac dicatus in aula antistes, cultum institui ritumque sacrorum; teque, patrone, sequens famulus Martinus eodem nomine, non merito, hic in Christi pace quiesco.

Nota.- Flórez e Casimiro Torres traen no verso 3: <<Confessor Marti­ne, tua hac dicatur in aula:>>. E no cuarto, o verbo "instituit", en tercei­ra persoa.

(14) Artigo firn1ado na Gran Enciclopedia Galega, 391216, Lugo 2003 ss. Xosé Eduardo Lópe:t Pe­reira resume aquí o seu pensamcnto que ten publicado no libro que titula Cultura, relixión e su­¡iersticións na Galicia sueva: Martiñn de Braga "De correctione rustÍ(orum"; edición, traduc­cións e comenrario. Monogr<1fías, nº 39. Univcrsidade da Coruña. Servicios de publicacións. Deccmbro 1996.

(lS) Hai bastante bibliografía desta inscrición, pero non se sabe ben se o texto do epitafio (transmi­cido por mediación manuscrita) foi autógrafo ou apócrifo, é dicir, se foi escrito polo propio Martiüo Dumiense, antes de morrer, ou por algún discípulo despois do óbito. En favor da pri­mcira hipótese estarían os verbos "instituí" (instituín) e "quiesco" (descanso), ambos en primei­ra persoa. Pero'' métrica dos versos non impide que fo)c escrito "instituit" (instituíu) e "quies­cit" (de~cansa). Tratándose dunha "lauda" sepulcral, parece que non cadraría ben que un san­to, como foi o DunlÍense, fixesc por xactancia a propia apoloxía para o seu sartego. Sen embar­go a súa autoría é a que se ad1nite comunmente.

Page 105: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

106 l\ífCA1\JlJR() ARf,S VAZQUFZ

4.2. Casimiro Torres traducíu ó castelán:

Nacido en las Panonias, a través de los vastos mares Llevado por ordenación divina al regazo de Galicia, Confesor Martín, te se ofrenda en este recinto sagrado: Como obispo instituyó el culto y los ritos sagrados, Y a ti, patrono, siguiéndote el siervo Martín, del mismo Nombre, pero no igual en mérito, aquí descanso en paz.

4.3. Eu, achegándome algo ó hipérbato e conservando as verbas en cada verso, con algunha rima final, ofrecería así a versión do latín ó ga­lega:

Xerado en Panóias, traspasando mares dilatados, óseo de Galicia por divinos designios empuxado, [ eu 1 confesor, Martiño, nesta igrexa túa consagrado hispo establecín o culto e ritos sagrados; e seguíndote, patrón, [ eu J fámulo Martiño, igualado no nome, non no mérito, aquí na paz de Cristo descanso.

4 .4. Análise do texto

4.4.1. Pannoniis (ablativo plural) genitus, podería interpretarse, como se aludise a que San Martiño fose genitus a Pannoniis 'fillo de Panonios', supoñendo nos proxenitores o xentilicio Pannonius (W. Schulze, T.at. Ei­gennamen, 19. 113), dado que genitus, participio pasivo e pasado do verbo geno/gigno 'xerar', é da familia léxica de gens 'xente, clan, raza, descendencia, nación'. Pero tamén Pannoniis genitus, xa que este partici­pio é da mesma raíz que gnatus, pode indicar que foi 'nado' nas Panóias galaico-portuguesas, como queda di to (v. III. 1 ). Neste caso, genitus alu­diría a un lat. indi-gcna 'indíxena, nativo, natural, orixinario' da antiga Gallaecia; sería un home que nacera no país no que despois viviu, tras dun paréntese de visita ós Santos Lugares e de estudios en Oriente.

4.4.2. Transcendcns aequora vasta contén o participio activo do ver­bo transccndo 'transcender' coa idea etimolóxica de trans scando 'ele­varse máis alá', 'rebasar subindo', 'atravesar'-!" (DELL, DC:ELC) aequo­ra 'as superficies do mar' vasta 'vastas, desertas, espaciosas, inmensas'. Posiblemente a frase expresaría a idea de 'atravesar mares lonxanos' dende Panóias ata Oriente con afán de superación cultural e relixiosa, e navegando dende alí (ex Orientis partibus naPigans, di San Isidoro) arri­bar ó porto, de onde se alonxara anteriormente. Idea que se completaría co sintagma seguinte:

(16) DELL =A. Ernout et A. \.1cillct, Dú·tionn,úre éty111nlogiq11e de f,1 f,111g11c l1lfi11e, P;1ri~ 2001; DCFl.C =J. Corrnnirus, [)fráonurio critico etin1olrígrco de f,1 feng11<1 úlStell.111<1, .\.L1JriJ 1954 SS.

Page 106: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l'A1\!i\l()l\il/S CF1\llTU.'•; 107

4.4.3. Galliciae in gremium 'ó regazo de Galicia' parece implicar unha idea de retorno ó seo materno, interiorizándose in gremium, despois de atravesar vastos mares, volver ó regazo da patria-nai onde naceu. Com­párese co que di Cicerón (Cae!. 24, 59): Abstrahi e sinu gremioque pa­triae 'separarse do seo e do regazo da patria'. San Gregorio de Tours (v. aquí núm. 6) di que San Martiño Dumiense "se conmoveret de patria" (se conmovería da patria) o mesmo día no que se levaron a Galicia as re­liquias de San Martiño de Tours.

4.4.4. Divinis nutibus actus 'impulsado por designios divinos'. Actus, participio pasivo do verbo ago/agere 'empuxar' por oposición a duco/ducere 'guiar, ir diante' (DELL). Dicía San Agostiño: De patria egressus sum, occulta vi actus (saín da patria, forzado por unha oculta violencia). Por nutra parte, agere 'actuar' (de modo continuado), non é o mesmo que facere 'facer' (algo puntualmente). Nutibus ablativo de plu­ral de nutus 'signo da cabeza como manifestación dunha orde ou dunha vontade' (DEI.L) vencéllase con numen (quasi nutus dei, imperium) 'po­der divino'. A frase implica que a determinación de Martiño para vir (¿volver?) a Galicia non foi froito dun impulso momentáneo, senón que foi premeditada e sentida como un imperio divino en moitos momentos (plural) e durante moito tempo (continuada) no que estivo ilustrándose en Oriente, antes dos trinta anos, idade na que se ordenaría de presbíte­ro, segundo propoñía un dos Capitula S. Martini, núm. 20, recompila­dos por el mesmo dos sínodos orientais e adicados ó hispo de Lugo Niti­gis. Véxase a ilustración do códice Gregorio de Tours (v. aquí nº 6) ten unha expresión algo semellante: commonitus a Deo quidam nomine Martinus 'amoestado por Deus un individuo, de nome Martiño'. ..

4.4.5. Confessor aquí parece significar o monxe Martiño, que tiña feita a profesión solemne de vivir e confesar puhlicamente a fe no mos­teiro dumiense, fundado por el mesmo. Confessor era tamén o que con­fesaba firmemente a fe de Cristo en persecución ou nas loitas pola orto­doxia. É palabra derivada do verbo confiteor / confiteri 'confesar', base­ado en fateor / fateri 'declarar', a veces en sentido peorativo 'recoñecer unha falta, o seu erro, ere.' (DELL). Casimiro Torres, "El <confcssus> y <confessor> de las lápidas sepulcrales y de los cartularios gallegos, resi­duo tardío de una antigua disciplina penitencial", admite que non sem­pre eran monxes os que así se titulaban como confessus ou confessor, se­nún que eran simples penitentes arrepentidos ou persoas eclesiásticas (bispos, presbíteros, etc.) que facían pública profesión de fe cristiá''-'. Coido que na inscrición pódese supoñer unha coma /,/ despois de confes­sor, palabra que parece estar en nominativo, aludindo ó monxe dumien-

{ 17) Cf. C:uadcr11os de l·.st11di()s G,d/cgos, XVII, 1962, pp. 154-174.

Page 107: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

~I /fh ., .... , .. ' tLl· V"~ ,,·,.~'nL·,~~ fc~t': --- \

' 1 ' 1 ' ,, (·1t('1.,tt:'-:~ .. :, :\·~,,~ fl'"I ll"~"'.'. l't',' ' ' - i' J J•" ;. ;

< ~ !'I IH\tl~ñ\\' ('~"''1 •'ht•1 1!h'('C'~1( !\' l (

~t~wf't't'l,:tffe':;( f•..lttctÓI\ -~ '

.. ,;..,onlfT"J,;~.m•"'' l ~ntt'mcnq1!1{ tül!f111 UH'l'ftn<TtUf\

(~..- r~J~flft!!""'<"<~m , ¡ • . -':l .. •

f1'nitt•'_rMC'lt"'t• 1tUt1''fqtctbhict.· .· ¡¡ t ' ~· ~ tt u~tvt·· tn<\tui~··· ·~m(u''ª .'f"OlHl'U "'tT'cJ~-~: Ef« Ud(tn1¡lt~1~-~i• 1tcit~t" ~,,l,,._ l.intt'.'~· Mt_t~~::}'~- lt~ "'ª""' (•,1:u1~ _

"'11!<~~,;;:¡r~ '''!!."''"'' "'""""~ San Martín de Braga y Nitigio de Lugo.

Códice Vigilano. Fol. 214. Bibl.ª de El Escorial.

Domino beatissimo

atque apostolice sedis honore

suscipiendo in xpisto fratri nitigi episcopo

uel uniuerso concilio luensis ecclesie

martinus episcopus salutem.

Sancti canones qui in partibus orientis

ab antiquis patribus constituti

sunt, grego prius sermone conscipti

sunt. Pastea autem succedenti

tempore in latina lingua trans

latati sunt. Et quia difficile

est ut simplicius aliquid ex alia

lingua transferatur in aliam simulque

et illud accidit ut in tantis temporibus

·7'

Page 108: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l'ANNONl/S (;FNITUS 109

se autor du epitafio, suxeito gramatical do verbo instituí, e non vencellar confessor Martine, corno fixo Flórez e Casirniro Torres, adrnitindo unha aposición de dous substantivos en vocativo, dirixidos evidentemente a San Martiño de Tours. Parécerne que na mente do Durniense, gran admi­rador do santo taumaturgo Turonense, sería pouco honor charnarlle aquí simplemente confessor; por outra parte creo que non ten tan bo sentido dicir: <<confessor Martine, tua hac dicatur in aula 'Confesor Martín, te se ofrenda en este recinto sagrado'>>, supoñendo un anacolu­to desconectado co texto que segue.

4.4.6. Martine é certarnente vocativo referido aquí a San Martiño de Tours, do que era rnoi devoto o Durniense, e a el alude o sintagma se­gumte:

4.4.7. Tua hac in aula 'no teu templo' (basílica bracarense adicada a San Martiño de Tours). Aula é un préstamo do grego aulé 'corte, recinto dun palacio, dun casarío, dunha mansión, dun santuario'""' (DELG). Na lingua da lgrexa designa o templo (DELL).

4.4.8. Dicatus antistes 'consagrado bispo'. Dicatus é participio pasivo do verbo dico/dicare 'dicir solemnemente, proclamar'; na lingua relixio­sa: '<loar por un compromiso solemne, dedicar, consagrar' (DELL). An­tistes, termo análogo de episcopus 'bispo', é un derivado do verbo sto/stare e significa 'o que está <liante', o xefe; na lingua relixiosa sacro­rurn antistes designaba un preste de orde superior, un prelado, o que pre­side nas cerirnonias sagradas (DELL), matiz diferente de epi-scopus 'o que super-visa', o 'bispo' que goberna ós fieis da súa diocese.

O texto e contexto <lestes dous versos parece ser que o "confessor" ou rnonxe (durniense) foi "consagrado bispo nesta túa igrexa, Martiño" (de Tours), e despois fixo o que segue:

4.4.9. Culturn instituí ritumque sacrorum 'instituín o culto e o ritual dos actos sagrados'. Cultus vén do verbo colo / colere 'habitar' e 'culti­var', despois 'honrar, render culto'; cultus en sentido físico é 'cultivo', no moral é 'educación, cultura, civilización, moda'; en sentido relixioso 'cul­to' é a homenaxe que se lle tributa á divindade (latría) ou ós santos (du­lía) en sinal de respecto e subrnisión; lexislación relixiosa. É posible que cultum aquí aluda á /ex credendi, é dicir, ó 'credo I dogma' relixioso, christianae fidei cu/tus, corrixindo a latréutica herexía arriana. Instituí é o presente ou pretérito perfecto do verbo instituo / instituere 'colocar en seguro, instituir, establecer' (en sentido físico e moral); tamén 'formar, instruir'. É un composto de statuo I statuere 'poñer de pé; facer terse de­reito ou firme; erixir, fixar, establecer'; 'decidir, decretar' (DELL), deriva-

(18) DELG =P. C:hantrainc, Dictionnaire étymologique de la fangue grecque, Paris 1999.

Page 109: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

110 NICANJJRCJ Al~ES \'A7QUU

do de sto/starc 'estar firn1e'. Ritus 'rito', 'norma litúrxica', ter1no do vo­cabulario relixioso (DELL): ritus est mos comprobatus in administrandis sacrificiis 'o rito é a maneira comprobada de actuar na administración dos sacrificios'; na lingua común: ritus est ntos ve/ consuetudo 'o rito é unha moda ou costume'. Sacrorum, xenitivo de plural de sacrum 'o sa­grado', referido ó divino e santo, contraposto a profanum. En plural sa­cra, -orum 'as cerimonias do culto' e o culto mesmo (DEL!.). Ritus sa­crorum equivale a sacra ou sacrosancta liturgia. Con esto, Martín Du­miense no seu epitafio fai constar que estableceu non só a auténtica /ex credendi (ortodoxia), serrón tamén a /ex supplicandi (liturxia), na súa igrexa adicada a San Martiño de Tours, e na súa diocese metropolitana de Braga. San Isidoro dixo: regulam fidei et sanctae religionis constituit 'fixou a norma da fe e da santa relixión' (contra os arrianos e priscilia­nistas).

4.4.10. Patronc, vocativo de patronus 'patrón, protector, defensor'. San Martiño de Dume consagrou a súa igrcxa ó seu homónimo de Tours, o cal qucdou como patrón e titular da basílica en Braga: tua hac in aula. Dío el mesmo noutros versos grabados na basílica bracarensc, referíndosc ó pobo suevo: ... Martine, tuorum / gratia signorum votis te adesse precatur / electum propriunzque tenet Gallia gaudens / pastorem, tenca/ Gallaecia tata patronum 'Martiño, agradecendo os teus milagres, lo pobo suevoJ suplícache que accedas ós seus anhelos de que o pastor elixido e propio que ten a Galia gozosa, téñao toda Galicia como pa­trón'.

4.4.11. Teque, patronc, scquens famulus Martinus 'e seguíndote, pa­trón, o fámulo Martiño'. Con esto quere dicir que ía tras del voluntaria e cariñosamente, tratando de imitalo e de obedecelo, coma un criado do­méstico ó seu amo, un servidor ou 'fámulo' da mesma 'familia'. San Isi­doro (Diff. 1, 525) diferenciaba os servos dos fámulos: servi sunt in helio capti 'servos son os cautivos na guerra' ... fa1nuli autem e.x /1rof1riis fa1ni­liis orti 'fámulos en cambio son orixinados das propias familias'. E moi frecuente na lingua da Igrexa o uso de fanzulus Dei, fanzulus Christi, que parece conter un sufixo de axente (d. haiulus, gerulus), designando un criado encargado dunha función especial, mentres que servus designa a condición xurídica de escravo (DELL). Parece que o Dumiense pretendía ser en todo, por así dicilo, a segunda edición e calco homologado do Tu­ronense. Por iso emulándoo coma un epígono, emprega un parónin10 toponímico (nome 'semellante' na pronuncia), dicindo que fora Panno­niis genitus, e agora engade incluso con fruición o dato da hon1oniinia:

4.4.12. Martinus, eodem nomine non merito, 'Martiüo [de Dume], co mesmo nome [ca o de ToursJ, non co mérito'. Indica así a humildade do Dumiense e o aspecto hipocorístico <leste nome teofórico: Martius Marti-

Page 110: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/'Al'\?\'( ).~\.'/IS cri\i'/Tl_..'S 111

nus, posiblcn1entc con alusión in1plícita a un proxenitor n1ilit~1r, un fun­cionario de profesión 1narcial, con10 din que fura o pai do "fnroncnse.

4.4. U. Hic in Christi pace quiesco 'aquí descanso na paz de Cristo', fúrn1uh1 cristiá n1oi pri1niriva e n1oi diferente d~1s pagás.

4.4.14. Despois de ter escrito o que amecede, o profesor Manuel Ro­dríguez Sánchez facilitoume (28-111-2007 o libro de Xosé Eduardo l.ópez Pereira, que cito na nota 14. E ncl vexo o texto latino do epitafio (páx. 40) e a súa tradución ó galego (páx. 41, nota 55), contando coa forma verbal institui (en primeira persoa), en vez de instituit (J' p.), no verso cuarto, dando o epitafio como autógrafo do Dumiense:

<<l)escendente de panonios, atravesando vastos 111ares, levado por voluntade divina óseo de Galicia consagrado nesta tÚ~l sé, confesor Martiüo, instituín, con10 hispo, os cultos e ritual sagrado. Seguíndote a ti, Patrón, eu, Martiño, servo teu, de igual nome pero non virtude, descanso aquí na paz de c=risto>>.

López Pereira estirna que non é boa a "tradicional versión do poen1a" dos que interpretan Pannoniis genitus 'nacido en las P.1nonias' ou 'en la Panonia', porque "an1has traduccións non se axustan ó texto latino, no que un participio, genitus, se constrúe cun ablativo, Pannoniis, facendo referencia á proxenitur<:l, ús antecedentes fan1iliares, e que haherá que in­terpretar con10 'descendente de panonios"'. Non ohstante, sen ter que rexcitar esta interpretación, deberase ter en conta que na poesía latina, por 111or da 1nétrica e das licencias poéticas, n1oitas veces suprirncn pre­posicións de réxi1ne e can1hian construcciúns. Aquí, por exen1plo, San .1\.1artiño non usa (a) l'annoniis ¡;enitus, para indicar que fora 'xerado (por) Panonios', nin tan1pouco (in) Panno11iis ¡:enitus, para sinalar que 'tiña nacido (en) Panóias'.

5. O testemuño de San Vcnancio Fortunato (530-600). Este hispo de Poitiers ten un poema de 74 versos adicado a San Martiño l)umiense, e deles recollo os máis relacionados coa súa patria [¿galega?[, extraídos de Flórez, Esp. Sagr. XV, páx. 378-379, que publica o poema completo. Nos primeiros 14 versos canta a expansión da fe apostólica por Pedro en Roma, Pablo en Iliria, Mateo en Etiopía, To1nús en Pcrsia, Bartolomcu na India, Andrés en AcJ.ia. E despois, cortando bruscamente a lista, nos versos 15-22, continúa:

Ne morer accderans Martini Gallia prisci Excellente fide /11111inis arma capit; Martina servata novo Ca/licia plaude, Sortis Apostolicae vir tuus iste fuit; Qui virtute l'etrum, praebet tibi dogmate l'aul/11111,

Page 111: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

112 N/C'\NflRO AR!óS l'AZQllfZ

Hinc jacobi tribuens, inde joannis opem; Pannoniae, ut perhibent, veniens e parte Quirinis Est magis effectus Galli sueva salus.

5.1. C. Torres (Galicia Sueva, p. 303) só publica e traduce os catro primeiros versos: "Para abreviar, con el fin de no divagar; la Galia recibe las armas de la luz por medio de la fe luminosa del primer Martín; Gali­cia reservada al nuevo Martín, aplaude; este fue tu varón en la suerte de tu apostolado". Unha traducción menos axeitada fíxoa Ruiz Bueno (v. nota 11), que non merece a pena reproducila aquí.

5 .2. Eu, conservando as liñas e o hipérbato de cada verso, traduciría así:

Non me demore; apresurándose, a Galia do amigo Martiño con excelente fidelidade armas de luz recibe. Para o novo Martiño reservada Galicia, aplaude: da sorte apostólica o teu home foi este, que che masera en virtude a Pedro, en dogma a Paulo, dándoche daquí a rica axuda de Santiago, dacolá a de Xoán, vindo da parte de Panonia \ ¿ Panóias? ], como din, para os Quirinos é de máis efecto galo a conversión sueva.

5 .3. Comentario.- A frase Martina servata novo Gallicia pode inter­pretarse de <lúas maneiras: Galicia gardada para o novo Martiño (dativo de finalidade) ou agardada polo novo Martiño (ablativo axentc, poético sen preposición -a-), é dicir, o novo Martiño era qucn agardaba vir [vol­ver\ a Galicia. Gallicia, plaude, Galicia, aplaude (alégrate, felicítate, con­gratúlate), porque tiveches a sorce de ter a este teu home como apóstol. Sortis apostolicae vir tuus iste fuit, contén gramaticalmente un xenitivo latino de estimación e aprecio. A palabra sors equivale aquí á grega klé­ros 'parte de herencia, lote', como propón San Xerome (Ep. 52, 5) a pro­pósito dos 'cregos' (LLMA'1'1); e o adxectivo apostolica probablemente é sinónimo de 'episcopal', o mesmo que apostolicus vir 'bispo' e apostolica sedes 'dignidade episcopal' (MLLM1211

• O mesmo Fortunato (prefacio do libro V) saúda a Martiño de Dume, chamándolle "domino sancto et apostolico ... Martina episcopo". Por outra parte vir tuus, Gallicia, 'o tcu home, Galicia', parece suliñar que San Martiño Dumiense era galego de nación e non só de adopción. A continuación, Fortunato aclara que Martiño tivo a sorte apostólica de herdar a coraxe de Pedro, a doucrina de Paulo, a opulencia de Santiago e de Xoán. E inmediatamente engade un paralelismo con Martiño de Tours:

{\9) L!Jv1A =A. Blai-,,e, 1.exicon lati11itatis l\1cdii At'!'i, Turnholti 1975; Réi1npres~ion ana.,,rntique, 1998. hnpri1né par les Unises Brepols S.A.-Tournhout (Belgiquc).

(20) .J.F. Niermeycr, A1cdiac latinitatis lcxicon núnus, Leiden I Ncw York I Kiiln, 1997.

Page 112: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l'Al\lf\i'(Jl\ll/S G'l:NITUS l ll

5.4. Pannoniae, ut perhibent, veniens e parte, en orde directa: Veniens e parte Pannoniae, ut perhibent, 'vindo da parte de Panonia 1 ¿Panóias?], como din'. O inciso, ut perhibent, pode ter dous sentidos: 1 º atenuante de certeza, 2º aseverativo; querendo indicar: 1 º disque 1 = segundo pare­ce, seica, coméntase que, ru1norean que l veu de Panonia, 2º veu de Pano­nia, como aseguran. Outra hipótese interpretativa sería unir ''ut /Jerhi­hent", non co verbo "veniens", senón co substantivo •• Pannoniae", como querendo indicar que era así 'como chaman' ó lugar, quizabes ga­lego, do que era oriundo Martiño de Dume/Braga. Pero en calquera caso, Fortunato non fai unha afirmación persoal propia, senón unha atribución impersoal ó dicir da xente: así o contan. Notemos ademais que veniens pode significar 'vindo' ou 'volvendo', porque ambas acep­cións ten o verho venio/venire en latín, p. e. en Propercio rure veniens 'volvendo do campo'.

5.5. Quirinis, dativo ou ablativo de plural, 'para os Quirinos' ou 'por parte dos Quirinos'. f: difícil de interpretar aquí o significado desee ter­mo. Ernout et Meillet (DELL) estiman que en latín había guiris, -itis, usado sobre todo en plural, con10 sinónimo de civcs 'cidadáns' e n1esmo como termo de inxuria e reproche dirixido ós soldados 'plebeos'. Enga­den que con este termo hai que relacionar Quirinus, -i, nome dunha vella divindade itálica, e o adxectivo Quirinus, a, um, do que é derivado Qui­rinalis e do cal dicía Varrón: co/lis Quirinalis oh Quirini fanunz: sunt qui '1 Quiritibus, q11i cum T. Tatio Curibus uenerunt Romam 'l Chámase] ou­teiro Quirinal, polo santuario [profano! de Quirino: hai quen di que po­los Quirites, que con T. Tacio viñeron de Cures a Roma'. Para os latinos, tanto Quiris como Quirinus son inseparables do nome da vila de Cures e designan o elemento sabino que veu a fundirse co romano. Festo afirma esto mesmo, dicindo: Q11irina tribus a Curensihus Sabinis appellationem uidetur traxisse 'A tribu quirina parece que trouxo o apelativo polos Cu­renses Sabinos'. No poema de Fortunato, Quirinis 'para os Quirinos' po­dería quizabes aludir ós cidadáns galaico-romanos de Bracara Augusta (Braga), vcnccllándose coa frase anterior, Pannoniac vcniens e parte 'vin­do (ou volvendo) da parte de Panonia ou Panóias para os Quirinos'; pero ta1nén pode asociarse coa seguinte:

5.6. 'Para os Quirinos' ese magis effectus galli sueva salus. Non carece de dificultade a interpretación correcta desea frase. Pero non entendo como se podería ter usado en latín a fórmula <<Galli-Sueva Salus 'salud de los Gali-Suevos'» proposta por Flórez (Esp. Sagr. XV, p. 118), creo que mal traducida por Casimiro Torres, como "suevo-galaica" (o.e. p. 208 e 210) e aceptada por Avelino de Jesús da Cosca na Enciclópedia Rialp. A orde directa parece ser: sueva salus est magis effectus galli. Su­poñendo, como parece, que effeccus non é o participio do verbo efficio

Page 113: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

114 "i'.'ICA1\lDR(J ARfS \IAZ!)UEZ

en nominativo (effectus est 'foi feito, fíxose'), senón o xenitivo do subs­tantivo masculino effectus, con el habería que unir o adxectivo gallus, a, um, tamén en xenitivo, galli, con matiz ponderativo de valoración, de­pendendo de est magis, concurrente en latín con plus est (que vemos, por exemplo, no dístico do crismón de Quiroga). Ei1tón poderiamos enten­der que a sueva salus 'conversión sueva' (este significado lle dá a salus al­gunha vez San Xerome) 'de efecto galo', é dicir, feita de primeiras polo Martiño galo [de Tours], vi use reforzada efectivamente polo dumiense, porque, como di Sau Gregorio, tratando dos Milagres de San Martiño (1, 11: "De Gal/is Suavis conversis"), foi a reliquia de San Martiño de Tours a que curou ó filio do rei suevo de Galicia e con iso procurou inicialmen­te a súa conversión, que a continuación se fixo máis ampla e '<le 1náis efecto', pola 'insistencia' do Dumiense, "innitente Martino Monastcrii Dumiensis episcopo", como di San Isidoro (vide infra).

5.7. López Pereira (o.e. páx. 41) presenta o texto seguinte, tomado <le "Carminum lihri, ed. F. LEO, Monumenta Germaniae Historica. Aucto­res antiquissimi, IV, Berlín 1881, 105, vv. 17-22. C. W. BARLOW, o. c. [Martini episcopi hracarensis opera omnia, New Haven 1950] 297-298":

<<Martino servata novo, Ca/licia, plaude; sortis apostolicae vir tuus iste fuit ... l'annoniae, ut perhibent, veniens a parte Quiritis est magis effectus Gallisueha salus>>.

Como se ve, esta transcrición é diferente da de Flórez nos <lous últi­mos versos. López Pereira non ofrece a súa tradución. Só comenta que "neste texto poético de Venancio Fortunato, o <<novo>> Martiño é a salvación de Galisueva, coma o vello Martiño o fora de Galia dos católi­cos francos". Mais, deixando como posible(') o estraño vocábulo ¿lati­no? 'Gallisueha ', ¿como se explica e con quen vai unido o xenitivo Qui­ritis?, ¿tal vez con ''a parte"?. Pero entón Pannoniae veniens non se pode traducir 'vindo de Panonia', porque para o lugar 'de donde' o latín nun­ca usa o xcnitivo. A única solución sería ordenar así: Veniens a parte Quiritis l'annoniae 'vindo da parte dun quírite de Panonia'. Por outro lado, se Venancio Fortunato "era amigo persoal de Martiño, co que mantivo correspondencia", non parece lóxico dicir que '"nin sequera el estaba moi seguro da súa orixe, xa que no poema que lle dedica refírese á súa procedencia baseándose na opinión escoitada doutros, <<ut perhi­bent>>, ou sexa, <<segundo din>>". Sendo amigo persoal, digo eu, sabe­ría algo desto non só por oídas doutros, senón directamente polo amigo, de modo que a locución, ut perhibent, habería que tomala como asevera­tiva co prefixo intensivo per-, asociado ó verbo habere 'ter', esto é, co1no sostcñcn, como se ten por seguro. () que non é seguro hoxe é a interpre-

Page 114: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l'A/\i'lV(>NJIS GFNITUS t IS

ración que se lle <leu á Pannonia húngara de Fortunato, prescindindo da Panóias bracarense. Como dixen en 5.4., o sintagma "Pannoniae, ut pcr­hibcnt," pode referirse sen violencia a un lugar "de Panóias, como é que lle chaman', dando a entender Fortunato que non estaba moi ben infor­nudo por si mesmo da xeografía do noroeste peninsular e utilizaba neste caso a denominación que andaba na boca dos demais.

5.8. Tendo esto xa escrito, recibo e agradézolle ó profesor Xosé Ló­pez Díaz o préstamo da obra de "Venance Fortunat, Poemes. Texte éta­bli et traduit par Marc Reydellet; Paris, Les Belles Lettres 1998", tomo Il, páxs. 14-16. Este "Professeur á l'Université de Haute Bretagne" trans­cribe e traduce os versos 21-22 da seguinte maneira:

Pannoniae, ut perhihent, ueniens e parte Quiritis est magis effectus Gallisueha salus.

"On raconte qu'il est venu de la Pannonie, terre de Quirites, mais il est devenu le salut des Suéves <le Galice". Posto en galego, quere dicir: Cómase que el veu da Panonia, terra de Quirites, mais el chegou a ser a saúde dos Suevos de Galicia.

Pero a tradución francesa resulta ser realmente unha traición do texto latino. Porque non cabe dicir: Pannoniae (xenitivo) veniens 'il est venu de la Pannonie' (ablativo); e parte Quiritis (singular) 'terre de Quirites' (plural); est magis (adverbio) effectus 'mais (conxunción adversativa) il est devenu'; Gallisueba sa/us 'le salut des Suéves <le Galicc' (¿Ga//i apó­cope de Calice?!).

6. O tcstcmuño de San Gregorio (538? - 594?), hispo de Tours, Hist. Franc. lib. 5, cap. 38 (Flórez, Esp. Sagr. XV, p. 382 e 111 ):

Hoc tempore et beatus Martinus Galliciensis Episcopus obiit, mag­num populo illi faciente planctum. Nam hic Pannoniae ortus fuit, et exinde ad visitanda loca sancta in Orientem properans, in tantum se lit­teris imbuit, ut nulli secundus suis tenzporibus haberetur. Exinde Galli­ciam venit, ul>i cunz beati Martini reliquiae portarentur, Episcopus ordi­natur: in quo Sacerdotio impletis plus minus triginta annis, plenus virtu­tibus migravit ad Dominum. Versiculos qui super ostium sunt a parte meridiana in basilica Sancti Martini, ipse composuit.

Tradución.- Neste tempo [ano 579-580] tamén morreu san Martiño, bispo de Galicia, facendo por el o pobo un gran pranto; porque este na­ceu en Panonia l¿Panóias?], e dende alí marchando apresuradamente a Oriente a visitar os santos lugares, en1bebcusc tanto nas letras, que para ninguén se tería como segundo nos seus tempos. Dende alí veu [¿vol­veu? 1 a Galicia, onde foi ordenado bispo, cando se levaran as reliquias de San Martiño !de Tours]; sacerdocio no que, cumpridos máis ou me-

Page 115: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

116 l\J/CAl\lf)R() ARF.\ VAZQUI::L

nos trinta anos, cheo de virtudes emigrou ó Señor. Os versículos que es­tán sobre da porta pola parte meridional na basílica de San Martiño [de BragaJ, compúxoos el mesmo.

6.1. Comentario.- Nótese que San Gregario apunta, gramaticalmente polo menos, que a primeira causa dos grandes choros do pobo galego pola morte de San Martiño era por ser este oriundo (nativo, natural) da Panonia quizabes galega: populo faciente illi planctum magnum, nam hic Pannoniae ortus fuit. Parece que non habería tanta razón para que os nosos devanceiros chorasen moito polo feito de que este fose un estran­xeiro e foráneo húngaro que marchou a Oriente a imbuírse de doutrina e veu despois a Galicia a ordenarse de bispo. Os galegos chorarían ahondo porque San Martiño era algo seu, quizabes por ter nacido en Panóias, e ademais porque foi un bispo sabio e santo da súa xente. Non se explica ben que os indíxenas galegos ou mesmo os romanizados lle tivesen tanto aprecio, por ter vido con suevos invasores dende a lonxana rexión da Pa­nonia húngara. Neste caso, chorarían máis hen os suevos, que serían mi­noría demográfica en Braga. Suponse que, como a calquera outro pobo, ós nosos ancestros non lles faltaría un íntimo afecto de autoestima espe­cial polo autóctono, para apreciar con cariño o que lles era máis propio, sobre todo por ser San Martiño Dumiense un personaxe tan relevante no seu tempo. O mesmo feito da súa posible galeguidade orixinaria sería un bo factor para a súa fervorosa acollida como apóstolo na súa terra polos seu paisanos, porque os comprendía moi ben, usando incluso con eles "rusticus sermo', é dicir, faLíndolles no seu rústico idioma, en perfecta sintonía de comprensión e afectividade.

6.2. O comentario que a este texto lle fai López Pereira (páx. 42) é o seguintc: "'Gregorio concibe o feíto histórico da conversión dos sucvos por Martiño como un relato haxiográfico. Penso que a este frito hai que darlle especial importancia á hora de repensa-la orixe de Martiiío de Braga, que se quere buscar neste texto: nome, virtudes, santidade, patria, etc., asemellan Martín de Braga ó seu homónimo de Tours, que si viñera de Panonia. O texto de Gregario ha de ser analizado no contexto dun es­quema haxiográfico no que se fai chegar a Martiño dunha terra afastada a Dume o mesmo día en que se descobren as reliquias de Martiño de Tours".

6.3. Inspirado tal vez no texto de San Gregorio está este outro do abadc de Fleury, Aimonio, Historia Francorum, escrito arredor do ano 1000 (Migne, Patrologia Latina, vol. CXXXIX, col. 719):

Ea tempestate heatus Martinus Galliciensis migravit ad Dominum. Hic l'annonia oriundus, loca sancta in Oriente circumiens, ahunde se illic litteris imbuit, et {!.QL Galliciam revertens, in basilica, quae prima

Page 116: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l'ANNON//S CFNTTUS 117

apud Hispanos in honore sancti Martini dedicata est, pontifex ordinatus, triginta in hoc officio explevit annos.

Tradución.- Naque! tempo o galego San Martiño emigrou ó Señor. Este oriundo de Panonia [¿Panóias?J, circulando polos santos lugares en Oriente, empapouse abondo alí nas letras, e volvendo para Galicia, orde­nado pontífice na basílica que foi a primeira dedicada en España en ho­nor de San Martiño, cumpriu trinta anos neste oficio.

Nota.- Corominas, DCELC, di que a preposición "para" foi proba­blemente alteración do antigo pora, composto de por e a, procedente do lar. per. Por outra parte, revertens é 'regresando, retornando' (DELL).

6.4. O mesmo San Gregorio, De miraculis Sancti Martini Turonensis, lib. I, cap. XI (Flórez, Esp. Sagr., XV, p. 382) escribe: Tune commonitus a Deo q11idam, nomine Martinus, de regione longinqua, qui ihidem nunc sacerdos habet11r, advenit. Sed nec hoc credo sine divina fuisse providen­tia, quod ea die se conmoveret de patria, quo beatae reliquiae de loco le­vatae sunt et sic simul cum ipsis pignoribus Galliciae portum ingressus sit.

Tradución.- Entón inspirado por Deus, chegou dende unha lonxana rexión un individuo, de nome Martiño, que alí mesmo agora se ten por sacerdote. Pero nin creo que fose sen a divina providencia isto: que se conmovese /¿compadecese?J da patria /¿galega?] o mesmo día no que as santas reliquias foron levadas do lugar e así simultaneamente entrase no porto de Galicia con esas mesmas prendas.

7. Os testemuños de San Isidoro (560? - 636), arcebispo de Sevilla, De viris illustribus, cap. 35 (Flórez, Esp. Sagr. XV, p. 125):

Martinus [)umiensis Monasterii Sanctissimus Pontifex, ex Orientis partihus navigans in Gallaeciam venit, ihique conversis ah Ariana impie­tate ad fidem Catholicam Suevorum populis, regulam fidei et Sanctae Religionis constituit, Ecclesias confirmavit, Monasteria condidit, copio­saque praece/Jta piae institutionis constituit. Cujus quiden ego ipse legi librwn de diferentiis quatuor virtutum, et aliud volumen Epistolarum, in quibus hortatur vitae emendationen1, et conuersatione1n fidei, orationis instantiam, et eleemosynarum distrilmtionem, et super omnia cultum vir­tutum omnium et pietatem. Floruit regnante Theodomiro Rege Suevo­rum, temporibus illis, quibus ]ustinianus in Repuhlica, et Athanagildus in Hispaniis imperiunz tenuerunt.

Tradución.- Martiño, pontífice santísimo do n1osteiro dun1iense, na­vegando dende as partes de Oriente veu [¿volveu?J a Galicia. E aquí, convertidos os pobos dos Suevos da impiedade ariana á fe católica, con­solidou a norma da fe e da santa relixión, confirrnou igrexas, fundou

Page 117: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

118 NJCANDR<J ARFS VAZQUFZ

mosteiros, e estableceu moitos preceptos de piadosa institución. De feíto, eu mesmo lin o seu libro das diferencias das carro virtudes [cardinaisJ e nutro volume de epístolas, nas que se exhorta á emenda da vida e obser­vancia da fe, á insistencia da oración, e á distribución das esmolas, e so­bre todo ó cultivo de tódalas virtudes e da piedade. Floreceu reinando Teodomiro rei dos Suevos nns tempos en que imperaban Xustiniano na República e Atanaxildo nas Españas.

7.2. San Isidoro, Historia Suehorum (Flórez, fap. Sagr. XV, p. 115):

Multis deinde Suevorum regibus in ariana heresi permanentibus, tan­dem regni potestatem Theudemirus suscepit. Qui confestim, arianae im­pietatis errore destructo, suevos catho/icae fidei reddidit, innitente Marti­no Monasterii Dumiensis episco/}(), fide et scientia claro: cujus studio et pax Fcclesiae ampliata est, et multa in ecclesiasticis disciplinis Gallaeciae regionibus instituta.

Tradución.- Permanecendo aínda moitos reis dos Suevos na herexía ariana, por fin tomou o poder do reino Teodomiro. Quen inmediata­mente, destruído o error da impiedade ariana, devolveu os suevos á fe católica, apoiándoo Martiño hispo do mosteiro dumiensc, esclarecido en fe e ciencia, con cuio afán non só se ampliou a paz da lgrexa, senón ta­mén moitos institutos en rexións de Galicia con disciplinas eclesiásticas.

IV.- Consideración final

Despois de ter presentado unha visión e análisc persoal das catro fon­tes de información históricas sobre a procedencia nativa de San Martiño Du1niense, coido que a mellor conclusión destas premisas será aquela que os lectores formulen, conforme á súa estimación, dado que a unha interpretación máis ou menos probable pola miña parte non lle asiste a evidencia plena, que é a marca definitiva para unha certeza científica. De todas formas, creo que Martiño de Dume precisaba moi ben a súa na­cencia no texto do epitafio e sabía moito máis desto ca os seus haxiógra­fos amigos de alén dos Pirineos, Gregorio de Tours e fortunato de Poi­tiers, para dicirnos que el fora Pannoniis genitus 'procedente de Pano­nios', como traduce López Pcreira, ou 'nado en Panóias', como é tamén verosímil e me parece máis aceptable, salvo mellor xuízo.

Page 118: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

JOSE MARIA PADILLA DEL ÁGUILA UN CLÉRIGO SINGULAR DEL SIGLO XIX

Por JULIO REBOREDO PAZOS

El dio 29 de JUnro de 1825. en lo ermita de Son Roque, tuvo lugar el solemne acto de entrado en lo oudod de su señoé el Obispo fray Hipólito Antonio Sónchez Rongel y Foyos de Quirós. <1Uegado a la puerta de la es­presada Cop1/lo y bo¡ado de su coche se cf;gno que cuatro señores Regido­res con sus Ministros (Uesen á lo puerta de la Cap1/lo a reob1rlo según cos­tumbre [ . .} acompañando de hecho los mismos señores Regidores á SSY hasta el s1bo en que estaba lo úudod sentado en sus corresponc/;en­res bancos por (}mb(}s 1/eros lo cual se ha puesro en pie d (}Cerwrse SS Y, qwen con los señores D;gmdodes que venion a su /(}do se h(} enderez()do en segu;d(} /¡()e;(} donde se hollaba un s1!Jol y silla que olh' se co/ocá> ·'

Así recoge el acta extraordinaria del Ayuntamiento lucense el suceso, hablando además de los discursos pronunciados en el solemne acto por el Regidor más antiguo, don Fernando Núñez Teixeyro, y la respuesta del nuevo señor de la ciudad.

En medio de tantas autoridades y del pueblo, que acudía a recibir al nuevo Prelado, sin duda se encontraba el personaje que protagoniza estas páginas: José María Padilla del Águila.

1. El franciscano y su pupilo

Fray Hipólito Sánchez Rangel fue destinado por la orden franciscana a la isla de Cuba a la que arriba el 9 de junio de 1802'" y en la Habana

( 1) Archivo Histórico ProvinciJ.l de Lugo, Ayuntamiento, Actas capitulares de 1825, 2~ de junio, ~ig. 0148.

{2) F. (~t-l·CIJlO, 'Diario marítin10 del primer Ohispo de !vtaynas (Peníl y de Lugo, don Fray Hipúli­to Sánchez Rangel', en Lstudios gcogrJ(icos, mayo Je 1847, pp. J41-344.

Page 119: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Q_ !~¿~(;!:>:/.:: -;,,/(;t,,--t:

4

Fray Hipó/ita Sánchez Rangel (1761-1839)

1

Finna de ]osé Maria Padilla del Aguila

Valija peruana de J. M. Padilla. Museo de Lugo. San Paio de Narla

Page 120: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

JO\f A!ARlA l'ADl//,A DU. AGUILA 121

desempeña diferentes cargos, tanto como profesor, como dentro de la misma orden franciscana, y se doctora además en Sagrada Teología.

Desde su llegada a la isla conoció al joven Padilla, nacido en la Haba­na hacia 1788, y que en 1802 tenía, pues, 14 años: «Está conmigo desde que llegué a la Habana[ ... [; lo he formado en mi casa»''. El informe del que se extrae la cita aclara más adelante que fue el primer cura ordenado por el Obispo Rangel.

Así pues, todo parece indicar que desde 1802 sus vidas ya no se sepa­raron hasta la muerte del Prelado en 1839, de manera que Padilla del Águila, en su testamento, encarga la aplicación de tres misas 1nensuales durante un año «aplicadas la primera por el ánima del Excmo. e J//mo. Sr. Don Hipúlito Sánchez Rangel, Obispo que fue de esta Diócesis ILugoJ, a quien sirvió de secretario treinta)' ocbo años,,··•·. De la relación y deuda con su mentor nos da idea que las misas, en segundo lugar, se aplicarían por la madre del testador.

No fueron treinta y ocho, sino treinta y siete -1802 a 1839- los que permanecerán el uno al lado del otro, pero sin duda fueron tiempos agi­tados y circunstancias difíciles las que ambos tuvieron que vivir, al socai­re del vuelco que la Historia dio en aquella época.

2. La Revolución

Lo que la historiografía conservadora de mediados del siglo XIX de­nominó Guerra de la Independencia no es otra cosa que lo que en su tiempo se llamaba la Revolución española. En efecto, con los sucesos acaecidos a partir del 2 de mayo de 1808, y especialmente cuando las Juntas comienzan a tomar decisiones soberanas, podemos decir que nos encontramos con el inicio de un proceso revolucionario: la Revolución liberal. Este proceso en Espaiía durará hasta los primeros años del reina­do de la minorante Isabel 11, en que el régimen liberal se asienta irreversi­blemente, aun con la resistencia bélica del Antiguo Régimen, que cono­cen1os como las c;uerras carlistas.

Conviene recordar también que, debido a la política seguida por Es­paña con las colonias americanas, y al amparo de las ideas de libertad y soberanía nacional emanadas de Cádiz, se inicia en América un veloz proceso de independencia colonial, que rematará en Ayacucho, en 1824.

( )) Jnforrnl' del ()hispo Ran!J,el (e l 82-;") al nuncio de F~paila, (~iustin1ani, l'n F. (~llH ~no, Fl ll11s­trisi111u ¡;rilV H1¡u)fito .\,ind)(';:, R,111gcl, pri111er ()fns/1n de A1,1y11.is, Bueno~ Aire~. F:iculrad de h­lo~ofía ~·Letra~. 1942. nota 1, pp. 8-9.

(4) Archivo Hisróri..:o Provincial de Lugo, Protocolo~. Dnn1inµ;o Carba!lo ~· Cabn. 1 de ;1go~to de 1868,si!J,. [01:',tol.1.722.

Page 121: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

122 JULIO REBOR~DO /'AZOS

Hemos creído importante el recordatorio, pues precisamente nuestro protagonista, junto con su mentor, el Obispo Rangel, vivirán los momen­tos de cambio tan profundos a que dieron lugar los acontecimientos refe­ridos en una doble vertiente:

En primer término, quiso el azar que ambos estuviesen en el ojo del huracán en todo momento. Al iniciarse el proceso independentista de las colonias de América, fray Hipólito había sido preconizado no mucho tiempo atrás (1805) como primer Obispo de la provincia de Maynas, en Perú. Y el Prelado se encontraba en la diócesis en estos momentos, acompañado de su fiel secretario, José M" Padilla'". De allí saldrán hu­yendo en 1821.

En segundo lugar, una vez a salvo en España (diciembre de 1822), a Rangel se le preconiza como Obispo de Lugo en 1825, en cuya sede per­manecerá hasta su muerte, el 30 de abril de 1839, teniendo siempre a su lado al protagonista de estas páginas. Y es precisamente en este tiempo -el tránsito de la Ominosa década a los años de la Regencia de M" Cris­tina- cuando la desaparición del Antiguo Régimen se precipita, y con ella la supresión de los privilegios señoriales, y la destrucción del poder económico del estamento eclesiástico, mediante las desamortizaciones de Mendizábal y Espartero.

Para España en su conjunto es cierto que la Revolución liberal no tie­ne vuelta atrás desde 1836 (o incluso desde el Estatuto Real), y cierto es también que el cambio social (la revolución burguesa) se va a fraguar a fuego más lento; y la mentalidad capitalista basada en la producción in­dustrial, la extracción minera, la inversión de capitales, etc., continuará en un segundo plano frente a la tradicional propiedad territorial entendi­da como base de toda riqueza. De este modo, cualesquiera intentos de llevar adelante proyectos empresariales de carácter industrial pueden ser tildados de altamente novedosos, al menos hasta la Ley de Ferrocarriles de 1855.

3. Los años de América

Como ya se ha dicho, J,osé María Padilla del Águila, hijo de .Jerónimo Padilla y M" del Carmen Aguila Carmenatiz (sic), nació en torno a 1788: la fecha se pone de manifiesto en su registro de defunción"', datada el 16 de enero de 1869. Allí se indica que tenía entonces ochenta años. Dicho

(5) A. Lol'E/. VALCAllCl:L, Episcopuloxio lucense, Lugo, Fundación Caixa C::ilicia, 1989, pp S00-)02.

(6) Archivo Histórico Provinci;1] de Lugo, r\yuntan1iento, Registro de fallecido.., de 1868-1869, si~. L-0372, n'' 29.

Page 122: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/()Sf.: A1ARÍA PADILI.A DEL ÁCUJI.A 123

queda también que se educó en su Habana natal, formándose junto al franciscano Sánchez Rangel desde 1802 quien, tras recibir su nombra­miento como Obispo, dará sus primeras órdenes sacerdotales al joven Padilla, es decir, hacia 1807, tras la consagración del Prelado'-'.

Un complicado viaje desde Cuba a Perú hizo que el primer Obispo de Maynas no llegase a su diócesis hasta ese año. Y una vez allí no le faltó tiempo para que recayesen en Padilla un conjunto de nombramientos para cargos de confianza. Y era lógico, a tenor de lo que en el informe referido en la nota 3 (c. 182 7) dice de él el Obispo: «salió conmigo de la Habana; me acom¡1añó en todos mis viajes hasta mi consagración en Quito; entró conmigo en Mainas, mientras las visitas, ida á Lima, retiros á la montaña, etc.; él se ha quedado de Gobernador y Vicario General y Provisor Comisario de Bulas y de la Inquisición, siempre ha sido mi se­cretario de Cámara y simil cura párroco once años, y fue el primero que ordené».

En la citada biografía del Prelado de Maynas y Lugo, Francisco Que­cedo afirma (pp. 7-8) que Sánchez Rangel, dotado de algo así como «una doble personalidad psicológica, se nos presenta a veces nimiamente sencillo e infantil, de buen coraz<ín, atractivo; le gusta la lisonja y hasta la refleja en sus escritos. f ... / Así como en la reforma de la Provincia franciscana de Santa Elena de la Florida se mostró espíritu conciliador y tolerante, des¡més en su episcopado mantuvo una conducta severa e in­flexible."

Pues bien, vista la obra escrita del Obispo y analizada su biografía no parece que tal dualidad exista. Fray Hipólito se muestra a todas luces como un seráfico, aunque sólo en su simplicidad de espíritu, es decir, fue un hombre pusilánime siempre, y desbordado por los acontecimientos las más de las veces. Lo que marca una clara dicotomía en sus actuacio­nes es posiblemente la presencia de su secretario, José María Padilla del Águila, del que su mentor dice en el informe citado (vid. nota 7) que re­coge Quecedo: «tiene mucha viveza natural y espedición para todo». En esta visón paternal añade el Prelado que predica y confiesa con bastante doctrina, que es buen gramático y, por ende, que conoce aquellos países y sabe el idioma de los indios. Sin duda se trataba de un hombre culto.

Frente a ello está la opinión del Gobernador de Maynas, tomada del mismo autor, libro y nota: «el Obispo firma todo lo que quiere el Secre­tario y que su salud está quebrantada a causa de los disgustos de este jo­ven eclesiástico, de orgulloso genio y afianzado». Y el mismo Quecedo dice de Padilla (p. 8): «hombre inquieto, contencioso, y últimamente

(7) Título de consagración, en F. Qi:tC:FDO, op.nt., pp. 92-93.

Page 123: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

124 JULIO RFRORFDO /'AZOS

cuando había muerto Rangel, de moralidad no muy modesta según per­sonales referencias».

El temperamento apocado del Prelado, frente al arrojo de su secreta­rio se van a poner de manifiesto al afrontar la revuelta independentista de Perú. Dice Sánchez Rangel "Los insurgentes de aquellos remotos pai­ses al mando del llamado General San Martín, llenos de orgullo con los rápidos progresos de sus armas por el norte de Lima, emprendieron la toma de Mainas / .. . ]. Era necesario ó ser hlanco de la proscripción mas inhumana, y recibir su golpe fatal como en los tiempos infelices de Ma­rio y Si/a, de los Murates, Robes/>ierres, y Sieyes, ó rendirse á la sonada independencia de aquellos españoles sin consejo/ ... }. Pero el loho vino, y volvió á venir y 11ino tercera 11ez; y yo también huí tres 11eces, después de haber padecido mucho, y con algunas 011ejas sobre mis hombros. Por último 11iendo que á la enfermedad no alcanzaba remedio, me fue preciso huir del todo/ ... [. Pero dejé un Sacerdote que haciendo las 11eces de Pe­dro y las mías, apaciente mis 011ejas por mí». Naturalmente, Padilla. Y por si no queda clara la lírica fuga del Ohispo, dice cuando se va:

"Ven, Espaiia, de corrida, Ven, herencia de frR1\'A.,\'DO:

Ven:::: ¡Tus hiios hoy llorando Suspiran, por tu uenida!

Deia el Líbano, querida. Tus 111ontañas te han robado: Tus cuel'as, que has conquistado, Estos draKones infieles. Ven pronto:::: ¡nuei1os laureles Cogerás, en mi ()hispadof,, 1 ~ 1

Con una visión inteligente, José María Padilla afronta la situación y la describe después con muy otros principios y formas en su relato de los acontecimientos"'. En él no regatea mandobles a las autoridades acusán­dolas de pasividad y conformismo, y manifiesta las desavenencias entre los responsables de la defensa de la provincia: el coronel Carlos Tolrá -luego comandante militar de Lugo-- y el gobernador Fernández.

Y, lejos de quedarse ahí, Padilla se ofrece para reconquistar el territo­rio a expensas de su peculio y con una clara visión de lo que habría de hacerse. Así, ante las victorias de los enemigos, el c;obernador cclesiásti-

(8) H. A. ~.\t\{ 111·7 RA'.'J{;r¡ ~ FA~ A\ nr <itllRO:-., l'.1stor,d rclig1oso·/10Ut1ec1 gcogr.iflúl, Lugo, Impren­ta Je Pujo[, 1827, pp. 12-13, 42-43 y 76.

(9) J. :\1. PAllll.L\ LlEI. Á{_,Lll! .\, r.sposiá(ín cconrínúoi ¡10/ít1c,1 ducu111c11t<1d<1 de los suu·sos ocurridos en el gubicn10 l'l·lcsi,isticri, o't•i/ y 11úfif<¡r de /,1:; jJr()l'inl·i,1s de f'vlái11<1s, i111'<1did<1s por los dis1de11-tes del Perú en los culos 1820 y 1821, \1adrid, Antonio Fern;indez, 1823.

Page 124: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/()Sf i\1AN.lA l'AVll.l.A Dl:,L ÁCUll.A 125

co manifiesta en su Esposición (p. 8) que «Pesaroso me comprometí á dar 6000. pesos fuertes para reponer el armamento», para luego plante­ar las medidas que deberían tomarse: «/."Nombrar un gefe político, le­trado, de talento, rectitud y humano que haga nacer la agricultura, las artes, el comercio y la instrucción pública. 2." Destinar 50 soldados con cuatro oficiales por lo menos: mil fusiles para armar el batallón de Mo­ya/Jamba, dos piezas de á 8 y dos barcos de uapor que siruan en el rio . .l." Negociar con el gobierno portugués, que preste al nuestro de Máinas, como fronteriZo, los ausilios de aliado. 4." Que sea lícito á los de Máinas hacer el comercio activo por el rio, de todos los efectos del pais, menos del oro y plata, que no se podrán estraer como hasta aqui lo han hecho los gobernadores de Máinas, y comandantes portugueses». A continua­ción (pp. 9-10) se ofrece para lograr la colaboración del clero y a ir a Maynas con el armamento a su costa, ahora bien: con la condición de ser reintegrado en la diócesis haciéndose para sí con los arbitrios u otros caudales nacionales. Pero además sabemos que hay más intereses de Pa­dilla que están en juego y que se nos desvelan en el título de una de sus publicaciones: Breves observaciones en vista de la reforma de la ley de minas, por un socio que en la actualidad beneficia las de galena argenti­fera de Riotorto y Meredo provincia de Lugo, en Galicia, también fue socio de las minas del Cerro de Paseó en el Perú ... "".

Tenía Padilla unos 34 años, estaba en Madrid y era enero de 1823 cuando ya se nos muestra con aficiones industriales que luego, como ve­remos, desarrollará. Pero había posiblemente algo más, que asoma en una carta que, el 22 de noviembre anterior, le había escrito desde La Co­ruña su amigo Mariano López Bermúdez, y que se recoge como docu­mento trece de la mencionada Esposición (pp. 32-34): «Amigo y compa­ñero en las plagas vamos á ver si nos conceden el que subamos V de Ohis¡w de aquella prouincia, y yo de comandante solo con cien soldados ó nosotros solos á alarmar la prouincia que V y yo lo conseguiríamos al presentarnos».

Expuesta queda la confluencia en Padilla de serios intereses como aci­cate para su pretendida aventura peruana: recuperar las minas y hacerse con el control que comportaba la Mitra de Maynas. Quizá no fue la últi­ma vez que pasó por su magín la posibilidad de una sede episcopal.

Desde luego ya vemos que no era hombre que se arredrase ante nada ni ante nadie, y se van mostrando como ciertas algunas palabras que Trapero Pardo dedicó a nuestro personaje, sin que, por desgracia, nos dé noticia de sus fuentes de información. El cronista de la ciudad, refirién­dose a 1861 dice que «acompañando a un Ohis/Jo había llegado de Mé-

( 10) Lugo, Viuda de Riesgo el líjos, 1848.

Page 125: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

126 fULf() RJ:.BORJ:JJ(_J PAZCJS

¡ico años antes un prebendado de la Catedral, distinguido, culto, simpá­tico como un abate francés. Se llamaba don fosé Marza Padilla y era ar­cipreste de la Catedral». En una nota advierte además que «En el Museo Provincial se conserva una valiia mejicana, de cuero gofrado, con origi­nal forro y una gran leyenda, también gofrada, en la que consta que /Jer­teneció al señor Padilla. ), 1111

4. En Lugo con el Obispo

Dado lo hasta aquí expuesto, el lector comprenderá mejor lo que, al final de la narración de la llegada del Obispo Rangel a la sede lucense, decíamos: sin duda, en medio de aquel abarrote de autoridades y pueblo, José María Padilla del Águila estaba presente, aunque consiguió pasar milagrosamente inadvertido. Pero por poco tiempo.

Era 29 de junio de 1825 y ya en diciembre Padilla aparece citado por su señor co1no «Secretario de Cán1ara y Gobierno, nuestro Tesorero y Apoderado Genera/,,'"'.

Pero el primer problema con el pupilo del Obispo no surgirá hasta 1827, en que el Prelado premió a Padilla del Águila con el nombramien­to de canónigo por haber quedado una vacante. Muerto el Arcediano de Dozón en 1829, el Prelado lo elevó a esa dignidad, por cuyo motivo el Cabildo le exigió la renuncia al canonicato que venía disfrutando"''.

En el Capítulo catedralicio también parece que habían calado bien el temperamento y maneras del nuevo obispo, manifiestas ya más arriba cuando recogíamos uno de sus poemas de la Pastoral de 1827. En este contexto se explica la carta burlesca que el Arcediano de Sarria, Juan Va­rela, había enviado a un amigo de Santiago tras la Pascua de 1830, y en la que denigraba en tono jocoso las formas oratorias del Obispo. Por ello se le condenó a reclusión en su domicilio y a la suspensión del ejerci­cio saccrdotal 1

H1•

Nunca el Arcediano de Dozón se llevó bien con sus compañeros del Cabildo lucense, y esto se agravó cuando, en el entorno cronológico de la muerte del rey Fernando Vil, en 1833, el régimen político liberal se va instalando irremisiblemente y el Antiguo Régimen se encastilla en su for-

( 11) J. T1c-\J>LR0 PARLlO, L11go: cien ,ulos de 1•ú{,1 Inca!, Lugo, Círculo de bs Artes, 1969, pp. 62-61.

En el ,"..,lu~co Provinci,11, la piez.1 está catalogada como "ARCA. t\t<l.<lera <le roble <l.Jnericano,

cuero de vaca y hierro forjado. Perú. 90,S x 47,.5 x 41 un."

{ 12) Dispo~icic'rn recogida ( ... n A. LnPrL YALCARCLL, up. cit., p. 505. ( 1.1) J. r..tot l.JO'.'j RAl\o:-.;, f,/ C,i/n!do c.ltedr,1/ián ( 1669-2000), Lugo, Diputación Provincial, 2003,

pp. 160-164. (141 Archivo catcdr,1licio, Libro 32, fol. 94 y siguientes, y lh3-l64, y Libro .1.), ful. 16 vito .. Refe­

rcnci<l~ en F. (2i:n Flln, 0¡1. át., p. 196 y t•n A Lt ll'F/ VAl.CAIU U., o/J. cit., pp. 511-512.

Page 126: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

j()SÉ i\1ARfA 1-'ADll.l,A L)LL AGUlT.A 127

ma más radical, dando como consecuencia la 1 Guerra carlista. El apoyo del clero a la causa del Pretendiente de manera explícita -el Obispo de León y el de Mondoñedo, el arzobispo de Santiago, el Arcediano de Me­llid y un largo etc.-, o de forma tácita es indiscutible. El cabildo de Lugo era en su mayoría la quinta columna de don Carlos en la ciudad, y el po­sicionamiento ideológico de Padilla y del Prelado no dejaba dudas al res­pecto de su adhesión al Trono de Isabel 11 y a la consecuente Regencia de su madre, María Cristina. De ahí el nombramiento de Sánchez Rangel como Prócer del Reino en las Cortes del Estatuto Real, lo que le tendrá en Madrid desde 1834 hasta los primeros meses de 1837. A ello debe añadirse que el Obispo de Lugo formará parte de la Junta Eclesiástica que prepararía el decreto de 1835 para la supresión de conventos que tu­vieran menos de doce profesos, es decir, el primer proceso de la Desa­mortización de Mendizábal''".

Tiempo fue también en el que desaparecieron para siempre los dere­chos señoriales y, dado que Lugo fue hasta entonces un señorío episco­pal, llegó el momento en que a la Mitra lucense se le retiran los privile­gios de su jurisdicción. Esto se puede simbolizar en la desaparición del pontazgo, es decir, el derecho de peaje que la Diócesis ejercía sobre el puente del río Miño, cuyo cobro deja de realizarse en 1836' '".

En ausencia del Obispo, el Gobernador eclesiástico designado por aquel fue, naturalmente, Padilla. Prelado pusilánime -y a lo que parece, risible en sus maneras-, Gobernador ambicioso, y el que pronto ambos se identificarán con el renaciente régimen político y con la 'usurpación' de los bienes del clero, sumado a la cesión sin lucha de los privilegios es­tamentales, no eran el mejor presagio para una buena relación con un Cabildo proclive al Antiguo Régimen. Los enfrentamientos van a ser fre­cuentes, y tanto más dado el temperamento altanero de Padilla.

El Gobernador eclesiástico, el 22 de julio de 1835, impidió celebrar misa nada menos que al Deán, Tomás González, mediante el Sacristán mayor, y con la excusa de que el agraviado no estaba instruido debida­mente en el ceremonial de la Misa, y dice Padilla que «no permitiré a di­cho señor Deán el uso de las licencias de celebrar y confesar que tiene en este Obis/>ado. Yo mismo le notifiqué la pena de suspensión de todo el Orden sacerdotal el cuatro del corriente [no obstante lo cual] ha celebra­do tres Misas con escándalo de este pueblo,,''-'. Durante el tiempo de su gobierno publicó José M" Padilla del Águila pastorales y manifiestos al

( 15) A. l.ill'!-/. \'.\l.C:\RCLL, up.cit., ¡1¡1. 508-509. ( 16) Bolctin (Jliu.il de !<1 l'rol'inci,1 de /.ugo, de 17 de febrero Je 1836. ( [ 7) Archivo Catcdr Jlicio, Libro JJ, fol. 97 vito.-! OO. Referencia en A. LOPI / V,\[ ( ARU..J, op. cit.,

pp.514-~1~.

Page 127: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

128 jl/LJ() RLH(JRFJ)() PAZC>S

clero de la Diócesis. De entre todo el material impreso debe destacarse, en nuestro entender, una obra de abril de 1836' "', de cuyo contenido se extrae la postura política del Gobernador eclesiástico ante el problema dinástico existente en la España del momento, que encubre el cambio político que se está fraguando en la Corte y en los campos de batalla. !.a pastoral aparece citada en la biografía de Quecedo sobre Sánchez Ran­gel, aclarando que se encuentra en el Archivo catedralicio de Lugo (p. 9, continuación de la nota 1 ). Por su parte, López Valcárcel, en su útil y magnífico EfJiscopologio, recoge la cita de Quecedo sobre la existencia de la obra en el Archivo capitular, comentando lacónicamente (p. 501 ): «Yo no la he visto». Claro: es que la obra no está allí, sino en la Bibliote­ca de la Universidad de Santiago -clasificación CDU: 252.1 (461.13 Lugo)- y su título, ciertamente, no pern1ite intuir su contenido.

Se trata de una exhortación al clero de la Diócesis, a tenor de un ofi­cio recibido desde la Diputación provincial. En ella Padilla divide el con­tenido en tres partes claramente diferenciadas. !.a primera en la funda­mentación canónica de la sumisión y necesidad de obediencia al poder temporal, basándose en las Sagradas Escrituras, y citándolas desde el Li­bro de Esther al de los Reyes, hasta llegar a los Hechos de los Apóstoles. No faltan tampoco en este apartado las alusiones al Concilio de Trento, e incluso al V Concilio de Toledo.

l.a segunda parte, que comienza diciendo que «/,a Nación reconoce fJor legítima Reina á la inocente JSABFL, y solo una bandada de ambi­ciosos, consiguiendo alucinar á algunos incautos, han tomado las armas contra la legitimidad» (p. 9), es la argumentación político-dinástica, que arranca de las Partidas y llega a la legislación de Felipe V, Carlos IV y, naturalmente, Fernando VIL En su discurso (p. 10) juega hábilmente con la contradicción de que «Si los partidarios de la usurpación reconocen en Felipe V un legislador legítimo [Ley SálicaJ, ¿no ha tenido Carlos IV sus mismos derechos? J al derogarla 1,,. Y en la misma página recoge al pie de la letra un documento que funde la idea política con la religiosa, expre­sada mediante el juicio que catorce obispos dieron a la Pragmática San­ción de Fernando VII: «hacemos a V. M. esta evidente demostración: ó pudo el Sr. D. Felipe V." con las Córtes y sin los Prelados alterar la cos­tumbre inmemorial de España en el órden de sucesion tan sólidamente fundada en la citada ley de partida, <Í no pudo. Si pudo destruir todo el derecho antiguo, y aun el órden regular de la naturaleza, mucho mejor puede V. M. con las C6rtes y Prelados restituir las cosas " sucesión á slt

(l8)J. :\1'. P:\LllLL\ UEI ..\l,l'll_\, l":l Cohen11.1dor edesi<ístinJ del (){Jisp.ido de L11go. A/ l't'IHT<1bfc

Dc,i11 y C11b1/do de l'sf.J Suntu lglesid C11tedn.il, ,¡ lus Sefzores C11r.:Is l'drruo is, y ,í todo::;. nuestros fieles de 01alq11icr,1 ú1/id,1d y cundiárín: sül11d y fhJ::, de Dios ('11 t-..··. Seilor_fcs11(risto, Lu~o, .\ta­nucl Pujo] y Hcnnano, 18.36.

Page 128: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

JOS( MARÍA /'ADILLA DF/, ÁGUILA 129

primitivo ser natural y civil, regular, antiguo establecimiento é inmemo­rial costumbre».

En tercer lugar, el Gohernador eclesiástico dispone que la pastoral sea leída por todos los que ejerzan la cura de almas, exhortando (p. 11) «en todas las Dominicas á que obedezcan el Gobierno de nuestra legítima Soberana la Señora Doña ISABEL ll».

El posicionamiento político de Padilla quedaba así rneridianarnente claro. Otra cosa es matizar si sus aficiones estahan más en la línea del moderantismo o en las del progresismo, para lo que no tenernos docu­mentación directa, aunque a través de las acciones del clérigo podernos intuir su tendencia. Vaya por delante que, en el proceso electoral ahierto en octuhre de 1836, tras el motín de La Granja, nuestro biografiado apa­rece elegido corno suplente para el Congreso de los Diputados"~' de las Cortes Constituyentes.

Sohre su manera de entender la religión, perrnítasenos hacer una con­jetura. El día 9 de julio de 183 7 aparece en Lugo un personaje peculiar, muy peculiar, que tras un par de días en el mesón que lo albergaba repo­niéndose de un catarro, sale a las calles de la ciudad para presentarse a un librero rico -sin duda se trataba de Manuel Pujo! y Masiá- con carta de recomendación que traía de Madrid -¿de su cicerone, Alcalá Galia­no?; ¿de su editor, Andrés Borrego?-. Era George Borrow, el vendedor de Bihlias, escaldado por las actitudes de los clérigos que se había topado en su viaje, especialmente en la provincia de León, al intentar vender su Evangelio sin notas. Días después, desde La Coruña, escribe a la Socie­dad Bíblica, concretamente, al reverendo A. Brandrarn, diciéndole: «traje hasta aquí treinta Testamentos, todos los cuales fueron des/Jachados en un solo día. El propio Obispo del lugar compró varias cofJias, mientras que varios curas y frailes, en lugar de seguir el ejemplo de sus hermanos de León, que se dedicaron a perseguir el trabajo, hablaron bien de él y recomendaron su detenida lectura•»"". Años más tarde, en 1843, y apro­vechado las cartas que había escrito a la Sociedad, compuso el lihro que le valió la fama, en el que viene a repetir: "Treinta ejemplares del Nuevo Testamento llevé allí y en un solo día se vendieron. El obispo de la ciu­dad -Lugo es sede e¡Jiscopal- compró para sí dos ejemplares»''". ¿Para quién era el segundo ejemplar de los Evangelios protestantes de don Jor­gito El Inglés' Entendernos que no puede haber duda al respecto.

( 19) A. PRADO Gor-.\f/. L'1 J)iput.ici<)n Prouincú1l en la fpoec.1 lsal>elinu, tomo !, Lugo, Diput,Kión

Provincial, 2005, p. 125. (20) CJrtJ número LVII, de 20 de Jgo'.!lto Je 1837, en

wwv.'. v.'orld\videschool.org/lihr:1ry/ho(Jks/h,,r/biography/ Letters(1f( ;c<1rgc R(Jrr<iw. Traducción de c;loria Vida] Louzao.

(21) e;. BoRRtl\\", L.1 Hd>fw ('11 r,sfhlll.i, tOillO II, .\ladrid, Jirnénc¡,-rraud, 1921, p. 1.10.

Page 129: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

130 /U/.H) RJ-:BC>RFDO PAZC)S

Resta ahora, antes de abordar otra faceta de nuestro biografiado, aca­bar con una referencia inexcusable y que ya antes anunciábamos, cuan­do teníamos a Padilla dispuesto a reconquistar Maynas para recuperar sus minas y, quizá, para ser su segundo Obispo.

Dice López Valcárcel"" que siempre Rangel confió el cargo de Gober­nador a Padilla, ya en Maynas, como luego en Lugo, compartiéndolo en una ocasión (1829) con el Magistral y Rector del Seminario, Pedro Ló­pez Rivera, o nombrando como posible suplente de Padilla (1833) al ca­nónigo Ramón Somoza, o a él solo durante la larga estancia del Prelado en las Cortes del Estatuto Real.

Pero el día 30 de abril de 1839 Padilla no estaba en Lugo; llevaba au­sente desde febrero, mientras el Obispo permanecía en la ciudad sopor­tando la enfermedad que le llevaría a la muerte. Fue al canónigo Andrés García Zuazo a quien se nombró Gobernador en el final de la enferme­dad del Prelado, y él será quien aquel 30 de abril anuncie la muerte de fray Hipólito Sanchez Rangel. «¿D<índe estaba Padilla en esos días y me­ses, en que parece que lo más importante para la Diócesis tenía que ser el cuidado del ilustre enfermo, máxime cuando había sido para él un se­gundo padre?», se pregunta López Valcárcel (p. 535); pero la respuesta ya él mismo la anticipa en la página anterior: «Mientras no se demuestre lo contrario estoy persuadido de que quiso ser heredero de la Mitra lu­cense, al fallecimiento de su amo y señor, el P. Range/». Y más adelante añade: «Me atrevo a sospechar incluso que hasta llevaría cartas de reco­mendaci<ín del casi moribundo Prelado, quien había tenido alto predica­n1ento en la Corte». Si non e vero e ben trovato.

Nunca, de aquí en adelante, aceptó -o pudo aceptar- Padilla el nom­bramiento desde el Estado como Gobernador eclesiástico durante la sede vacante, como sucedió tras el pronunciamiento progresista de 1840. Sin duda sabía que contaba con la oposición de un Cabildo que se enfrentó a la Administración con todas sus consecuencias, es decir, yendo muchos de los canónigos a parar a la cárcel, empezando por los miembros del Gobierno bicéfalo de la Catedral, en la época del Obispo intruso'"'.

En adelante, lo único destacable de la vida eclesiástica del Arcediano de Dozón fue en 1852 su acceso al Arciprestazgo por designación de la Reina, tras haberse firmado el Concordato el año anterior. Y como Arci­preste de la Catedral seguirá hasta su muerte en 1869.

(22) A. Lol'l:.Z VALLARLFL, op. r:it. p. 514. (23) En el Rolcti11 del ({ero espllrlol en 1H4H aparece la necrológica de Manuel García de la Vq~a,

Doctoral segundo de la Catedral de Lugo, co-Gohernador con Lopez Rivera. En ella se relatan las vejaciones a que fue sometido junto con lo~ demá~ canónigo~. Adernás, en A. LlWLL VA!­

< .'\RCfl, ufJ. cit., pp. S 19-SJ 1, hay un ponnenorizado y Jocutnentadísiino relato de los aconte­nn11entos.

Page 130: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

¡osi: MARÍA PADll/A Dé,/ ÁGUllA 131

5. Empresario y polémico

Antes y después del fallecimiento de su señor, Padilla del Águila res­ponde a los calificativos que lo definen corno "contencioso", corno pen­denciero; antes y después de que muriese el Prelado, José María Padilla tenía una clara mentalidad empresarial, capitalista que le valió el estar entre los miembros del censo de mayores contribuyentes, ya en 183 7'"',

C:ompras, acusaciones, denuncias, sociedades, etc., etc., se suceden en su vida, durante la que se rodeó de un grupo de gentes de la ciudad, casi siempre destacados liberales y, de entre ellos, a los que se presentan ante nosotros con un cariz progresista, El Lugo isabelino, aun cuajado de un clero carlista y de importantes grupos muy conservadores, presenta una nómina progresista de importancia. No es el lugar de extenderse con una larga lista de nombres pero, en contra de lo que se ha dicho en algunas ocasiones, no debe ser fruto de la casualidad que, en 1846, el lugar elegi­do por el coronel Miguel Solís y Cuetos para pronunciarse con sus tro­pas fuese precisamente la capital lucense,

De entre todos cuantos pudieron ser amigos del Arcediano de Dozón destaca, sin duda alguna, el boticario de la calle Batitales, Manuel Ansel­mo Rodríguez Neira, Incuestionable resulta en el farmacéutico su pro­gresismo, por cuanto su participación en acciones corno la de la defensa de los caudales públicos, en 1836, ante la presencia del general Górnez en las puertas de Lugo'"', Así mismo fue elegido diputado provincial, concejal del ayuntamiento de Lugo y diputado en las Cortes españolas, siempre en etapas progresistas. Pues bien: prueban la gran amistad entre Padilla y Manuel Anselmo Rodríguez en primer lugar los negocios de di­versa índole en que juntos participaron; pero, además, el Arcediano de Dozón apadrinó en 1835 al hijo varón del boticario, y en el ya mencio­nado testamento del biografiado se dejan distintas mandas tanto a Ro­dríguez, como a su esposa -Catalina Cortés-, como a su hijo Enrique.

Con Manuel Anselmo Rodríguez emprendió negocios en el campo de la minería, actividad -<:orno sabemos- en la que ya traía el clérigo expe­riencia de su etapa peruana. Así lo atestigua diversa documentación del Archivo Histórico Provincial. Quizá tenga influencia en el desarrollo de esta actividad la presencia en Galicia del joven ingeniero Guillermo Schulz,

(24) Rolet/n ()ficial de la pro1 1ináa de l.11gn de 1 O de scpticn1brc de 1837. (25) Boletín ()ficial de la l'rol'inci.i de /,ugD de 3 de agosto Je 1836; A. PIRAL:\, Historia de la Guc­

rr,¡ ci1·zl y de los fhlrtidus lihcr,¡{ y c<1rlistu, torno ..,q~undo, \1adrid, Fdipe González Rojas, 1890, pp. 174-175.

Page 131: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

132 JULICJ RFRCJRF:DO PA.Z()S

El primer documento que encontramos es un recibo por 1.300 reales de vellón en moneda de oro y plata, que Padilla, en nombre propio y de otros socios dice haber entregado al encargado de una mina de Riotor­to'"''. Dicha mina, junto con la de Meredo, son patrimonio de la Empresa de minas de Riotorto y Meredo, dedicada a la extracción de galena ar­gentífera desde abril de 1833 la primera, y desde septiembre de 1834 la segunda. Los accionistas en diciembre de 1838 son los que aparecen en el cuadro adjunto, siendo Director de la sociedad Manuel Anselmo Ro­dríguez, Contador Benito Miguel Pla y Tesorero Ramón de Neira Mon­tenegro'2-1.

Junto a ellos, lo más granado de la sociedad luguesa, entre la que nos permitimos destacar a los condes de Fontao y Cartagena, al impresor Pu­jo! Masiá, al médico José Jorge de la Peña Reloba -esposo de la nieta de Raimundo Ibáñez- a los políticos José Arias de la Torre y Francisco de Gorria, o al hacendado hidalgo José Saavedra y Pardo. Todos ellos están entre las más grandes fortunas de la provincia.

En el año 1839, y frente a un escrito publicado por algunos miembros de la Junta Diocesana Decimal de 1837, Padilla se siente herido, pues a juicio de los denunciantes las cuentas del Obispo Rangel, ya fallecido, no cuadraban. El Arcediano de Dozón no se lo piensa, y edita un vejigato­rio, con el que sin duda pretende levantar ampollas""'. Son 31 páginas cuajadas de explicaciones y documentos probatorios frente a lo dicho por sus ofensores. De entre ellos nos permitimos destacar a dos: José García Abalo -el Lectora!-, que será uno de los canónigos que en 1841 firmarán un escrito contra la Desamortización de Espartero, que afecta­ba directamente a los bienes de la Mitra y de la Catedral, siendo el escri­to de un amargo tono filocarlista, tal y como lo recoge el E/!iscopolo­gio'2''. El otro personaje es Juan Pardo y Pardo de Guevara, quien en 1838 fue denunciado en el periódico matritense El Eco del Comercio por ser uno de los miembros de la tertulia del Conde de Campomanes, miembro de la Junta Superior de Gobernación de Galicia del pretendien­te don Carlos.

De nuevo Padilla con Manuel Anselmo Rodríguez, y además con el administrador del Hospital civil de la ciudad, Antonio Vázquez, funda-

(26) Archivo Histórico Provincial de Lugo, Protocolo de Andrés Elías de Castrn, de 8 de rn.:tubre de 1835, :.ig. 757-3, fol. 96.

(27) Archivo Hiqórico Provim.:ia[ de Lugo, ,\linas, ~ig. 26.733-12. (28) J. ,\1·'. P1\DII LA llLL Á(;un :\,Segundo 1•cgigaturio J la ]1111111 Diocesana Deá1nal de 1 R ~7. conf{'s­

tacúút uf libelo infamatorio que publicaron cuatro de sus indrl'iduos. 1). José García Abalo, D. Juo.1n Pardo y /'ardo, D. Sll'«dor MarÍil Quiroga y D. José Marí,1 Serrano, Lugo, Imprenta de Pujo[ y hermano, 1839.

(29) A. l.tWJ"Z VAi CARCH, op. cit., pp. 527-529.

Page 132: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/C>Sf~ A1ARÍA l'ADILLA DEL Ál.Uff.A LB

rán una empresa para la producción de crémor tártaro'"''. Es febrero del año 1842 y la fábrica ya se está construyendo detrás de Hospital, junto a la Muralla, es decir, detrás de la actual iglesia de San Froilán"". Pero no mucho tiempo después, en julio del mismo año, hay ante el juez de paz una conciliación entre José M" Padilla y Antonio Fernández -el boticario compadre del clérigo no asiste por estar como diputado en las Cortes-, por la que Fernández devuelve al Arcediano la cantidad que había apor­tado a la sociedad, es decir, 30.000 reales «en moneda de oro sonante»'"'. ¿Qué lleva a Padilla a separarse de esta sociedad?

Las desan1ortizaciones -a estas alturas, la de Espartero- sirvieron a los hacendados para hacerse con unos bienes rurales y urbanos que, en el caso de los últimos, y dado el crecimiento demográfico y el movimiento 111igratorio hacia las ciudades, se convertirán en un pingüe negocio -el inmobiliario- en el último tercio del siglo. Entre los compradores -cómo no- está Padilla. No debe ser casualidad que retirase el dinero de la em­presa de crémor tártaro, pues es posible que quisiera asegurar la liquidez para el pago de su adquisición en la subasta de bienes. Un remate de 25 de marzo y otro de 7 de abril de 1842 le adjudican sendas casas: «una número 6 calle Palacio y otra num" 1" calle del Buen jesús ambas en esta Capital pertenecientes al Cabildo de la S.1ª Iglesia Catedral de la misma la cantidad de treinta mil ciento cincuenta r.s á pagar de la Manera si­guiente ... """. La casa de la Calle del Buen Jesús se convertirá en su resi­dencia al menos de aquí en adelante'"', pues es <le suponer que abandona el Palacio episcopal cuando el Obispo Rangel fallece.

En este mismo año 1842, Miguel Ramón de Castro y Ventura (o Bue­naventura) Trigo compran la joya de la Mitra, en cuanto a propiedades solariegas se refiere: la residencia episcopal de verano llamada Viña de Miraflores'"', extramuros de la ciudad, por la que pagan 44.300 reales. Se trata de un lugar acasarado sito en el Barrio del puente, que se com­pone de dos casas, una nueva y otra antigua, con su huerta y era adya­centes y las tierras labradías y soto de castaños que existen en la parte

(301 R.A.E: crémor tartrato: ácido Je rou~.t, que ~e halla en la U\'a, en el tamarindo y en otros fru­tos, y se usa conui rurgante en 1nedicina y nnno mordiente en tintorería. (Nota del autor).

(J l l Archivo Histórico Pro\'innal de Lugo, Protocolo de To1n;í~ Día¡, de 7 de fohrcro de 1842, sig. 832-1, fol. 45.

(32) Archivo Histórico Provincial de Lugo, Ayunta1niento, Juicios \'erhales y de conciliaciún, 1842, sig. 538-6, fol. 66.

{:¡:¡)Archivo Histórico Provincial de Lugo, Des.1rnortización, Cuenus de cornrradon:~. sig. 1-3365, tul. 4 vho.-5.

(34) Archivo Histórico Provincial dr Lugo, Ayunt,11nicnto, Padrones, /'ruyc(fO fJilrU /,¡ rot1tl11cio11 y <lrreglu de Cdlles de esli-1 C1ud,1d y arrabales, sig. L-0480, fol. 1.).

(35) Archi\'o Histórico Provincial dt' l.ugo, Dt'~arnortizaciún, Cuentas de cornpr.1dore~. ~ig. 1.-3365, fol. 12 vlro.-13.

Page 133: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

114 /L:f.f(> 1\./-,/·HJN./-J)(> /'.-\/(J.\

superior de la carretera general que se dirige a Santiago -todavía queda alguno-, desde las cortillas del Garañón hasta la Calzada del Pucnre. que con1pondr<Í.n la cabida aproxin1ada de dos hectáreas, sesenta y dos úreas y dos centiáreas, o diez fanegas. La propiedad pasa íntegran1cntc a Ven­tura Trigo"· el 5 de julio de 1847.

fae mismo año el Arcediano de Dozón tiene rropiedades frente al Balneario que le llevan a un largo rlcito e111prendido contra el rrorieta­rio de la Casa de l\aiíos, Ra111ón de Neyra Montenegro, Sc1/r11· de /<1 (J/gd. c:uando éste con1ienza a arreglar el Balneario -cuya adquisición suena a tráfico de influencias-, y con10 consecuencia de las obras, ocupa con rnaterialcs tierras de Padilla, quien tala unos castaíi.os para in1pedir el paso a los obreros de Neyra. Se inicia así una contienda judicial de diez arios, en la que el clérigo tnanifiesta incluso que Neyra ~1ontcnegro estcí resentido con él rorque Padilla quiere hacer, frente a las instalacio­ne~ termales, una residencia n1ejor que lo que don Rarnún estaba cons­truvcndo' ;-.,

Un nuevo pleito por denuncia de nueva labor entre l)onlingo Blanco y Padilla, que se deduce de un poder para pleitos otorgado por Domingo Hlanco' '"' per111ite suponer que en 1848 la residencia estival del Obispo pertenece ya al Arcediano. En 1856 hay una referencia de lindes con la vasta heredad de la Viüa de Mira flores''"', indudablc111ente ahora propie­dad de José ;-._r Padilla.

!.legados a 1861, el Arnntarniento conmina al Arcirreste rara que arregle dos casas de Sll rroricdad en la Calle de Palacio, números 12 \' 14. c:on10 el clérigo no lo abordase en su 1110111ento, y de 111anera absolu­ta111ente consciente, el Avuntan1iento 111;,1nda den1oler las C<lsas v cobra a Padilla subastando un vi.ril de plata tasado en 2.400 reales par,; afrontar los 1.742,62 que costaron los trabajos 1

". Afirnia ·rrapero Pardo que \o<.; aniigos del Arcipreste trataron de hacer una suscripción para pagar

1 :;1>1 '->ohrinu del l'"l"i\'rll dd :\;.1111urnil'ntu -\L1Lt<.¡t11-,1.., Trig<>- \',·11tur,J l'" liurnhn: ,k 11q~()<.'H1'> qul' h11<i gr,111 h1rrun,1 ..:onwr.-1Jnd,1 Ctl11 el ,-,1111h1tl ,k nu11wr<1'> de lt)\ 111111<1.., ]Llnud()\ ,1 t1Ll'>, lkg.111 ,!o .1 ·1·xfJ!1rl.ir' rl'r\rni,il p~1r.1 '>tl)1lir a quil'll ni orra\ pru\·i11..:1.1 ... ¡1~1g;1h,1, nJmo por q,·rnpln l\,H­

Ll'lon,l. Li con1pr.1 dl' l.t \'i1-l,l l'\l,l l'll l'i Proro..:olo dl' Ju.u\ C:,1r<i11 \;()\(),¡, dl' 'i ... k ¡ulio ,k 1 s-1-- . ... ig. SlJlJ_ J

¡,)-¡ FI pleno d,1 lugar,\ Jo.., puhliL,h..:l()lll''>: J. \!' P.\llll 1 .\ IJI 1 ,\¡,¡ 11 \, /\(·111111111 de /(1d¡15 /¡¡5 d1Jdf-

1111·11t1J~ cf/11' 01111/!rl'llilr /"1 <"1!111/Wh'llOd <11sot.1d.1 ¡1ur el .\1. /1'/c ¡1u/1/11-u dt· /,ug¡¡,\/1g11e/ /\,,.-/ri­,1.;uc:: Ctn'rrll V el Se. fue~ d(' J·' 111s/<1110<1 .\1c11111cf T11tur. l ugo, \'iud~1 Lk l\iL·..,gn l' l l1Jn'>, 1 S4-. : Ad1·erfi•nc1.1.i11115 ,·u11/'l'c'/11t1s, l ug(>, 1 S62.

\ lS11\r.;hi\() Hi'>t(·lriui l'ro\inci,d dL l.ugo. l'roro .. :olo dl' J-r,1n1..'i'>L'\l A1unrnu l-L·rrL·iru'> dl' 2.l Jl' nuyo dl' l S4S, :-.ig. ~'JS-2, lol. 2-.

(_i'J¡ Ard1i\'o J Ji..,¡(·1nco Prov11K1.1l de l.u¡.i,o, l'rotoculo de .Jo"t; .\I' ( 'º'.> dl' l S-16, ~ig. ') l ~. lol. 17'1.

(4lll /30/i·/111 ()ffo.il ,/1' lc1 l'ru1•111á.i cÍI' l 11go 1.k 27 dl' m,1\·o de 1S61.

Page 134: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/<J.\~ :\1.\Nl.41'.4[)1/_/,A f)Lf_ ALI;//_:\ 1 ~ ~

aquella cantidad, pero el prebendado se ncg{>'~ 1 '. Evidcnte1ncntc, ~¡no pa­gaba era porque 110 lo consiJeraba oportuno, pero no porque (arcc1ese de 111cdios.

6. Sic transit gloria mundi

"I~11 /1.1 cuul'"1d lÍl' Lugu ll /JrÍ111cro lÍl' díjustu de núl ochocic11tos scsc11-!1.1 y oc/Jo, el Sr. 1)11. José /1,1,1r/,1 P,ufi/1,1~ del 1\«;¿;uill1, co111end,ulor de ILZ l~c~zl or(lcn An1criclln'1 lÍl' Js,1ÍJe/ h1 (,'at<)fic,1, l)ignidluf de Id que es L1eci-110, Teniente \'ú·llrio c;cncr,-1' de los Eiércitos Jh1CÍOl1¡_zlcs ('11 Id 11IISl1h1 y Sl/ (Jhis/hllÍo, lh7lllrl1l lÍl' ¡,_, Hll!Jdlld, hiio lcy,/ti1110 de [)un .fcrc>11in10 I'dt!i/1,1

y de L)·'. A.1l7ri.1 (le/ c:,1r111en Águil.z (~,11'!11Cllllfi'~. y.z lÍifuntus, (fe ochentll llllos cuni¡1lidus de ClÍíld, c111tc nzi f)n. Do111Íngo (,'ürlh1llo y (;llho ... ,, . ¡\sí comicma el tcstamenro (vid. nota 4) que el Secretario del Obispo S;in­che7 l{angcl fir111ó n1cnos de 111cdio a1lo antes de su fallccirnicnto, que se producir:í el 16 de enero de 1869 . .. su c11fen11cd<1d: l'l'/CZ", nos dice el registro de fallecidos (vid. nota 6). H.L'parte '.:'.>LIS hienL'S entre an1igos, fa-111iliares que alÍ11 le quedan en la Habana y "iirvientes, sin olvidarse de la C:atcdraJ: "fhltd CÍ Sl'rl 1ÍCÍO lÍl' /os J)unzingos dcf dJlu, llll c'1/iz lÍUJ"d({O f11-

tcriur \' l'J:tcriur111c11tc "\' dos llll1ds l1orLÍLid11s, de hdtistd fil 1111i1 y tÍl' I fu­/,111d111,-ín Id otrll, así cu.n10 un cruci/Í¡o (le nhtr/il l·un su /ll'dlhl )• cru::. de

1411 J. ·1 l\_\l'l\l li.\l 11\H.IHl, (1/1. ,-//., I'· h >.'.\o he1110~ podido <.:nrrnhnr,uln 1rn)r,1 del .ll1lnr).

Page 135: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

136 jll/.10 REHORJ:DO l'AZCJS

concha o carey, que tiene de alto un metro y veinte centímetros, para que esté constantemente colocado en la Sacristía mayor, sobre la mesa de pie­dra donde se revisten los Señores Prebendados,,'"'.

Ni siquiera un retrato de José María Padilla del Águila nos ha queda­do. Sólo unos cuantos enseres y el recuerdo de un clérigo atípico para los tiempos que le tocó vivir, alguien que vino de muy lejos y con una men­talidad sin duda nueva, y muy distinta de lo que por entonces se llevaba, y más entre el clero. Fue, en fin, tomando de nuevo las palabras de Tra­pero Pardo, un prebendado «distinguido, culto, [y[ simpático como un abate francés».

o:- o:- li- >i- >,C

ÜBRAS DE jo,<.,f~ MARIA PADILLA DEL Ác;un.A: l:,sposici<Ín econ<)núco fJo/ítica documentada de los sucesos ocurridos en el gobierno eclesiástico, civil y ntili­tar de las prouincias de Maynas ... , Madrid, Antonio Fernández, 1823; Mani­fiesto del Gobernador eclesiástico á los Curas párrocos del Obispado de Lugo, Lugo, José Pujo!; 1835; Manifiesto del Goberna~or eclesiástico (D. José María Padilla del Aguila) de la diócesis de Lugo, ... A los Señores Curas párrocos, Lugo, Manuel Pujo! y Hermano, 1835; El Gobernador eclesiástico del Obispado de l.ugo D. José María Padilla del Águila al venerable Deán y Cabildo de esta Santa Iglesia Catedral, a los Señores Curas ... , Lugo, Manuel Pujo! y Hermano, 1836; Pastoral por D. fosé María Padilla del Águila ... , Lugo, Manuel Pujo! y Hermano, 1835; Segundo vegigatorio á la junta dioce­sana decimal de 1837, Lugo, Manuel Pujo! y Hermano, 1839; Breves obser­vaciones en vista de la reforma de la ley de minas ... , Lugo, Viuda de Riesgo e Hijos, 1848; A mis convencidos. Habiéndose popularizado, tal vez con de­masía, y sido obieto de varias conversaciones ... lo ocurrido con motiuo del nombramiento de Vicario capitular ... , La Coruña, Imprenta Puga, 1857.

Lucus, calendas noven1bris Anno Nativitate Domini MMVII.

(42) El hermo'>o crucifijo aquí reproducido -nu está ahora en la ~acristía sino en el fl.1u~co Diocesa­no de Lugo.

Page 136: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

COMENTARIOS

ADEPHONSUS o ALFONSus1•1

BULA PONTIFICIA NOMBRANDO AL NUEVO OBISPO DE LUGO

Por MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

El posado día 9 de (ebrero el pueblo de Lugo pudo as1st1r o un gran aconteom1ento en nuestra catedral, cual fue lo ordenaoón del nuevo obispo de la d1óces1s lucense. El nuevo prelado se llamo Alfonso, nom­bre de origen germánico. Uno primero lectura de fo Bulo pont1f¡oo, con lo que se le comunico o don Alfonso Carrasco Rauco su elewón poro regir los destinos de lo D1óces1s de Lugo, do lo impresión de que lo Con­o//ería Apostó/1co, al comunicar al (uturo obispo ton (ousto evento, qwso respetar en su formo ong1nono, el nombre del obispo. Sabido es que to­les documentos, redactados en el latín propio de lo Cuno romano, se encabezan con el nombre del pontífice, en nom1not1vo, y. o continuación, se lee el del dest1notono en dativo. Esperaríamos, en el texto, un Adep­honso, pero lo (armo Alfonso es igualmente válido en latín.

El nombre proviene de una raíz germánica, que analizaremos más adelante. Una parte muy considerable de la onomástica medieval de la península es de origen germánico, principalmente visigodo. Su estructura fonética, después de ciertas transformaciones internas y de las alteracio­nes que los sonidos sufrieron al contacto con el latín, se ajusta perfecta­mente a la forma latina al incorporarse al proto-hispano para adaptarse, más tarde, a la fonética del romance dando como resultado unas voces armoniosas, muy sonoras y perfectamente proporcionadas, por ser la mayor parte de las mismas proparoxítonas lo que propicia un perfecto equilibrio entre las sílabas pretónicas y postónicas.

(") Con el fin de no cargar el artículo de notas a pie de p;igina recurri1nos a unas Siglas que se pue­den ver al final del trabajo

Page 137: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l ~;..: \l ·L'\:¡ '!_/, !~< )f)R,f(, r:LL_ "lr-\_'\·'(.H/-/

SegLÍn Piel (ELH, 426) la 111ayoría de los a11tropónin10-; góti(o'.-. '.-ton hi­te111áti(oS y gra1nati(a\i11e11tc -;u forn1aci<'H1 ohcdc(e a (in(o tipo'.-. diferen­tes que co111prendL·n dos tenia-. del léxico co111ún:

1.- sustantivo - sustantivo: 1\r-ulf(¡ '\íguila - lobo". 2.- sustantivo - adjetivo: Fredc-11d1ulu '·paz - auda;,". 3.- adjetivo - sustantivo: Hcrtu-sendo "brillante - expedi(ión". 4.- adjetivo - ~ldjctivo: H¡_¡flfo-nlÍro "audaz- fan1oso". ).- adverbio- adjetivo: Ala-rico "todo - poderoso"

El non1brc que nos O(upa lo encuadra1nos en el tercer apartado. Po­den1os encontrar en los textos - nos lin1itaren10'.-. a los textos escrito-; L'll Ca licia V scilo excepcionalmente a alguno fuera de (;alicia - Adcphonsus / Adcfonsus, con <.,us 111últiplcs variante:-. con10 ire1nos viendo, y, Alphon­sus / Alfonsus. La única diferencia radica en el hecho de que, rn Lis pr1-111eras forn1a'.-., que son gcncr<1linente las 111<.Ís antigLLl'.-., el sonido fricativo labiodental (f) se representa por el dígrafo ph que en el alfabc·to latino simbolizaba un sonido aspirado heredado del calcídico (MFL, 55).

I-Iagan1os un pcquc1io recorrido por las distintas forn1as del 110111bre.

Adcphonsus. Esta forn1a Li poden1os leer en un docun1ento Jcl a1lo 747 de la Cuedral de l.ugo referida al rey asturiano Alfonso 1, quien en 7'7 se autoproclama rey de Asturias (CC:ll, 4 pp. 85-88). l.a forma, en non1Ínativo, aparece - nos rcferÍTllOS sicn1pre a (;aJicia - 53 veCl'S Cll 3 J

docutnentos, la fe(ha n1;ls reciente se rcn1onta a 1238 en Santiago (,.\C:P, 319 -320). El genitivo Adcphonsi lo podemos leer 32 veces en 17 dorn· nientos distintos, siendo el n1ás antiguo y 111<-Ís 111odernos respectivan1ente de los aiíos 757 (FCD 6, 54 -56) v de 10.'2 (RFE, 40-41, 25, 410-412), ambos de l.ugo. !.a forma i\dephonso (dativo o ablativo) la Icemos 14 ve(es en 13 docu111L·ntos di-;rintos, siendo sus fc(has lín1itc 952, en San­tiago (LHJ, 63, 143-144)y!vlondoiiedo 1202(Fl0, 17, 18, 19y22; 29, 367 - 379).

Adcfonsus es la n1isn1a forn1a que la anterior, únican1e11tc el dígrafo ph ha de¡ado el sitio a la fricativa labiodental f. Es, con mucho, la forma n1<Ís frecuente, sólo en nonlinarivo la pode1nos leer 2.521 veces en 1.556 docun1entos, siendo el fechado niás antiguo del a1io 714 que correspon­de al :'\"lonasterio de C:aaveiro donde un conde de l'Sl' llOlllhrc ~lparcce (01110 (onfirn1ante de un do(u111ento de dona(ión (FC;P, 15~ 326 - 327). En 1420, en el mismo lugar, aparece por última ve7 referida también a un conde como testigo confirmante de un documento. (VU; 2; 66 - 6 71. Addonsi se pm·dc leer un total de 697 veces en 588 documentos. La pri­mera V'L'I en l'vkira, el c111o 757 ¡c;cn, 4; 244 - 245) v la última en Oren­se en l.l25 v· que se refiere a Alfonso XI (CMO, X; 52 - 54). i\defonso

Page 138: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

:\l>l.1'11< >.~'\L'S C> A/_/·( J.'<S(,.'\ 1 )Lj

aparece 944 veces en 808 docun1entos distintos, la prin1cra en San !vli-11.ín el aiio 800 (FCD, 16; 9S - 97) y la última en Santiago en Ll26 refe­rido a un presbítero escribano (GBT, 344; 1178 - 1182).

l_a forn1a Adefonsus evolucionó fc>nétican1cntc dando con1c> resultado las -;iguientcs forrnas docun1entadas:

Fonsinus, hipocorístico con aféresis y din1inutivo se lec 8 veces en 6 docun1entos, uno de ellos perteneciente a Lugo y los de111is a San1os. La primera vez lo encontramos en el aiio 816 en Lugo (CDG, 82; ."\87 -391) y la últim;1 en Samos en 1007. (LAS, 98; 236 - 237). En ese mis-1110 docu1ncnto se lee asi111isn10 la forn1a en acusativo. l)c Fonsini tcnc­n1os cuatro cjcrr1plos tardíos, en tres <locun1cntos distintos, ya que el pri­mero es del a11o 1004, en Celanov;1, (ACC:, 240; 338 - 339). Anterior es, sin cn1hargo, L.1 forn1a Fonsino que se encuentra ya en el año 788 en C:arboeiro (LAC:, l; 239 - 240).

()tro hipocorístico de este non1hre con afl·rcsis y sin din1inutivo es Fonsus que aparece cuatro veces, la pri1ncra hacia 958 en Mondoftedo (RGJ\l, 9, 36 - 37). La otra forma fonsu se lee una única vez en un dorn­mcnto del aiio 963 de Sobrado de los Monjes como notllbre de familia de un tal "Belfonsus cc>gn<>n1cnto Fonsus", Belfonsn de sc>hrcnon1bre Foso, 1 LSG, 94, 1 18 - 119). Fon so se lec 8 veces en 5 documentos, la prilllera vez en Lorenzana en el aiio 951 aproxin1adan1ente (H.(;\;l, 9, 36 - 37).

Fo11étican1cntc las forn1as antes con1entaJas se explican fáciln1ente, así Addonsus > Adfonsus con pérdida de la e breve para desembocar en ,-\ffonsus por asin1ilació11 rl'gresiva, fenón1cno co1nún ya a la lengua lati­na donde la oclusiva dental es atraída por la f subsiguiente v.c.: ,11ffá11 > c1/(cru, (MB~~ 273, e) con posterior simplificación de la geminada, de donde Afonso v Fonso con afl·re-.is v Fonsino con afl'resis v din1inutivo. La form;1 Adphonso, que representa· el paso intermedio a :'ifonso, la lee­mos va L'l1 91 S en un documento de Lugo ( RFE, 411 - 4 l, 21; .l96 - 399).

Alfonsus, de donde Alfonso, ap~1recc registrado 736 veces en 527 do­cumentos distintos. Li primera vez en el aiio 905 (RFF, 40-41, 17; 379 -380) ,. la ctltinu en 1495, en Santi:1go (J\ll., 374; SOS - 507). Alfonsi se encuentra 621 vece.-. en 491, ta últin1a referencia en el niisn10 docun1ento que Alfonsus y la primera en Sobr;1do de los \!onjcs hacia el aíio 1 1 O l (l.CS, 477; 428). Alfonso (dativo o ablatiYo) es la forma n1'Ís abundante ya que se lec 1021 Vl'Cl''> en 838 docun1cntos, la prin1era en Santiago en 911 (FC:C:, 57; 171 - 172) y la m;Ís reciente de 149S (J\11, 374; SOS -507). Para el acusativo Alfonsu1n tcncn1os 50 tcstin1onios en 33 docu­mentos distintos, el primero rn Mondoiíedo (Lorrnzana) en 1112 (RRL, 1 86; 236 - 23 7) y el nüs tardía de 1487, en Santiago (JML, 357; 481 -481).

Page 139: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

140 ,\1ANULL R(JDRÍGl!FZ SANCHFZ

La forma anterior no es fácil de explicar fonéticamente. Lo intenta­mos partiendo de un Adelfonso, que se lee en el aiio 1111 en San Salva­dor de Pedroso (CPS, 1; 235 - 236). Aldefonsi aparece también en el mismo documento. Hay que suponer que la lectura sea la correcta. Otras variantes del nombre son: Alfonsos, que aparece dos veces, una que se refiere a un monje del Monasterio de Osera en 1223 (RMM, 238; 236 -238) y la otra referida a un prelado de la Iglesia de Lougares, en Orense; en el aiio 1239 (CDH 52; 282). Afonso es forma muy común, se puede leer 83 veces en 63 documentos distintos. La primera fecha es de aproxi­madamente el año 942, en Celanova (ACC, 158; 222 - 226). En este mismo documento leemos Afonsu. Afonsus, en nominativo, aparece 60 veces en 57 documentos, el primero tardío de 1066 (LAS, 85; 219 - 221) y el último de 1848 (JML, 346; 461 - 463). Anfonsus aparece 14 veces en 12 documentos, la primera vez en 1112 en Lugo (LAS, 1; 326 - 327) y la última en Orense en 1212 (DPO, 49; 63). Anfonso se Ice única­mente 3 veces en 2 documentos distintos. En 1144, en .Juhia (MDJ, 3; 2) y en 1200 en Sobrado (LGS, 344; 335). Algo más frecuente es la forma Anfonsi que aparece 7 veces en 7 documentos distintos, la primera y últi­ma en Orense en 1157 (CMD, X; 40 - 42) y 1216 (GGA, 334; 438 -440) respectivamente. Anfonsum lo encontramos 2 veces en dos docu­n1entos distintintos, ambas formas en Santiago y en el n1ismo año de 1163, (LAT, 114; 277 -278) y GBT, 28; 133 - 136).

Además de las formas hasta aquí vistas Eligio Rivas se refiere a Afon, Affonsim I Afonsino, Afon, que no hemos encontrado en la documenta­ción gallega (ERO, pág. 90, 22).

La forma Alonso deriva de Alfonso después de la aspiración de la f > h y pérdida de la misma por ser muda: Al(f)onso > Al(h)onso >Alonso, que aparece 4 veces en 3 documentos. En 1082 en San Pedro de Ramirás (LAC, 2; 180 - 182) y la más tardía en 1261, en Osera (RMM, 887; 847). No se lee en los demás casos lo que nos hace sospechar que la for­ma sea ya romance.

Volviendo a la forma Alfonso, de la que hemos tratado antes, Menén­dez Pida! para explicar la simplificación del grupo d'f, y, partiendo de un Adfonso, que lee en 1071 en Eslonza, se pregunta "¿Proviene de aquí la forma Alfonso 1049 Sahg, 517, etc (comp, Advertir > popular alvertir, judgar > leon., ju/gar) o de Aldefonsus, o de un gótico Alafuns, como quiere Meyer-Lübke?" (MOE, 58-2).

Etimológicamente el nombre es germánico con un segundo elemento muy definido cual es el gótico Funs > -fonsus con el significado de "va­liente, preparado" al que se le unieron otros tres elementos radicales: a) El gótico hathu >Ad= "lucha", b) ali> al= todo, y, c) Adcl =noble.

Page 140: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

ADFPH()1'1'SUS O ALf()i\iSUS 141

Para R. Lapesa es posible unir tres nombres como son Adefonsus, Ilde­fonsus y Alfonsus bajo los radicales hathus I hilds ="lucha", ali= "todo", y, funs = "preparado" (RLH, 29; 3). Tal es, pues, el significado <le! nombre <le nuestro obispo, y, recordando el principio de San Ignacio <le Antioquia "Nihil sine episcopo" nos felicitamos y felicitamos al nue­vo obispo cuya Bula de nombramiento, traducida al español, es del si­guiente tenor:

Benedicto obispo, siervo de los siervos de Dios, al querido hijo Alfonso Carrasco Rouco del clero de la diócesis de Mondoñedo Ferrol, y, profesor, hasta el presente, de teología en la facultad matritense de San Dámaso, elegido para obispo de la diócesis lucense en España, salud y bendición apostólica.

Nos, que por voluntad divina, estamos establecidos en esta sede de Pedro, encomendamos encarecidamente el cuidado de las comunidades eclesiales a Dios todopoderoso y eterno, quien, en su hijo Jesucristo, quiso instaurar to­das las cosas.

Al tener que poner al frente de la diócesis lucense, en España, un nuevo pastor, dado que el anterior obispo, el venerable hermano Fray José Higinio Gómez González, franciscano, renunció al cargo de su gobierno, pensamos en ti, querido hijo. En tí que has sobresalido claramente, con solícita diligen­cia, en la recta interpretación de la doctrina cristiana, en la facultad matri­tense de San Dámaso.

Por este motivo Nos has parecido muy apto para desempeñar un oficio de mayor compromiso. Por esto, con nuestra autoridad apostólica y con el consejo de la Congregación de los Obispos, según norma de derecho, te nom­bramos obispo de la diócesis lucense, en España, otorgándote los debidos de­rechos e imponiéndote las obligaciones inherentes.

Te permitimos, con agrado, que, fuera de la ciudad de Roma, recibas la ordenación episcopal de cualquier obispo católico, observando las prescrip­ciones litúrgicas. Pero antes has de hacer profesión de fe y juramento de fide­lidad a Nos y a nuestros sucesores, y lo has de pronunciar de acuerdo a las leyes y normas de la Iglesia, y, conviene que remitas las fórmulas de estos he­chos a la Congregación antes nombrada.

Procurarás, con diligencia, que los fieles de la diócesis lucense, en España, sean conocedores de este nombramiento, fieles a los que exhortamos a que reciban con ánimo benévolo a su pastor, y, junto conmigo, den piadosamente culto a Dios todopoderoso.

Confiamos que tú mismo, querido hijo, con asiduo cuidado pastoral y ejemplo de vida cristiana aumentes grandemente el patrimonio espiritual de la diócesis.

Dado en Roma, junto a San Pedro, el día treinta de noviembre del año del Señor de dos mil siete, tercero de nuestro pontificado.

Benedicto papa XVI

Francisco Bruno, Protonotario apostólico

Page 141: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

___ _ __ cuJ7J ~'J'ºLl suJ

-W'!J.1!H~i'01~~1&;•; ow1.;_'.::lJ1_1US:9 1U1\UO_U,, 01Hl'(l 'nJ_giu;i/\O(L .;1.;u-~1u 0Ul1:~7Yl'J:J 7_~ 'LUl1Jl>c;(~_qndD '-romo_~l~l1lV(L :~::g}'?·'\ wn1-uau-11~_;1_1'á .;1.;n;ic!_q -~1vn".!1d.;; VJ~u-oh_??-l•_i\?nb·n::1~)11N v1~1;~su~ 'Jl:'.'01.;vd-=tn_15"¡;.;v ·1p¿,. i)l?~ll_q

L-!:> ';-.;~_111111 ?JcJ ~11115~u~ ·¡HE)O:" nu1s~lH?i.~_..,un1cr,,ur;)llt~JochHiuO ?nbl:ü11")7J .+u:c?:d:Y:ro ounin."' '?'JOtt?u,~g-'·hf(!t?J ÓJ•t"'f (Unn.; ?}j\1 'JllW.t:J.lJ'::_YS" __ ~lHHC .;cvnb 'J~lJ'ij -~'.'10lj))) .;~Lh.)l_lVU"lW.Otl •l111:9'ttlU1J~'i)L{ Ul!?' l.IJ:>ttJ <;?J~siJ l1'1 .-:_'!._qtn_n:­

)JjU~_l\.I~~J'JJO.'ÍO \!t:'ll~W$1,t\.">"Jj l.MY'J\.'"").;."'W:nu U4\_1i_-."_71lC'l!~_b~:ol-u"c_:'_<;'l~ ~1n1.U.'JC3 W.'l1l1l~ (M.lT)Ollb ;:uw10'U J.) s?l-?1 .-;r~.;23-:\:i _7 lun~1ln?"7.; l-U.l_~qu_:q .;;i:-o~ng SM~l>Dcl J7~?Ll~1 LU~U01'l11 $11~ ~1JPJ~J_~S'.'!J _¡-;i 1J_'?u:>1w_J ~lJ ll~?_V1Sl!?J~d

~qiJ 1J<'lU"?__g>.; ·.;nJHllllW.'1-:JJ J:i11~:i_S2) '.;~_':)lUOl~jy)).;)l.~.Í .;~Jlb)11)_~J ~rU,\J)S' 'wvwo-x_ L-U.1gJn l. ... JJX1 odC"J.;1J? ""'lJOljl

-VJ ¡~~¡01\b-v o.;t"'lt{1:-sn.; ~21':'),dC__:;.;1J? Lit<'UC1l'OH~Q10 _Jl2 ·.;11gn.101Job:!J.qo .;11H:od.w1 >nbs11nb--uo-;o .;~1J3lJ11l .;~11?~ .,;1J1__QJ.;

-- :_.:;mu-v~uwu 1'lUt1á~~({ Úl 4t~?~U"111 wn.fc-:"H~.}-'llU)i\.UC') <;l'Y\11 Llll;.'lUJC'~~1.' '}J 'o;.1dc~i.g OJ.Í S'~11011p!)-~Ji'.'o

·uoJ ('_~_11.;1-10:- ~-·:i1l'.'11:001-:>1'lv 1.~l"'ºél '-'>~1101Hrct12_, 0~qC ·vn~un~~F' .;11u111u ~n1quo~{ (M.u111 ~1?5'~m~ ~1." "''":~1,\.; ~q.:>ll ou~nuo .;n1Ji' l--U<t_J-J ... 'Hn:it\)l11~~nHyl-«? ?-:-~r· :iH('\JUl!J.1];\J1n 1.;t.itut'Q.,,l!_~ut\; .~!~:i~u:iJl'?Jl'.'Lll (Ál'?l~1]1'L'n~_q-ndV 1l.'l'._

- ~:>JJ_~"',S roiro1.H~1::F' u1:-?):tnb10?~:'lt<\DH vo;c:_c;111_.; Lui~n n ¡ ·.;n1u1t\-VJt~J __ ~l1~ 1J~.:; '~~ ?~ ·..-n_su:igt,\C'~,f Jt~ )01~vGt :n·"ºu '11 ... :t:ni9_q-r :i.;1.¡: _:_quv11~~,:p1b um;i :i-111.n~iu '(_JC~O '!_ry;i-zuo9 _?,:i1u9~¡ .;l1u1bJ.L{ .;l1~S~.;oc J:ilm~ 1??111)~ ~~p_y 1:n?U)6 . .;11.;11u1:2., $111u1:");oá .;1niD • ~,n.1-r-J.;1l{ lH~U'1'.'lllJ H1:-1o~_g O"nt\ (Hl1) ·.;nw_1q-¡r.ruc:- JXtu? '1:p1111.;iu -:i_S?~ 111?(1

W J_'!J~j ?.'.\"JUl1)C,\ 'UU·l"'t(L,..'->(t l :"?l1_.l--U1~1_'0.1??f'-:>) l-illUt'!1UllUl1Uc:___pl1Jl~<;~ 'J'!_!:'_l0A ?JVT1ll?l$U\ L.'.11t'lUO_~:it-:i¿(,..,...Ull-10i??A ~ '1111 '~3_.;~~Y.:' 11.;1c. ~~1~ºl?~Jt_g ,n llll'"l ·~;i~Ol-!:":"Jld.W?; 1)tl1lOd-iHuio ·t~uo1r:-1q?'l._l~U-f\)'.:'l\OHOdl2 ll_ l-H'?ll:Jl'~ ~lJ 1lfllU}2 (Ull'.2CJ':"v; V~:"?]? .;1-;;>')}('~s v-~uvd:Stl[ di .; \f;U}".'11] 'gl11U\Jl,.~l'.'IHY'b l-UJ<;H ;"'J l]JY'(Jl dl~l~J]lt:-1.'~ ~ltil' :"t'l..':i~l'--')~j

~ntDJ:"~j 1J0.;.;?Jb-Jl?11G¡1:' SlS''¿_"J"n;i~->Hu?'lU~~i.n(il ~H1J?o:_c: C''.2?F' 1- 'o~ °"~~'JJ1') O~UC~t2,_, ~11~0J:>?pq

1~ Uimumg mmg GJ.ldoAJ@ Gl~ )[ q .YQ.Y i

Page 142: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

ADFPH(Jf\i'SUS (_) ALF01\lSU.'i 143

Siglas

ACC = ANDRADE CERNADAS, J. M., O tombo de Cclanova: estodio introducto­rio, edición e índices, (ss. IX-XII), Santiago de (~ompostela, 1995, 2 vols.

ACP = ARMAS CASTRO, J., Pontevedra en los siglos XII a XV configuración y de­sarrollo de una villa marinera en la Galicia Medieval, Fundación Pedro Barrié de la Maza, Pontevedra, 1992.

(~De; = (~olección diplomática de Galicia Histórica, Santiago de Con1postela, 1901. CDH = Colección de Documentos Históricos, {La Coruña), ( 1915-1931 ), 3 vols.,

(publicada por entregas como anexos ó Boletín de la Real Academia Gallega). CMD = CASTRO, M., MARTÍNEZ SUEIRO, M., Documentos del Archivo de la

Catedral de Orense, 1923, 107 pp. CMO = CASTRO, M., MARTÍNEZ SUEIRO, M., Documentos del Archivo de la

Catedral de Orense, 1923, 107 pp. CPS = CAL PARDC), E., El Monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de

Trasancos: C:olección documental, La C:oruña, 1984. DPO = DlJRC_) PEÑA, E., Documentos da catedral de Ourense, (Santiago de c:om­

postela), 1996, 2 vals. ELH = Enciclopedia Lingüística Hispana, I, CSIC. Madrid, 1960. El.O = ELIGIO RIV AS QUINTAS, Onomástica Persoal do Noroeste Hispano. Al­

varcllos. Lugo 1991. FC:C: = FERNÁNDEZ CATÓN, J. M., El llamado Tumbo Colorado y otros códices

de la iglesia (~ompostelana: Ensayo <le reconstrucción, León, 1990. FC:D = FLORIANO C:UMBREÑO, A.C., Diplomática española del periodo astur.

Estudio de las fuentes documentales del reino de Asturias {718-910), ()viedo, 1949-1951, 2 vols

FGP = FERNÁNDEZ DE VIANA y VIEITES, J.1., GONZÁLEZ BALASCH, M.T., PABLOS RAMÍREZ, J.C. de, El Tumbo de Caaveiro, Cátedra 3 (1996), pp. 267-437, 4 11997), pp. 221-385

FIO =FLÓREZ, H., De la Santa Iglesia de Orense en su estado antiguo y presente (España Sagrada 17), Madrid, 1763; De las Iglesias Britoniense y Dumiense, in­cluidas en la actual de Mondrn1edo (España Sagrada 18), Madrid, 1764; Estado antiguo de la iglesia Iriense y C~ompostelana, hasta su prin1er Arzobispo

GBT = GONZÁLEZ BAI.ASCH, M. T., El Tumbo B de la Catedral de Santiago (Edición y Estudio). Universidad de Granada (tese de doutoramento), 1987.

GCD = GARCÍA (~ONDE, A., l)ocun1entos Odoarianos, Boletín de la Comisión provincial de J\1onun1entos Históricos y Artísticos de Lugo 4, n. 34, ( 1950), pp. 84-89, n. 35 {19.51), pp. 161-167, n. 36 (1951), pp. 241-248, 5, n. 37-38 (1952),pp.10-17.

GGA = GONZÁLEZ GONZÁLEZ, J. V., Alfonso IX, Madrid, 1944, 2 vols. JML = JUSTO MARTÍN, M. J., LUC:AS ÁLVAREZ, M., Fontes docurnentais da

Universidade de Santiago de Compostela. Pergan1eos da Serie BENS do Arquivo Universitario (anos 1237-1537), (Edición diplomática), Santiago de C:on1postela, 1991.

Page 143: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

144 i\.1Al\fU/-,/, RC)f)RÍGUEZ .'JÁ}·-JCHF7

LAC: = LUCAS ÁLV AREZ, M., La colec<.:iún lliplon1ática del Monasterio de San Lorenzo de Carboeiro, Compostellanurn 2, n. 4 (1957), pp. 199-223, 3, n. 2 (19.58), pp. 29-116, 3, n. 4 (1958), pp. 179-270.

1.AC = LUCAS Ál.V AREZ, M., LUCAS DOMÍNGUEZ, P.P., El monasterio de San (:!odio do Ribeiro en la Edad Media: estudio v docun1entos, Sada, 1996.

LAS= LUCAS ÁLVAREZ, M., El tumbo de Sa~ Julián de Samos, (siglos Vlll-Xll). Estudio introductorio. Edición diplon1ática. Apéndices e índices, Santiago de Compostela, 1986.

LAT = 1.UCAS ÁLYAREZ, M., La documentación del Tumbo A de la catedral de Santiago de Compostela: Estudio y Edición, León 1997. Editado tamén co1no: Tun1bo A de la Catedral de Santiago. Estudio y edición de Manuel Lucas Álva­rcz, Santiago de (~ompostela, 1998.

LFH = LÚPEZ FERREIRO, A., Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Co1npostela, Il-VII, Santiago de Co1npostela, 1899-1904.

LGS =LOS CERTALES DE GARCÍA DE VAl.DEAVELLANO, P., Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes, Madrid, 1976, 2 vols.

MBf:: Mariano Bassols de Cli1nent. Fonética Latina. Madrid 1973 MDJ =MONTERO DÍAZ, S., Colección diplomática de San Martín de Jubia, Bole-

tín de la Universidad de Santiago 7, n. 25 ( 1935), pp. 3-156 MFL =Fonética Latina. M. Bassols de Climent C.S.l.C. 1973. MOE = Menéndez Pichi. Orígenes del Español. Madrid 1950. PSC; :: POR TELA SILVA, E., La colonización cisterciense en c;alicia ( 1142-1250),

Santiago de Con1postela, 1981. RFE = RISCO, M ; FLÚEZ H., España Sagrada. RGM = RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, A., REY C:AÍÑA, J. A., El Tumbo de Lorcn­

zana, Estudios Mindonienses 8 ( 1992), pp. 11-324. R_LH:: Rafael Lapesa, Historia de la lengua española. i\1adrid. C;redos 1991. RMM = ROMANÍ MARTÍNEZ, M., Colección diplomática do ivlosteiro cister­

ciense de Santa María de Oseira (C)urense) 1025-131 O, Santiago de Co1npostcla, 1989, 3 vols.

RRL =RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, A., REY CAÍÑA, J. A., El Tumbo de Lorenza­na, Estudios Mindonienses 8 ( 1992), pp. 11-324.

VLf :: V AAMONDE LC)RES, C., ferro\ y Pontedeun1e, escrituras referentes á pro­piedades adquiridas por el monasterio de Sobrado en dichos partidos durante los siglos XII, XIII y XIV, precedida de una breve reseña histórica de las granjas de Brión, Priorio y Noguerosa, A C:oruña, 1909.

Page 144: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

EL CRISTIANISMO EN GALICIA PASADO, PRESENTE Y FUTURO

Por LUCTANO ARMAS VÁZQUEZ

Volver a las rafees o exam1nar al posado no siempre es 1ndicat1vo de una 1rres1stible añoranza: también puede responder al afán de inda­gar en la naturaleza de las cosas paro obtener un me1or aprovecha­miento de las mismos. Algo así como acercarse al manantial para se­guir su curso, descubnr lo pureza y frescura de sus aguas cristalinas, las copacrdades que ha mostrado poseer a lo largo de su recomdo y, sin desvirtuar su propio cond1crón, sentar lo base paro afrontar un futuro lleno de retos y esperanzo. Este ha sido el planteamiento de las Jama­das Abiertas de Teología que, en su XXII edición, reunió o centenares de oyentes en el Solón regio del Circulo de los Artes durante los días 20. 21 y 22 de febrero. ba10 el título de Raíces y misión del cristianis­mo en Galida

Los orígenes

La primera de las intervenciones correspondió a Carlos Gil Arbio/"' quien disertó sobre el nacimiento de la iglesia a la luz de los textos bí­blicos. La importancia del tema viene refrendada no sólo por la prolifera­ción de trabajos de investigación realizados en las dos últimas décadas sino también por el sorprendente éxito que alcanzaron recientes publica-

{ l) Doctor en Teología Híblica (Jcru<>akn y E.,,cocia) y Profesor dt· Nuevo Testamento en L1 Facultad Je Tcolo~ía <le la Universidad Je Dcusto; Dirc..:tivo Je la Asociación Bihlka Española y de la ~o­cicry Bihlical 1.ircrarure, autor de libros y artículos sobre los orígenes del cristÍJ.nismu y otras pu­blicaciones de contenido bíhlico entre las que dc!>tJcan /.os uulorcs neK<ldos (E. Verho Divino, 2003) Gula de /.ect11ru de 1y2 Tcs,do111cc11ses (E. Vi.:rho Divino, 2004) y Rc1111<1J.:111<111do !1Js od-1-:c11cs del Cristi,1111s1110 (E. Verbo Divino, 2007)

Page 145: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

146 LUCJAí\ICJ J\RA1AS VÁZQUf~Z

ciones''' que --<:on frecuencia extravagantes y carentes de rigor científico­poseen el mérito de hacer que el lector plantee nuevos interrogantes so­bre los orígenes del cristianismo, de la Iglesia o de la Biblia dentro de una versión alternativa de la historia coincidente quizás con los intereses de muchos contemporáneos nuestros.

·-.· -~

Tal como seiialó el Dr. Gil Arbiol, la novedad de los planteamientos actuales radica no tanto en la utilización de datos hasta ahora inéditos sino en la perspectiua con que son tratados: se ahonda en el conocirnien­to del ambiente en que se mueve Jesús -judaísmo de Galilea-, se incor­poran al análisis fuentes hasta entonces desdeiiadas -tal es el caso de los ap<icrifos- y se utilizan criterios, herramientas y modelos de las ciencias sociales para reinterpretar los datos ya conocidos. De este modo, los nuevos marcos de comprensión pern1iten entenderlos de un n1odo n1u­cho más ajustado.

Y es razonable que así sea. La memoria de unos hechos está condicio­nada por la situación del que recuerda. Y los primeros seguidores de Jesús

(2) En este ámhito, corn:<,ponde un lugar de-,tacado a la novela de Dan Bnl\vn, Cridigl! du Vinci. Pero ca1nhién recordaremos, sohre todo por !a cohcrtura n1ediática que se le ha dado, a la rn:ien­re identificación del I-:uunKelio de _ludas, escrito apócrifo, integrado en una a1nplia colección de escritos 14nú~ticos que proliferaron en los si14los llI y IV. Y parecida suerte han corrido la~ puhli­cacioncs alusivas a los textos descuhiertos en <iunuán que, mientras no fueron publicados en su totalidad, dieron lugar a las especulaciones má~ ima14inativa~ y extravagantes.

Page 146: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l:,L CRISTIA/\il.~MO E,\l CAl.ICIA 147

recordaron selectivamente, adaptando, interpretando y dando forma a esos recuerdos sobre Jesús para responder a sus problemas e interrogan­tes, resultando una visión unívoca en los asuntos esenciales, pero plural y diversa en sus formas. Así se podrá entender mejor como la iglesia, siendo fruto de la acción del Espíritu, también lo es de unas condiciones y for­mas históricas que ha ido adquiriendo con el paso del tiempo.

Importancia del rigor científico

El estudio serio de los orígenes implica echar mano de las ciencias his­tóricas y bíblicas para una lectura crítica de los textos, capaz de detectar la historia de su composición, los intereses de los grupos humanos invo­lucrados ... que revele las intenciones narrativas, teológicas e incluso polí­ticas de los autores ... que permita comprender las diferentes posturas y tendencias (tensiones incluidas), que busque las voces ocultas de los se­guidores de Jesús, que desaparecieron por la superioridad de otras, y que indague la relación de fuerzas de los diferentes grupos con su entorno so­cial. Este trabajo, completado con criterios hermenéuticos sólidos -por ejemplo, el de interpretar los textos con el mismo espíritu con que se es­cribieron- hace posible que los textos bíblicos alcancen relevancia y ha­blen por si mismo.

Fuentes a examinar

Cuando se habla de los orígenes del cristianismo nos referimos al pe­riodo que va desde el Jesús histórico hasta finales del siglo 11, espacio en el que se produce la práctica independencia respecto al judaísmo, la con­solidación del canon de los libros sagrados y la creación de una cultura propia que se plasma en la arquitectura, iconografía, etc. Las fuentes lite­rarias que se generan en dicha etapa se suelen distribuir en cuatro gene­raciones:

a) transmisión oral de las tradiciones de Jesús en Palestina y la com­posición de las cartas de Pablo en Grecia y Asia Menor;

b) composición de los evangelios sinópticos y el desarrollo de la tradi-ción paulina;

c) desarrollo de las cartas pastorales, la literatura apostólica, y

d) el inicio de la que luego será llamada literatura apócrifa.

Y si en las tres primeras se fueron recopilando y componiendo los textos que constituirían después el Nuevo Testamento, durante las dos últimas, se consolidaría el canon. En cada una hay diferentes tradiciones, subrayados y matices distintos. ¿Qué implica esa pluralidad?

Page 147: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

148 /,l/C/ANO ARMAS VÁZQUEZ

Ciertamente, las fuentes literarias de las primeras décadas son escasas y por ello oscuras para el historiador; no obstante, en cuanto reflejan una experiencia vital que pretende llegar a otros ámbitos, son enriquece­doras para el creyente. De ahí que, si el historiador incorpora una her­menéutica que preste atención a la naturaleza de esas fuentes, su labor será más gratificante y exitosa.

Un e;emplo de cohesión en la pluralidad: lCor XV, 3-11

Se trata de una de las tradiciones más antiguas (años 40/50). No refie­re tanto lo que objetivamente ocurrió tras la Pascua de Jesús cuanto la función de consenso y de comunión que esta tradición desempeñaba en­tre las diversas tendencias existentes. En realidad presenta una de las me­jores autoidentificaciones de los primeros seguidores de Jesús: el grupo itinerante de los discípulos de Jesús en Galilea (los Doce), los que creye­ron en El pero no le siguieron de pueblo en pueblo (los 500 hermanos), los lideres y comunidades de Jerusalén y Judea (Santiago), los cristianos helenistas procedentes de las ciudades del Mediterráneo que volvían en­viados de sus lugares de procedencia para anunciar a Cristo (apóstoles), y los grupos de creyentes de Cristo formados por la misión independien­te de Pablo tras su marcha de Antioquía (Pablo), Todos tienen en común la relación personal con el resucitado, la 1nisma experiencia pascual aun­que cada uno saque de ella consecuencias diferentes, y el modo de vivir la fe y de proclamar al resucitado sea diferente, Unidad de fondo y plu­ralidad de formas desde el punto de vista geográfico, cultural y cronoló­gico, se conjugan de modo admirable,

Aportaciones específicas de estos grupos

En líneas generales se pueden señalar algunas:

La tradición sapiencial de Galilea. Allí vivió Jesús, anunció el reino y congregó en torno a sí a un grupo de seguidores; algunos permanecieron en Galilea, mientras otros acompañaron a Jesús de lugar en lugar hasta Jerusalén. Tras la Pascua también allí surge una red de pequeños grupos locales -integrados por sedentarios e itinerantes- que comenzaron a culti­var la memoria de Jesús tratando de encontrar en ellos respuesta a sus interrogantes. Surgieron entonces colecciones de dichos, de parábolas, de milagros y otras similares. Jesús es visto como personificación de la Sa­biduría (Le 11,49-51) Su modo de encontrarse con el Resucitado y de hablar de El (su kerigma) era personificado en sus dichos, que conserva­ron con gran esmero. Jesús se hará presente a través de la sabiduría de sus palabras y del poder de sus exorcismos y curaciones, que repetían sus seguidores (Le 10,8-9)

Page 148: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

H CRISTIANISMO LN GALIC/A 149

La tradición judeocristiana de jerusalén. Este grupo de creyentes en Jesús aglutinaba algunos fariseos, algunos sacerdotes y quizás también miembros de otros estamentos. Muy pronto mantendrán con los demás grupos judíos una relación tensa. Lucas les denominará la secta de los nazarenos (Act.24,5) Pedro, Santiago y Juan tendrán un destacado pro­tagonismo así como los parientes de Jesús, María y Santiago el Menor. En .Jerusalén surgió muy probablemente el grueso de las tradiciones de Jesús que serán recogidas más adelante tras un proceso de ampliación y adaptación en los relatos de los evangelios sinópticos. Este sector aporra una comprensión de Jesús hondamente judía, una extraordinaria radica­lidad y exigencia éticas (Mt 5,43-45), una fidelidad y confianza inque­brantable en la promesa de Dios a su pueblo, un proyecto misionera de restauración intrajudío y una conciencia profundamente escatológica.

La tradición judeo-helenista de Antioquía. Surge entre los conversos que habitaban en ciudades del Mediterráneo y acuden periódicamente a Jerusalén con motivo de algunas celebraciones o para pasar allí sus últi­mos días en espera de la llegada del Mesías. Dicha tradición ofrece una visión de Jesús más universal, una dimensión nueva y reveladora de la muerte de Jesús en la cruz (Me 15,39), una nueva identidad de los cre­yentes en Jesús en la que no deben existir fronteras étnicas, un serio cues­tionamienro sobre el sentido del templo y de la ley, una honda conciencia de la continuidad con las promesas de Dios y la certeza de superación de los límites que la religión judía había establecido para acceder a Dios.

Page 149: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

110 LUC/ANO ARMAS VÁZQUFZ

La tradición pagano-cristiana de Pablo. Esta aportación, liderada por Pablo está marcada por su carisma personal, que le llevó a construir la ekklesía de Dios sobre tres pilares: el sentido de la muerte de jesús (Rom 1,16: Evangelio), la nueva imagen de Dios (Gal 2,19-21: Amor) y la li­bertad frente a la Ley (Gal 5,1: Espíritu).

La estabilización de la segunda generación. Cada evangelista, a su modo, recreó la memoria de Jesús de acuerdo a los interrogantes y nece­sidades de su comunidad; lo hizo con la confianza de que la fidelidad a Jesús y a su mensaje se verificaba en la relevancia de su tradición en cada momento nuevo.

En el curso de la historia

El conocimiento de la historia de la Iglesia y de la implantación en el ámbito local (Galicia), no solo tiene su importancia por razones de eru­dición; leída desde la fe, también ejerce una función pedagógica, aleccio­nadora y constituye una pieza fundamental en el proceso catequético tal como expuso Francisco Enríquez Pérez"' en la segunda de las interven­ciones.

En el devenir de las sucesivas etapas que marcaron la implantación e inculturación del mensaje cristiano en los eventos e instituciones de nues­tra tierra, encontramos el eco de los momentos paradigmáticos de la Historia de la Salvación -momentos de gloria pero también de esclavi­tud, de desierto, de exilio, de amenazas de disolución- y, a su vez, las lu­ces que han de iluminar el momento presente y la fuerza que da sentido a las tareas eclesiales. He aquí algunas de los rasgos destacados:

A la luz de los Hechos de los apóstoles se observa como la presencia del Espíritu es la fuerza que dinamiza todo el quehacer de la iglesia; pre­sencia viva y explícita a través del tiempo.

"El Espíritu Santo es la novedad, es la presencia de Dios con nosotros. Sin el Espíritu, Dios queda lejos; Cristo permanece en el pasado; el evangelio es letra 1nucrta; la iglesia es pura organización; la autoridad, tiranía; la mi­sión, propaganda; el culto, mero recuerdo y el orar cristiano una moral de es­clavos. En cambio, en el Espíritu Santo, el mundo es liberado, el hombre se perfecciona, Cristo resucitado está aquí, el evangelio es fuerza de vida, la igle­sia significa comunión trinitaria, la autoridad es un servicio liberador, la mi­sión es Pentecostés, la liturgia es 1ne1norial y anticipación la acción hun1ana es divinizada" (Encuentro ecuménico)

(3) Delegado Diocesano de Catequesis de ()urense, Director y profesor de la Escuela de Catequesis y Párroco de Velle (Ourense). Doctor en CC: de la Educación, especialidad de Catequesis (Universi­dad Salesiana de Roma) y autor de textos y materiales de Catequesis.

Page 150: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

F/. CRISTIA1\/ISA1C) J-:1\J GAl.ICIA 151

También las primeras comunidades destacan por su carácter testimo­nial. Presentan un estilo de vida alternativo, que despierta interrogantes, que es gozosamente vivido y admirado por muchos. La convicción de que el evangelio es una buena noticia, que interesa a todos, les impulsa a vivirlo aún en minoría y a trans1nitirlo con audacia y decisión.

El sentido evangelizador que soldados y comerciantes, procedentes de Roma y Carrago, desarrollaron en tierras galaicas, revela la trascenden­cia del modo de gestionar las realidades temporales con sentido cristia­no, en la convivencia diaria. El propio quehacer se transforma en testi­monio de fe y el impulso misionero en clara expresión de la vitalidad de la comunidad cristiana.

L,. _ __J L ___ J l _ _J LJ L_J 1•1

[]

o o o

Y ¿dónde se constituyen y proliferan las comunidades de fe? Al pie de la vías ro1nanas. C:on razón se nos recuerda la importancia de hacer pre­sente el mensaje evangélico "en aquellos lugares principales donde tienen lugar los cambios culturales elementales y fundamentales, saliendo al en­cuentro de las personas, en las encrucijadas de los caminos, en los cen­tros de influencia donde se decide la marcha de los acontecimientos" ... conviviendo "en aquellos ámbitos antropológicos en que las ascenden­cias culturales generan modelos de vida, pautas de comportamiento ... es­pacios creadores de opinión" (Directorio General de Catequesis) Son és-

Page 151: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

152 LUC!ANO ARMA\ \'ÁZQUFZ

tos los areópagos a utilizar y no permanecer atrincherados y rodeados de los de siempre donde podemos sentirnos, eso sí, más acogidos y seguros.

Piezas claves en todas las comunidades han sido y serán la existencia de profetas y testigos heroicos de fe, donde los adversarios, los que pien­san diferente no se convierten en enemigos a batir y donde la propia de­bilidad se re ve transida por la fuerza del Espíritu.

La formación de monasterios, claro exponente de la vida contempla­tiva, constituye un aldabonazo para los miembros de toda comunidad dado que ese estilo de vida encierra valores frecuentemente postergados y estima por la auténtica libertad personal.

En el proceso de consolidación de la fe también la inculturación de­sempeña un papel decisivo; hasta los mismos fracasos pueden resultar aleccionadores: no faltaron intentos que naufragaron probablemente por arrogancia, prepotencia o utilización de medidas represoras, en definiti­va, por carencia de un diálogo integrador y respetuoso con los diversos carismas. La verdadera comunión estará siempre forjada por el espíritu de las bienaventuranzas.

En fin, son tantas y tan variadas las páginas de la historia de nuestras comunidades que ahí encontramos ejemplos de diálogo con otras cultu­ras (Camino de Santiago), con el mundo de la ciencia (P. Feijoo, Genera­ción Nos), modelos de pacificadores (San Rosendo), modos de vida que salen airosos en medio de un pluralismo ideológico (s. XIX) y, cómo no, momentos necesitados de reforma, intentos de superación y logros en que, sin perder su propia identidad, estas comunidades supieron mante­ner la comunión con Roma y las demás iglesias particulares.

La misión de la Iglesia, hoy

Resulta obvio que la misión de la Iglesia permanece inalterable a tra­vés de los siglos. Pero cada tiempo y lugar, cada circunstancia, pide una respuesta específica. A partir de las características sociológicas de la rea­lidad actual, Mons. Manuel Sánchez Monge''' señaló las pautas a seguir en la tercera de las intervenciones bajo el título de Fe cristiana y vida so­cial en el siglo XXI.

(4) ()hispo de la Diúcesis de Mondoñedo-rerrol; Doctor en Teología y \1ie111bro de la Conlisirín de Vidu consugr,uia de la Conferencia Episcopal Española. Además de su tesis doctor;il ~obrt· Lt1 Faniilia, Iglesia do1néstica, es autor de varias publicaciones entre los que se cuenta A11tropoloK1á y teoloKÍU del n1t1trin1onio ( 1987 ), l:..'s¡Jiritu11/id,1d del hcnnano R,¡f,¡ef ( 1992), Lt1 Pt1sirin de sol() [)ios (2000) V1111r lh1jo L1 núr,1dt1 de !t1 Trinid,ui (2002) y numerosos artículo~ en revista~ e~pl'­cializada~.

Page 152: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Ft CRISTIANISMO 1-:N c;AUCIA 153

Entre otros, tres son los factores que destacan en la configuración de la sociedad contemporánea:

- el fenómeno de la globalización, con aspectos positivos y esperanza­dores pero también con muchos otros claramente nocivos¡'';

- la preponderancia de la civilizaci<jn de la imagen en la que prolife­ran los mensajes llenos de fascinación, el flujo permanente de noticias sin tiempo para ser asimiladas y la mezcla indiscriminada de información que deja en amplios sectores de la sociedad un caos ideológico descon­certante. El sensacionalismo superficial y frívolo llega a todos los rinco­nes, desplaza a otros modelos de fuerte contenido cultural y los temas re­ligiosos son desplazados a la esfera de lo privado, tratados como algo irrelevante o propio de épocas pretéritas. Y

IS) Fn el ,Í/nhito de {,1 C(UIU!lnÚ.1: frnnento de la eficiencia, incrc1ncnto de l.1 producción, desarrollo <le L1.., relaciones entre los diversos países en lo ecunúmico, que puede fortalecer el proceso de unidad dt· los puch!os y realizar 1ncjor d servicio a la forrli!ia humana; pero t;11nhién surgen pe­gas cuando !a glohalizaóún se rige por bs rncras leyes del n1erca<lo aplicadas scgün las conn:­nicncias de los poderosos, por ejemplo: la arrihución de un valor absoluto a la economía, el de­sempleo, la di~n1inución y el deterioro Je ciertos servicios públicos, la <lestrucciún del ambiente y

<le b narur;1lcza. fn el 1.únbito de{¡] cultur¡J: lo~ medios <le comunicación social i1nponen nt1cv;_\s escalas de valore~ por doquier, a 1nenudo arbitrarios, y en el fundo, n1ateriali~tas frente a los cuales es muy difícil 1nantener viva la adhesión a los v.1lores del Evangelio. Cfr. Juan Pablo 11, Exhort;ición apostólica Iglesia en A111éric.i, 20

Page 153: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

154 UIC/ANO ARMAS VAZQliFZ

- una fuerte corriente secularista que se erige en productora y provee· dora de la espiritualidad de nuestro tiempo, donde la marca se constitu· ye en identificativo de un determinado status social o concepción de la vida y donde el nuevo capitalismo global y postmoderno vende rea/ida· des ficticias, virtuales, con la pretensión de colmar los deseos de felicidad de las gentes y llegar a ser un sustitutivo de la religión.

En este clima ambiental hay unas minorías formadas y comprometi· das que, de hecho, encuentran aquí un estímulo para crecer en la fe. A su vez, son muchos los hautizados que viven al margen de la fe influencia· dos por la cultura postmoderna. Perciben la fe como un conjunto de complicadas doctrinas que no acaban de entender, prácticas rituales y normales morales, carentes de sentido que nada dicen. No pocas prácti· cas o manifestaciones religiosas, sobre todo de carácter popular, se redu· cen a actos culturales y costumbristas que no logran poner de relieve la adhesión a Dios, a Jesucristo latente con frecuencia en quienes toman parte en ella.

Etiología de la situación actual

¿Cómo se explica la situación endeble de muchos fieles? No basta apelar a elementos externos. Aún más, los principales motivos se encuen· tran en la propia vida del creyente y de las comunidades de la que éste forma parte. Destacan entre otros:

- la falta de cuidados, incluso de los más elementales, que la fe necesi­ta. No se encuentra espacio para [)ios en la vida personal, para escu­charle, para acoger su perdón, para aumentar nuestra esperanza. l,a reli­gión vivida en la infancia no ha ido creciendo a medida que se crece como personas y se prescinde de ella.

- La falta de interioridad o experiencia de Dios. Cada vez hay menos espacio para el espíritu en la vida diaria. A menudo se considera la vida interior como algo perfectamente inútil y superfluo porque se organiza la vida sólo desde lo exterior y la fe no llega a plasmarse en actos, tiempos y situaciones concretas hasta el punto de tener una biografía propia como creyente; así, l)ios se convierte en ser extraño, artificial, lejano e incomprensible; y todo lo que está ligado a Dios es infantilismo, inmadu· rez y representa un mundo ilusorio ajeno a la realidad.

- El miedo a la exigencia: cuando hay temor a "complicarse" se opta por una confesionalidad que no afecta a los propios planes o modos de vida.

Una falsa idea de progreso que lleva a considerar que la fe constituye una rémora para el desarrollo de la personalidad humana o para estar en sintonía con las corrientes de nuestro tieinpo.

Page 154: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

FL CRHTIANJSMCJ b\J GAUCIA 155

La terapia recurrente

Para neutralizar los efectos negativos que impregnan el ambiente y fortalecer la propia vivencia religiosa, conviene cuidar, sobre todo, los si­guientes pasos:

Fomentar el encuentro con el Dios vivo. Para muchos todavía valen las palabras del ángel de la Resurrección: ¿Por qué buscáis entre los muertos al que vive? Nosotros no creemos en un Dios abstracto, sino en el que se manifestó en Jesucristo, con rostro y características propias. La fe surge de un encuentro con el Dios vivo y verdadero, no se queda sola en sentimientos o ideas acerca de Dios. La fórmulas de fe son camino, nada despreciable por cierto, pero camino, al fin y al cabo, que nos per­miten orientar nuestros pasos hacia Dios. Se ha de creer con todo lo que somos. La fe es ha de ser comprehensiva, es la respuesta de toda la per­sona (mente, inteligencia, sentimientos, intuición) al misterio de Dios. Hoy día debe ser primero la experiencia de Dios y luego la doctrina, las ideas, para que esa experiencia y esa vivencia de Dios pueda sostener a la persona.

Descubrir la fe católica como opción positiva. No constituye un con­junto de prohibiciones, sino una opción de vida, positiva, un camino de recuperación y rescate de lo mejor de nuestra humanidad. No es extraño que Benedicto XVI insista en ello. El cristianismo es la religión del "si" amando y defendiendo la dignidad de la vida presente -con todas las consecuencias- y sin perder de vista la vida eterna que da consistencia y sentido a la terrena. No disminuye al hombre sino que le plenifica y ele­va hasta unirle con Dios. Ya San !reneo afirmaba que "La gloria de Dios es el hombre vivo y la plenitud de la vida humana es la visión de Dios".

Desde otra perspectiva, pero en esta misma línea, se debe descubrir a Dios por la via pulcritudinis, a través de la belleza; con frecuencia se re­corre la senda de le verdad y de la reflexión pero no es esta la única ruta. La belleza se contempla. Hasta que la verdad y el bien no son percibidos como bellos permanecen de algún modo como extraños al hombre; se adhiere a ellos pero no le poseen; sin embargo, cuando realmente se per­cibe la belleza que encierran en sí, ésta se torna seductora e irresistible hasta el punto que nada importa abandonar las demás cosas.

Recuperar la alegría de ser cristiano. Alegría y sentido del humor son hermanos gemelos de la fe. Huir del pesimismo, miedo y desaliento. La confianza en Dios, si es verdadera, engendra confianza en los demás y en la vida. Han de subrayarse los lados bellos y luminosos de la realidad, sin negar los lados oscuros que también los hay. Y por ello ... ejercer de auténticos sembradores de esperanza.

Page 155: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

1.16 LUCJA1\l(J ARA1AS VÁLQUt~.7

Apoyar y promover los valores cristianos de la familia. Es en este marco donde la sociedad actual está necesitada ayuda. No se trata de volver a los modos y maneras que caracterizaron la vida familiar en épo­cas pasadas (familia tradicional) en muchos aspectos ya superada, sino en custodiar los valores del mensaje cristiano en la vida de familia, mos­trándose abierta y solidaria como icono de la misma Trinidad.

Conclusión

Es muy de agradecer, tanto a organizadores como a las entidades co­laboradoras, que año tras año hagan posible estas Jornadas. Son nuevos destellos de luz que facilitan nuestra andadura y ponen al alcance del oyente un amplio abanico de posibilidades renovadoras.

A tenor de la visión diacrónica de la iglesia que en estas .Jornadas se nos ha ofrecido, la misión evangelizadora en el momento actual, debe"í caracterizarse por estos tres rasgos que podríamos denominar líneas de fuerza: un pluralismo amplio y enriquecedor, siempre compatible con el esfuerzo por mantener la fidelidad a las mociones del Espíritu; un impul­so a la inculturación del mensaje evangélico que, sin recelos ni descon­fianzas, servirá de auténtico catalizador para las actuales generaciones; y, finalmente, un sentido testimonial de la propia vivencia religiosa, forja­do en convicciones y experiencias capaces no solo de soportar las presio­nes externas sino incluso de influir positivan1ente en la transforn1ación del entorno social. Estas son las propucsias. Su aceptación y realización dependen de nuestras disposiciones.

Page 156: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

LA BIBLIA EN LA ICONOGRAFÍA PÉTREA LUCENSE FICHAN." 26 - LA ADORACIÓN DE LOS MAGOS

DE LA IGLESIA DE SAN ESTEBAN DE RIBAS DE MIÑO (SAVIÑAO) (fig. 1)

Por JAIMF DELGADO GÓMFZ

·.c... . .,

.-r-·~:~· .. .

--':....·~-.:~ • ~· ·-. .,. .• ,,.. .._.

Figura 1.- Una vista de la iglesia de San Esteban de Ribas de Miño.

Ideas Previas

Nos encontramos ante una de las iglesias románicas señeras de la provincia lucense.

Lo es por su monumental estructura y por los valores estilísticos de sus clc1nentos más significativos en toda fábrica rotnánica.

Su primero y buen estudio, básico para todos los posteriores, fue el del gran maestro del románico lucense, Francisco Vázquez Saco'".

( 1) VAZ<~UFZ SACO, Francisco, Papeleta 89. Iglesia Parroquial de San Esteban de Ribas de Milio; en Boletín de la Comisión Pror.¡ncial de Monumentos de Lugo, T. l ll; (l.11Ko, J 948); fhÍKS. l ()7-113.

Page 157: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

158 /AIMF DHCADO GÓMFZ

Es curioso comprobar que, más o menos camufladamente, sus datos fundamentales van apareciendo en las publicaciones que le siguieron.

Con estas palabras inicia su estudio:

"La comarca del Saviñao, puede enorgullecerse de poseer alguno de los más bellos ejemplares del arte románico de la provincia de Lugo, y aun de toda la región gallega".

Reseña seguidamente varias de estas iglesias, terminando el párrafo as1:

" ... y la de San Esteban de Ribas de Miño que las supera a todas en sun­tuosidad y belleza".

Entre los primeros investigadores de esta iglesia se debe citar tam­bién a Don Angel del Castillo'''. Recoge Vázquez Saco su pensamiento citando de él estas tan ensalzan tes palabras: (es) " ... una de las más hermosas e interesantes de Galicia".

Son de resaltar las publicaciones que de ella han hecho Nicanor Rie­lo Carballo''' y Ramón Yzquierdo Perrín"'.

A todos éstos hay que añadir el amplio estudio, tanto de la iglesia como de la escena epifánica, objeto de esta FICHA, recogido en mi obra de "EL ROMANICO DE LUGO Y SU PROVINCIA""'. A él, pues, remito al lector que esté interesado en conocer a fondo este ex­traordinario monumento románico.

(2) CASTILLO, Ángel del, Geografía del Reino de Galicia. La Arquitectura en Galicia; Ban.:clona (s/f) (es d( ... l aii.o 1932); pág. 929. ID. , Inventario de la riqueza monumental y artística de Galicia (Fundación Pedro Bdrrié de la !vlaza); La Coruii.a, 1972; N" 584, págs. 502-505. Aquí repite su pensa1n1ento con estas pala­bras: "Constituye esta magnífica iglesia uno de los ejemplares más interesantes del románico gallego''.

(J) RIEi.() CARBALl.lJ. Nicanor, RIBAS DE MINO, San Esteban de, en Gran Enciclopedia Ga­llega T. 26; págs. 220-222. Se puh!ican tre~ huc1rns fotografías. Cf. tan1bién RIELO CARBAi.!.(), !\licanor, RIBAS DO MIÑO (San Estebo). Saviñao, en In­ventario Artístico de Lugo y su Provincia T. V; .\.1a<lri<l, 1983; p<'igs. 367-371.

(4) YZQUIERDC) PERRÍN. Ra1nón, La expansión del arte del Maestro Mateo: San E~teban de Ribas de Millo, en "JUBILATIO". Ho111en,1ie de{,¡ Facultad de Geogra(í<l e J-Iistori<I <.1 los profesores Don Manuel Lun1s Áluarcz y Ángel Rodríguez Gon:::álcz T. ll; Santiago, 1987; pjgs. 571-586. Sobre esta iglesia cf. también, YZC~UIERDC) PERRÍN, Ramón, GAI.ICIA ARTE T. XI; (Hér­cules de Ediciones); l.a Coruila, 1993; págs. 235-240. Se publican aquí unas buenas fotografías.

(\) DELGADO G(lMEZ, Jaime; EL ROMÁNICO DE GALICIA. EL ROMÁNICO DE LUGO Y SU PROVINCIA IV; Iglesia de San Esteban de Ribas de Miño. (Editorial Edinos<1); La Coru­ii.a, 1996; págs. 77-108.

Page 158: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l.A BIRI.IA FN LA ICU,\J(JCRAfÍA l'ÉTRFA l.UCFl'll'SF

LA EXTRAORDINARIA ESCENA DE LA ADORACION DE LOS MAGOS (Fig. 2)

l.- PRIMERA PARTE

a) SU MINI-HISTORIA

IS9

Sobre la efigie de la Virgen escribe Y. Perrín, citando a Nicanor Rielo: "La imagen de la Virgen se encontró hacia 1940, al realizar unas obras

en el atrio. Fue robada en 1979 y, tras un largo periplo, felizmente recupe­rada en la Epifanía del corriente año 1987".

En cuanto al hallazgo del primer Rey Mago escribe Y. Perrín: "Durante las aludidas obras de restauración efectuadas en 1976-1977

se encontró, al levantar una de las losas del pavimento, la figura de un rey mago genuflcxo".

Figura 2.- La Adoración de los Magos de la iglesia de San Esteban de Ribas de Miño.

Desde entonces, a niveles de especialistas, no se dudó de la presen­cia aquí de una escena epifánica, y ésta de alta calidad.

De ahí que ya en el año 1981 la incluyese entre las importantes de la España medieval. Aparece en la nota 1 O de un estudio sobre la Ado-

Page 159: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

160 JAIME flHGADO GfÍMEZ

ración de los Magos, esculturada en el tímpano de la puerta principal de Santa María del Campo de La Coruña {Colegiata)'"'.

De este modo lo expresaba allí, y sin duda era la primera noticia, al 1nenos en revistas especializadas:

"m) En S. Esteban de Ribas de Miño (Lugo), hay un relieve de un rey mago, sin duda el primero, despiezado de un conjunto hoy en parte desa­parecido, del que debió de formar parte la Virgen con el Niño. La pieza del rey mago está todavía sin publicar. Para Ja Virgen cf. Boletín de la Comi­sión de Monumentos de Lugo, III, págs. 107-113".

Algo más adelante exponía en el texto los detalles por los que este rey mago era citado.

En las últimas obras de restauración también la fortuna nos fue propicia ...

Igualmente debajo del pavimento de la nave, el día 24 de agosto de 1993, se encon­tró un tercer bloque granítico con los otros dos reyes magos esculturados''1

b) DESCRIPCIÓN DE LA ESCENA

Las dimensiones de la efigie de la Virgen y del primer rey mago nos las da Y. Perrín. Lo hace al comparar las medidas de ellos con las de esta misma escena del tímpano de la Corticela, junto a la catedral de Santiago.

Intentaba encontrar la posibilidad de que esta escena epifánica pudiese haber ocupado originalmente también el tímpano de la puerta principal, como lo hace aquella.

Nos interesan ahora las medidas. Lo otro encuentra aquí tales dificultades que ni merece la pena tal intento ... Otro fue sin duda su primer emplazamiento.

Figura 3.- La Virgen con el Niño de la Epifanía de San Esteban de Ribas de Miño

La altura total del grupo de María y el Niño es de con 41 de ancho y 26 de espesor (fig. 3 ).

86 centímetros,

(6) DEI.C,A.l)() {;()t\IEZ, Jai111c, La iconografía de los tres tímpanos de Santa María del Campo de A Coruiia, en Brigantium, vol. 2 (A Coruña, 1982 J, págs. 201-220. Fn la n<Jt,1 10 (páµ;s. 213-2141 presenraha un larµ;o elenco <le Epifanías, hasta la lerra r; la m

reseil;1 é'>ta <le San Fstehan <le Riha:-. <le \,1iño. (7) Es muy posible que cuJ.n<lo este Vol.'IV se publique el estudio de ambos aquí hecho '>t'a aún

una PRIMICIA.

Page 160: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/,A BIBLIA J-.,'N LA IC()l\J()C.RAfÍA Pf.:TRJ:.A LUCLNSF 161

El primer rey mago tiene 73 de alto y la misma anchura del anterior grupo.

A los otros dos reyes corresponden unas medidas semejantes.

Tanto de la VIRGEN como del NIÑO hace una pequeña descrip­ción V. Saco. La detalla con más extensión Nicanor Rielo en la Gran Enciclopedia Gallega; y todavía, con más precisión y amplitud, lo hace posteriormente Y. Perrín.

Como poco se puede añadir a lo que ellos dicen, transcribimos aquí parte del último texto, que es el de Y. Perrín.

"María está frontal, con el Niño sentado en su regazo. Lo sujeta por el hombro con su mano izquierda, con la derecha agarra una especie de cetro que apoya sobre su cuerpo y termina, a la altura de la cabeza, en una for­ma semejante a la de una alcachofa".

"Viste túnica y manto hasta los pies, asomando bajo su borde las pun­tas de éstos, que están calzados. Lleva la cabeza cubierta por una toca y ceñida por una pequeña corona".

El Niño, sentado en la pierna izquierda de su Madre, viste también una larga túnica, dejando asomar sólo uno de sus pies descalzos. El otro no aparece visible por tener las piernas cru­zadas y ocultarse debajo de la más visible.

Su cabeza coronada, por el modo de es­tar sentado, mirando él de frente lo hace hacia la izquierda del que le contempla.

"Alarga su brazo izquierdo con un claro gesto de ir a coger algo que le presentan, -dice Y. Perrín-, y levanta el derecho para bendecir". Dirían1os 111ejor, hacien<lo el ges­to de la palabra.

"La cátedra en que se sienta María,-si­gue diciendo-, es un cúbico sillón de tornea­das patas y brazos. Entre aquellas, y por la parte izquierda, asoma un busto( .... ).

"Tal figura, -continúa-, semeja asistir, sorprendida, a la escena que se desarrollaba ante ella. Se trataría, pues, de una represen­tación alegórica, tan frecuentes en el mundo cristiano antiguo y medieval".

Por su aspecto, 111ás de 111ascarón que de busto uiuo, es probable que no tenga n1J.s significado que el simplemente decorativo.

Figura 4.-El primer Rey Mago de la

Epifanía de San Esteban de Ribas de Miiio.

Page 161: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

162 /AIML DU.CAIJU (;()MU

Tamhién con precisión descrihe Yzquicrdo Perrín el PRIMER REY MAGO. Así es su texto y nuestra su mis fluida distrihución (fig. 4).

"Está calzado y todavía lleva puestas las espuelas, labradas con notable meticulosidad".

"Acerca su mano izquierda a la cabeza en un claro gesto de quitarse la corona con la que ciñe su cabeza. Al mismo tiempo con la derecha ha ini­ciado un movimiento para ofrendar el regalo que en ella porta y que tiene una forn1a ovoide".

"Entreabre la boca, como si musitara algunas palabras. Su poblada y larga barba, al igual que la cabellera, quedan en exceso adheridas al cuer­po, pero son trabajadas con detallismo".

"La nariz está rota, siendo el desperfecto nlás in1portante de la pieza, y sus grandes ojos abiertos".

"Ciñe la túnica con un largo cinturón, cuidadosamente tallado, uno de cuyos extremos cae sobre el muslo de la pierna arrodillada; aquella (h1 túni­C-1) se abre y deja ver las piernas, cubiertas por calzas".

"Un amplio n1anto se ve por la parte posterior de la figura y le sirve de n1arco"

Figura 5.- El segundo y tercer Rey Mago de la Epifanía de San Esteban de Ribas de Mi1io.

"Los pliegues de sus ropas, no 1nuy abun­dantes ni profundos, resaltan las calidades ana­tó1nicas y la delicadeza del conjunto"

"Al estar tallado en un bloque rectangular, -tern1ina diciendo-, su reutilización cotno losa de pavimento fue fácil".

Emparejados y puestos de pie, como es nor­ma, aparecen los otros DOS REYES MAGOS ( fig. S).

Van coronados. Son de helio v bien mode­lado rostro con barba v pelo muy. cuidados.

Visten larga túnica ya con pliegues vertica­les y adaptada al ser del cuer/JO. También se cubren con elegante 111anto, que luego se espe­cificará mejor.

El PRIMERO del grupo, o intermedio de los tres, sostiene sobre su nzano izquierlÍll la ofrenda. Es ésta una gruesa hola de incienso'. Con la derecha medio cerrada sobre el pecho, en cambio, sefíala la aquí inexistente estrella ... , como es su norma muy generaliza­da.

(81 En un placo con tres holitas en él sude ser la representación de \U ofrenda, en contrapo~icic'in al pbto con una áurea corona (el "aurum coronatum"), o 1.:on un<I\ bolita" J1.: oro, Jd primer Mag:o.

Page 162: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

l i\ H!Hf_JA 1-.\.i' /_A J(_J_)¡\/(_)(;RAflA !'{TRF1\ l_llC:Fl'-.:sr 16)

Aquí los extremos del manto cuelgan graciosamente por cada lado de cada uno de los brazos.

El TERCER REY con su mano derecha un poco en alto, apresa un potno con la nzirra dentro .... Así suele aparecer sien1pre.

Su nll11tu i::.,quierd1..-1 sujeta con cierto pose el cxtrcn10 del rnanto de la parte opuesta, ciiiiéndolo al rnerpo por debajo del brazo derecho. Y del brazo izquierdo, a su vez, cuelga el otro extre1no del 111anto.

2.- SEGUNDA PARTE: EL CONTENIDO ICONOLÓGICO, ADEMÁS DEL ICONOGRÁFICO, DE ESTA EPIFANÍA

De todo este coll/enido de estc1' escenas epifánicas del bajo medioe­vo he tratado ya en cuatro ocasiones.

Fue L1 primera al estudiar la del tímpano principal de la iglesia de S,1111a Marú1 del Cmz/)() de la Crm111a. Estudio que entonces se presen­ta como una verdadera PRIMICIA"'.

Por segunda vez lo hice en el estudio dedicado a la epifanía que apa­rece esculturada en un capitel de la iglesia de San Salv<1dor de Balboa (Monterroso). Es la FICHANº 13 de esta misma serie "LA BIBLIA EN LA ICONOGRAFÍA PÉTREA LUCENSE"''", Expuse allí tal conteni­do, y con bastante detalle, esta /'RIMICIA ICONOL(!GICA. Se desa­rrolla en dos apartados que abarcan las páginas 70-79.

fue la tercera ocasión el "V COIO<;¿UIO GALA/CO-M/ÑOTO", celebrado en Braga (Portugal) en los últimos días de septiembre de 1994. Tuve allí la oportunidad de presentar n1onográfican1entc esta misma,l'RIM/C/A. La titulaba, EL NUEVO MENSAJE DE LA "ADO­RACION DE LOS MAGOS" DESDE EL BAJO MEDIOEVO"'.

La cuarta fue al tratar la del lh1ldaq11i11u despiezado del MUSEO PROVINCIA!. DE LUGO ,, .

fatm estudios, sobre todo los de las FICHAS N.º 13 v 16, de LV­CENSIA, tan a 111ano de todos, y en los que se recoge ya !odo lo esen­cial de este n1tCl'O contenúio icono/6g)co, n1c obligan ahora a no ser

¡9¡ DFI (,,'\[)() ( ;()\11·.Z, ,l<1i111c, La icnnogr.lÍÍ•l de lo<; ere<; tímp;.u10~ de Santa /\1aría del Ca1npo de La Coruñ<l, en BRIGA,1\i'TTUlvl Vol. 2 1 L,1 Coru1la, 1981 ); p.í)!.~. 201-220.

1101 l)F! (,A[)l) (;():\\l:Z, /ai111l'. t.i Bihli.i c11 f.1 ioJ11<!gr.1/i'.1 ¡11;tH\1 /11(-('11sc. /·JCI!:\ .\.i-" 11. /,,1 Adoració11 de los ,\1,ixos en 1111 c,1pitel de B,1/bu11 (1\Jo11tcrroso), en LVC:EN,1,IA, '.\J" 8 11 l :(,(), l l)l)..j.¡ p.lg\. ¡, )-92.

1. l 11 ':iu puhl1t.1ti(.lll en Li~ "ACTAS DFI V COL<1QLJI() GALAICCl-1\tlÑ(lT()", c~pt'Lllno~ que ~t·;1 de 111uy pru\illl,\ ,1p.Hil·i(in.

1· 121 J)J- 1 (,:\l )() <_;()\IEZ, _!;lime LA l:HBLIA EN LA JC()l\()CRAFÍA Pf_TRFA l.UCFNSE. Fl­

<:HA 16.- l .<1 Epifanía del B,ifd11qui110 del A1useo l'ru1•inci,¡f, l'll L VCENSIA !\" 1.

Page 163: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

164 JAIME DELGADO GCÍMEZ

reiterativo. Por tanto a ellos remito al lector que le interese recordar tal contenido y ver las razones en que se funda y las bastantes ilustracio­nes que confirman lo expuesto en el texto.

Tan sólo ahora concluiremos que también aquí, en San Esteban de Ribas de Miño, el mensaje iconológico ya no es aquel paleocristiano, que recuerda la salvación universal, sino el del bajo medioevo que pre­senta al Niño-Dios como "Rey de reyes y Señor de los señores", a quien todos adoran.

3.- LA FECHA APROXIMADA DE ESTA EXTRAORDINARIA ESCENA

Con referencia al edificio, después de todo el largo estudio hecho en el citado IV VOL. "EL ROMÁNICO DE LUGO Y SU PROVIN­CIA", págs. 77-108, parece lo más acertado seguir a Y. Perrín. Él escri­be:

" ... es una de las más importantes construcciones gallegas realizadas en torno al 1200, y probablemente ya en los primeros años del siglo XIII, tal vez hacia 1210 o 1215, pero siempre sin rebasar su primer cuarto".

Un poco más tardía es sin duda la escena de la Adoración de los Magos, en la que los rasgos románicos son ya muy escasos. Pero sí abundan en ella los que configuran el realismo, la esbelta elegancia y la belleza ya retratística del gótico.

A un gótico estilísticamente establecido nos lleva también la postura del primer rey mago, con el doble gesto de la genuflexión y el de inten­tar descubrirse ante el REY DE REYES.

En todo caso, probablemente no sea posterior a la primera mitad del siglo XIII.

Page 164: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A VELLA SEXTINA, NOVA MÉTRICA NA POESÍA GALEGA DA MAN DE MARICA CAMPO

'Poderiomos descnbir o sextina como composta de seis sextetos (ou sextillos) e un terceto final, de versos decos11abos (por veces. heptosi1abos). coas palabras finrns ( ou nmos) repetidos en todos os estro ras dunha mane1ro continua e s1stemot1zodo. Así os nmos ( ou palabras) que aparecen no primeiro sexteto, no secuenoa de versos 1. 2. 3, 4. 5, 6, repítense no estrora segwnte, no secuencia 6, 1, 5, 2, 4, 3, e nos se­gwntes sempre con esta último secuencio con relooón á estrora que a precedo, até acabar os sextetos e, con eles, os mudanzas combinotonas pos1be1s. O terceto final retomo, habitualmente no inicio e no fin de codo verso, as seis nmos ( ou palabras) de dúos en dúos no mesmo arde que no pnme1ro estrora". (Do prólogo)

/'

Sextina.río: trinta. e •s + tres

.' :e

-) (',.,,

lliiit g>t~lo tHanoo

Carlos Paulo Mortinez Pere1ro

A sextina nace, probablemente, na Idadc Media, con Arnau Daniel. Na época renacentista usárona B. Ribeiro, Camoens e D. Bernardo. Nos tempos modernos Joan Brossa (aló polos anos setenta) cultivouna en Sextines 76 e ensalzou as posibilidades expresivas deste exercicio métrico_ Posibilidades e beleza que Marica Campo demostra agora experimentalmente co seu Sexti­nario recén editado por Sotelo !llaneo, en 2007, e recibido co aplauso da críti­ca literaria. Aquí unha pequcna mos­tra do seu comido.

Page 165: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

166 A1AR/(,'A C:AA11'C>

AUTOPOfTIC:A

Non xogas diantc dun espello, huscas no papel unha outra que non vive. Será estranxeira e lonxe destc inundo, tal vez aveciñada noutro ten1po, hache traer tristura e todo o gozo, será tan vcrdadcira como libre.

Podería non vir porque é moi libre, e ese saber que a chamas e que a buscas quebra a sorpresa da chega<la, o gozo, turba o sünplc vivir en que ela vive. c;ardiá do cadeado do seu tempo, ten as cha ves do sol e n1ais do n1undo.

Ausente aínda, está e anda no mundo, pechada nas palabras soña libre, contra n1orte se salva ela do te111po, simula que non sabe canto a buscas, finxe que non alenta, pero vive, criatura mutante para o gozo.

Outra que non es ti habita o goxo, nutra que non es ti recrea o mundo. Sen saber o teu no1ne por ti vive a vida que non te, profunda e libre, e non che amosa o rostro cando a busca, mais gasta do teu sangue e do teu tempo.

Ser eu nela por ser alén do ten1po engádelle ao teu ser ben pouco gozo. (_) pracer é o caniiño cando a buscas e a persegues nos lindes doutro n1undo, viaxe sen fardel, carreira libre tra~ a corza ferida que aínda vive.

(~ando entra no tobo cla non vive, non respira nin terma de alma e tempo: a corza eras ti e xa estás libre, rachou a pe\ e sangras, non hai gozo. Á volta do mcigallo agarda o mundo, o papel é o espello que non buscas.

Sábelo e buscas c..·orza que non vive, facerlle a figa ao ten1po non é o gozo, n1ais buscar outro mundo faite libre.

Page 166: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A SLXTINA, ,l\j()\!A A1LTRICA NA PC)LSÍA CAJ.F(;A

LINGUA

Eu son esas 1nulleres e eses homes, cantos vos deron terra, sanguc e vida, \cite que vos criou, paixón e forza para serdes vós mesn1os fronte ao mundo. Eu son cal alma enteira dcste pobo, an1asada en nlil séculos de loita.

As palabras de meu saben da loita, de voces de niulleres e de homes, de ledicias e nlágoas, son o pobo a procurarlle un nomc a toda a vida. Para non vos perderdes polo mundo precisadcs zugar a súa forza.

Porque son co1na o mar, materia e forza, in1nensa, indo1neábel, se1npre loita a salpicar de soños o ancho mundo. Se o nacer e o inorrer é para os hon1es, en n1in é longa e larga a súa vida, porque a miña existencia é a do pobo.

11ais pendura o 1neu ser na voz do pobo, sobe ou mingua coa del a miña forza, a medida da súa é miña vida como a de nós é a un tempo a mesma loita. Eu resido na boca deses homes e mulleres que 1ne erguen fronte ao inundo.

Podédesvos perder se i<les ao inundo sen levar as palabras que fan pobo, as que vos construíron como homes e mulleres, bastión de toda a forza. Levádeme convosco, nesa loita polo pan, polo amor e pola vida.

Que teñadcs en n1in enteira a vida, que saiba que eu existo en vós o mundo, que non cedades se é moi forre a loita que todos vos distingan como pobo. Eu douvos ben enteira a miña forza recadada nos séculos dos homes.

De homes e mulleres gardo a vida a ser dentro do mundo Nós, un pobo coa forza das palabras para a loita.

167

Page 167: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

168 MARICA CAMP<J

SOMNÁMBULA

Para se coñeccr inventa a noite, son1námbula, a cubrirse cunha tea de cscuridade 1noita e luz de lúa. Esfolla margaridas, bota a sorte para ver quen apanda, e xoga soa a buscarse a si mesma polos cuartos.

Ela é outra que vaga polos cuartos, cscóitanse as pisadas pola noite. Seica tanxe un laúde e baila soa, disque leva na n1an acesa tea. Mesmo sobe ao tellado e renta á sorte cando todo está escuro e non hai lúa.

Porque pensa por veces que ela é lúa a xirar polo l'.eo Jos seus cuartos repartindo aos hun1anos pena ou sortc. E séntese feliz, así, na noitc, abanando entre os astros unha tea que lle mostra compaila estando soa.

Só por veces recorda que está soa, que non ten máis compaña que a da lúa e abraza fortcn1cntc a súa tea a ceibar berros rotos polos cuartos. Daqucla, cstarrccida, escapa a noitc, 1naldizoa a luz e a propia sorte.

A sornnámbula vai detrás da sorte, mais a sorte camiña sempre soa e non quere que a busquen pola noite as pantasmas que trae consigo a lúa. Mais segue a perseguila polos cuartos: Para enganala muda a cor da tea.

Porque xa non é ela, é aquela tea con quen renta até o fin burlar a sortc, a que nunca entrou naqueles cuartos talvcz por non a ver tan triste e soa. E unha volve saír detrás da lúa tras os pasos da outra pola noite.

A noite, o <lurmir, aquela tea, a sorre a deixala alí tan soa: a lúa marinando polos cuartos.

Page 168: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

A SEXTINA, NOVA MfTRICA NA POESÍA CAU(;A

AUTORRETRATO

Adoito presentarme cun sorriso de xeito que semella que son leda. Bebo soa a copa dunha sombra e teimo en ocultala tras os dentes, mais todas as feridas 1ne fan marca e teño cicatrices nos meus soños.

O te1npo que roubei outrora aos soños fainos a mofa a min e ao meu sorriso. Non vivir, non amar, non deixa marca: a ausencia dunha dor non scmpre é leda. E va, a mazá foi feita para os dentes. Para saber do sol cón1pre unha sombra.

Quen se esconde detrás da miña sombra xa ten un capital de vellos soños, ta1nén lle viu ao lobo os irtos dentes, mais ela escorrentouno cun sorriso. ()lobo ten pavor á xente leda e non traspasa os lindes que lle marca.

O 1ncu reloxo en punto sempre n1arca a hora de deixar na casa a sombra para me ir na procura da máis leda. É o máis recorrente dos meus soños, 1nais non acho unha sombra con sorriso porque ningunha ten olios nin dentes.

Retorno a n1in, á forza dos mcus dente, para facerlle á vida gasto ou n1arca, e deixo en cada obxecto algún sorriso agás no corpo gris da miña sombra. Non qucre cla saber cousas dos soños e renega de min cando estou leda.

Vclaí o rr1cu retrato: Son n1oi leda até onde dou chegado cos meus dentes. Alén deles gravitan sempre os soilos a superar soñando a propia marca. Máis lonxe aínda voa a nliña sombra onde xamais a alcanza algún sorriso.

Puidese algún sorriso póla leda, mais esta miña sombra non ten dentes: con10 ela é a 1narca dos meus so11.os.

169

Page 169: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

170 MARICA CAMPO

DESTERRO

Levo neste desterro só os meus lahios, lixeira de equipaxe polo mundo, can1iño sen1pre espida e teilo hicos e palabras, non máis, a dicir nomes. Val do Mao, as orixes, pai e casa, Carolina, o avó, nenos e pombas.

Digo infancia e escoito un ar de pomhas e pendúrame o tempo así dos labios. Na canle das palabras xente e casa escoan cara a mine estreo o mundo. Todo regresa e todos, polos nomes, a me orballar enteira cos seus bicos.

Alxabeira de soños, pan de bicos, fortuna recadada ao son das pombas, cartafol en que gardo amados non1es a nacer da memoria nos meus labios. As pegadas dos días, todo o mundo tras as carro paredes dunha casa.

Doces morros con rostro están na casa, estean as paredes cos seus bicos, mais non son poboadores deste mundo nin os arrolan pola sesta as po1nbas. Silencio a pronunciar boca sen labios na caivanca de amor que encerra u no1ne.

Len1brarán, acaso eles, o meu no me? Buscaranme, pantasn1as, pola casa? Descifrarán o ricto dos nleus labios? Recollerán do ar todos os bicos que voltexan no ceo como pombas? [)esandarán o vieiro do outro mundo?

Quen sabe calé un e o outro mundo, se so1nos en verdade ou somos nomes, se volvemos aquí nun voo de po1nbas, se é nlemoria habitada ou se é unha casa, se quenta o sol ou é calor dos bicos, se vivin1os en canto te1nos labios.

Porque nos labios nace novo o mundo se deitan hicos cando din un non1e. Regreso á casa se pronuncio «pomhas»

Page 170: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

1\ SEXTINA, ,l\J()\/A 1\<ff:TJ<ICA I\'J\ PC)FSÍA CALFGA

LOUCURA

Hai días en que sei que estou ben louca porque teño visións e sinto 1nedo. É cal medo de portas que abren soas e de rostros tcrríheis que fan xcstos, niais nas nliñas visións eu son o monstro e mesmo nie arn:p10 se me vexo.

Procúro1nc no espello e alí vcxo unha nave sen rumbo que anda louca, por mascarún de proa ten un monstro que ao mesmo deus dos mares lle pon medo. Eu fálolle de ti e nos seus xestos descubro cantas son nas horas soas.

So1nbras de min axexan se1npre soas e rentan escapar cando é que as vexo, son1bras que cospen sangue e me fan xestos a indicarn1e ao fuxir que eu estou louca. T amén é niultiforme a voz do medo porque ten 1nil cabezas o meu monstro.

Devórame e devúrase este 1nonstro, el mais eu e esas so1nhras sempre soas. Ficará ben máis vivo todo o niedo a parir novos monstros, pronto os vexo e dcvcño outra vez en louca, louca, a facer fronte ao espello negros xestos.

Non coiiezo o meu corpo que fai xestos, son o hrado sen fin que ceiba o monstro, envúlvese no iris cobra louca a pórn1e os olios verdes, andan soas as cousas de arredor e xa non vexo 1n;iis que a face infantil que ten o n1edo.

Era noite e a nena riña medo, as 1nanchas das paredes fan os xestos do rostro do diabo, aínda as vexo. O infcrno, o pecado, ese cruel n1onstro do baleiro que <leixa as ahnas soas: O temor que po1iía á nena louca.

Vede, estou louca, falo co n1eu n1edo. Nas horas soas, fágolle os seus xestos e asusto o 1nonstro: foxe e non o vexo.

171

Page 171: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 172: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

AS VELLAS MÁQUINAS DE ESCRIBIR COLECCIÓN DE ENRIQUE ALVARELLOS

A historia

Por HENRIQUE ALVARELLOS CASAS

¿Que dirio un disco duro se hoxe se topase cunho dos súas b1sovo­os? Sempre foron vestidos de rigoroso negro e moi entrados en comes (os mó1s pesados chegoron o superar os 25 qwlos de puro ferro). E/os, as bisovoos dos PC. teñen nomes como Rem1ngton, Undervvood, Adler Sm1th ou Victoria, e eran uns verdode1ros loros, po1s moi poucos veces permoneceron colados. Trótose, en sumo, do xerooón esquec1do dos actuois computadoras. Poro trotar de facer memono, poro non perder o pasado, a mediados dos anos sesenta, meu poi, Enrique A/vare/los lgles1os, pnnop1ou a busco de vellos máquinas de escnbir Hoxe, o súo colección supero as duoscentos pezos e cons1dérose unho dos mó1s singulares de España.

Ao inventor das bisavoas dos PC, o enxeñeiro inglés Henry Mili, me­térono no cárcere en 1714. A súa idea seica atentaba, segundo a monar­quía británica, contra a cultura da época. A raíña Isabel de Inglaterra im­pediulle desenvolver este revolucionario e práctico invento que constituía -así o consideraban- unha verdadeira ameaza para o traballo de miles de amanuenses.

Durante máis dun século ninguén ousou presentar outra idea seme­llante, pois todos os bos inventores querían conservar a súas respectivas cabezas sobre os ombreiros. Pero os tempos sempre camiñan cara onde teñen que camiñar, que é cara adiante -malia os atrancos dalgúns-, e así,

Page 173: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 174: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

AS VIII.A\ MÁQUINA.\ /JF F\<RJHIR 1-5

en nun1erosos lugares de Europa e An1érica xern1olaron distintos proxec­tos e patentes: Francia, Italia, Noruega, EE UU, Austria, ... Foi precisa­mente neste último país onde Peter Mitterhofcr elabora, en 1866, un modelo moi similar de máquina de escribir aoque despois se populariza­ría por todo o mundo, polo que hoxe o seu invento pasa por ser a pr1-n1eira máquina de escribir.

\

l [.

~._,.. •. ,_,...;,~

Uns poucos anos despois xa se comercializaba en Dinan1arca e xa en 187.1 a casa Remington, de Nova York, fabricaba o primciro modelo in­dustrial, do que se chegaron a vender unhas 5.000 unidades. (Ao princi­pio só escribían en 1naiúsculas. En 1878 ""inventáronsc" as 1ninúsculas). Estes modelos xa contiñan a distribución das letras típica de todas as máquinas de escribir dende aqucla, coñecida como "QWERTY", que é a que hoxc, 135 anos despois, aínda conservamos.

Nos anos 60 do século pasado, a casa IBM sacaba a súa primeira má­quina eléctrica.

E así remata a historia, ou prehistoria xa, <leste invento sobre o que eu agora, tecleando o meu portátil marca Toshiba, revivo con cada pul­sación nestas liñas que teñen co1no destino a revista /,,ucensia.

Page 175: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

176 HENRIQUE ALVAREUül CASAS

Os inicios da colección

A colección de máquinas de escribir de Enrique Alvarellos estivo montada durante moitos anos no soto da súa Academia e Editorial, em­presas que funcionaban no número 1 da luguesa praza de Comandante Manso. Alí só accedían os amigos ou curiosos invitados polo seu artífice, e quedaban abraiados ao entrar naquela sala que semellaba unha miste­riosa cava pé das lousas case bimilenarias da Mosqueira. Dende media­dos dos anos sesenta ata 2002 aproximadamente. Alvarellos ía conse­guindo as súas pezas en rastros de Madrid, Burgos ou Barcelona, e ta­mén en moitos particulares que tiñan as máquinas en cortellos ou ro­chas, esquecidas de todos. Mesmo chegou a elaborar uns anuncios nos que se dicía Recogemos su máquina vie¡a de escribir aunque la considere inservible e que ía distribuíndo polos pobos aos que viaxaba.

En 1994, nunha entrevista para as páxinas culturais de La Voz de Galicia que lle fixen eu mesmo, el afirmaba: "Nos anos sesenta e setenta, a xente non lle daba valor ningún aos vellos artiluxios que tiña na casa.

Page 176: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

1\S vr:t.J.AS A'IÁ{)Ufl\l;\S DF FSC:RIHIR ,--

Algunhas regaláhanmas, outras conseguíaas por mil ou <lúas mil pesetas. A máis cara mcrqueina por 50.000".

Titulci ese traballo xornalístico: "As avoas dos ordenadores". Hoxe xa ten1os que falar dunha nova xcr;.1ción na que aparcccron os port<ltiles extraplanos, os lápices ópticos, as PDA ou os IPOD. Elas son xa, daque­la, as bisavoas dos PC.

Modelos e anécdotas

Na colección de Enrique Alvarcllos dominan os modelos americanos (cerca de ccn) e logo seguen os de fabricación xermana (máis de 50), espa­iiola, inglesa e italiana. Nela atópanse algúns daqueles primeiros modelos Remington de 1873 (coas palancas de cana de bambú e os tipos de letra feítos en forxa) ou as populares Mignon de comezos de século XX (máqui­nas con só tres teclas, -avance, escritura e retroceso-, e nas que a escritura non se facía co teclado convencional scnón colocando un punzón sobre un panel no que estaha impreso o abecedario). Unha Odell modelo 4 de 1890 foi adquirida a un escolta de franco. Unha Underwood modelo 7 estivo na oficina do Club Navia de Suarna da Habana (serían os emigrantes, unha vez máis, os que introducisen en Galicia estes novas artefactos); outra iná­quina, de marca Urcmia, está mutilada pola metralla que lle caeu no despa-

Page 177: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

178 JJL,"f\i'RJQUf. 1\l.V1\RE/,/.().~ CASAS

cho do alto estado maior de Hitler, ou as Mercedes, que elaboraba a pres· tixiosa fábrica de automóbiles, e que hoxe ninguén lcmbra xa. Adler, Bar· lock, Bennet, Brother, Continental, Corona, Empire, Erika, Hammond, Hispano Olivetti, Iberia, IBM, Lambert, Merz, Oliver, Premier, Royal, Rofa, Smith Premier, Underwood, Woodstock, Yost, Jupiter ...

Enrique Alvarellos chegou a ser todo un profesional da escrita a máqui· na. Á parte de coñecer a fondo o funciona mento de todos e cada un dos seus modelos, en 1968 elaborou un método mecanográfico que foi aprobado polo Ministerio de Educación e considerado método oficial de ensinanza para todo o Estado. Na Academia Alvarellos impartíase, entre moitas nutras materias, mecanografía, e o éxito deste método foi tal, que polas aulas <leste centro pasaron, ao longo de corcnta anos, decenas de miles de lugueses.

Alvarellos faleceu en 2004 e a súa colección permanece íntegra na súa familia. Nas datas nas que escribo estas liñas (abril de 2008), as pezas es· tán agardando quenas queira pretender. Quero dicir que merecen ser ex· postas ao público nunha mostra permanente. Agora están caladas, co seu silencio de ferro en negro, pero se falasen aínda lle dirían aos políti· cos e ad1ninistracións, aos n1useos presentes e futuros: "Qué tería sido de todos vós sen nós?

Page 178: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

TEXTO

CONJUNTO PARROQUIAL DEL BUEN PASTOR ACEA DE OLGA, LUGO

Arquitecto: LUISA SERRANO GARCÍA

[_\ s111 dudo. lo ed1/icuorjn pcJ11oquiul rri(]') de lo:; tji111nos orlos en iu d1óccs1s c!e Lut;o. tonto por su voiun1cn con10 ror los esrooos c!est1nuclo-; n,' culto V u 1'0 rostornl. nde­mcís de dos V,'ViPndns. clos VPintonos y rlnzns dP orn1-rnrrnento fXlffl vehi'culos. En telTP!lO cfp

2.600 rn y en cios pinntns. SP 11b,·co en los 1ntersecnones cie In Avda. de Mo,go1. R1Jn Vo/1110 y R1ío B,·spo Ono de Echove -

El 30/9/199.1, el ()hispo de Lugo, Fray José (~c'J111cz, cn.:'Ú la parroquia de El Buen Pastor de l.ugo-ciu<la<l, sc.:gn.:gan<lo porciones correspondientes a las ix1-rroquias de San Pedro y San Francisco Javier, y notnbran<lo p<1ra L1 111isn1<1 al actual p<-irroco D. Antonio !\ligue\ fernúndeL (;onz~ílez. El 1/1/1994 co1nienzJ el culto y L1 <lCti\·idad ix1rroquial en la provisional sede de la (:asa l)iocesana "Nti«l. Seiiora de los ()jo'i (;rande-,", en su-, locales y capilla ni;1yor.

i\nterionnente, el 16/1/1990, los vecinos habían solicitado para tal fin L1 cesir'ln de L.1 parcela 8-B-l del Polígono de ¡\cetla de ()lga, solicitud <lV<tlad,1 por el obispo de la Diúcesis. El 5/4/ 1991, la (:orporaciún lv'iunicipJl de J,ugo, presidida por e! alcalde 1). VicentL' Quiroga, responde positiva111ente la peti­ciún, con el co111pro111iso de construir la sedL· parroquial en tie1npo razonable.

Se invita :1 arquitectos de la parroquia a presentar proyectos. La (:0111isiún corre-;pondicnte eligiú el presentado por D:' Luisa Serrano c;arcía. El 4/.)/1998, en concur...,o abierto, se :1djudica la ejecuciún de la pri111era fase de la ohra, 111:1..., tarde toda la ohra, a la En1presa de C~onsrrucciones ~-i()N, s.!. y se coloca \a Prin1era PiedL1 el 20/10/1998, presidiendo el acto Fray José (;ú111ez y siendo alcalde de Lugo J). Joaquín c;arcía J)íez.

ln1portantes aportacionc<> de los fie\e...,, de instituciones públicas con10 la C:onsel)ería de Farnilia y L)iputación de Lugo, ,1 tr<tvés de L1 Escuela Taller "Sto. Angel", y del Obi'ipado de Lugo, en la 111ayor cuantía, posibilitaron la conclusión del (:0111plejo Parroquial, inaugurado por Fray José (;ún1ez el 17/12/2005 y siendo alcalde de l.ugo ll. Josl- l.ópez Orozco.

LVC:E~SIA ofrece con10 ·rcxtn sin1búlico L1 parte Jescriptiva del proyecto de ohr<l y un breve reportaje gráfico del n1agnífico conjunto.

Page 179: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

O!JJO~ OUOJJ8S OS[nl :01:.i311no~v

OldW31 VlNVld

~OlS'o'd N3íl9 130 \flílOO~~\fd

o J

jl.J

,' '

'

1

'

Page 180: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

TFXTCJ 181

LUISA SERRANO GARCÍA ARQUITECTO

1.2 CARACTERiSTICAS DEL PROYECTO. JUSTIFICACIÓN DE LA SOLUCIÓN ADOPTADA.

1.2.1 PLANTEAMIENTOS PREVIOS.

LA PARROQUIA EN LA COMUNIDAD CRISTIANA.

El complejo parroquial tiene un valor representativo independiente sociológicamente dentro del barrio, por lo que debe situarse con autonomía del centro cívico.

Se entiende el complejo parroquial no como el Templo sin más, sino como un complejo de construcciones y dependencias, en las que, naturalmente, el Templo, propiamente dicho. será su parte más noble e importante, a modo de síntesis el complejo parroquial es el centro neurálgico de la comunidad cristiana que lo integra. Por tanto el espacio físico que lo configura lo hará de manera que facilite el encuentro de la comunidad a diario, sin reducirse únicamente a los días de celebración.

EL LUGAR FÍSICO DE UBICACIÓN.

A la hora de abordar la solución del proyecto se han tenido en cuenta los siguientes parámetros impuestos por el lugar físico de ubicación:

El solar se encuentra situado entre tres calles, con diferente jerarquía dentro del sistema vial de acceso y funcionamiento del Polígono de la Aceña de Oiga

La diferencia de cotas de nivel desde su punto más bajo al más alto de 7,27 metros.

El uso de la edificación que lo rodea es el de vivienda. En la Rúa Bispo Ona de Echave la tipología empleada es la de vivienda unifamiliar en hilera, con semisótano, dos plantas altas y bajo cubierta. El resto de edificaciones que rodean el solar corresponden a una tipología de vivienda colectiva en bloque, con cuatro plantas altas y baJO cubierta sobre rasante.

La superficie de la parcela es de 2.649,76 m2, la superficie máxima

ed1ficable por encima de rasante de calle es de 1.650 m 2 y, la superficie edificada necesaria según el programa aportado por la comisión del Templo es de 2.362 m2

.

1.2.2 OBJETIVOS.

En base a los parámetros anteriormente descritos se fijan los siguientes objetivos como punto de partida para la realización del proyecto

1.- Conseguir que el conjunto que forma el complejo parroquial sea independiente y por tanto diferenciado del tejido residencial que lo rodea, es decir, que los edificios que lo componen configuren una unidad independiente

Pza. Alférez Provisional 5, Entreplanta LUGO

### 25 30 61 27001 -

Page 181: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

.j 1~.

Page 182: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

nxm

LUISA SERRANO GARCiA - ARQUITECTO

con identidad propia que trasmita el carácter de lugar de encuentro de la comunidad cristiana que lo integra

2.- Que dentro de los diferentes volúmenes del conjunto parroquial el que prevalezca desde cualquier punto sea siempre el del Templo.

3.- La creación de un espacio libre comunitario dentro de una trama urbana en la que la gran mayoría de espacios libres son de uso privado.

4.- Distribución de volúmenes de acuerdo con la Jerarquía de los diferentes viales.

5.- Proporcionar un buen soleamiento a los espacios libres y construidos. así como una buena iluminación de forma prioritaria en el Templo y aulas de catequesis

6.- En lo referente al interior y exterior del Templo conseguir que sea acogedor y sencillo, empleando materiales nobles que proporcionen ta dignidad propia de un espacio de estas características, sin caer en lo ostentoso.

1.2.3 SOLUCIÓN ADOPTADA.

De acuerdo con los objetivos fijados como punto de partida se define en primer lugar la situación más adecuada para el acceso al espacio libre que precede al Templo. teniendo en cuenta la necesidad de que el volumen del Templo prevalezca sobre los restantes y la mayor importancia de la Avenida de Magoi y la Rúa do Vahño se fiJa este punto en su confluencia.

Una vez situado el Templo y el espacio libre ( lugar de encuentro ) se decide la situación de las viviendas y los espacios correspondientes a aulas y diferentes despachos con acceso desde la Rúa Bispo Ona de Echave. Esta decisión responde a tres condicionantes el primero es establecer la diferenciación entre la edificación existente y el complejo parroquial: el segundo situar los espacios dedicados a aulas en la vía de menor tráfico y, por tanto, más tranquila, desde la cual es posible una buena iluminación directa desde la calle sin que el ambiente de la misma interfiera en la actividad que se desarrolle en el interior y, por último, adaptar los volúmenes a la pendiente de calle de forma que no se supriman las vistas y el soleamiento del Templo y el espacio público superior. La situación de estos volúmenes, de una sola planta. permite ·incorporar sus cub'1ertas, que serán ajardinadas no transitables, al espacio libre superior que precede al Templo

En lo referente a la solución formal del Templo se intenta conseguir sencillez y austeridad, tanto en su interior. como en su exterior. Su aspecto formal ( tanto extenor como interior ) se estructura de forma que el Presbiterio se convierta en el punto focal de atención sin aislarlo de la comunidad. de forma que sea un lugar de celebración, reunión y encuentro

Pza. Alférez Prov1s1onal 5. Entreplanta 'a253061 27001 - LUGO

18.l

Page 183: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

1 11

Page 184: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

nxru

LUISA SERRANO GARCÍA - ARQUITECTO 2

Las dimensiones requeridas para la celebración del Domingo no son las adecuadas para que en los días de trabajo se mantenga la luz y el calor que se necesitan en las Misas de diario, por tanto, se crea un espacio anexo a la nave principal con las dimensiones en planta y en volumen necesarias para un número reducido de fieles. Este espacio se diseña de tal forma que aún siendo un espacio diferenciado del principal, se pueda incorporar a éste en caso de necesidad: así mismo el Altar de culto diario se sitúa en un lateral del Presbiterio. La independencia de la capilla de culto diario se consigue con la estructura de la nave principal y con la diferencia de altura con respecto a esta última.

Para conseguir polarizar la atención sobre el Altar se realizan los siguientes pasos: se coloca el Presbiterio cerrado con una superficie curva que lo incorpore a la comunidad y sirva de marco a la colocación del altar de culto diario y al altar de celebración; respecto al volumen interior se gradúa su altura de forma que la entrada al Templo se realice a través de un espacio recogido, en la zona destinada a los fieles el falso techo de madera que lo cierra se eleva de acuerdo con sus proporciones en planta y por último al llegar al presbiterio se vuelve a aumentar la altura del falso techo. Todo dispuesto para polarizar la atención sobre el Altar solo resta concentrar sobre él la luz para completar su valoración, por contraste el lugar del pueblo tendrá un nivel luminoso inferior, el mayor nivel de iluminación en la zona del Altar se realiza mediante un lucernario en su parte superior orientada al norte de forma que la luz sea siempre homogénea.

En lo referente a la distribución de los elementos situados en el Presbiterio se plantea una solución orientativa con la intención simplemente de poder apreciar las dimensiones espaciales proyectadas, posponiendo su ubicación definitiva a un momento más avanzado de proyecto y a la intervención de especialistas en la materia.

Por último resta hacer referencia a los materiales de acabado, cuya elección se plantea con el objetivo de lograr espacios " cálidos" que inviten a la participación activa en la celebración.

Pza Alférez Prov1s1onal 5, Entreplanta 'if 25 30 61 27001 - LUGO

185

Page 185: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 186: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

nxro

LUISA SERRANO GARCÍA - ARQUITECTO 3

2 MEMORIA CONSTRUCTIVA. ELEMENTOS PRINCIPALES.

- Estructura General Hormigón armado en cimentación, muros de contención, pilares

y jácenas: forjados con viguetas prefabricadas semirresistentes y bovedillas. Estructura del Templo Hormigón armado y hormigón pretensado o

estructura metálica en cubierta

- Cerramientos de fachadas. realizada en fábrica de ladr'illo hueco doble, cámara de aire y aislamiento térmico Acabados exteriores en mortero monocapa. pintura o revestimiento de piedra.

- Cubierta: en zona de aulas, cubierta ajardinada realizada sobre forjado de hormigón armado, en zona de viviendas de sacerdotes cubierta invertida, en Templo cubierta de cobre y/o de paneles metálicos con aislamiento térmico.

- Tabiquería interior. con ladrillo hueco.

- Enlucidos 1ntenores. con yeso blanco

- Enfoscados exteriores: con mortero de cemento

- Falsos techos de escayola en zona de viviendas y aulas y de madera en Templo.

- Solados y rodapiés: en viviendas con baldosa de gres o terrazo en cocinas, baños y pasillos y parquet de madera en el resto. En sótanos pavimento de hormigón_ En zonas de uso público serán de terrazo o pavimentos continuos En el Templo de piedra y/o madera

- Alicatados: en cocinas y baños de viviendas y aseos públicos con plaquetas de gres o azulejos.

- Peldaños de escaleras. rodapiés y pavimentos en descansillos de escalera. portal y desembarque de ascensor de mármol o terrrazo.

- Carpintería de 1ntenorcon madera barnizada.

- Carpintería exterior de aluminio lacado, con persianas enrrollables de plástico

- Instalación de calefacc16n- con caldera de gasóleo, con fan-coils en el Templo y salón de actos, con radiadores de chapa en aulas, despachos y salas de comisiones. Calefacción y agua caliente instantánea con caldera individual de gasóleo en viviendas.

LUGO, Febrero de 1.996.

Fdo .. LUISA SERRANO GARCiA

Pza. Alférez Prov1s1onal 5. Entreplanta ir 253061 27001 - LUGO

187

Page 187: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

CENTENARIO DO DIARIO ELPROGRESO

As celchracións anticip<lronse con diversos actos culturais, o longo Jo lustro pasado. Agora, ó cun1plir ccn anos redondos o gran diario lucense ¡-.~¡ Pro,~r~so, é fundado 1notivo para a gozosa conrnen1oración tanto pola cidadanía con10, cspccialrncntc, polo grupo editorial.

Unha das iniciativas concretadas foi a recente publicación dun gran Anuario de 346 páxinas. !)estacados especialistas resun1cn noutros tantos capítulos aspectos varios da vida e acontecer lu­cense ú longo de todo un século.

() volun1inoso extraordinario cíbrcsc cun artigo da Presidenta do grupo editorial El Progreso, Dona Blanca García Montenegro, que di: "Esta public<1ció11, el Anuario de FI Progreso, coincide con la celebración del centenario del periódico. FI Progreso salú1 por uez primera a la cita con los lectores lucenses el 17 de a¡;osto de 1908. Desde entonces, esta relación lector l11cense-r:I Progreso se 111antú:nc ca(ia día y es el nzayor /Jatrin1onio de esta c1npresa. Algo de lo que nos sentimos muy orgullosos todos czwntos parti­cipamos desde diferentes responsabilidades en la tarea de dar h1 mejor respuesta informatiua y de opinión a la realidad plural de la sociedad lucense",

Aniversario tan sinala<lo é propicio para que tódalas persoas e institucións lucenses, entre as que LVC:ENSIA quere figurar rnoi gustosamente, manifestemos o noso recofiece1nento leal e agrade­cido á trascendental contribución do gran diario lugués á vida comunitaria, felicitando curnpridarnente ú ~rupo El Progreso, e desexándolle o rnellor futuro.

Page 188: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

LIBROS

PEIR() GRANER, María de las Nieves: Un señorío eclesiástico gallego. f,[ se1lorío de los ohispos de l.ugo. L)e Odoario a 160.3. 240 págs., 23x 16,5 cms. Diputaciún Provincial de Lugo. Publicaciones - 2007.

Como se ve, antes del título de la obra va aquí el no1nbrc de la persona que la co1n­

puso. Es una doctora en Geografía e Historia, que ejerce co1no profesora titular de Ar­chivística en la Universidad de A c:oruña y autora de varias publicaciones, una de las cuales (1998) tiene por título El Señorío Episcopal lucense en el siglo XVI. Estructura y adntinistraciún.

Esta introducción ayudará a con1prendcr el estilo y método que impregna la suce­sión de páginas del libro que ahora presentamos. Porque todo el está rezumando datos históricos, provenientes de cinco abundantes fuentes, que son el Archivo Catedralicio, el Diocesano, el Provincial, el de Sirnancas, y el Histórico Nacional.

Una gran cantidad de notas, a pie de página (609 en concreto), con 1nucha biblio­grafía en cada caso, están continuamente constatando y avalando la íluida narración y

co1nentarios que la autora va vertiendo paso a paso (dirían1os vaso a vaso, según bro­ta de la fuente) a lo largo de 27 capítulos.

Precisa111ente en los títulos de éstos, que se recogen en el índice, es donde mejor se puede apreciar especialn1ente la influencia de las regalías de los n1onarcas, que ayuda­ron en gran 1nanera a n1agnificar el seilorío de los obispos estudiados desde ()doario, siglo VIII, hasta don Pedro de (~astro y Nero, fines del XVI.

Al misrno tie1npo que se presentan los dominios terrenales y jurisdiccionales de la n1itra lucense, se analizan los conflictos sociales, las guerras y luchas fratricidas y las re­beliones, corno la de María C~astaña o la de los "'innandiños", e incluso el asesinato de algún obispo. Igualmente se aprecia que el gran poder de los prelados, "tanto ecle­siástico co1no temporal, daba lugar a un 1nuy difícil equilibrio para que no terminara predon1inando el aspecto temporal y, el obispo, llegara a devenir en un sin1ple poten­tado civil" (p. 12).

A todo esto y mucho 1ná~ <le aconteci1nientos históricos que constituyen el fondo del libro le vendría bien que la forma de presentación gráfica no fuese tan densa en el relato continuo, de modo que hubiese rnás subtítulos en algún capítulo. Así ve­n1os, por cjcrnplo, que el XX consta <le 42 páginas, y parece un espeso bosque repleto

Page 189: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

190 l/BROS

de líneas y letras, sin ningún cortafuegos ni un rincón de reposo para el le...:tor. Pero

esto es sólo un gusto personal nuestro, que no empece el buen trabajo de la docto­ra Peirú.

Nicandro Ares

OTERO PIÑEYRO-MASEDA, Pablo S.: Colección documental del Archiuo de la (:asa de Otero Quiruga (siglos XIII-XV/11), 279 págs., 2Jx16 ctns., Diputacián Pro­

vincial, Publicaciones, (~olección Historia, Lugo 2007.

Nada 1nás coger este libro en las manos, ve1nos en portada el sugestivo título y el artístico frente de un arcón policromado del siglo XVII, con el escudo de la Casa de Otero.

En las primeras páginas aparece la presentación de la obra, diciendo que no es una

1nera exposición filiatoria de individuos, sino que se tiene en cuenta el marco so­cial, sociológico e incluso económico, muy útiles para conocer los procesos históri­

cos de la época, y no sólo a nivel local.

Es una colección de 77 documentos, escritos casi todos en gallego (dato interesante para a filoloxía); pero no sólo eso. Se estudia, además, su procedencia, la forma­ción del archivo, sus vicisitudes, etc. Se detalla la tipología documental (foros, com­

praventas, donaciones, testamentos, arras, etc.). Se hace análisis paleográfico (con fac­sín1iles de letra gótica, de alhalaes, precortesana, cortesana, humanística, cancilleresca pontificia). Se registran los notarios. Se constatan relaciones con las Órdenes de San Juan, de Santiago, de San Francisco y de otros conventos. Se publican todos los per­gaminos, unos 50, anteriores al siglo XV, y también valiosos documentos posterio­res en papel, transcribiéndolos con esn1ero a la hora de leer nombres, patronímicos, apellidos, filiacioes y topónimos, desarrollando las abreviaturas, y corrigiendo erro­res de publicaciones anteriores y ficciones genealógicas, que son obstáculo para el re­lato histúrico.

Son de agradecer 75 páginas, destinadas a dos índices n1uy bien elaborados, que son la mejor herramienta para los investigadores. El ono1nástico, con las cronologías extremas, especificación de tratamientos, situación socioprofesional, filiación o ve­cindad. Y el toponímico, con identificación de lugares, diferentes grafías, apellidos toponín1icos.

Después de la bibliografía utilizada, finaliza la obra con un precioso dibujo de un escudo de 1677, realizado por Xosé Antón García G.-Ledo.

Por todo ello bien merece una sincera felicitación el autor de esta publicación, un

responsable investigador científico de Genealogía Historiográfica.

Nicandrn Ares

Page 190: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

UilROS 191

l)El.GADO c;é)!\-1EZ, Jai1nc: La Taboada precristiana y el inicio aproxin1adu de la cirs­tinaización de cada parroquia". Ed. La Voz de la Verdad. Lugo, 2007. 217 páxinas.

Cada vez que l). Jairne Delgado escribe un novo libro non pode deixar Je facer unha len1branza das súas orixes. L)c novo ~orpréndcnos cun coi<la<loso e profundo csrudo da súa tcrra titulado "La Taboada precristiana y el inicio aprnxin1a<lo de la cristianizaciún de cada parroquia".

A obra comezJ cun scntirnental e garin1oso prólogo do Reitor do Sen1inario, D. Daniel García, alun1110, compafi.eiro e a1nigo do autor.

Despois da introdución na que D. Jaime fai unha especial dedicatoria ós scus con1pañciros de curso, adentrá1nonos nun estudo bastante exhaustivo sobre a T ahoada precristián, diferenciando a época prehistórica e a ro1nanización da zona. Nestc scn­so, faise un percorrido polos restos da toponirnia funeraria relacionada cos 1110111u-1nentos megalíticos, así co1na pola historia da cultura castrexa no 1nunicipio, anali­zando cada un dos castros dos que se teñen noticia. Un apartado especial está adicado ó castro de c:astelo e á súa festa da "Quein1a das fachas".

O estudo da Taboada romana e postron1ana amúsanos as relacións do pobo conquistador cos habitantes dos castros, os diferentes medios de ro1nanización que se puxeron en práctica e os inicios das casas señoriais e da incipiente nobreza (to­pónimos corno Torre, Pacios ... ).

A análise dos posibles eremitorios e os 1nostciros taboadeses supoñen, tal e como di o autor, o estudo dunha ampla temática. Así cmpregando unha exquisita redac­ción, describe pormenorizada1nente a historia de todas e cada unha das distintas parroquias do concello.

O lector perca tarase ó final de como D. Jai1ne consigue, unha vez máis, aleccio­narnos na n1ateria de estudo e traernos de novo á memoria o cariño que sente pola súa terra e as súas xentes, tal como el 1nes1no escribe: "con la ilusión de hijo de esta tierra tan querida de Taboada inicié el tan sugestivo estudio de esta amplia mono­grafía".

Marisol López Rodríguez

MERA FERNÁNDEZ, Montse: El periodismo de Álvaro Cunqueiro - "F.l Envés" como columna original en la prensa española. Ed. Excma. Depuración Provincial de Lugo 2007. 173 páxinas.

Nesta obra podemos a topar un estudo da obra xornalística do insigne escritor e xornalista mindoniense D. Álvaro (:unqueiro.

C~omeza a análise do autor mediante unha breve biografía. Podemos ler nela que Al­varo Cunqueiro sufriu un ha vida de resignación por causa das csixencias da socieda­de franquista. Profundamente galeguista, ve truncadas as aspiracións de xuventude

Page 191: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

192 l.IRROS

para colaborar co réxin1e de franco e así evitar maiorcs dificultades. Trahalla con1a xor­nalísta ert varias cdicións propagandísticc1s e logo pasa a ser colaborador de xornais de tirada nacional e rexional. Chega a ser director de faro de Vigo onde redacta, entre ou­tr;1s, a colun1na "El envés".() final da súa Yida, entrando xa na etapa da transición dc­n1ocrática, c:unqueiro dcfende a renovación dc111ocrática e retorna as reivindicacións galeguistas con10 a instauración do Estatuto de Autono1nía para Galicia.

Esta obra recolle unha escolina das tiras que c:unqueiro escrihiu para "El en­vés" de faro de Vigo, as 1nái'i significativas, e con1enta o inundo literario de Cunqueiro reflectido nelas. En total preséntanse tres anroloxías. Veñen intercaladas de intcr­pretacións do estilo de c:unqueiro, das súas fontes de inspiración e das realidades que pretendía co111unicar con maior ou menor sentido metafórico ou irónico.

Miguel Leil'a Torreiro

RIVAS, P.: C'ontos de ontc par.1 contar rna1lá, Servicio de Puhlicacións da Depuración Provincial de Lugo, Lugo 2007, 156 páx.

() coñecido filólogo e escritor-"n1emorialista" chán1alle no prúlogo Antón San­tamaría- Paco Rivas, autor de diversas obras, tales como (;antaruxos do nicu niar e outras c.intigas, De ti, /Jerdidan1ente, Diccionario do nzar, Así falan os niariizei­ros, ven de ofrecernos rcccntcn1ente Contos de onte para contar nza1lá, que viu a luz o pasado ano 2007 da n1an do Scrvizo de Puhlicaciúns da Depuración Provincial de Lugo. Estamos ante unha colecciún de vinte conros atnbientados na vida cotiá dalgúns pobos galego:. (como Lavacolla, Castro de Rei, Foz ... ), be hendo dos reinas e tradicións do imaxinario popular galego, e situados cronoloxica111ente n;.1 infancia do autor, hen sexa a infancia das súas experiencias ou a dos seus recordos sobre os contos oídos a seus p;.lis e avós.

lJn tenia destaca en rnoitos dos relatos: o 1nedo, e este conren1plado e "conta­do" cos olios da niente infantil.(_) 111edo á niorte, <Í. súa previsión con visións ou aparicións, ús proccsións de áni1nas en pena ... así con10 o estremece1ncnto ante a pre­senza do sobrenatural, do misterio, do sagrado. A estes nledos hai que engadir ou­rros rnáis "inn1anentes", con10 son os que expresan os relatos sobre caniitlantes na noite. En todo este reciclo literario abundan os detalles sobre a vida diaria da'i xen­tes e dos pobos, recollendo así a riqueza das "cousas menores", esas que-a xuízo de quen prologa o libro- pasan desapercibidas ós grandes análises, ás estatísticas e ós historiadores "científicos", en definitiva, o que con llnamuno chamariarnos a "in­trahistoria" de c;a\icia. Por iso 1nerecen ser cha1nados xusta1nente contos "de ver­dade", non in1axinados, con protagonistas "de verdade", con "medos de verdade".

A sucesión dos relatos está precedida polo 111cncionado prólogo de Antún San­tamaría, e concluída por un epílogo - relato ó redor dos días da niara do pureo nun nevado nies de xaneiro dos anos trinra. Ilustran os relatos os dehuxos de Juancl.

Dauid Varela Vázquez

Page 192: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/./liRO.\ 19.l

R(JA VFL()S(), ()]al\a: ln11entario de los Bienes Muebles de la Iglesia Parroquia/ de San­

tiago de Arcos de Frades, Ed. Servicio de Publicaciones <le la l)iputación Provincial Je Lugo, 2007, 141 págs.

La obra que co111cntan1os constituye el tenia principal del Máster en "Xcstións de Bcns C:ulturais e Parritnonio" presentado en la Universidad de A C:oruila por ()lalla Rúa Veloso -licenciada en f-listoria del Arre por la USC:- en el año 2004.

(~on precisión y sintético detalle nos informa el libro de los Bienes Muhles de la Igle­sia Parroquial de Santiago de Arcos de frades, municipio de Poi (Lugo). Aparecen fo­tografías de cada uno de estos "Bienes J\1uehles" (27 en total), en las que se nos hacen visibles esas preciosidades de nuestra (;alicia, ade1nás de otros <lctallcs <le su entorno.

Los bienes que presenta son: l. H.ctablo NeocLisico, Il. Santiago Peregrino, 111. San Antonio Abad, IV. San Francisco de Asú., V. San José con el Niño, VI. lnn1acula<la c:oncepciún, VII. Santa Teresa de Jesús, VIII. La Natividad o Nuestra Seií.ora de Arcos,

IX. Virgen de fátin1a, X. C:áliz de Plata, XI. c:ustodia de Plata, XII. c:ruz Parroquial de Plata, Xlll. Reloj Mural; y del XIV al XXVII el Vía Crucis !-XIV.

l)etr<Ís de estos sin1plcs enunciados, Rúa Veloso describe niinuciosan1ente en este libro cada uno de los bienes, sacándole punta a cualquier detalle arquitectónico o ar­tístico, así con10 a la evaluación de su entorno. Descifra inscripciones, consulta fuen­tes casi sien1pre orales -ya la autora concreta en la Introducciún la nietodología de trabajo en1pleada y la escasez de fuentes escritas específicas sobre la n1ateria-, busca los datos históricos que ofrece, así con10 los rnateriales y su estado de conservación.

J\t1e atrevo, pues, a afirmar que es un excelente trabajo <le investigaciún de campo el realizado por ()lalla Rúa Veloso, trabajo digno de elogio por la in1portancia que supone p<1ra la Historia de C_;a\icia.

María Isabel Rodil LófJc>z

LLE(1NART AMSÉLEM, A.].: E/ C~anzino de Santiago y Europa. C;ontexto hist<Jrico y raíces cristúu1,1s, Bil1/ioteca de Autores Cristianos, Madrid 2007, 144 páxs.

Na prin1eira viaxe de Xo<'ín Paulo II a España, no outono do 1982, visitando Santiago de c:o1npostela, afirn1aba enerxicamente: "dende Santiago l<'ínzoche, vella Europa, un grito de an1or: volve a atoparte. Sé ti 1nesn1a. Descubre as rúas orixes. Avi­va as rúas raíces". 1'r1oi oportunan1ente é recuperada esta cita polo autor <la obra que nos ocupa -o profesor Lleonart Amsélem, doutor en Dereito, investigador cien­tífico no CSIC~ e docente na U. C:omplutense de Madrid- para ilurninar circuns­tancias n1áis recentes, con10 o feito de que no "Tratado polo que se establece unha constitución para Europa", do 29 de outubro do 2004, se omita toda referencia ás raíces cristiás do Vello C:ontinente.

É o mesn10 autor o que, na primeira liña da introdución, anuncia ó lector a súa intención coas p<'íxinas que se~uen: "Escribo este libro co ánimo e o esforzo de estudar

Page 193: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

194 LIBROS

o (:a111i11.o de SantiJ.go -e outros can1i1los- e vinculalo coa fonnaciún e a confi­guración definitiva de Europa, que situan1os nos séculos plenon1edievais ou séculos ccntrai-. (XI e XX)". Velaquí o obxcctivo: poi'ter de n1anifesto a relación profunda do c:an1i1lo e o seu entorno co alborcxar de Europa. () longo dos cinco capírulos que es­truturan o libro, o profesor Lleonart vai dando respostas a cuestións co1no cst;:is: ¿foi o c:amiño parte da gran construción de Europa? ¿C:ontrihuíron as peregrinacións -cspccialincnte esta c:ompostelana- ou fixcron dalgún xeito posible a fundación de Europa? ¿Eran conscientes os peregrinos de Santiago de estar vivindo os 1110-

rncntos do nace1nento de Europa? ¿Scntíansc vcrdadeiramente europeos, baixo unha

rncsrna fe?

Axu<la a reforzar a irnportancia da ten1ática da ohra, unha exposición áxil e in­cluso relarivan1cnte breve, que pern1ite ó lector unha aproximación sintética é pro­funda á vez, dándolle as claves para ulteriores afonda1nentos.

A<le1nais de defender o home e o tc1npo n1edievais -a cotío descrito con tópicos e estereotipos tales con10 tcn1pos e~curos, sedentarios, farnélicos, inundo belicoso­, o presente volume vo\vc sobre as raíces cristiás de Europa, comczando pola Re­conquista cristiá, e seguindo polo testcmuiio das grandes ()rdes relixiosas e os mos­teiros, a arte ro1nánica, o gótico, o latín e o desenvolvemento da filosofía e da teo­loxía nesta lingua, os sabios, os santos, a música sacra gregoriana e polifónica, a li­teratura rclixiosa ... e, evidentemente, as peregrinacións a c:ompostcla.

Pechan a obra dúas "posdatas", orientadas a si na lar a aparición de <lúas recen­tes publicacións sobre o reina. Salientan1os a última delas, do finado Ñ1ons. Ron1c­ro Pose, Raíces cristianas de Furopa. Del (~amino de Santiago a Benedicto XVI, da que o noso aucor destaca -a modo de solen1ne conclusión ó seu libro, e, ¿por qué non?, tan1én a esta modesta presentación- a seguinte afirmación: "Descubrir San­tiago e o seu camiño equivalería a atoparse coas orixcs de Europa".

Dauid Vare/a Vázquez

,\1ARTÍNEZ FERNÁNDEZ, Faustino: La Responsabilidad Patrintonial de L1 Adnzi­nistración Local, Edita Difnlfacú)n Prouincial de Lugo.

Cornicnza ese libro con una introducción histórico-conceptual remontándose hata la Revolución Francesa para explicar co1no se ha conformado el estado de de­

recho desde entonces hasta nuestros días. <:ahe mencionart tan1hién entre otras co­

sas la importancia que se da a la figura del Rey junto con la del ciudadano, figura in1-

portante esta última debido a su poder en las elecciones legislativas con derecho a ele­

gir al presidente de cada nación.

El siguiente punto en esta obra se refiere a los fundan1entos de la responsabilidad

patrimonial de la administración citando las teorías objetivas y las teorías subjetivas.

Page 194: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

LIBROS 195

Las teorías objetivas son la teoría del enriquecimiento sin causa, la teoría de la igualdad ante la ley o de la igualdad ante las cargas públicas, la teoría del sacrificio especial, las teorías sohrc la seguridad social, la teoría del riesgo y la teoría de la le­sión. Finalrnente hace referencia a la situación actual en nuestro derecho.

El tercer punto de este libro sobre la responsabilidad patrirnonial de la ad1ninis­traciún local es la evolución histórica <le la responsabilidad de la administración pú­blica en el derecho espa1lol. El autor divide esta evolución histórica en tres etapas: la prilnera es la etapa de irresponsabilidad de la Adn1inistraciún y del funcionario, la se­gunda etapa es la de irresponsabilidad <le la A<l111inistración y responsabilidad del fun­cionario y por últi1110 la etapa de responsabilidad general de la A<l111inistración.

Faustino Martínez Fernándcz explica por últin10 los elen1entos de la responsa­bilidad patriinonial de las ad111inistraciones públicas. Divide estos elen1entos en ele-111entos subjetivos, elementos objetivos y finaln1entc los requisitos for111ales. En cuan­to a ele111cntos subjetivos tenen1os los sujetos obligados a inden1nizar, la in1puta­ción a la Administración, la acción u on1isiún por parte de la Adn1inistración, la ac­tuación jurídica y actuación material, el funciona1niento del servicio público y fi­nalmente el sujeto activo <le la responsabilidad. En los ele1nentos objetivos el autor hace una nueva división, por una parte la relación de causalidad con los hechos de la vícti1na y la co1npcnsación de culpas y por otra la existencia de lesión con la va­loración del daño y lª valoración subjetiva y objetiva en la Administración Local. Por últirno y ya para tern1inar el autor hace una división en cuanto a los requisitos for­rnalcs. Primeramente se explica la Vía Ad111inistrativa, en segundo lugar la jurisdic­ciún con1petentc haciendo hincapié en la situación actual, la 1nateria contractual y los otros supuestos especiales y finaln1ente, en tercer lugar, el Plazo <le la recla1nación.

c:on10 conclusión podemos mencionar algunas palabras que aparecen en el pró­logo escrito por Francisco Sosa Wagner, catedrático de Derecho Administrativo y que rne remito a citar a continuación: "El libro de Faustino J\tlartínez es oportuno por­que nos hallan1os en el centro de un debate que tarde o tc1nprano dcber:i ser abor­dado por el legislador" y por últin10 "este libro que recomiendo leer para meditar".

Ana Puente Losada

F. SARCE[)i\, Xosé Luis: A parroquia de Vilabade. Un percorrido polos últin1os cinco séculas, Sen,1icio de publicacións du Deputaciún Provincial de l.ugo. Lugo, 2007, 142 páxs.

Para todos os que somos fillos do n1undo rural galego, sempre nos resulta atra­ínte e incluso entrañable ese mundo rico en tradicións, usos, costumes, lendas, etc. da que está chea a nosa querida Galicia. É o caso do autor desta obra, que fai un per­corrido polos cinco últimos séculos da súa parroquia natal de Vilabade en c:astroverde, Lugo.

() presente libro con palabras do propio autor: "é unha homenaxe a tódolos ho­n1es e mulleres que foron, son e serán Vilabade". Tómase como data de partida o ano 1457, no que ten lugar a colocación da prin1eira pedra do mosteiro franciscano, anexo á actual igrexa de Santa María.

Page 195: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

196 l./RROS

A gran riqueza de perspectivas que se nos prcsent;.ln perrnítenos an1pliar osco­ñcce1ncntos fundan1cntais da traxectoria histórica da parroquia <lende o século XV ata re1npos 111áis recentes. Faisc especial fincapé no Antigo Réxi1ne xa que, con10 o autor sinala: "é ncsta ép<H.:a cando xordcn n1oitas <las peculiaridades do rural gale­go que aínda se 111anteñen, e noutras que, dende non hai rnoito, foron <le~apareccn­do por n1or da actual forn1a de vida que está a marcar un futuro incerto para a nosa parroquia". Así n1esn10, preséntansc os aspectos relativos á dc1nografía histórica e ana­lízase con10 foi a evolución e as crises da poboaciún incluso a través de gráficos, in­cluídos no apéndice gráfico. Ta1nén se nos di cales foron a~ peculiaridades da fa1ni­\ia, as cstratexias hereditarias e nupciais e corno afcctou a emigración á parroquia. ()autor ta1nén repara en cuestións de carácter econón1ico ou 'iocial e na evolución das diversas actividades econórnicas dcsenvolvidas polos vecii'tos ao longo dos séculos.

Un dos grandes apartados dcdícallo á relixión e á cultura. No prin1eiro deles, analízanse <lúas obras pías fundadas na zona e prcséntase a historia da confraría da Nosa Seiiora do Cannc; no nutro faise un ha exposición sobre a fundación das escolas de Eduardo Lamela Pillín e fai unha reseña tamén aquí á banda de música de Vila­badc.

Ren1ata con un interesante e emotivo apartado sobre a igrcxa de Santa María, a cal a aldea de Vilabade garda con1a un auténtico tesouro e que é de paso obrigado para o peregrino que polo C:amiii.o Primitivo peregrina a C:ompostela, coiiecida como a "Ca­tedral de c:astroverdc", por ser un ha das 1náis fermosas no scu xénero en Galicia xa que ncla n1estúranse os estilos gótico, renacentista e o chamado "barroco galego".

José C'riado Sánchez

RODRíC;lJEZ-ARANA MUÑC)Z, Jain1e, Rcfonna administratiL'a y nuevas políticas públicas, Diputación Prouincial de Lugo, Publicaciones-2007, 140 págs.

En el impresionante curriculun1 del doctor en Derecho y catedrático de Derecho ad1ninistrativo en la Universidad de La Coruña, Jain1e Rodríguez-Arana, figura el ser autor de libros de Derecho Público y C:iencia Política. lJno de los últimos es el pre­sente, "Reforn1a Adn1inistrativa y Nuevas Política Públicas". Esta obra publicada por la Excma. Diputación Provincial de Lugo viene a acrecentar el acervo de sus traba­jos sobre estos temas.

La obra aborda con claridad diversos aspectos sobre el estado del bienestar, nue­vas políticas y adnlinistración pública, apertura a la realidad, caracterización de las nuevas políticas públicas, su configuración ética, un inforn1e básico del banco 1nun­dial sobre el Estado, la ()(~DE y la refonna de la gestión pública, la formación con­tinua en la 1nejora de las con1petencias y cualificaciones de los empleados públicos, la adn1inistración pública y la sociedad del conocirniento, la privatización y reforn1a ...

La finalidad general del Estado es el bien coinún, hacer posible a los ciudada­nos su realización con10 persona. Ante el profundo y <.:ontinuo ca1nbio econó1nico, social, político y tecnolúgico en que estamos inmersos, el autor -presidente de la Asociación Espa1lo\a de Ciencias Administrativas- indica que la Adrninistración Pú-

Page 196: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

J.!BR<>S 197

blica de nuestro Estado Social y l)e1nocrático de l)erecho debe adaptarse a estas cir­cunstancias cambiantes, introducir reforn1as que la n1odernicen, reforn1as para adap­tarse al cambio de funciones tradicionale~, aceptando la realidad presente que nos han dejado nuestros predecesores, que el centro del trabajo público debe ser el ciudada­no, las nuevas dc1nanda~ sociales. Esta organización debe distinguirse por los prin­cipios de legalidad, eficacia y servil'.io a la co1nunid;.1d. Si la funciún prin1ari~1 del Es­tado es la prornoción de la dignidad hun1ana, la actividad prioritaria del Estado es el bienestar de los ciudadanos, bienest<lr ¡,;01110 condiciún de partida para el desa­rrollo personal, donde las prestaciones económicas no son generalinente suficientes para producir bienestar, es necesario, además pron1over mejoras psicológicas: pro-1nover la autonon1Ía, prevenir la enfermedad promoviendo una salud activa, inver­tir en ed111.:ación, pron1over la prosperidad, premiar la iniciativa.

Espera111os con ilusión nuevas obras que co1no la presente redundarán, sin lu­gar a dudas, en una Administración Pública n1ás eficaz y en nuevas y mejores pres­taciones de los servicios públicos.

M·' Dolores Carn1ona Áll'arez

CALVO, J. Luis e RODRÍGUEZ Y ÁÑEZ, Yago: A voz e o silencio. Bibliografía e cs­tudo en torno a Darío Xohán (;abana. Fundación Manuel María da Yerra (~ha. Xun­ta de (;aficia. (;onsellería de C:ultura e De/Jortc. f)irección X eral de Creaci<Jn e Difu­sú'nz (~ultural, 191 páxs.

José Luis (~alvo Vida! e Yago Rodríguez Yález dannos a coñecer unha valiosísi­n1a bibliografía e un iinportante estudo do autor chairego Dario Xoh<in c:ahana. A obra con1cza cun Li1niar no que se ciran os pre1nios e distincións que se lle outorgaron ao prestixioso escritor de Roás da Terra C:há; entre eles destacamos: o "Celso Enü­lio Ferreiro", o "Martín C:ódax", o Premio "Xerais de Novela", no eido da narra­tiva; o Premio "()tero Pedrayo ou a Medalla de Ouro do (~oncello <le Florcnza, polo scu labor de tradutor. Tamén se citan valoracións que sobre o autor fixeron nu1nc­rosos colegas e críticos e que apareceron tanto na prensa de información xeral con1a en publicacións culturais ou específicamente liter<1rias.

Seguidan1entc aropamos unha C:ronobiografía que co1neza no ano 1952, ano no que naceu Darío Xohán c:abana, fillo primoxénito de Ricardo Cabana Ben e l)~unina Yanes C:hao, "labradores pobres que casaron en lugar por renda". Faise un certeiro percorrido a través da ~úa vida e obra e ren1ata no ano 2007, noqueé convidado a un progra1na da TVC; para falar do seu últin10 libro de poema~. titulado c;ahalgata na brétenia, publica Poetas en Lugo e participa no "l Encontro de Poesía (;alega".

Sobre a con1pilación bibliográfica de Darío Xohán c:ahana sinala1nos que aparece estruturada nos seguintes apartados: l. Poesía, 2. Narrativa, 3. Mudanzas, (traducións e versións), 4. Linliarcs, epílogos e edicións, 5. ()urros libros, 6. Materiais audiovi­suais, 7. Ourros escritos en publicacións periódicas e volumes colectivos.

A con1pilación bihliografica sobre I)arío Xohán (:abana estrutúrase en: 1. En libro, 2. En publicacións periódicas.

Page 197: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

198 LIBROS

Adcn1ais, o libro ilústrasc con carro Apéndices onde, no primciro se enu111eran to­dos os pren1ios e distincións do autor, no segundo reprodúccse en galego e italiano o discurso liJo polo autor de Rodás o 25 de maio de 1991 no Palazzo Vccchio de flo­rcncia, na entrega da Medalla de ()uro do c:oncello florentino pola súa traduciún da l)ivina C:on1edia de Dante. No terceiro podemos lera tradución inédita do poerna "Li­herté" de Paul Éluard, así co1nn o poe1na escrito en francés. No cuarto Apéndice inclúcsc un "Retrato de Darío Xnhán C:alx1na en Ro1neán", adc1nais de dous poernas adicados ao escritor, un de José Luis C:alvo Vidal e outro de Yago Rodríguez, árnbolos dous, autores dcsta i1nportanre e enriquecedora bibliografía.

M.'' Montscrrar L<Jpez Vázquez

RIV AS, Paco: Pala/Iras perdudas, Fd. Deputación Provincial de Lugo, 2007, 48 páxs.

Palí.lvras Perdudas é unha interesante escolla de versos para todo aquel que ¡le gus­te a poesía lin1pa,sen retórica que a complique. Paco Rivas reúne baixo o devandi­to título una nianches de poc1nas que foi creando durante anos con 111otivos diver­sos. Tal con10 el mesn10 nos di no seu lin1iar: "Estcs poe1nas, estes versos, foron es­critos ás veces por encarga de persoas ou entidades que así mo pe<liron.Outros foron escritos por encarga tan so das en1ocións que nese nio111ento me enchían. Todos eles foron escritos con cariño, <liso si estou seguro" E abofé que este propósito se perci­be ncste libro no que o lector se <lecata axiña do scntitnento que hai detrás de cada con1posición.

Tódolos poen1as son moi recon1endahles e na súa lectura debe estar sen1pre pre­sente a finalidade para a que foron compostos,por ¡so o autor, con bo criterio, aché­ganos infonnación sobre cada poema: para unha festa, para inaugurar unha estatua, para celebrar a malla ou, incluso, para fcstcxar un dóce ... Mención especial n1ere­ce unha das con1posicións que tal e como el di pertencerían a esa outra poesía, a que non e de "encarga" senón a que lle sae do corazón, estamos a falar dun poema adicado o afundimento Prestige, un poen1a que reflexa con acerto a traxedia negra que castigou Galicia:

"Era unha noite calquera, era unha noite de inverno, cando un furón Pende as carnes do niar que os deuses nos deron ... "

(~on esta mostra invitamos á lectura deste libriño no que o lector atopará diver­tidas mostras de poesía "festcira" e tamén poemas inti1nistas que expresan fondas en10-cións ou, incluso una interesnate con1binación de ámhalas dúas nun pregón que cre­ou para a festa do libro de Foz.

Vancsa Fcrreiro Blanco

Page 198: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

/./ HRO.\ 199

(:FLEJR(), l.u1S: ¡.:/{as Valiiia: () rcnacen1ento do (~antifío (2.10 páx.) Elias Va/i1la, o valedor do Camhlo, (1959-1989)" (208 pax.)

Á111holos duus editados pola Xunta de (;a/icia ((~onsellería de lnnouación e Industria, Dirección Xcrül de Turis1110 e S. A. de Xestiún do Plan Xacobeo). ()s dous están prologados por D. Fernando X. Blanco Áluarez. Fotografía: Arquiuo Xacobeo ((011-do Vi!larahid), S.A. de Xestián Xacoheo e Arquiuo Pilar Annesto. SrJntiago, 2007.

Son lihros biográfico/histúricos, que se presentan xuntos, xa que os dous levan nas súas entrañas a clara vontade de lle: render unha 1nerecida ho1nenaxe pública ao in­cansabe cura do c:ebreiro e gran valedor e dina1nizador do Carniño Francés, D. Elí­as Valiña Sampedro, falecido no ano 1989. lJnha déheda atrasada a saldar tanto por parte da S.A do Xacoheo con10 polas Asociacións Jo c:arniño espalladas por Espaila e o extranxeiro.

(~on pouca marxe Je distancia na confección e cdiciún <lestes lihros, foron pre­sentados a través do ano 2007 en Francia, O Cehreiro, Santiago, Lugo, Sarria e ou­tros pobos do c:an1iño Francés, aproveitando o gran aconteccmento Je estar no ano que se cun1priron os vinte do l C:ongreso de Asociacións xacobeas (Jaca, 1987) e tamén o 20.º aniversario da declaración do (~an1iño Francés como Primeiro Itinera­rio Cultural Europeo.

Tanto para coñecer a entusiasta e entregada vida de J). Ellas ao Camiño Francés coma o longo proceso de devolverlle a vida (perdida durante máis de tres séculos) o que xa é considerado un verdadeiro milagre, estes dous estupendos libros, ben do­cu1ncntados e artellados polo profesor D.Lois Celeiro, a1nigo e veciño de D. Ellas, ve-1lcn a cubrir un gran haleiro. E tamén a reparar a inxsutiza de se esquecer, durante moito tempo, do auténtico e verdadeiro Resucitador e Valedor do Camiño de San­tiago. ¡Doado de ler!

Xesús Mato

XIZ, Xulio: () (:orgo, amplo horizonte. Ed. (:oncello do (~orgo, 2007, 111 fJáxs.

Esta obra renta achegarse ás terras do Corgo. Pretende ser a presentación dunha tcrra e dunhas xentes. Descríbenos: a festa no río C:hamoso, o c:oncello, os nomes so­noros, o pazo, as torres no escudo, o Miño comeza a ser falador nestas terras, os ca-1niños actuais, o lento paso da historia, as pegadas, as xentes, o Corgo hoxe (o go­bcrno 1nunicipal, o gando, as feiras, as festas), viaxar polo Corgo, e un lugar ideal para Vivir.

Nesta Guía-Bloc de notas está a idea, a visión do autor destas terras (pedra, auga, terra chá, amplo horizonte). É un pequeno país, que 1nercce ser c..:011.ccido. Sen establecer unha orde. f: para deixarse ir.

() c:orgo, terra de auga e pedra, de fermosísimos paisaxes, de ríos e planicies. () corgo terra de pedra, feita nobles mansións, igrexas case milenarias, e pon tes ro­bustas incorporadas para sen1prc á paisaxe. O Corgo, terra de xente franca e aco­lledora, que abre portas coa seguridadc de saber que o viaxeiro é un amigo.() C:or-

Page 199: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

200 l.IBR()S

go, as portas de Lugo, con personalidade propia, con individualidade e seilorío, es­preitando, recibindo, sahendo que xa chcgou o seu n1on1ento na historia.

lJnha edición moi cuidada. Lihro ilustrado con nioitas e excelentes fotografías de paisaxes, n1onun1entos, edificios 1nodernos, instalacións recentes e festas. Todo isto invítanos a visitalo, coñecelo, co1nprohar que é un lugar ideal para quedarse. Para VIVlf.

M . .i Teresa (;nnzá/ez Rodríguez

VIDAL CAEIRO, !mena: Arqueoloxía de Sta. Eulalia de Brimla e SANTOS IGLESIAS, Antonio: Os miores da terra de Parga, lll PREMIO MANUFT. VÁZQUFZ SEIJAS, Ed. Depuración Provincial de Lugo - Museo Provincial de Lugo, 2006, 246 páxs.

Arqueoloxía de Santa Eulalia de Bóucda.- Este rraballo é un ha síntese da tese <le Licenciatura do ano 2001 na Universidade de Santiago.

A arqueóloga Lorena Vida\ (~aeiro neste texto sobre Sta. Eulalia de Bóveda. Fai un estudo cronotipolóxico e unha minuciosa descrición de todas e cada unha das parres do singular edificio. Por outro lado, o ponnenorizado estudo que ten realizado das pczas soltas pcnnite que a autora estahleza unha cronotipoloxía que fixa as dis­tintas reconstruccións e fases l"onstructivas que sufriu o n1onurnento, fases e re­construccións das que se inclúen no estudo uns completos levantan1entos plani1nétricos e permite identificar ata 5 plantas de edificios diferentes de cada etapa histórica: Rotnana, Visigoda, Prerrománica (con dúas etapas le ll) e Contemporánea.

()s señores da terra de Parga.- ()historiador Anastasio Santos Iglesias neste es­crito recolle a historia dunha fan1ilia fidalga, cuxo nome vén dado pola terra na que se asentaron e que estivo haixo o seu poder entre os séculos XIV e XVIII. Esta his­toria recolle aspectos da vida privada dos distintos señores <lesa linaxe e os feitos claves no decorrer histórico da familia que tivo baixo o seu poder xuridiccional a te­rra de Parga xa dende a Baixa Ida<le Media e ao longo do Anrigo Réxin1e.

C:oa chega<la do Século XIX e da "Revolución liberal" os señores de Parga per­derán n1oicas das súas prerrogativas seiloriais e os seus patrimonios, coa <lesapc1ra­ción da institución do 111aiorazo e os t:arnbios que se producirán no sistcn1a rnatri­n1onial e hereditario, iranse dividindo progresivan1ente entre os distintos herdeiros da fan1ilia, pero en contrapartida, 1nanterán unha posición social destacada, con­servarán os seus títulos, e adaptaranse aos novos tcn1pos, converténdose en terrate­nientes e ocupando altos cargos militares e políticos.

Canzilo (;onzá/ez Rodríguez

Page 200: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

I.JllR OS 2111

PEREIRA, Aureliano: Escritos sobre federalis11ui e galegisnio. Xunta de Galicia. A Cnruila, 2006, .~59 páxs.

Céntrase este libro na obra de Aureliano Pereira, nado en Lugo no ano 1855. foi case único redactor do f)iario de l.ugo, rncdio no que trasmití u a súa oposición <Í Restauraciún, período que lle scgue á experiencia da I República. Logo de ser pe­chado este xornal co1nczou a <lirixir Fl Regional, que ve a luz tarnén en Lugo no ano 1884. f,/ Regional é o pri1neiro diario rexionalista galego. Nos artigas asina­dos por el n1ostrabasc crítico coas cosrun1es políticas Ja época (caciquis1no por excrnp\o). Percira foi un dos promotores da primeira Asernhlea Federal de Galicia, celebrada na c:oruiia ano 1886. Pero a Aureliano non o satisfán estas ideas federa­listas e pasa a formar parte do partido liberal dinástico ( «fusionista,, ). r..1orreu en Ma­drid o ano 1906.

Pcreira encarna unha concepción den1ocrática, progresista e federal do Estado e da política. Pero el proclan1aba a unidade de tódolos galegos por riba das diferencias, contrastando cos nacionalisn1os periféricos do século XIX.

() que fai en definitiva Aureliano J. Pereira é unha articulación estreita do re­xionalisn10 cultural e político co federalisn10 republicano, sen degradar ou erosionar a súa síntesc dos dous con1poíi.cntes (segundo explica o editor Máiz na páxina 26).

Esta é unha síntcse do pensamcnto desta persoeiro de Lugo do século XIX que a Xunta de (;alicia en unión co concello de Lugo, entre outros, edita. Precede a es­colina dos escritos de Pereira, unha introducción de Ramón Máiz, na que presenta a súa vida e as ideas políticas que defendeu. Bótase de menos un ha contexrualizaciún de Pereira no seu n1undo: as causas que orixinaron un pensador e político.

Óscar (;onzálcz Mur!..ldo

() CAMIÑ() PRit\,1JTIVO. Actas do C'onKrcso. O (;anúiio de Santiago para o século XXT. () canzúlu prinútiuo. Lugo, 27, 28 e 29 de ahril e 4 de niaiu de 2006. Xunta de c;a/icia. Santiago de C'o1npostela 2006. 367 páxinas.

(~orno indica o título é o resultado do congreso tido en Lugo a fina is de abril do ano 2006 sohrc o c:an1iño Pri1nitivo de Santiago. i-:oron un total Je vintecatro po­nencias sobre distintos aspt'Ctos relacionados con esta ruta.

Abriu este congrt'so un dos estudiosos do ca1niño primitivo: Ricardo Polín, re­cordado pola súa obra sobre o camiño. Na prin1eira parre, das tres nas que se de­senvolvc trátase o tenia que regarda ó seu orixe co1no a prin1eira rota a C~omposte­la. Así descobrest' o camiíi.o de Santiago con10 o das n1il e unha posibilida<le, po­tenciándose outra ruta vertebradora de cultura. Así nolo presentan nas súas confe­

rcnzas -agora en papel- autores con10 Riera Autrán, Sanz Fuentes, (~ebrián Fran­co, Diéguez, (;arcía Díez, Pardo de Vera ou Ruíz del ()Jmo. Fannos entrar no rotciro

Page 201: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

202 1.1/lROS

do cami1lo ó seu paso por Asturias e pola provincia de Lugo ({)viedo- Fonsagrada­Baleira- Lugo) que logo prosegue c1npatando co ca1niño francés. lJn camiilo prin1i­tivo porque é o prinH:iro dos can1iii.os, polo cal o rei Afonso 11 peregrinou a Co1n­postela.

A segunda sección qucre presentarnos as vagoadas polas que pasa o ca1niño, pero as vagoada~ das pedras, da arquitectura, do arte.; e facé1nolo da 1nan de auto­res coino Arias Vilas (aspecto das rutas naturais, feítas can1iilo na nnnanizaciún); Ál­varez Martínez.; Abel Vilela (as pegadas do ca1niño na cidade); Lúpez de Rego; C~a­rrcño (o seu percorso pola cidade precristiana).; l)elgado (aspecto románico do ca­n1iño).; Singul; e Rigueiro Rodríguez.

Por últi1no, estudia un ca1ni1lo que vai a Santiago, ademáis de ser riqueza cultu­ral ha de aportar outro tipo de riqueza. Trátase na últi1na parte o tenia do turis1110 e das súas posibilidades. Neste caso trataron o reina e:. Ramírez, C:ortés, Burgo, Real Castro, Son1oza López, Vega Álvarez e Walrer.

c:errou o congreso unha interesante confcrcnza de Rodríguez C:oln1enero sobre as vías romanas en relación cos ca1niños de peregrinación.

Acon1paña a edición <leste volun1e un bon nú1nero de fotografías, que fan an1e­na a lectura. Está claro que non é un libro para ler de corrido senón para ler "á car­ta", pero que resulta interesante todo el. A idea que vén de fondo é a posta en lim­po das últimas investigaciúns sobre a rede viaria relacionada coa peregrinación a Santiago, neste caso está relacionada coa parte norte da provincia e a cida<le de Lugo. Apúrtase unha abundante bibliografía para profundar.

Óscar González Murado

Page 202: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

COLABORARON

HENRIQUE ALVARELLOS CASAS

NICANDRO ARES VÁZQUEZ

LUCIANO ARMAS VÁZQUEZ

MANUEL BARREIRO RÍO

CARLOS BRANDIDO

MARICA CAMPO

JAIME DELGADO GÓMEZ

JUAN CARLOS FDEZ. PULPEIRO

JULIO REBOREDO PAZOS

ELADIO RIGUEIRA SOBRADO

MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

M.' JESÚS SAAVEDRA CARBALLIDO

LUISA SERRANO GARCÍA

MARIO V ÁZQUEZ CARBALLO

LIBROS

Investigador

Investigador, Lic. en Filosofía

Profesor; Dr. en Teoloxía

Técnico de Arquivos

Profesor, Lic. en Teoloxía e Maten1áticas

Poeta

Profesor, Lic. en Arqucoloxía

Investigador, Funcionario

Profesor de Historia

Empresario; Enxe11.eiro Técnico Industrial

c:atedrático, l)r. en fil. Clásica

Arquivcira Municipal

Arquitecto

Profesor, L)r. en Teoloxía

David Varela V<izqucz, Óscar c;onzález

Murado, Marisol López Rodríguez, M:' Dolores Cannona Álvarcz, M.~ Montse­

rrat Lópcz Vázquez, Miguel Leiva Torrei­

ro, Xesús Mato Mato, Nicandro Ares

Vclzquez, Vanesa Guerreiro Blanco, M:1

Isahcl Rodil Lópcz, Ana Puente Losada e

José Criado Sánchez.

Page 203: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento
Page 204: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · En 1894 ingresa no Seminario de Lugo e sobresae de tal xeito nos es tudos teolóxicos que, cando só ten 20 anos, atinxe o doutoramento

Edición patrocinada por:

XUNTfl DE GALICIA

PRESIDENCIA

Secretaría Xeral de Política Lingüística

EXCMA. DIPUTACION PROVINCIAL DE LUGO

Ili# EXCMO. CONCELLO DE LUGO

0 FUNDACION CAÍXAqALICIA