Manual AIEPI - Atención integrada de las enfermedades más frecuentes de los niños

100
I P E I A L A U N A M e e p i k i n e n a n a j i r i r i t i n i p a a e e p i s t n e r a i s t n a m i r o r i n e m A

description

Es motivo de optimismo y satisfacción contar con tu participación para la Atención Integrada a las enfermedades más frecuentes de los niños. Tú, por tus valores personales y compromiso con el bienestar de tu comunidad, harás que nuestro pueblo pueda ver crecer a niñas y niños sanos, fuertes, inteligentes, felices y seguros de sí mismos. Esto será posible si logras que toda tu comunidad trabaje para la promoción de la salud y la prevención de las enfermedades y problemas de salud más frecuentes.

Transcript of Manual AIEPI - Atención integrada de las enfermedades más frecuentes de los niños

  • IPEIA LAUNAM

    eepikinenanaj iriritinipaa eepistneraistnam irorinemA

  • Atencin Integrada de las Enfermedades

    ms frecuentes de los nios

  • Equipo Tcnico Aldo Reymundo OrellanaEddison Ticsihua Aguilar Inelsa Cumanti DiazRebeca Castro Tamayo

    Abelina Ampinti ShiungariElena Espinoza CanoYesenia Katherine Villavicencio Rojas

    Traduccin al Ashnica: Abelina Ampinti ShiungariLorenzo Ramirez Santiago

    Basado en el manual similar, publicado por Critas del Per en su cuarta edicin de octubre del 2005.La adaptacin actual se hace exclusivamente, con la finalidad de posibilitar una mejor capacitacin en el idioma achninka de los promotores y promotoras del Ro Tambo.

    Diseo e Impresin:Impactum Creativos

    Ilustraciones:Patricia Nishimata

    Primera Edicin: Marzo 2009Tiraje: 500 ejemplaresHecho el depsito legal en la Biblioteca Nacional del Per N 2009-02914Impreso en Per

    Publicado gracias a la Empresa Repsol, en el marco del Proyecto Apoyo Repsol a comunidades indgenasde las cuencas del Ro Tambo.

    Atencin Integrada de las Enfermedades ms frecuentes de los nios

    Equipo responsable de la publicacin:Andrs H. Morn Tello Yeri Cornejo Salas

    Bibliografa de las recetas: Recetas Wawa wasi. Programa Nacional Wawa wasi. Ministerio de la Mujer y Desarrollo Social. Lima 2006 Manual de Alimentacin de Lactantes, de nios pequeos. ONU.

    Critas del PerPresidente:Monseor Miguel Irizar Campos

    Secretario General:Ing. Jorge Luis Lafosse Quintana

    Asesor Pastoral de CP:Monseor Hugo Garaycoa Hawkins

    Gerente de Desarrollo y Proyectos:Dr. Hctor Hanashiro Hanashiro

    Gerente de Desarrollo Social:Dr. Andrs H. Morn Tello

    Gerente de Desarrollo Econmico y Productivo:Ing. Juan Po Silva

    Gerente de Gestin y Administracin de Recursos:Silvia Caironi

  • Usando el manual para la consejera familiar2.

    La gran labor del Promotor 1.

    ndice

    C o n t e n i d o sPromoviendo la salud del nio y la nia

    1. La alimentacin

    2. Las vacunas

    3. El amor

    4. La salud de la madre

    5. La salud del recin nacido

    6. Higiene y seguridad

    7. Cuidados para no enfermarnos de los bronquios

    8. Cuidados para evitar las diarreas y parsitos

    9. Cuidados para evitar la malaria y el dengue

    10.Seales de peligro

  • La gran labor del Promotor

    Es motivo de optimismo y satisfaccin contar con tu participacin para la Atencin Integrada a las enfermedades ms frecuentes de los nios.T, por tus valores personales y compromiso con el bienestar de tu comunidad, hars que nuestro pueblo pueda ver crecer a nias y nios sanos, fuertes, inteligentes, felices y seguros de s mismos.Esto ser posible si logras que toda tu comunidad trabaje para la promocin de la salud y la prevencin de las enfermedades y problemas de salud ms frecuentes.

    Trabajando con las organizaciones y los servicios de salud para identificar problemas y buscar soluciones. Animando a las familias a participar en obras y actividades que respondan a sus necesidades de salud.

    Para que estn atentas al crecimiento y desarrollo de sus hijos y los protejan con una buena alimentacin, cuidados y mucho amor.

    Para que eviten enfermedades con hbitos de limpieza, seguridad, buena alimentacin y cuidados del nio.

    Para que busquen ayuda cuando hay problemas de salud.

    Enseando a la mujer embarazada y a la familia la importancia del control prenatal y los cuidados durante y despus de su embarazo.

    Enseando a la mam los mejores cuidados para el beb recin nacido.

    Estas son algunas de las tareas que t podrs desarrollar de acuerdo con las necesidades de tu comunidad. Hazlo. Los nios y nias del Per te lo agradecern.

    05

    En la Comunidad

    Aconsejando a las familias

    Con cada persona

    1

  • Usando el manual para la consejera familiar

    La consejera durante la visita domiciliaria debe hacerse usando este mdulo para conversar con la familia. Est dirigido especialmente a la madre, pero tambin sera conveniente que est presente el padre. Al usar el manual es conveniente tener en cuanta lo siguiente:

    Es muy bueno estar sentado al costado de la familia.

    Se muestra el dibujo seleccionado para la consejera de ese momento. La pregunta por lo general es del tipo qu vemos en este dibujo?. NO ES BUENO PREGUNTAR QU VEN EN ESTE DIBUJO?. Todos tenemos algo que aprender.

    Algunas veces hay varias imgenes en la lmina. En estos casos se tiene que sealar a cul dibujo nos referimos. Por lo general se empieza por el de la izquierda.

    Se sigue la conversacin haciendo las preguntas que estn a la izquierda de la hoja de instrucciones para el promotor de salud.

    Si las respuestas dadas por la familia nos hacen ver que ya conocen muy bien sobre el tema, entonces se les felicita con afecto, con alegra por lo que saben.

    Si vemos que no saben, entonces podemos conversarles haciendo uso de los contenidos de la parte derecha de la hoja de instrucciones. Si ya lo saban, no es necesario repetirlo.

    Antes de retirarse es importante hacer preguntas sobre el tema, para ver SI NOS HEMOS DEJADO ENTENDER. Son preguntas que empiezan con qu?, cunto?, cul?, cundo?, cmo?, por qu?. (Por ejemplo: qu comidas son buena para los nios de 6 meses?, cuntas veces al da tiene que tomar el pecho el nio?). Si por las respuestas de la familia nos damos cuenta que no nos hemos dejado entender, tenemos que repetir la informacin.

    Hay que acordar alguna tarea para practicar lo que se acaba de aprender. En la siguiente visita se debe ver si la familia ha podido cumplir con la tarea.

    Antes de despedirse es muy importante animar a la familia, hacindoles sentir que son capaces de desarrollar prcticas adecuadas de crianza y el desarrollo del nio.

    En el manual encontrars algunas recetas mejoradas para la alimentacin de las familias. Te sugerimos practicarlas en tu casa y luego con las madres de tu comunidad. Tambin tenemos en el manual algunas adivinanzas que te ayudarn para jugar con las madres.

    06

    Este Manual como vers amigo promotor o promotora, est en el idioma Ashninca y en espaol, para hacer que la consejera que se da a las familias sea en su lengua materna y hacer que los mensajes de salud, nutricin y saneamiento bsico, lleguen mucho mejor a todas las familias de las comunidades ashnincas.

    Te deseamos el mejor de los xitos en la consejera. Estamos seguros que tu labor como PROMOTOR DE SALUD har que las familias tengan muy buenas prcticas clave para la alimentacin, la salud y el desarrollo de los nios de tu comunidad. Con tu esfuerzo avanzaremos como pas.

  • 1. La alimentacinAlimentacin del nio y la nia menor de 6 meses.Alimentacin del nio y la nia de 6 a 11 meses.Alimentacin del nio y la nia de 1 a 4 aos.

    2. Las vacunasLas vacunas y dosis, de acuerdo con la edad, para proteger al nio.

    3. El amorEl amor y el juego para los nios menores de 6 meses.El amor y el juego para los nios de 9meses a 1 ao.

    4. La salud de la madreAtencin y cuidados durante el embarazo.Las seales de peligro en el embarazo.

    5. La salud del recin nacido

    Controles y cuidados del beb recinnacido.

    Protegen al nio y la nia y los ayudan a crecer sanos, fuertes, inteligentes y seguros de s mismos.

    6. Higiene y seguridadLavado de manos.

    Un buen lugar para vivir.Una casa sin peligros.

    7. Cuidados para no enfermarnos de los bronquios

    Una casa limpia y ventilada.

    8. Cuidados para evitar las diarreas y parsitos

    Aleje a los nios de la suciedad.Agua limpia.Alimentos limpios y frescos.El bao ecolgico.La basura en su lugar.

    9. Cuidados para evitar la malaria y el dengue

    Casa y alrededores limpios, sin zancudos y mosquitos.

    10. Seales de peligroEste atenta a las seales de peligro.

    07

    Atencin y cuidados despus del parto.

    Momentos del lavado de manos.Cepillado correcto de los dientes.

  • Pikenkitsatakayero inapee:Pitom

    ijaniki irointi ikoiro pitsomi.Pitsom

    i irointi iroperori irobanaro.Chora maroni ikoayetiri

    irantyaritantyari.

    Pitomijaniki

    otimatye

    irantsote aririnka

    ikoye, irantsotapinitee,

    kitaiteripeki aisati

    tsiteniripeki.Okantapinitem

    pa okarate 8,10 pimpapiniteri.

    Aririnka irantsotapinitee pitom

    ijaniki, ari ojanakea osheki otsomi ina.

    Poya kametsa aisati, pire osheki jayetatsari ojanteari pitsom

    ija.

    Pitsomija irotake kam

    etsatatsiri imiretyari.Eiro pipiri im

    pioniji nijayetasiri.

    Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita yatsotantari jananeki itsom

    i paitakea kari irantaro itsom

    imentoki?

    Pikantero kameetsatake okantayetakeri.

    Yora

    pitom

    ijaniki ip

    omerentsitim

    pinp

    a

    aririnka

    irantsote itsom

    i?Ja

    oka oka

    rati p

    ipa

    pinitiri itsom

    i kita

    iteripeki?

    Aisa

    timp

    a tsiteniriki?

    Pip

    irimp

    a otsip

    a im

    ireyetarip

    ee? Jaoka

    op

    ajiyeta

    ri?P

    ikantero ka

    meetsa

    take oka

    ntayeta

    keri.

    Kametsatatsiri: Pikantakerori inapee aisati apapee eiro papiitajirotsi ora piayetakeri iyoyetiri

    impoiniji yantayetiri kam

    etsa.

    Am

    enantatsiri otimatye

    pante aparoni sampitantsi aneantearori pikenkitsatakakerori.

    Pisankenatero maaroni pisam

    piyeterori:

    Iroan j

    nae

    i tekera monkarat

    rone 6 iyashiit

    aroa

    nk

    er

    e

    Kenkijantsi irashi apapee:

    09

    Yoka Jananeki tekera imonkaratero iyashirite 6, Paita yantiri?

    Este beb tiene menos de 6 m

    eses, Qu esta haciendo?

  • Conversa con las madres:

    Su beb solo necesita leche materna. La leche m

    aterna es el mejor alim

    ento. Tiene todo lo que su beb necesita para crecer.

    El beb debe mam

    ar cuando quiera, a cada rato, de da y de noche. Por lo menos 8 a 10 veces.

    Mientras m

    s mam

    a el beb, ms leche tiene la m

    am.

    Coma bien y tom

    e muchos lquidos para tener bastante leche.

    Le leche materna es m

    uy buena para la sed. No le d agua ni jugos.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?Porqu ese beb tom

    a pecho y no bibern?

    Felicita las respuestas correctas.

    Su b

    eb tiene p

    roblem

    as p

    ara

    ma

    ma

    r?C

    u

    ntas veces a

    l da

    le da

    pecho?

    Tam

    bin d

    e noche? Le d

    a otros lq

    uid

    os? Cu

    les?

    Felicita p

    or las resp

    uesta

    s correctas.

    Muy im

    portante: Al conversar con la m

    adre y el padre ya no repitas las cosas que has visto que ellos saben o hacen bien.

    Estimado prom

    otor tienes que hacer una pregunta para ver si te has dejado entender. A

    continuacin escribe las preguntas que haras:

    20

    ment

    e

    iy a n

    enor

    d6

    mse

    Ali

    acin dln

    o l

    iam

    e

    e

    s

    Consejo para los padres:

    10

    Yoka Jananeki tekera imonkaratero iyashirite 6, Paita yantiri?

    Este beb tiene menos de 6 m

    eses, Qu esta haciendo?

  • Yoka

    Jana

    neki

    teke

    ra im

    onka

    rate

    ro iy

    ashi

    rite

    6,

    Pait

    a ya

    ntir

    i?Es

    te b

    eb

    tien

    e m

    enos

    de

    6 m

    eses

    , Q

    u e

    sta

    haci

    endo

    ?

  • Leche de coco

    12

    Ingredientes (para 4 personas):

    2 cocos secos pelados y rallados.

    4 tazas de agua hervida fra.

    Materiales:

    1 rallador o moledor.

    1 envase para recoger el coco rallado.

    1 envase para recoger la leche.

    1 cedazo o tela fina para cernir y exprimir

    el coco rallado.

    Rallar o moler los pedazos de coco.

    Agregar al coco rallado o m

    olido las 4 tazas de agua hervida fra, mezclar

    bien.

    Preparacin:

    La leche as preparada ya est lista para tomarla com

    o refresco agregarla al chupe o cualquier tipo de m

    azamorra para los nios.

    Se recomienda, consum

    ir la leche con el bagazo o afrecho, as se aprovecha todos los nutrientes y la fibra.

    NO

    OLV

    IDEM

    OS EL LAVA

    DO

    DE M

    AN

    OS CO

    N A

    GU

    A Y JA

    BN

    , A

    NTES D

    E PREPARA

    R LOS A

    LIMEN

    TOS.

    Eiro apeakotarotsi ankibakotempa jaboki aisati nijaki aririnka ankotsite abanaro.

  • Pikenketsatakayero inapee:O

    ntimatye irantsotapinite itsom

    i pitomi kitaiteriki aisati tsiteniriki.

    Aririnka

    irimonkaratakero

    iyashirite 6

    otimatye

    poakayari chopi,

    atsinakantsi aisati

    pochapatsari, okarapinitempa 5 kitaiteriki.

    Pichopiteneri iranatare poshiniri, iriraja poshiniri, shima, batsatsipee, aroso, trigo aisati

    ereshiyetatsiri posari. Paita ereshitatsiri timatsiri anam

    piki?

    Pikonoye aparoni kocharajaniki kejitsi pobanaropee.

    Otim

    atye pimperi chochokiyetatsiripee tim

    atsiri pinampiki, pim

    papiniteri okarate maba (3)

    aparonipeeki semana kem

    pe, mapocha, m

    ango, naraja, toniroki, maracuya, parenti,im

    poiniji pashinipee,etc.

    Okarate

    pimperi.Pintanakiari

    kapichaji pim

    peri peratojaniki

    aisati pisokeneri

    otsipa iberantakearori nianki perato.

    Imantsiatakerinka pitom

    ijaniki otimatye irobasanotapintem

    pa okarate 15 kitaiteri.

    Po

    inijayetee

    oka

    shiakaro

    ntsi

    aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Jaoka ikaratake iyashirite yoka jananeki? Paita yoari?Paita okanteri oka shiakarontsipee? (Poinijayeri jananeki yatsoti itsom

    i)

    Irosati p

    ipa

    piniteri p

    itomija

    niki itsomi?

    Jaoka

    okara

    ti pip

    ap

    initiri itsomi kita

    iteriki a

    isati tsiteniriki?

    Pip

    irimp

    a

    cho

    pi?

    Jao

    ka

    o

    ka

    rati

    pip

    ap

    initiri tsiteniriki aisa

    ti kitaiteriki?

    Jaoka

    pika

    ntirori pikotsitiro?

    Pinka

    ntero kam

    eetsata

    ke okanta

    yetakeri.

    Iroanao jananeki m

    onkratakerori 6 - 1

    yashirte

    ra

    1i

    i

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Pitomijaniki terinka pishintojaniki m

    onkaratakerori iyashirite 6: Itsom

    i aisati irobanaro chopipatsapee pipapiniteri 5 kitaiteriki.

    Paita pisampiteri am

    enantatsiri?

    13

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Conversa con las madres:

    Su beb debe seguir tomando leche m

    aterna da y noche.

    A partir de los 6 m

    eses debe empezar a com

    er papillas, purs y mazam

    orras espesas, 5 veces al da.

    Las papillas deben ser de hgado, sangrecita, pescado u otras carnes, cereales y verduras cocidas. Q

    u verduras tenemos en la com

    unidad?

    Agregar una cucharadita de aceite o m

    antequilla a las comidas principales.

    Dale frutas disponibles en su localidad, al m

    enos 3 veces por semana (papaya, m

    ango, naranja, aguaje, m

    aracuya, pltano, etc.)

    La cantidad adecuada: Comience con la cuarta parte de un plato chico y vaya aum

    entando hasta que com

    a la mitad de un plato.

    Si el nio est enfermo debe recibir una com

    ida ms durante 15 das.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?Q

    u edad creen que tiene este beb?Q

    u esta comiendo?

    Qu nos quieren decir estos dibujos?

    (Muestra al nio tom

    ando el pecho)

    Sigue d

    nd

    ole pecho a

    su nio?

    Cu

    nta

    s veces al d

    a y la

    noche?

    Le da

    pa

    pilla

    s? Qu

    cantid

    ad

    y cu

    ntas

    veces al d

    a y la

    noche? C

    mo la

    s prep

    ara

    ?Felicita

    por la

    s respu

    estas correcta

    sPara su nio o nia de 6 a 11 m

    eses: Leche materna y com

    idas espesas 5 veces al da

    20

    Aim

    entan

    el ni y a nia de 6 a 11 m

    esl

    cid

    ol

    es

    Consejo para los padres:

    Qu preguntas hars estim

    ado promotor?

    14

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • 16

    Arroz con leche de coco

    Ingredientes (para 4 personas):

    1 taza de arroz crudo limpio y lavado.

    4 tazas de agua.

    1 taza de leche de coco con todo y

    afrecho.

    1/2 taza de azcar, chancaca o miel de caa.

    Cscara de un limn verde en tiras o

    cualquier otro saborizante natural.

    1 taza de man tostado y m

    olido.

    Materiales:

    1 olla mediana.

    Cocina con fuego lento.

    Lavar bien el arroz con agua .

    Colocar en la olla las 4 tazas de agua y el arroz.

    Si vamos a usar chancaca para endulzar, ponerla junto con el arroz.

    Hervir a fuego lento y m

    over constantemente para evitar que el arroz se

    pegue.

    Si es necesario agregar mas agua, echarla de a pocos.

    Cuando el arroz est semi sancochado la m

    ezcla debe estar espesa, es el m

    omento de agregar la leche de coco, la cscara de lim

    n y seguir rem

    oviendo hasta que el arroz est completam

    ente suave y la mezcla est

    espesa.

    Si le falta dulce agregamos m

    s chancaca o azcar.

    Bajamos la olla y dejam

    os enfriar.

    Se le pone encima un poco del m

    an tostado.

    Preparacin:

    Servir una taza llena

    para el nio

  • Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita yantajeitiri jananekipee?Jaoka ikarajeiti isarentsite yoka jananekipee?Paita yoajeitari?

    Jaoka

    okara

    ti kitaiteri yoa

    pinita

    p

    itomija

    niki?P

    aita

    pip

    iriri yoana

    ro? Jaoka

    pika

    ntirori p

    ikotsitiro?Y

    oa a

    pa

    niro o itsipa

    jeitiri ishaninka

    pee?

    Janika

    tiiriri yoana

    ro?

    Pika

    ntero kam

    etsata

    ke okanta

    yetakeri.

    Kenkijarentsi irashi apapee:Pikenkitsatakaero inapee:

    Pikiteneri iroanaro irashi pitomijaniki o pishintojaniki, poneachari ollaki irashi pikarajeitiri

    tekerarinka pikonoayetero poshinitakairori pikotsine.

    Pitomijaniki o pishintojaniki m

    onkaratakerori 1 isarentsite aisati 4 isarentsite otimatye

    yoapinitea 3

    kitaiteriki, ikem

    peteari antyaripee.

    Irotaintsi otam

    patikate aisati

    irotaintsi otsitenite iroya, terinka iroem

    pa chochokipee, itsomija baaka, pan, pochapatsari, im

    poiniji pashinipee.

    Aikero pim

    papiniteri iranatare poshiniri, iriraja poshiniri, shima, batsatsipee, chochokipee aisati

    eereshiyetatsiri (tsanaro, kanirishi, otsipapee).Okantapinitem

    pa 3 kitaiteri aparoniki semana.

    Pitomijaniki terinka pishintojaniki yatsotirorinka itsom

    i, irantsotero koajika iroabakeata.

    Imantsiatakerinka pitom

    ijaniki aikero pimpapiniteri iroanaro ikoakerinka jananeki.Im

    poiniji intekatsitajerinka piperi yoanaro pashini ibatsatantiari.

    Pitomijaniki

    aisati pishintojaniki

    iroajeitea obekarapinitem

    pa aisati

    obanarontsisanori. Poakayari m

    eesaki intsipajeitiari ishaninkapee.

    Monkaratakerori 6 iyashirite: m

    aba iroanaro aisati apite aitajeri. Pinkiteneri iroanaro ashi ollaki kotsitainchari .

    Paita pisampiteri, piyotanteari Iyotakerinka poam

    ejeitakeriri?

    17

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

    desayuno

    cena

    entre-com

    ida

    entre-com

    ida

    almuerzo

    Kapicha kitaiteriIrotaintsi

    otampatikatee

    Irotaintsi otam

    patikatee

    Irotaintsi ishabijitaje

    Tsiteniriki

    oanr

    janneki m

    onkarataerori 1 -

    aite.

    Ira

    oa

    k 4 is

    rents

  • Conversa con las madres:

    Saque una porcin de alimentos para su nio o nia, de la olla fam

    iliar, antes de poner condim

    entos fuertes.

    Su nio o nia de 1 a 4 aos debe comer 3 veces al da, com

    o los adultos. A m

    edia maana y a

    media tarde deben com

    er, o tomar adem

    s algo de fruta, leche, pan, mazam

    orras, etc.

    Contine dndole hgado, sangrecita, pescado u otras carnes, frutas y verduras variadas por lo m

    enos 3 veces a la semana.

    Si su nio o nia an toma leche m

    aterna, que lo haga despus de las comidas.

    Durante la enferm

    edad aumentar la frecuencia de las com

    idas de acuerdo a lo que acepte el nio. D

    espus de la enfermedad proporcionar una racin adicional hasta que recupere su peso.

    El nio y la nia deben comer la m

    isma cantidad y la m

    isma calidad de alim

    entos. Hgalos

    comer en la m

    esa con la familia.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu estn haciendo los nios?

    Qu edad tienen estos nios?

    Qu estn com

    iendo?

    Cu

    nta

    s veces al d

    a com

    e su nio?

    Qu

    alim

    entos le da

    ? Cm

    o los prep

    ara

    ?C

    ome solo o con la

    fam

    ilia?

    Qu

    in le da

    de com

    er?

    Felicita p

    or las resp

    uesta

    s correctas

    A partir de 6 m

    eses: 3 comidas y 2 adicionales. Saque los alim

    entos de la olla familiar.

    licin d

    lno

    lan

    ad

    1a

    4a

    Am

    entae

    i

    y

    i

    e

    os

    Consejo para los padres:

    Qu preguntas hars, para ver si te has dejado entender?

    20

    18

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

    desayuno

    cena

    entre-com

    ida

    entre-com

    ida

    almuerzo

    Kapicha kitaiteriIrotaintsi

    otampatikatee

    Irotaintsi otam

    patikatee

    Irotaintsi ishabijitaje

    Tsiteniriki

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

    desa

    yuno

    cena

    entr

    e-co

    mid

    a

    entr

    e-co

    mid

    a

    alm

    uerz

    o

    Kapi

    cha

    kita

    iter

    iIr

    otai

    ntsi

    ot

    ampa

    tika

    tee

    Irot

    aint

    si

    otam

    pati

    kate

    e

    Irot

    aint

    si

    isha

    bijit

    aje

    Tsit

    enir

    iki

  • Aprendiendo a preparar alm

    idn de yuca o harina de yuca

    Ingredientes:

    5 yucas grandes

    1 balde grande de agua (20 litros)

    Materiales:

    Un rallador.

    Una tela de nylon o tocuyo ralo para

    colar, lo suficientemente grande para

    hacer una hamaquita de 80 X 60 cm

    s.

    Un envase para recoger el agua despus

    de cernir.

    Una m

    anta o plancha de calamina para

    secar el almidn.

    20

    Pelar y lavar las yucas.

    Rallarlas.

    Cernir la masa utilizando la ham

    aquita de nylon o tocuyo y los 20 litros de agua. Recoger el agua del cernido en un recipiente grande. Cernir hasta que el agua caiga casi cristalina. Si falta agua usar algunos litros m

    s.

    Tapar el envase que contiene el liquido que se ha cernido y dejarlo reposar por unas doce hora. Si se ha cernido por la tarde o la noche, dejar que repose toda la noche (lo que perm

    ite que el almidn se asiente en el fondo).

    Despus de las 12 horas o m

    s, botar el agua con cuidado haciendo de lado el envase.

    Sacar con una cuchara el almidn y colocar sobre la m

    anta o la plancha de calam

    ina limpia.

    Poner al sol hasta que seque. Mientras se solea ir desm

    enuzndolo hasta que est com

    pletamente seco.

    Preparacin:

    El afrecho que queda de la yuca tambin se pone al sol para secarse; de esto se

    puedo hacer el Ango o Pan Pobre dulce o salado, que es m

    uy nutritivo.

  • Pikenkitsatakayero inapee:O

    ra Satarontsipee okametsasanoti irotake am

    enakobentiriri itekatsite pitomijananiki aisati

    pishintojaniki eirokia yantaritsi mantsiarentsiperori.

    Aririnka im

    onkaratero aparoni (1) isarentsite, pitomijaniki otim

    atye itsonkero maaroni

    satarontsi.

    Ora Satarontsi ashi Tuberculosis, ashi saram

    pin aisati Fiebre Am

    arilla asatayeri apatiro.

    Ora satarontsi konoachari 5 isatapiniyetiro apite, ora satarontsi konoachari m

    aba isatayetiro apatiro aisati satarontsi pajitachari polio isatapiniyetiro m

    aba.

    Pisatayempa Pentavalente Im

    poiji Polio Mava M

    ava.Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita yantiri?Yoka jananeki tekatsitake o im

    antsiatakempa?

    Paita ojitari asatakanteri yora jananeki m

    onkaratakerori 1 isarentsite?

    Jaoka

    ikara

    take isa

    rentsite pitom

    ijaniki?

    Ari a

    ma

    takero a

    menero ita

    rijetate ira

    shi p

    itomija

    niki?Ja

    oka op

    ajita

    ri sata

    rontsi isata

    yetakeriri

    pitom

    ijaniki?

    Jaoka

    opa

    jitari sa

    tarontsi tekera

    irisa

    tayeteriri?

    Isatayarinka pitomijaniki, irotake am

    enakotiri.pisatakanteri maaroni

    satarontsi imonkaratero isarentsite.

    21

    Oa s

    rt

    ipa

    ati oa

    t im

    nar

    ero, e

    e,r

    ataon

    see

    isk

    rai,

    ok

    ayetisar

    ntsitiro

    ake m

    enobentir

    i janeki

    ta

    akir

    an

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Warina turinaw

    aQ

    u estn haciendo?

    Timajantsiri

    Apite Iyashirite

    4 Iyashirite

    6 Iyashirite

    1 Isarentsi

    BCG A

    isati Antihepatitis

    Jibatatsiri: Satarontsi karatachari 5 polio

    Oijatiro: Satarontsi karatachari 5 aisati polio

    Oijatiro: Satarontsi karatachari 3 aisati polio

    Sarampin (SPR) + A

    ntiamarlica

    Impoitatsiri saram

    pion (SPR) aisati polio

    (Isarentsi)(Satarontsi)

  • Conversa con las madres:

    Las vacunas son muy im

    portantes porque protegen a su nio o nia contra algunas enferm

    edades graves o mortales.

    Al cum

    plir el primer ao de vida, su nio debe tener todas sus vacunas.

    La Vacuna contra la tuberculosis, el sarampin y la fiebre am

    arilla se ponen una sola vez.

    La vacuna pentavalente se pone en dos dosis, la tetravalente se coloca una dosis y la polio en tres dosis.

    La vacuna Pentavalente y la Polio se ponen en tres dosis.M

    uestra el dibujo y pregunta a los padres: Q

    u vemos en el dibujo?

    Qu estn haciendo ?

    Este nio est sano o enfermo?

    Qu vacunas debe recibir un nio hasta el

    ao de edad?

    Qu

    eda

    d tiene su

    nio?P

    odem

    os ver juntos el ca

    rn de sa

    lud

    de su

    nio ?Q

    u va

    cuna

    s ha recib

    ido?

    Cu

    les le fa

    ltan?

    Si su nio est vacunado, est protegido. Pngale todas las vacunas segn su edad.

    20

    i

    ,r

    o

    ae

    ap

    r

    Las vacunasy dos

    s de acue

    doc

    nl

    dad, par

    rotege

    al nio

    Consejo para los padres:

    22

    Warina turinaw

    aQ

    u estn haciendo?

    Timajantsiri

    Apite Iyashirite

    4 Iyashirite

    6 Iyashirite

    1 Isarentsi

    BCG A

    isati Antihepatitis

    Jibatatsiri: Satarontsi karatachari 5 polio

    Oijatiro: Satarontsi karatachari 5 aisati polio

    Oijatiro: Satarontsi karatachari 3 aisati polio

    Sarampin (SPR) + A

    ntiamarlica

    Impoitatsiri saram

    pion (SPR) aisati polio

    (Isarentsi)(Satarontsi)

  • War

    ina

    turi

    naw

    aQ

    u e

    stn

    hac

    iend

    o? Tim

    ajan

    tsir

    i

    Api

    te Iy

    ashi

    rite

    4 Iy

    ashi

    rite

    6 Iy

    ashi

    rite

    1 Is

    aren

    tsi

    BCG

    Ais

    ati A

    ntih

    epat

    itis

    Jiba

    tats

    iri:

    Sata

    ront

    si k

    arat

    acha

    ri 5

    pol

    io

    Oija

    tiro

    : Sat

    aron

    tsi k

    arat

    acha

    ri 5

    ais

    ati p

    olio

    Oija

    tiro

    : Sat

    aron

    tsi k

    arat

    acha

    ri 3

    ais

    ati p

    olio

    Sara

    mpi

    n (S

    PR) +

    Ant

    iam

    arli

    caIm

    poit

    atsi

    ri s

    aram

    pion

    (SPR

    ) ais

    ati p

    olio

    (Isa

    rent

    si)

    (Sat

    aron

    tsi)

  • Mazam

    orra de faria con leche

    24

    Ingredientes (para 4 personas):

    3 tazas de faria.

    1 taza de azcar.

    1 tarro de leche evaporada.

    1/2 taza de man tostado y m

    olido.

    Ponga a hervir 6 tazas de agua.

    En una taza de agua fra disuelva la faria; eche al agua hirviendo y mueva

    bien.

    Luego, eche el azcar a la preparacin.

    Deje hervir y agregue a la m

    azamorra la leche y ya est lista.

    Sirva poniendo encima un poco del m

    an tostado molido.

    Preparacin:

    Servir una taza llena

    para el nio

  • Pikenkitsatakayero inapee:Yoka janikipee ikoajeiti aninteri. ashirontshirem

    pari, abitsanoteri. Aneanateneri kam

    etsa aisati piatsatakayeri.

    Eiro piposhiri aisati pikajemakotiritsi. Pikenkitsatakayeri. Yoka jananekipee ikem

    iro aririnka pineanateri kam

    etsa.

    Iriyotanteari jananekipeei aisati yantearori maroni oam

    erentsipee ikoy amitakoterine:

    Poinijayetee oka shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsikipee?Jaoka okanteari ayotanteari yoka jananekipee iriyotanteari aisati yaayetero oam

    erentsipee?Jaoka ikantakojeita iram

    itakojeitantari iriniropee aisati iriripee yoka jananekipee?

    Jaoka

    ikara

    take isa

    rentsite pitom

    ijaniki?

    Ari a

    ma

    take a

    ntaka

    yeri iranta

    bero

    iriyotantea

    ri iitoinap

    atsa

    ki? (P

    anta

    kayero ina

    pee p

    aita

    perika

    okoa

    yetiri antee)

    Ora aninte aisati irantabere irashi jananekipee

    tekera monkaraterone iyashirite 6

    Kenkijarentsi irashi apapee:

    Tekerarinka imonkaratero iyashirite 4: pineanateri aisati pikem

    isantakayeri aamento.

    Poinijayeri antaberontsi nashiyetachari obotsore, moyekayetachari.Pim

    oyakakaeri irako, ito, iiti, pintarekeri irobankantiarori ito. Pam

    eneri irokiki aisati pishirontashirempari.

    Imonkaratakerorinka 4 aisati 6 iyashirite.Poisabikeri okam

    etsaiteti, Pimperi antaberontsi

    kiteyetaintsiri aisati piantyari irayero irakoki.Pineanateri pitomijaniki.

    Paita pisampiteri am

    enantatasiri, piyotanteari Iyotakerika poamejeitakeriri?

    25

    De 1 a 3 m

    eses

    Oberachari Iyashirite 6

    A los 6 m

    esesO

    berachari Iyashirite 6

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

    A los 4 m

    esesO

    berachari Iyashirite 4

    De 1 a 3 m

    esesIyashirite 1 aisati 3

  • Conversa con los padres:Los nios y las nias necesitan am

    or: Sonrales, abrcelos, hbleles y juegue con ellos.

    No les pegue ni les grite. Converse con ellos. Los nios entienden. H

    blele con cario.

    Para ser despiertos y hbiles los nios necesitan ayuda:

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en cada dibujo?

    Cmo podem

    os saber si los nios sern despiertos y hbiles?

    Cmo estn ayudando sus m

    ams y paps

    a estos nios? ?

    Qu

    eda

    d tiene su

    nio? P

    odem

    os hacerle ejercicios d

    e estim

    ula

    cin? (H

    aga

    con ella a

    lguna

    s acciones q

    ue se

    prop

    onen)

    Qu preguntas hars estim

    ado promotor, para ver si te dejaste entender?

    Consejo para los padres:

    Si tiene menos de 4 m

    eses: Hblale y pngale m

    sica suave. Muestre objetos de colores

    vivos, que se muevan. Perm

    ita que se muevan sus m

    anos, cabeza y piernas. Pngale de barriga para que levante la cabeza. M

    rele a los ojos y sonrale.

    Si tiene de 4 a 6 meses: Sintelo en un lugar seguro, dle juguetes, lim

    pios y trate que lo coja con la m

    ano. Hblele con cario y con palabras com

    pletas. Converse con su bebe.

    26

    A los 6 m

    esesO

    berachari Iyashirite 6

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

    A los 4 m

    esesO

    berachari Iyashirite 4

    De 1 a 3 m

    esesIyashirite 1 aisati 3

    El Am

    ory e

    ueo

    para losios

    eores

    d6

    mses

    lj

    g

    nm

    n

    e

    e

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

    De

    1 a

    3 m

    eses

    Iyas

    hiri

    te 1

    ais

    ati 3

    A lo

    s 4

    mes

    esO

    bera

    char

    i Iya

    shir

    ite

    4

    A lo

    s 6

    mes

    esO

    bera

    char

    i Iya

    shir

    ite

    6

  • Mazam

    orra de zapallo con leche

    Ingredientes (para 4 personas):

    1 trozo grande de zapallo (del tamao de

    un pltano bellaco).

    1/3 de taza de azcar.

    1 cucharita de aceite o mantequilla.

    taza de harina de m

    az.

    1 lata de leche evaporada.

    28

    Sancoche el trozo de zapallo hasta que est suave.

    Una vez cocido el zapallo, guarde el agua en un pocillo o tazn pequeo.

    Aplaste el zapallo sancochado con un tenedor en la m

    isma olla.

    Luego, disuelva la harina de maz en el agua de zapallo.

    Aada esta m

    ezcla junto con el azcar en la olla donde est el zapallo.

    Deje que hierva el m

    ismo tiem

    po que se utiliza para sancochar un pltano.

    Agregue la leche evaporada y m

    ezcle bien.

    Antes de retirar el fuego, aum

    ntele una cucharadita de aceite o m

    antequilla y mezcle bien.

    Preparacin:

  • Pikenkitsatakayeri apapee:Jananekipee ikoajeiti aneshinonkateri: ashirontashirem

    pari, pabitsnoteri, aaanateri aisati aatstakayeri.

    Eiro piposhiritsi

    aisati pikajem

    akotiritsi.Pikenkitsatakaeri.Yoka jananekipee

    ikematsatiro,

    pineanateri kametsa.

    Iriyotanteari aisati yaantearori oamerentsi yoka jananekipee ikoajeiti am

    itakoterine:

    Poinijayeteri oka shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita anteri ayotantyari yoka jananekipee ari iriojeitake aisati yaayetero oam

    erentsipee? Jaoka akanteari am

    itakotantyariri pam

    kotsiki?

    Jaoka

    ikara

    ti isarentsi p

    itomija

    niki?A

    ri am

    ata

    ke anta

    kayeri ira

    ntab

    ero iriyota

    nteari iitoina

    pa

    tsaki?

    Sampitantsi: Paita okam

    etsatantari antakayeteri jananekipee?

    Imonkaratakerorinka

    iyashirite 9:

    Pikamatsatakayeri.Pam

    itakoteri inkatie

    aisati pajirikabakoteri panitakantyariri.Pineanateri kam

    etsa aisati ashintsitsatero aane aisati pijikoteneri .Pipajiriayeteri m

    aaroni piayetiri.Pankeri jananeki paitarika inkanteri eiro akem

    atsabetaritsi.

    Imonkaratakerorinka

    1 isarentsite.

    Panitakayeri apaniro,

    pishenteri eirokia

    iposantarotsi paitaperika,

    pimperi

    antaberontsi

    iroijaero tsiboki,

    iroimitsotero

    iroayetero irapatoyetero, piatsatakayari pianatakaeri pisampiyeteri aisati.

    Imonkaratakerorinka 2 aisati osheki isarentsi: Pam

    itakoteri iriotantyari obajiropee oararontsi,

    icoentate aisate

    amenakaeri

    oshaninkapee; oberari,

    obotsore. Pante

    antaberontsi irashi

    jananeikipee.Poinijayeri am

    patsantsi, kenkitsarentsi

    aisati atsatantsi.

    Kenkijarentsi irashi apapee:

    nit

    stii

    abi

    si j

    napee m

    onkra

    akeroi

    An

    e aia

    rantere ra

    ha

    nekia

    tr

    9i

    hri

    e is

    ia

    ite yas

    it

    aati 1 s

    rents

    29

    A los 9 m

    esesIyashirite 9

    A los 12 m

    eses1 Isarentsite

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Conversa con los padres : Los nios y las nias necesitan am

    or: Sonrales, abrcelos, hbleles y juegue con ellos.

    No les pegue ni les grite. Converse con ellos. Los nios entienden. H

    blele con cario.

    Para ser despiertos y hbiles los nios necesitan ayuda:

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en cada dibujo?Cm

    o podemos saber si los nios sern

    despiertos y hbiles?Cm

    o podemos ayudarles en la casa ?

    Qu

    eda

    d tiene su

    nio? P

    odem

    os hacerle ejercicios d

    e estim

    ula

    cin?

    Pregunta Cul ser la utilidad de hacer esto con los nios?

    El amor y

    ljug

    para los nios d

    9 meses

    a1 ao

    e

    eo

    e

    Consejo para los padres:

    Si tiene 9 meses: H

    aga que gatee. Aydelo a pararse y a caminar cogido de la m

    ano. H

    blele con cario, con palabras claras y con gestos. Dgale el nom

    bre de las cosas (m

    ostrndolas). Responda a los sonidos que hace su beb.

    Si tiene 1 ao : Hgalo cam

    inar solo, cuidando que no se golpee. Dele cosas para que los

    ponga dentro de una caja, las saque o las ponga una sobre otra (haga torres). Juegue con l o ella. H

    blele con cario. Hgale preguntas sencillas.

    Si tiene 2 o ms: Aydele para que sepa el nom

    bre de las cosas, las cuente y compare:

    tamao, color. H

    aga juguetes sencillos para su nio o nia. Ensele canciones, cuentos y juegos.

    30

    A los 9 m

    esesIyashirite 9

    A los 12 m

    eses1 Isarentsite

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • A lo

    s 9

    mes

    esIy

    ashi

    rite

    9A

    los

    12 m

    eses

    1 Is

    aren

    tsit

    e

    Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Pure de sachapapa con pescado

    Ingredientes (para una porcin):

    1 sachapapa sancochada que sea un

    poquito mas grande que un huevo de

    gallina.

    2 cucharadas de agua hervida.

    Sal, lo que alcanza en la punta de una

    cucharita.

    Dos cucharadas de pescado fresco

    sancochado y desmenuzado sin espinas.

    1 cucharita de aceite o mantequilla.

    32

    Estando caliente todava la sachapapa sancochada, aplstela con un tenedor lim

    pio.

    Mezcle esta m

    asita con el pescado.

    Luego eche las dos cucharadas de agua hervida.

    Mezcle bien.

    Aada una cucharadita de aceite o m

    antequilla y vuela a mezclar.

    Preparacin:

  • Pikenkitsatakayero inapee aisati apapee:Poapinitea 4-5 kitaiteriki, oanarontsi tim

    ayetatsiri pinampiki aisati kashiriki: poroto, tsitoiki,

    itsomija baka aisati itsoki tyapa, chochoki, iranatare poshiniri o kenashipanayetatsiri, aitake

    osabikaperotiriri oanaroperori, kimoyetakairiri jananeki.Poya tibi kantatsiri yodado ontim

    atye pitibitapinitero kapichaji poanaro.

    Piniero abintarontsi ashi anemia, pitsipatero chochokija teerinka nija kotsijari.

    Ontim

    atye eiro pipoatitsi, aisati eiro piritsi pearentsi cachojari, ari omantsiatakakeri pitom

    i tsom

    poinaki. Piniero apaniro abintarontsi aririnka inkantempi abintantatsiri.

    Akitepinitem

    pa okametsati irointi. Pikibakotea aririnka poya.

    Otim

    atye Pamenakantea pobekararo pitenati aririnka pitsom

    ontete.

    Eiro pantabetajitsi tenari, Pikante iramitakojeitem

    pi pishaninkapee.

    Pinintatsomontetea aisati pineanateri pitom

    ijaniki: Yora yashiretiro inintane iriniro.

    Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita oanarontsitatsiri okam

    etsati amperi

    jananeki?Paita ojitari cari kam

    etsatatsiri ireri aisati ayari atsom

    onteterinka?

    Jaoka

    okara

    ti poa

    pinita

    kitaiteriki a

    isati

    pa

    ita ojiyeta

    ri oana

    rontsi aya

    ri?P

    ijime a

    isati p

    ishaninka

    pee

    yaa

    mita

    kojeitimp

    i pa

    ntayetiri p

    ankotsiki?

    Pitom

    ijaniki chora

    iba

    jiro?P

    ineana

    tiri aisa

    ti pinintiro p

    itsomonte?

    Pika

    ntero inap

    ee kam

    etsata

    ke oka

    ntayeta

    keri.

    Kekijarentsi irashi apapee:

    Tekatsirinka oyempine, pitom

    ijaniki aisati iriori tekatsi oyerine. Poasanotem

    pa kametsa aisati eiro pantabetitsi im

    antsiatikari pitomijaniki.

    Paita pisampiteri am

    enantatsiri?

    20 33

    Esta seora est embarazada

    Oka tsinane otsom

    ontetake Am

    enerone aisati shenterone tsomontetatsiri

  • Conversa con la madre y el padre:

    Coma 4 o 5 veces al da, alim

    entos de su regin y de la estacin: menestras, leche y huevos,

    fruta, hgado o sangrecita y verduras variadas, sobre todo hojas verdes porque tienen hierro. U

    se siempre sal yodada. Cocine con poca sal.

    Tome pastillas para la anem

    ia, de preferencia con jugos de frutas o agua hervida.

    No fum

    e, no tome alcohol; le hacen daos a su bebe.

    Tome m

    edicamentos slo con receta.

    La higiene personal es muy im

    portante. Lvese las manos antes de com

    er.

    Es importante que controle cm

    o va su peso durante el embarazo

    No haga trabajos pesados, pida ayuda a sus fam

    iliares.

    Acaricie su barriga y hable con el beb: l siente el cario de su m

    am.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?Q

    u comidas son buenas para el beb?

    Qu es m

    alo tomar o com

    er durante el em

    barazo?

    Cu

    nta

    s veces al d

    a com

    e y qu

    a

    limentos com

    e? Su

    esposo o fa

    milia

    res le ayu

    da

    n en las

    tarea

    s de la

    casa

    ? Su

    beb

    ya tiene nom

    bre?

    Le hab

    la y a

    caricia

    su b

    arriga

    ?Felicita

    a la

    ma

    dre p

    or las cosa

    s bu

    enas enci

    ny cuid

    dosura

    te m

    arao

    At

    a d

    nel e

    bz

    Consejo para los padres:

    Si usted est bien, su bebe tambin lo est. A

    limntese bien y

    no haga nada que dae a su beb.

    Qu preguntas hars estim

    ado promotor?

    34

    Esta seora est embarazada

    Oka tsinane otsom

    ontetake

  • Esta

    se

    ora

    est

    em

    bara

    zada

    Oka

    tsin

    ane

    otso

    mon

    teta

    ke

  • Especito de hgado

    Pele la sachapapa cuidando de quitarle solamente la cascara.

    Corte la sachapapa pelada en cuadraditos pequeos.

    Ponga a hervir los cuadraditos con una taza de agua.

    Cuando est hirviendo, eche dos cucharadas de arroz escogido y lavado.

    Agregue una pizca de sal y una cucharadita de aceite.

    Cuando est sancochado el arroz agregue la mitad de un hgado de pollo y la

    hoja de col.

    Deje cocinar unos m

    inutos.

    Preparacin:

    36

    Ingredientes (para una porcin):

    Una sachapapa del tam

    ao de un

    huevo de gallina.

    Cucharita de aceite.

    1 hoja de col regional.

    Cucharadas de arroz crudo.

    Medio hgado de pollo o gallina.

    Una pizca de sal

  • Pikenkitsatakero iriniro aisati iriri:Pijate pam

    enakantea postaki pantanakiaro pitsomonte kam

    etsa aisati pitimakotantiari

    kametsa.

    Postaki aitake yamenayetem

    pine maaroni pikoayetiri aisati ari ipetashietakem

    pi,abintarontsi ashi anem

    ia

    Pamenakotero ora abishim

    oterone pomerentsitantsi pijatantiari intsipaiji postaki.

    Aparoniki kashiri; Irajate aisati pom

    erentsi otsinte, okatsirinkainatee aisati oainatakeririnka, okam

    arankapinitee, eretea oiti, akopee aisati oboroki.

    Monkaratakerori 5 oashirite: Irajate, eretea, ojokaate onijare, terinka ishebatem

    paji.osheki kitaiteri.

    Kametsa otim

    akote postaki, irokatsini pomerentsitainchari aye otsom

    onte

    Poinijayee ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita abisaintsiri aparopeki tsinanepee?Pikantero kam

    etsatake okantayetakeri.

    Imp

    oiniji poinija

    ero: oka irota

    ke a

    bishim

    oterone tsinanep

    ee.Ja

    oka a

    kantea

    ri ayota

    nteari oka

    p

    omerentsita

    ntsi?

    Aka

    ntsi aya

    beta

    ri aja

    tantea

    ri a

    mena

    kantea

    atsom

    onte.P

    ijaiti p

    am

    enaka

    ntaka

    posta

    ki? Jaoka

    oka

    rata

    pinita

    ke?

    yn

    ea

    bih

    oero

    ei

    nk

    omon

    ee

    Aota

    tria

    sim

    tn

    arri

    aots

    tt

    Kekijantsi irashi apapee:

    Teerinka amenakantea otsom

    onte postaki pinkenkitsatakaero jaoka okarati kitaiteri ojatanteari am

    enakantea.

    Paita pisampiteri am

    enantatsiri?

    20 37

    Katsirentsi aisati okatsiterinka aito

    Oiti ereni obekarata oyeritoki

    Fiebre y fuerte dolor de cabeza

    Pies hinchados hasta las rodillas

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Conversa con la madre y el padre :

    Vaya a atenderse en el centro de salud para tener un buen embarazo y un parto sin

    complicaciones.

    En el centro de salud le harn los exmenes que necesite y le darn en form

    a gratuita, tnico para la anem

    ia.

    Est atenta a las seales de peligro para ir rpidamente al centro de salud:

    En los primeros m

    eses: Sangrados y molestias al orinar, fiebre y dolores de cabeza, vm

    itos muy

    seguidos, hinchazn de pies , manos y cara.

    A partir del 5to m

    es: Sangrado,hinchazn, prdida de lquido, si el bebe no se mueve m

    s de un da.

    Es mejor que d a luz en el centro de salud, sobre todo si ha tenido problem

    as durante el em

    barazo.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?Q

    u est pasando con cada una de estas seoras? Felicita las buenas respuestas

    Luego ind

    ica : Esta

    s son seales d

    e peligro

    Cm

    o pod

    emos p

    revenir estas m

    olestias?

    Resp

    uesta esp

    erad

    a: a

    cudiend

    o a la

    a

    tencin prena

    tal.

    Ha

    ido u

    sted a

    atend

    erse en el centro de

    salu

    d?C

    u

    ntas veces?

    Lase

    ed

    pgr

    en el emb

    az s

    als

    e eli

    oar

    o

    Consejo para los padres:

    Si no ha tenido atencin prenatal acuerda con ella cundo ir a su atencin.

    Qu preguntas hars estim

    ado promotor?

    20

    38

    Katsirentsi aisati okatsiterinka aito

    Oiti ereni obekarata oyeritoki

    Fiebre y fuerte dolor de cabeza

    Pies hinchados hasta las rodillas

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Kats

    iren

    tsi a

    isat

    i ok

    atsi

    teri

    nka

    aito

    Oit

    i ere

    ni o

    beka

    rata

    oye

    rito

    ki

    Fieb

    re y

    fuer

    te d

    olor

    de

    cabe

    za

    Pies

    hin

    chad

    os h

    asta

    las

    rodi

    llas

    Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Mazam

    orra de pltano maduro

    Ingredientes (para 4 porciones):

    2 pltanos bien maduros.

    2 tazas de leche de coco.

    Agua de coco.

    1 taza de agua.

    4 cucharadas de arroz crudo bien lavado.

    Se pelan y cortan los pltanos en pedazos pequeos.

    Se sancochan los trozos del maduro con el agua.

    Se cocina el arroz en el agua de coco.

    Cuando el arroz este a medio cocinar se agregan los pltanos y se sigue

    cocinando hasta que el maduro se pueda aplastar con un tenedor.

    Poco a poco se va agregando la leche de coco.

    Si falta dulce, agregar la cantidad necesaria de azcar.

    Bajar la olla y dejar enfriar.

    Preparacin:

    40

  • Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri:Pishintsitanteari

    aisati otim

    antyari kam

    etsa pitsom

    ija: poapinitem

    pa 4-5

    kitaiteriki, oanarontsipee: pirijari, ojatachari tsipatirori ibatsa tyapa aisati pim

    iretiaro nijayetatsiri. Piniero abintarontsi eiro antim

    pitsi anemia.

    Pintinamane aparokera kitaiteri aisati pinkatam

    ane otsipani kitaiteriki.Pinkibantia eirokia pipatsantatsi.

    Pijate abintarontsipanko

    pamenakantea

    .Impoiniji

    pitimakotakerinka

    okametsati

    pamenakantea.

    Otim

    atye okimoshirete aisati obetsikaya kam

    etsa aririnka atsotakaye.Yora jananeki ari yaashiretabakero abishim

    otirori aisati okenkishireari iriniro.

    Aririnka pikatsitsom

    itake, pirajate aisati pikatsinentake impoiniji pishitiantake, pijate intsipaiji

    abintarontsipanko

    Pante pantapinitiri

    aisati pikajem

    eri pishaninkapee

    yamitakojeitem

    pita iram

    eneri pitom

    ijaniki.

    Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri aparonipeki shaikarontsiki?O

    kametsati aniite aisati ankate, im

    poiniji atim

    akotakerinka?Paita oari tsinane?

    Pija

    iti ab

    intarontsip

    anko

    pa

    mena

    kanta

    ita?

    Jaoka

    okara

    ti poa

    pinita

    aisa

    ti pa

    ita

    ojiyetari oa

    narontsip

    ee poa

    ri?O

    pom

    erentsitimota

    kemp

    i imp

    oiniji p

    itima

    janita

    ntaka

    ri? Am

    nakotiriri aisati shentirori impoi

    iji oim

    akotakerinkae

    nt

    Kenkijantsi irashi apapee:

    41

    oakera itimake jananeki. Paita aneajeitakeri?

    Acaba de nacer el beb. Q

    u estamos viendo?

  • Conversa con la madre y el padre:

    Para estar fuerte y tener buena leche: Como 4 o 5 veces al da, alim

    entos variados: segundos, sopas espesas con gallina y lquidos. Siga tom

    ando sus pastillas para la anemia.

    Levntese el primer da y bese a partir del segundo da. Lave su partes ntim

    as para evitar infecciones.

    Vaya al Centro de Salud para su atencin. Despus del parto es m

    uy importante atenderse.

    Debe estar tranquila y cm

    oda cuando da de mam

    ar. El bebe puede sentir el malestar y las

    preocupaciones de su mam

    .

    Si le duelen los pechos, sangra, tiene dolor y mal olor en sus partes, vaya rpidam

    ente al centro de salud.

    Haga sus tareas diarias y pida ayuda a sus fam

    iliares para que puedan atender a su beb.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en cada uno de los dibujos?Es norm

    al caminar y baarse despus del

    parto? Q

    u est comiendo la seora?

    Ha

    ido u

    sted a

    l centro de sa

    lud

    pa

    ra su

    a

    tencin? C

    u

    ntas veces a

    l da

    come y q

    u

    alim

    entos come?

    Ha

    tenido p

    roblem

    as d

    espu

    s del p

    arto?

    y A

    tencin cuidados despus del parto

    Consejo para los padres:

    42

    oakera itimake jananeki. Paita aneajeitakeri?

    Acaba de nacer el beb. Q

    u estamos viendo?

  • oake

    ra it

    imak

    e ja

    nane

    ki.

    Pait

    a an

    eaje

    itak

    eri?

    Aca

    ba d

    e na

    cer

    el b

    eb.

    Q

    u e

    stam

    os v

    iend

    o?

  • Dulce de guineo

    Ingredientes (para 8 porciones):

    8 guineos de seda maduros y sanos

    (si no tenemos guineo de seda,

    podemos utilizar guineo de la isla,

    o guineo manzano).

    4 cucharaditas de azcar.

    1 lata de leche evaporada.

    1 taza de agua hervida fra.

    Aplaste con un tenedor los guineos.

    Mezcle la leche con los guineos m

    achacados.

    Agregar el azcar de poco a poco.

    Si la masa est m

    uy dura, agregar un poquito de agua hervida fra.

    Preparacin:

    44

  • Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri:Pitom

    ijaniki timajantsiri ikoi itsom

    ijaperori aisati ashenteri kametsa.

    Otim

    atye am

    enakantapiniteri ishonkakerika

    kashiri abintarontsipanko

    ayotanteari kim

    otakerinka aisati isatayetanteariri ibakonate.

    Pitomijaniki

    irayarinka pikekishireteri

    akeri itashe,

    iyatsinkare teerinka

    chora ajairiri.Patsotakayeri aririnka inkoye.Poipinaekeri kam

    etsa aisati poyeneri otsipa ibonaro aririrnka inkajatero eirokia otantaritsi itsini. O

    timaye iri intsom

    ayeri aisati inintashireteri itom

    ijaniki.

    Pineakeririnka imantsiate, te iratsotaje kam

    etsa aisati te inkimoshiretajeji, panakeri intsipaiji

    abintarontsipanko.Eiro pipiritsi abintarontsi terinka ikantempiji am

    enakeriri.

    Pameneri

    imoito

    irashi jananeki

    ontimatye

    okantea kite

    aisati opirijate.A

    ririnka onkityonkatanakea aisati oshitite, panakeri intsipaiji abintarontsipanko.

    Payeneri ibaritirate isankenatakotakari ibajiro anta Municipalidad.

    Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita yantakairiri yoka jananeki?

    Jaoka

    ipa

    jitari p

    itomija

    niki? Pa

    akeneri

    iba

    ritirate?

    Jaoka

    okara

    ti kitaiteri ya

    tsotap

    initi itsomi?

    Choora

    ipom

    erentsiti irantsota

    kerinka?

    Jaoka

    okara

    ti pa

    mena

    kanta

    keri p

    itomija

    niki itima

    ntaka

    ri aisa

    ti meeka

    ?

    Am

    enine ai

    ati senter

    ne jnane

    imajantsiri

    ers

    hi

    akit

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Am

    enantatsiri:Otim

    atye pineakoteri iriri aisati iriniro iyojeite. pampipinijeiteri

    poamejeitakeriri inkaranki. Jaoka pikanterori?

    45

    Yoka jananeki timajantsiri Paita yantakairiri jananeki?

    ste es un beb recin ancido Qu estn haciendo con l?

  • Su bebe recin nacido necesita pura leche materna y m

    uchos cuidados.

    Necesita controles m

    ensuales en el establecimiento de salud para saber si sube de peso y para

    recibir sus vacunas.

    Si su bebe llora es porque tiene hambre, fro o est incm

    odo: Dle de m

    amar cuando l quiera,

    abrguelo bien y cambie sus paales para que no se escalde. El pap tiene que cargar y acariciar

    al bebe.

    Si usted lo ve enfermo, no m

    ama bien o est decado, llvelo rpido al centro de salud. N

    o le d ningn rem

    edio si el mdico no lo receta.

    Cuide que el ombligo del nio est lim

    pio y seco. Si se pone rojo y huele mal, llvelo rpido al

    centro de salud.

    Saque su partida de Nacim

    iento en la Municipalidad.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?Q

    u estn haciendo con este beb?

    Cm

    o se llam

    a su

    beb

    ?Ya

    tiene pa

    rtida

    d

    e nacim

    iento? C

    u

    ntas veces a

    l da

    ma

    ma

    ? Tiene a

    lgn p

    roblem

    a p

    ara

    ma

    ma

    r? C

    u

    ntos controles ha tenid

    o su b

    eb

    desd

    e qu

    e naci?

    Consejo para los padres:

    Conversa con la madre y el padre :

    tro

    ie

    ecin

    dCon

    les ycu

    dados del bb

    r

    nacio

    Estimado prom

    otor: tienes que ver que el pap y la mam

    saben hacer o recordar los puntos tratados. Cm

    o lo haras?

    46

    Yoka jananeki timajantsiri Paita yantakairiri jananeki?

    ste es un beb recin ancido Qu estn haciendo con l?

  • Yoka

    jan

    anek

    i tim

    ajan

    tsir

    i Pa

    ita

    yant

    akai

    riri

    jana

    neki

    ?s

    te e

    s un

    beb

    re

    cin

    anc

    ido

    Qu

    est

    n h

    acie

    ndo

    con

    l?

  • Lechn api o mazam

    orra de pltano con man

    Ingredientes (para 6 porciones):

    1 taza de man tostado y m

    olido.

    2 pltanos gordos.

    1 palito de canela.

    1/2 taza de azcar

    1 tarro de leche (opcional).

    Colocar en una olla 4 tazas de agua y poner al fuego.

    Mezclar el m

    an tostado molido y el pltano en trozos pequeos con una

    taza de agua

    Mezclar bien hasta lograr una m

    asa espesa luego agregar a la olla.

    Cuando este hirviendo mover constantem

    ente para evitar que se vuelva grum

    oso (bola bola)

    Agregar la m

    edia taza de azcar de a pocos y moviendo la m

    ezcla.

    Mover constantem

    ente para evitar que se derrame dejar hervir por espacio

    de 15 minutos.

    Retirar la olla del fuego y si se quiere agregar la leche.

    Preparacin:

    Servir una taza llena

    para el nio

    48

  • Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita yantiri jananeki shiakarontsiki? Paita akoim

    otiri akibakotanteari kametsa akopee?

    Paita okametsatantari akibakoytem

    pa atsipatearo nija aisati jabo?

    Jaoka

    aka

    ntirori akib

    akota

    ntari

    pa

    nkotsiki?

    kibk

    ta a

    sa

    eao

    ija aiati j

    boA

    ao

    emp

    tip

    tr

    ns

    a

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Akajatero ako atsipataero nija pariachari oberantapakearo obichaki ako.

    Pijabotea maroni pako osokijanteari oshim

    ore, impoiniji pikibajero jabo.

    Pitiritero pako oberantapakearo obichaki ako, osokijanteari obitsire akotsapaki aisati ashetaki.A

    kibakotajempa nijaki pariachari eirokia osabikanajitsi jabo.

    Opirijanteari pako pim

    oyekero pako tampeaki kem

    pe achotanke.

    Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri:

    Pisampite: Paita kam

    etsatatsiri oametakeeri?

    Akibakotakearinka

    nijaki aisati

    jabo eiro

    ayetsi m

    antsiarentsi, kem

    pe shijarontsi

    ayetiriri jananekipee sabikajeitatsiri anam

    piki.

    Poinijayeri antakeriri

    impoiniji

    pikanteri iram

    pitajero ishaninkaki.

    Pikantero kam

    etsatake am

    pitakeri okantakero kametsa.

    Pinkenkeshiretero ashaninka aisati okarajeitiri pineantearo yoamejeitakem

    piri.

    Pinkenkeshiretero jaoka

    okarate pipokajante

    pikibante.Otim

    atye pineayete

    antakerorinka pikantakerori.

    Aririnka

    pijataje pikantero

    ashaninkaa isati

    okarajeitiri kam

    etsatake antayetero

    yoamejeitakeeri.Pikantajeiteri ari irim

    atakero yantajeitero oamerentsipe.

    1.2.3.4.5.

    Ora akopee kibakotachari kam

    etsa, atsipatero nija aisati jabo, irotake kametsapakotatsine aisati

    kite.Ayotanteari akibapakotanteari kam

    etsa:

    49

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Mojar las m

    anos con agua a chorro hasta la mueca.

    Jabonarse toda la mano hasta que salga espum

    a, luego enjuagar el jabn.Frotar las m

    anos hasta la mueca, sacando la suciedad de entre los dedos y las uas.

    Enjuagar las manos con agua a chorro hasta que no quede nada de jabn.

    Secarse las manos airendolas, m

    oviendo las manos com

    o aplaudiendo.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu est haciendo el nio del dibujo?

    Qu m

    ateriales necesitamos para poder

    lavarnos bien las manos?

    Por qu es bueno lavarse las manos con

    agua y con jabn?

    Cm

    o nos lava

    mos la

    s ma

    nos en casa

    ?

    Conversa con la madre y el padre :

    s

    ay

    Lavado de mano

    con agu

    jabn

    Pregunta: Cul es la importancia de lo que acabam

    os de aprender?

    Las manos bien lavadas, con agua y jabn, son m

    anos ms lindas y m

    s limpias.

    Los pasos para un buen lavado de las manos son:

    Lavndonos las manos con agua y jabn evitarem

    os las enfermedades, en especial las diarreas

    que atacan a los nios y nias de nuestra comunidad.

    Si es posible demuestra estos pasos y luego pide que lo repita la fam

    ilia. Felicita por los pasos hechos correctam

    ente.

    Acuerda con la fam

    ilia una tarea que harn para aplicar lo aprendido. Acuerda la prxim

    a visita. Tendrs que ver si se hizo la tarea.

    Despdete dando nim

    os a la familia. D

    iles que ellos pueden, que son capaces de hacerlo.

    1.2.3.4.5.

    Consejo para los padres:

    50

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Lavado de manos con agua y jabn

    Es muy im

    portante ensear a los nios y nias desde pequeos a lavarse las manos con agua y jabn.

    52

  • Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita yantajeitiri jananekipee shiakarintsiki?Jaoka okantakari irakopee jananeki oariri shim

    a?Paita oyerine jananeki yoantarori pitsipako ishim

    ane?

    Jaoka

    okara

    ti katsirinka

    iteri a

    kiba

    kotantia

    ri eirokia a

    ma

    ntsititsi?

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Sampitantsi: Paita okam

    etsatasanotatsiri yoamejeitakeri m

    eeka?

    Ora kipatsiki, tsipanashiki aitake isabikiri shitsa otim

    antari mantsiarentsi aririnka inkie

    atsomonteki.

    Yora shitsapeee kiatsiri abanteki aririnka itsokite, aisati oakotakearorinka obitsire ako eirorinka akibakotatsi.Chora aisati shitsapee kiatsiri aitiki eirorinka asapatotatsi.

    Ma

    aro

    ni

    ,jan

    an

    ekipee

    aisa

    ti a

    ntya

    ripee,o

    tima

    tye a

    kiba

    kotem

    pa

    ,nija

    ki a

    isati

    jabo.Akibakotapinitem

    pa aririnka:

    Pinkenkitsatakaero iriniro aisati iriri:

    Akotsiterinka oanaro.

    Abakearinka

    Impoiniji ashiterinka.

    Aririnka poashitajeri ibonaro jananeki.

    Pinkenkeshiretero ashaninka aisati okarajeitiri pampitajero yoam

    ejeitakempiri.

    Pinkenkeshiretero jaoka okarati pikibantajero aisati.Pineantearori antakerorinka poamejeitakeriri.

    Pijatajerinka pikantero ashaninka ari irimatakero yante yoam

    ejeitakeriri.

    53

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

    ro

    Ari

    inka akibaktem

    pa

  • En la tierra, en el suelo, en las hojas de las plantas pueden haber microbios que producen

    enfermedades si ingresan a nuestro cuerpo.

    Los gusanos intestinales ingresan en forma de huevos por la boca, cuando com

    emos con las

    manos sucias, sin lavarnos. A

    lgunos parsitos pueden atravesar la piel de los pies, si cam

    inamos descalzos.

    Por esto todos, nios y adultos, debemos lavarnos las m

    anos, con agua y jabn, especialmente

    en los siguientes mom

    entos claves:M

    uestra el dibujo y pregunta a los padres:Q

    u estn haciendo los nios del dibujo?Cm

    o estn las manos del nio que est

    comiendo el pescado?

    Qu pasar con el nio que est com

    iendo con las m

    anos sucias su pescado?

    En qu

    mom

    entos deb

    emos la

    varnos la

    s m

    anos p

    ara

    evitar enferm

    eda

    des?

    Consejo para los padres:

    Conversa con la madre y el padre :

    mnt

    se

    avad d

    ma

    M

    oe

    o d

    llo

    enos

    Antes de preparar los alim

    entos

    Antes de com

    er

    Despus de hacer la caca

    Despus de cam

    biar el paal del nio.

    Acuerda con la fam

    ilia una tarea que harn para aplicar lo aprendido. Acuerda la prxim

    a visita. Tendrs que ver si se hizo la tarea.

    Despdete dando nim

    os a la familia. D

    iles que ellos pueden, que son capaces de hacerlo.

    Pregunta: Cul es la importancia de lo que acabam

    os de aprender?

    54

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Upe loretano m

    ejorado con leche de coco

    Ingredientes (para 6 porciones):

    3 Cucharadas colmadas (llenas com

    o

    cerrito) de maz am

    arillo tostado y molido.

    3 cucharadas colmadas de m

    an tostado

    y molido a m

    edias (bola bola).

    4 tazas de agua.

    1 taza de leche de coco con todo su

    afrecho.

    Canela u otro saborizante.

    Azcar o chancaca al gusto.

    * Si no se tiene azcar o chancaca se puede usar jugo de caa, en ese caso el jugo de caa reem

    plaza al agua.

    Se colocan tres tazas de agua en la olla y se pone a hervir.

    En la otra taza de agua se disuelve el maz y el m

    an tostados y molidos.

    Cuando empieza a hervir se va poniendo la otra taza de agua con el m

    an y el m

    az sin dejar de mover para que no se form

    en grumos.

    Agregar la canela o el saborizante que has elegido.

    Agregar la leche de coco y dejar hervir unos m

    inutos.

    Endulzar (si se usa jugo de caa ya no se endulza).

    Servir.

    Preparacin:

    56

  • Poinijayeri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita yantiri jananeki shiakarontsiki?Paita ikibakiajitantari jananeki?Jaoka okarati ikibakiajitem

    pa jananeki?

    Pitom

    ijanikip

    ee ikiba

    kiajita

    ?P

    aita

    akoim

    otiri akib

    antea

    rori kam

    etsa

    ajip

    ee?Ja

    oka a

    kantea

    ri akib

    akia

    jitantea

    ri?

    kk

    aa

    iA

    ibakiajitero am

    ets

    jpee

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Sampirentsi: Paita kam

    etsatatsiri ayojeitakeri meeka?

    Ari am

    atakero aneantearo ankibakiajitea maaroni akarajeitiri?

    Ankajatakero cepillo terinka abake kapichaji obatsa pochari akibakiajitantiari.

    Ankibakiajitea kam

    etsa maroni ajpee intanakiaro jenoki im

    poiniji poanakea ishabijiki, aisati akibero abatsa airori ajipee aisati ajipee.A

    shiakantero kempe am

    pishite, ankibero kametsa am

    enakaero tampatika aji aisati am

    enakaero otapiki ajipee.A

    ririnka akibakiajitea kametsa m

    aroni ajpee intanakiaro ishabiji, impoiniji poanakea jenoki, aisati akibero otim

    inta abatsa airori ajipee aisati ajipee.A

    shiakantero kempe am

    pishite, ankibero kametas am

    enakaero tamapatika aji

    aisati amenakaero otapiki ajipee.

    Impoiniji akibakiajitea aj anojatantari aisati anene intanakiaro tsom

    poinaki aisati amisokiero.

    Akibabantea kam

    etsa.

    Pikenkitsatakaero iriniro aisati iriri:O

    ra ajipee opatsai jananekipeeki aisati antyaripee.Ora okatsiterinka aji osheki om

    aperoti.Aririnka om

    patsaye oka aji ari om

    pajenkakero otsipapee .Ari am

    pashibentakea yamenajeite ashaninka.O

    ra ajitsi patsaintsiri ari ompariake aisati irotake

    oshitibantetakantatsiri.Eirokia opatsayetantatsi ajipee ontim

    atye akibakiajitempa intayari irijaniki atsipatero nija okitete. A

    kibakiajitempa

    impoiniji abakiarinka kapicha kitaiteri, tam

    patika.aisati Shabiniji.A

    kempetero akibakiajitem

    pari.

    Eirokia opatsantatsi ajpee.okametsati akibakiajitea antsipataero obatsa pochari aisati akibakiajitea terinka A

    nero obatsa pochari.A

    ririka omonkaratea m

    aba kashiri otimatye ayee otsipa kibakiajirontsi.

    Yora kibakiajirontsi irointi irashi aparopeni ashaninka, Te onkametsateji antitero ashi ina, apa, iyeejanikipee, payete

    aparopeni pashi, okempeta patsatsiri ajitsi osheki opajenkanti.

    Ontim

    atye abaempa oanarontsisanori: Itsom

    ija baka, iitsoki tyapa aisati otsipapee oanarontsi; kempetarori

    tsinanepee tsotsomonteyetatsiri, tsinane atsotakatsiri aisati jananekipee m

    onkaratakerori iyashirite 6.

    Pinkenkeshirenpa:

    Pinkenkeshiretero m

    aroni pikarajeitiri

    pampitajero

    piyojeitakeri. Pikenkeshiretero

    nompiaje

    aisati. N

    amenero

    pantajeitakerorinka maaroni piyojeitakeri.

    Pinkimoshirejeitanaje m

    aaroni pikarajeitiri pikanteri ari irimatakero. Irantero.iyojeitakeri kam

    etsari ikamantetakeriri.

    1.2.3.4.5.

    57

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Hum

    edecemos el cepillo o colocam

    os un poco de pasta dental en el cepillo.Se cepillan bien todos los dientes de la parte arriba, de arriba hacia abajo, desde la enca hacia el diente, com

    o si estuviram

    os barriendo, tanto en la parte del frente y atrs de los dientes.Se cepillan bien todos los dientes de la parte de abajo, de abajo hacia arriba, desde la enca hacia el diente, com

    o si estuviramos barriendo, tanto en la parte del frente y atrs de los dientes.

    Luego nos cepillamos las caras m

    asticatorias de los dientes y la lengua de adentro hacia fuera.N

    os enjuagamos bien la boca.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu est haciendo el nio del dibujo?

    Por qu se est lavando los dientes el nio?En qu m

    omentos debe lavarse los dientes

    este nio?

    Sus nios se la

    van los d

    ientes? Q

    u necesita

    mos p

    ara

    pod

    er lava

    rnos correcta

    mente los d

    ientes?C

    mo tenem

    os qu

    e lava

    rnos los dientes?

    Consejo para los padres:

    Conversa con la madre y el padre :

    Cepilado correct de los

    ientes

    lo

    d

    Pregunta: Cul es la importancia de lo que acabam

    os de aprender?, podem

    os poner en prctica el cepillado de los dientes de nuestra familia?.

    Los dientes se pican en la mayora de los nios y los adultos. El dolor de m

    uela es muy fuerte. Si la caries avanza se

    nos caen los dientes y sentimos vergenza que los otros nos vean as. Los dientes picados producen m

    al aliento. Para evitar que los dientes se piquen desde nios debem

    os cepillarnos los dientes con agua limpia despus del

    desayuno, almuerzo y com

    ida.Los pasos para cepillarnos los dientes son:

    Que para evitar las caries, lo m

    s importante es el buen cepillado de los dientes, usando o sin usar pasta

    dental.Cam

    biaremos el cepillo por lo m

    enos cada tres meses.

    El cepillo de dientes es personal, no se puede usar el de la mam

    , pap o hermanitos, cada uno debe tener el

    suyo, porque la caries es contagiosa.D

    ebemos consum

    ir alimentos ricos en calcio com

    o leche, huevos, queso y otros; especialmente las m

    ujeres durante la gestacin y lactancia y los nios a partir de los seis m

    eses de edad.

    Debem

    os recordar:

    Acuerda con la fam

    ilia una tarea que harn para aplicar lo aprendido. Acuerda la prxim

    a visita. Tendrs que ver si se hizo la tarea.D

    espdete dando nimos a la fam

    ilia. Diles que ellos pueden, que son capaces de hacerlo.

    1.2.3.4.5.

    58

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Dientes lindos, cepillndolos todos los das

    despus de las comidasSesin educativa cepillado correcto de dientes

    en Trompeteros.

    Los nios ms pequeos de Santa Elena

    tambin practicaron el correcto cepillado de

    dientes.

    Alum

    nos y alumnas de N

    uevo Porvenir en Andoas

    recibiendo cepillos dentales para la sesineducativa.

    60

  • Pinkenkitsatakaero iriniro aisati iriri:Yora

    irijanikipee O

    timatye

    irimajeite

    aparopeki tantotsi

    kametsa,

    opishitapinitea, ashitaperotea: Te okam

    etsateji imajeite m

    arojeini aparoki maim

    entotsi.

    Ora pankotsi otim

    atye opishitapinitea pankotsi eirokia ipokajeitantatsi chompita, onkicha

    aisati onkiro.

    Otim

    atye apishitapinitero aoshinare aisati okantea ijantyaji ora amainta.A

    ri amatakero

    maroni akam

    etsatero aoshinare.

    Chorarinka pibira,

    otimatye

    isabike saiteriki

    ibankoki, aitake

    isabikiri shitsa

    amirori

    mantsiarentsi ayetiriri jananekipee.

    Yora biratsipee te onkametsateji im

    akoteri jananekipee.

    Poinijayeteripee ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Jaoka okantakari pankotsi?Jaoka okantakari im

    ainta?Jaoka okantakari otsipa tantotsi?Paita okam

    etsatantari? Jaoka okantakari?

    Choora

    pib

    irirap

    ee pa

    nkotsiki? Jaoka

    im

    ajeitiri p

    itomija

    nikipee?

    Ari a

    ma

    takero a

    mena

    itero ima

    inta

    pitom

    ijanikip

    ee?A

    ri am

    ata

    kero am

    enaitero p

    ikotsitanta

    ri?

    Otim

    e kamet

    ari asabikanta

    is

    er

    Kenkijantsi irashi iriripee:

    Paita pisampiteri, am

    enantatsiri, pamenantearori ikem

    akempirinka poam

    ejeitakeriri?

    Pamenakotero Pivanco Pasairenteari Ram

    etsa

    61

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Los nios necesitan dormir en un cuarto cm

    odo, limpio y seguro: N

    o todos en la mism

    a cama.

    La casa debe limpiarse todos los das para elim

    inar cucarachas, ratas y ratones.

    Debem

    os procurar tener la cocina limpia y separada del cuarto para dorm

    ir. Todos podemos

    mejorar nuestra cocina.

    Si tienes animales dom

    sticos, deben quedarse fuera de la casa, en un corral, porque tiene m

    icrobios y parsitos peligrosos para los nios.

    Los animales no deben dorm

    ir nunca en el cuarto con los nios. M

    uestra el dibujo y pregunta a los padres: Q

    u vemos en el dibujo?

    Cmo se ve la casa?

    Qu podem

    os decir del dormitorio?

    Qu nos parece el otro cuarto?

    Para que sirve?Qu tal est?

    Tiene anim

    ales en ca

    sa?D

    nde d

    uerm

    en su

    s hijos? P

    odem

    os ver dnd

    e du

    ermen su

    s hijos?P

    odem

    os ver su cocina

    ?

    Consejo para los padres:

    Conversa con la madre y el padre :

    Un

    uen lugar ara

    vivb

    p

    ir

    Qu preguntas hars, estim

    ado promotor o prom

    otora, para ver si te has dejado entender ?

    Intenta un acuerdo con la familia para que m

    ejore su casa.

    62

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Man dulce

    Ingredientes (para 6 porciones):

    2 tazas de man crudo con cascarita

    1 taza de azcar

    1/2 taza de agua

    64

    Mezcle el m

    an, el azcar y el agua en una olla y coloque en la candela.

    Cuando empiece a hervir ponga la candela a fuego lento.

    Mueva la m

    ezcla constantemente hasta que se reseque y se haga com

    o caram

    elo.

    Vaciar la mezcla sobre un recipiente lim

    pio y seco.

    Dejar que se enfre hasta poder coger con las m

    anos para separar los granos de m

    an.

    Servir al nio como golosina.

    Preparacin:

  • Pikenkitsatakaeri apapee:Eiro pijokiritsi apaniro pitom

    ijaniki mesaki, shitam

    enkotsiki.Pijokanakeri okametsaiteti eiro

    ipariantatsi.

    Pikempoye kem

    poyamentostsiki, kem

    pe beneno: kirosen, kitetsaratirori aitsare, oamayetiriri

    katitoriyetatsiri, ibeare

    sharakasati aisati

    abintarontsipee. Eiro

    pikempoyeirotsi

    poronkonakipee.

    Pikempoyasanotero, kotsiro, tijera, otsipapee aisati orijaniyetatsiri totatsiri aisati m

    atachari onkie abanteki.

    Eiro poitsi tsiomentotsi om

    oreke, tsenkirontsi imonkaratero.Eiro poitsi olla katsirinkari ora

    ajirikamento osokijayete, yora pitom

    ijanikipee ari yamparatakero aisati intakearo.

    Eiro pishinetiritsi iatsatempa kem

    peji posokiki antari nija impoiniji aisati isabikinta kem

    peji onkicha, jeto aisati atsikantatsiripee.

    Poinijyeteri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Chora abishim

    oterine jananeki oka pankotsiki?

    Pib

    ankoki chora

    oara

    rontsi ab

    ishimoterine

    pitom

    ijaniki?

    Jaoka

    pikem

    poyeirori oa

    rarontsi a

    bisa

    tsiri p

    omerentsita

    ntsi?Ja

    nika a

    meniriri p

    itomija

    nikipee terinka

    p

    isab

    ike pib

    akonki?

    Pink

    imoshireta

    ka

    eri pik

    ara

    jeitiri ya

    ntajeita

    keri.

    ePankotsi okam

    tsaiteti

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Pikantajeiteri sabikatsiri pankotsiki iroijatempi yam

    enakayetempi

    Timatsiri abishim

    oterine pomerentsitatsiri irashi jananekipee.

    65

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • No deje a su bebe solo sobre una m

    esa o una cama. D

    jelo en un lugar de donde no se pueda caer.

    Guarde en un estante alto, los productos txicos: kerosene, leja, insecticidas, licores y

    remedios. N

    o guardarlos en botellas de gaseosa.

    Guarde en un lugar seguro los cuchillos, tijeras, objetos de vidrio y otros objetos pequeos que

    pueda meterse a la boca.

    No deje velas prendidas ni fsforos a su alcance. N

    o deje ollas calientes con el mango hacia

    fuera, sus nios pueden derramarlas y quem

    arse.

    No los deje jugar cerca de pozos de agua ni en lugares donde puede haber ratas, araas y otras

    alimaas.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?H

    ay peligro para el nio en esta casa?

    En la ca

    sa d

    e usted

    es hay a

    lguna

    cosa

    peligrosa

    pa

    ra el nio?

    Dnd

    e gua

    rda

    n usted

    es los prod

    uctos y

    objetos p

    eligrosos? C

    on qu

    in se qu

    eda

    n sus hijos cu

    and

    o u

    stedes no est

    n?

    Felicita p

    or las cosa

    s bu

    enas q

    ue ha

    ce la

    fam

    ilia

    Consejo para los padres:

    Conversa con los padres:

    Un

    aa

    sn

    ps

    a cs

    i

    eligro

    Pide permiso y evala junto con la fam

    ilia si en la casa hay algunos peligros para los nios

    66

    Paita aneakeri aka?Q

    u vemos aqu?

  • Pai

    ta a

    neak

    eri a

    ka?

    Qu

    vem

    os a

    qu?

  • Canga de macam

    bo con yuca asada

    Ingredientes (para 4 porciones):

    4 Yucas medianas

    Semillas de 4 m

    acambos.

    Sal al gustoPelar y lavar las sem

    illas de macam

    bo. Preparar las cangas y echarles un poquito de sal.

    Pelar y lavar las yucas.

    Asar al carbn las yucas y las cangas de m

    acambo.

    Se sirve acompaado de una deliciosa aguajina o cuushca (m

    asato hervido).

    Preparacin:

    68

  • Pinkenkitsatakaeri apapee:

    Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita aneakeri shiakarontsiki?Paita okajem

    imotee ora okotsim

    ento aisati om

    aimento?

    Paita okanteri ora kekitsarentsi ashi tsinanejaniki aisati iri?

    Jaoka

    otimiri ooshina

    re? Jaoka

    ima

    jeitiri ja

    nanekip

    ee?P

    iborea

    yetiro pim

    atsa

    rap

    ee?Ja

    oka p

    ikantiro p

    ayeta

    ntarori kip

    atsi

    pim

    ainta

    ?

    sr

    mPankotsi kite ai

    ati okiantao ta

    pea

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Pitomijanikipee eiro im

    antsiasanotajitsi aririnka ayeri tojerentsi aisati eiro ikajenitsem

    pekitajitsi.

    Ora pam

    ari otimatye poyero saitriki eiro pikotsiti tsom

    poina pimainta.

    Eiro pipoatitsi tsompoinaki pankotsi.

    Eiro osokijantatsi kachari aisati samam

    po:

    kitaiteriki,

    pish

    etap

    initero

    kip

    atsip

    an

    etain

    cha

    ri a

    atika

    pin

    itiri, a

    tan

    to

    aisa

    ti asaikam

    ento.Pisakorojate nija aisati pishetantearo tarapoki.Terinka asakorojate nija kipatsiki im

    poiniji apishitakero eirokia otinantatsi kipatsi.

    Pitekayetero korichon terinka pishitatari kempe shitashintsi saiteriki pitekero nijantyaji eiro

    pikempejitiri jananekipee aisati oroem

    pa katsirinkaiteriki.

    Otim

    atye okie tampea pankotsiki aisati m

    aimentotsiki, irotaintsirinka pim

    aye.Kitaiteriki, pabirero puerta terinka ventana okiantyari tam

    pea aisati katsirinkaiteri.

    Pibanko otimatye okantea kite aisati pitekayetero kipatsipanetaintsiri:

    69

    Jaoka okantakari oka pankotsi?Cm

    o se ve esta casa?

  • Los fogones deben estar fuera de los cuartos.

    No fum

    en dentro de la casa.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu vem

    os en el dibujo?Q

    u nos llama la atencin de la cocina y el

    dormitorio?

    Qu nos parece la conversacin de la nia

    y su pap?

    Dnd

    e est la

    cocina? d

    nde d

    uerm

    en los nios? A

    solean la

    ropa

    de ca

    ma

    ? C

    mo q

    uita

    n el polvo a

    los cua

    rtos?

    Consejo para los padres:

    Conversa con los padres:

    Un

    aa li

    iay

    ada c

    sm

    p

    ventila

    Sus nios tendrn menos problem

    as de tos y alergias.

    Eviten el humo y las cenizas:

    Limpie todos los das para quitar el polvo del piso, paredes y m

    uebles. Eche agua y pase trapo hm

    edo.

    Sacuda los colchones y la ropa de cama, fuera de la casa y lejos de los nios y djelos al sol.

    Ventile bien la casa y los cuartos, antes de dormir. En el da, dejen las puertas y ventanas

    abiertas para que entre el aire y el sol.

    Su casa debe estar limpia y sin polvo:

    70

    Jaoka okantakari oka pankotsi?Cm

    o se ve esta casa?

  • Jao

    ka o

    kant

    akar

    i oka

    pan

    kots

    i?C

    mo

    se v

    e es

    ta c

    asa?

  • 72

    Jugos refrescantes de la Selva

    AguajinaIngredientes (para 6 vasos):

    3 tazas de masas de aguaje am

    aznico.

    1/2 taza de azcar.

    4 tazas bien llenas de agua hervida fra.Lavarse bien las m

    anos con agua y jabn antes de preparar la masa y antes

    de preparar la aguajina.

    Diluir en dos tazas de agua la m

    asa de aguaje y cernir.

    Volver a cernir el afrecho con dos tazas de agua ms. Botar el afrecho.

    Endulzar a gusto.

    Servir acompaando un rico alm

    uerzo o como refresco de la tarde para el

    nio.

    Preparacin:

    Chapo de Aguaje

    Ingredientes (para 6 vasos):

    12 coconas maduras y jugosas.

    4 tazas bien llenas de agua hervida fra

    en una jarra o un tazn limpio.

    1/2 taza de azcar.

    Lavamos y cortam

    os las coconas en mitades.

    Con las manos bien lim

    pias exprimim

    os el jugo de las coconas en la jarra o tazn con agua hervida fra.

    Aadim

    os azcar al gusto. Se puede servir helado o a temperatura

    ambiente.

    Preparacin:

  • Pikenkitsatakaeri apapee:

    Poinijayeteri ora shiakarontsi aisati pisam

    pijeiteri apapee:Paita abishim

    otakeri jananeki ampateki?

    Paita aneakeri sahiakarontsiki akosanoriki?Jaoka ikantari ikiantari shitsa abatsaki?Piojeiti isabiki shitsa nijaki pitsijari aisati kipatsiki?

    Jaoka

    pika

    nteari p

    am

    enantea

    riri p

    itomija

    nikipee eiro a

    ntaritsi shija

    rontsi a

    isati shitsa

    pee?

    Pinkim

    oshiretaka

    eri pika

    rajeitiri

    yanta

    jeitakeri

    pne

    iiir

    be pi

    jni

    eea

    aki

    Eiro ishi

    tirts

    anta

    ettom

    iakip

    kj

    rashi

    Kenkijantsi irashi apapee:

    Terinka aneroji shijarontsi aisati shitsa pitomijanikipe ari yantyarijeitanake kam

    etsa, tekatsi oyerine, ishintsitanakea aisati iyotanake.

    Pikibabakoteri nijaki aisati jabo, pitomijanikipee pam

    pipinitero kitaiteriki kempe aririnka iroya

    aisati impoiniji irishite.

    Irointi pimiretiari nija kotsijari aisati ikonoetakerorinka abintarontsi aisati ayaro oanarontsi

    kite aisati irobakerari.

    Pitomijanikipee otim

    atye eiro pishinetiritsi irantabete kempeji kajarashiki, ibankopeki chancho

    aisati nija pitsijayetatsiri.

    Eiro pishinetiritsi iranite karatsapaki chora timatsiri shitsa kiatsiri aitipeeki.

    Aririnka im

    onkarapinitempa 6 kashiri, pirakayeri abintarontsi pajitachari m

    ebendazol terinka albendazol pim

    peri pitomijanikipee m

    onkaratakerori apite isarentsi, irijokanteariri ishitsane.

    Paita pisampiteri, pam

    enanteariri ikemakem

    pirinka poamejeitakeriri?

    73

    Qu vem

    os en este dibujo?Paita aneakeri shiakarontsiki?

  • Lvele las manos con agua y jabn, a sus nios varias veces al da, principalm

    ente antes de com

    er y despus ir al bao.

    Solo deben tomar agua hervida o clorada y com

    er alimentos lim

    pios y frescos.

    Sus hijos no deben jugar cerca de la basura, los corrales de cerdos y las aguas contaminadas.

    No deje que anden sin zapatos porque hay parsitos que entran por los pies.

    Cada 6 meses, de una dosis de M

    ebendazol o Albendazol a sus hijos m

    ayores de 2 aos, para botar los parsitos.

    Muestra el dibujo y pregunta a los padres:

    Qu est pasando con el nio de la

    izquierda?

    Qu vem

    os en el dibujo de la derecha?

    Cmo entran los parsitos a nuestro

    cuerpo?

    Sabas que hay parsitos en el agua sucia y la tierra?

    Cm

    o pu

    ede cu

    ida

    r a su

    s hijos de la

    s d

    iarrea

    s y los pa

    rsitos?.

    Felicita la

    s cosas b

    uena

    s qu

    e hace la

    fa

    milia

    .

    Consejo para los padres:

    Conversa con los padres:

    Aleje a sus n

    os de la sucedad

    ii

    Sin diarreas y sin parsitos sus hijos crecern sanos, fuertes e inteligentes.