ManualNahuatl - copia.pdf

download ManualNahuatl - copia.pdf

of 32

Transcript of ManualNahuatl - copia.pdf

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    1/32

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    2/32

    TEMARIO PARA EL CURSO DE INTRODUCCINDE LENGUA Y CULTURA NHUATL

    1. Los sustantivos

    2. Los difrasismos nahuas

    3. Adjetivos en nhuatl

    4. Los nmeros

    5. La presentacin personal

    6. Conjugacin de verbos en presente7. Los verbos en nhuatl

    8. Prefijos de objeto

    9. Toponimia

    10. rdenes y exhortaciones

    11. Reflexivo e indefinidos

    12. Reverencial

    13. Huehuetlaholli

    14. Adverbios

    15. Preguntas y respuestas

    16. Insultos y ofensas en nhuatl

    17. Adivinanzas

    18. Ihcuac tlahtolli ye miqui

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    3/32

    1. LOS SUSTANTIVOS CON SUS RESPECTIVOS SUFIJOS O

    TERMINACIONES

    (TL, TLI, LI, IN y terminaciones irregulares construyen los sustantivos ennhuatl)

    TL TLI ITL

    Yolcatl animal tecuciztli caracolmarino

    Cuaitl cabeza

    Amatl papel Eztli sangre Xamitl adobe, ladrillo

    Zoquitl barro, lodo Ahaztli ala Xihuitl yerba, ao

    Icxitl pie Momoxtli altar Comitl olla, vasija

    Nacatl carne Cuachpantli bandera Caxitl plato, vasija

    Xaltetl graba Tlixochtli brasa , carbn Yahuitl maz azul

    Izhuatl hoja ptalo Cactli calzado Tlaquemitl ropa, tela

    Omitl hueso Maxtli ceidor , cinturn Cahuitl tiempoPetlatl petate, alfobra Tenextli cal Cahuitl rbol, madera

    Oztotl cueva Tepoztli metal, cobre Quiahuitl lluvia

    Macatl cuerda, lazo,lnea

    Necuhtli miel Omitl hueso

    Tizatl gis Xinachtli semilla Maitl mano

    Conetl beb, nio, hijo Mixtli nube Tocayitl nombre

    Tetl piedra Tzontli cabello,cabellera, manojo

    Cueyitl falda

    Tetl fuego, lumbre Miztli felino Tecihuitl granizo

    Ehecatl viento Ohtli camino Atemitl piojo

    Xochitl flor Teuhtli polvo Texihuitl turquesa

    Ihuitl fiesta, ceremonia Tecuhtli seor Chalchihuitl jade

    Cemilhuitl el da (24hrs.)

    Tlanextli luz del da Tepamitl barda, muro

    Ihhuitl pluma Metztli luna Chiquihuitl cesto

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    4/32

    IN LI IRREGULAR

    Huitzilin colibri Milli campo decultivo

    Xompipih cucaracha

    Temolin escarabajo Xalli arena Chici perro

    Chapolin chapulin Icpalli asiento, base Tzocuil jilguero

    Zolin codorniz Acalli embarcacin Huehue anciano

    Ollin movimiento Panquetzalliestandarte

    Ilama anciana

    Acocilin acocil Tecolli carbn Tozan tuza

    Tollin tule Topilli bastn,centro

    Tecpin pulga

    Capolin ciruela Copolli tocado,corona, gorro

    Tecpan palacio

    Xopilin grillo Petlacalli caja Chilpan avispa

    Michin pez, pescado Cuauhcalli huacal,jaula

    Huampo amigo

    Quimichin ratn Tlecuilli fogn Pio pollo

    Huixachin huizache Chicolli gancho Chiton chivito

    Totolin pavo (hembra) Tlaolli maiz Tlatzcan cedro

    Acuacuetzpalin iguana Ahmolli jabn Texcan chinche

    Cuetzpalin lagartija Nohpalli nopal Huanyolqui pariente

    Chacalin camaron huanyoqui pariente Tlalaala malva

    Pipiolin abeja Tlahuilli luz,antorcha

    Tzitzilih sonaja

    Zayolin mosca Tlalli tierra Mechinix verruga

    Aztilin liendre Calli casa, caja,contendero

    Ahuexoh sauce

    Ocuilin gusano Pilli noble, hijo,pequeo

    Mapach mapache

    Acuacuetzpalin iguana Colli abuelo Chilpan avispa

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    5/32

    2. DIFRASISMOS

    Es un recurso estilstico que consiste en emplear metforas caractersticas del nhuatl

    in tlilli, in tlapalli la tinta negra , los colores =la sabidura

    in cueyitl, in huipilli la falda, el vestido = la mujer

    in cozcatl, in quetzali el collar , la pluma = lo apreciable, elhijo, la hija

    in nantli , in tahtli la madre , el padre = los padres

    in chalhihuitl, in quetzalli el jade , la pluma preciosa = la belleza

    in tentli,in camatl el labio, la boca =el consejo, laexhortacin

    in teuhtli , in tlahzoli el polvo , la basura = lo que deshora

    in tetl , in cuahuitl la piedra , el palo =el castigo

    in petlatl, in icpalli la estera ,el asiento =el gobierno

    in xicohtli, in pipiolin el abejorro , la abeja =el vividor

    in huehuetl, in ayacachtli el tambor, la sonaja =la msica queacompaa al canto

    in toptli, in petlacali el cofre, la caja =lo que se guarda,el secreto

    in mitl, in chimalli la flecha, el escudo = la guerra

    in machiyotl, in octacatl la muestra, el ejemplo = la ley

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    6/32

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    7/32

    3. ADJETIVOS EN NHUATL

    Formacin de los adjetivos a partir de sustantivos

    tetl piedra tetic duro

    zoquitl lodo zoquiyo sucio

    chicoli gancho chicotic curvo

    hutztli espina huitztic puntiagudo

    iztatl sal iztayo salado

    xochitl flor xochiyo florido

    tentli labio tenyo famoso

    cuahuitl rbol cuauhtic erguido

    atl agua atic aguado

    textli harina textic molido

    nextli ceniza nexxoh empolvado

    xocotl fruto Xoxoc agrio, cido

    Huacali huacal jaula huacaltic hueco

    tezcatl espejo tezcatic vidrioso

    iztatl sal iztac blanco

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    8/32

    XOXOHUIA reverdece xoxoctic verde

    COZAHUIA se amarilla coztic amarillo

    Otros adjetivos comunes

    ADJETIVO SIGNIFICADO

    Yectli correcto

    melahuac cierto, verdadero, recto

    huehcapa alto

    Hueyi grande

    hziquitzin pequeo

    huehcatla hondoTenitl grosero

    xolopihtli tonto, chismoso

    tomahuac gordo, grueso

    patlahuac ancho, amplio

    pitzahuac delgado, esbelto

    alahuac resbaloso

    chicahuac fuerte

    canahuac delgado como papel

    tlahuanqui borracho

    camahuac hmedo

    tlaciuhiqui flojo

    huehue antiguo, viejo

    teteztic rasposo

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    9/32

    totonqui caliente

    cococ picoso

    Cecec frio

    Iyac apestoso

    4. LOS NMEROS

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    10/32

    EJERCICIO

    Nicpia __________________________xihuitl

    5. LA REPRESENTACIN PERSONAL

    EL NOMBRE

    Quen motoca?

    Nehhua notoca

    Prefijo posesivo de la primerapersona del singular

    Pronombre personal de la primera persona del singular

    EL LUGAR DE ORIGEN

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    11/32

    Canin tihualehua?

    Yohuallan nihualehua

    Lugar de procedencia Prefijo ligado de la primera persona del singular

    Canin timochantia?

    Nehhua nimochantia ipan Mexico Altepetl

    EN, SOBRE

    Prefijo ligado a la primera persona del singular

    Pronombre de la primera persona singular (YO)

    Nehhu notoca Juan nimomachtia ipanhuaxiyacan

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    12/32

    Tehhua motoca Citlali huan timomachitia ipanAcatitlan

    Yehhua itoca Javier huan mochantia ipanTlacotenco

    6. CONJUGACIN DE VERBOS EN PRESENTE

    PERSONAS DEL SINGULAR (S-personas del singular)

    1S nehhua nitlacua yo como

    2S tehhua titlacua t comes

    3S yehuua tlacua l oella come

    PERSONAS DEL PLURAL (PL- personas del plural)

    1PL tehhuan titlacuah nosotros comemos

    2PL anmehhuan antlacuah ustedes comen

    3PL yehhuan tlacuh ellos comen

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    13/32

    EJERCICIO 1 EJERCICIO 2

    7. LOS VERBOS EN NHUATL

    VERBOS INTRANSITIVOS VERBOS TRANSITIVOS

    La accin se queda en quien la realiza La accin pasa a otra persona u objeto

    nehneni caminar machtia ensear

    ihciahui cansarse pipitzoa basearyahui ir huelita agradarle

    pano pasar maca dar

    cualani enojarse toca seguir

    tlacihui ser fijo tooca sembrar

    neci parecerse ahci llegar ,alcanzar

    tlachpana barrer patla cambiar

    tlacali nacer nequi cortar

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    14/32

    paqui estar alegre quetza erguir, parar

    nemi vivir ahhua regaar

    tzcuini brincar huica llevar

    mahmahui tener miedo neltoca creer

    temo bajar quitzquia agarrar

    tlehco subir pahtia cura

    pehua comenzar namaca vender

    tzahtzi gritar tlahtlani preguntar

    patlani volar namiqui caber, embonar, merecer

    cuica cantar mati saber

    huala venir tzacua cerrar

    tlachia mirar cocolia odiar

    tlaxcaloa hacer tortillas ihtoa decir, expresar

    ihza despertar cocoa doler

    paxaaloa pasear elcahua olvidar

    calaqui entrar Palehuia ayudar

    quiza salir celia recibir

    8. LOS PREFIJOS DE OBJETO

    Cada pronombre personal cuenta con una partcula llamada prefijo-objeto lacual va antes del verbo conjugado e indica a qu persona va dirigida la

    accin

    Nech A m, me

    Mitz A ti, te, a usted

    Qui A l, a ella, le, la ,lo

    Tech A nosotros , nos

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    15/32

    Anmech /nanmech /Onmech

    A ustedes, a vosotros, os

    Quin A ellos, a ellas, les, las, los

    Los verbos anteriores neqi (querer) ita (ver) y notza (llamar) con los prefijos-objetose interpretan en tiempo presente, la accin se realizan terceras personas y afectaa las personas cuyos prefijos preceden los verbos

    Nechnequi Me quiere l a m

    Nechnequih Me quieren ellos a m

    Mitzita Te ve l a tiMitzitah Te ven ellos a ti

    Quinotza Lo llama l a otro

    Quinotzah Lo llaman ellos a l

    Technequi Nos quiere l a nosotros

    Technequih Nos quieren ellos a nosotros

    Anmechita Les ve l a ustedes

    Anmechitah Les ven ellos a ustedes

    Quinnotza Los llama l a ellos

    Quinnotzah Los llaman Ellos a otros

    NI+MIZT NIMITZ YO A TI

    NI+ QUI NIC YO A EL

    NI+ ANMECH NIMECH/ NAMECH Y O A USTEDES

    NI+ QUIN NIQUIN YO A ELLOS

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    16/32

    LA CONJUGACIN DE UN VERBO TRANSITIVO PARA EJEMPLIFICAR ELUSO DE LOS SINPRONOMBRES

    PRIMERA PERSONA DEL SINGULAR

    nehhuatl nimitz-tlazohtla te amonehhuatl nic- tlazohtla lo amo, la amonehhuatl nimech- tlazohtla los amonehhuatl niquin- tlazohtla los amo, las amo

    TI+ NECH TINECH TU A MI

    TI+ QUI TIC TU A EL / ELLA

    TI+ TECH TITECH TU A NOSOTROSTI+ QUIN TIQUIN TU A ELLOS

    TI+MIZT TIMITZ NOSOTROS A TITI+QUI TIC NOSOTROS A EL O

    ELLATI+ANMECH TIMECH/TAMECH NOSOTROS A

    USTEDES

    TI+QUIN TIQUIN NOSOTROS A ELLOS

    AN+NECH ANNECH USTEDES A MI

    AN+QUI ANQUI USTEDES A EL O ELLA

    AN+TECH ANTECH USTEDES ANOSOTROS

    AN+QUIN ANQUIN USTEDES A ELLOS

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    17/32

    SEGUNDA PERSONA DEL SINGULAR

    tehhuatl tinech-tlazohtla me amastehhuatl tic- tlazohtla lo amas, la amastehhuatl timech- tlazohtla los amamos a uds.tehhuatl tiquin- tlazohtla los amamos a ellos

    TERCERA PERSONA DEL SINGULAR

    yehhuatl nech-tlazohtla me ama (l/ella)yehhuatl mitz- tlazohtla te ama (l/ella)yehhuatl tech- tlazohtla nos ama (l/ella)

    yehhuatl anmech- tlazohtla los aman (ellos a ustedes)yehhuatl qui- tlazohtla lo ama, la ama ((l a otro u otra)yehhuatl quin- tlazohtla los ama, las ama (l a ellos o ellas)

    PRIMERA PERSONA DEL PLURAL

    tehhuantin timitz-tlazohtlah te amamostehhuantin tic- tlazohtlah lo amamos, la amamostehhuantin Timech- tlazohtlah os amamostehhuantin tiquin- tlazohtlah los amamos(nosotros a ellas)

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    18/32

    SEGUNDA PERSONA DEL PLURAL

    yehhuantin nech- tlazohtlah me aman ( ellos o ellas a m)yehhuantin mitz- tlazohtlah te aman(ellos o ellas a ti )yehhuantin tech- tlazohtlah nos aman ( ellos o ellas a nosotros)yehhuantin anmech- tlazohtlah os aman ( ellos o ellas a ustedesyehhuantin qui- tlazohtlah lo aman, la aman ( ellos/ ellas a l/ella)yehhuantin quin- tlazohtlah los aman ( ellos a otros u otras)

    TERCERA PERSONA DEL PLURAL

    anmehhuantin annech- tlazohtlah me aman (ustedes a m)

    anmehhuantin anqui- tlazohtlah lo aman, la aman (ustedes a l o ella)

    anmehhuantin antech- tlazohtlah nos amis

    anmehhuantin anquin- tlazohtlah los amis (ustedes a ellos o ellas)

    SEGUNDA PARTE

    9 TOPONIMIA

    N HUATL INTERPRETACI N EN ESPAOLMexihco (Mxico) En el ombligo del lago de la luna

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    19/32

    Tenochtitlan Lugar donde abunda la tuna con forma de piedra

    Tlaltelolco (Tlatelolco En el montculo de tierra, en la isla

    Azcapotzalco En el hormiguero

    Coyohuacan (Coyoacn) Donde allan los coyotes

    Cuauximalpan (Cuajimalpa) En el lugar de carpinterosCuauhtemoc (Cuauhtmoc) Descendi del guilaTlalpan Sobre la tierra o de paso en la tierraIztacalco Lugar de las casas blancas o de sal

    Ixtlapalapan (Iztapalapa) Donde el agua hace un giro

    Tetzcohco (Texcoco) En las plantas de TexcohtliChimalhuacan Lugar de escuderos

    Colhuacan (Culhuacn) Lugar del asilo para veteranos de guerraEhecatepec (Ecatepec) En el cerro del viento

    Chalchiuhco (Chalco) Lugar del jadeMalacachtepecMomoxco(milpa alta)

    El centro ceremonial rodeado de cerros

    Acuitlahuac (Tlhuac) Lugar donde se depositan los residuos de agua

    Xochimilco Lugar donde se cultivan floresTlacopan (Tacuba) Lugar de la jarillas (Tlacotl)

    Tepeyacac (Tepeyac) En la punta del cerro

    Huitzilopochco (Churubusco) Lugar del colibr zurdo (de Huitzilopochtli)

    Chapoltepec (Chapultepec) Cerro donde hay chapulinesPopotla (Popotla) Lugar de cierto zacate (Popotl)Atlacuihuayan (Tacubaya) Lugar donde se extrae el aguaCuautla En el bosque

    Cuaunahuac (Cuernavaca) Junto del bosqueQuetzallan (Cuetzalan) Lugar de las plumas preciosasHuexotzinco (Huejotzingo) Lugar de los pequeos saucesTecuantepec (Tehuantepec) En el cerro de las fierasTeotihucan Lugar donde la energa es adquiridaTlaxcallan (Tlaxcala) Donde abundan tortillas

    10 RDENES Y EXHORTACIONES

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    20/32

    El imperativo es un modo en el que el hablante presenta la accin en forma deorden, de imposicin de voluntad, mandato, sugerencia, consejo, exhortacin,ruego o suplica, etc. al oyente. El imperativo slo tiene el tiempo que es elpresente.

    En nhuatl el modo imperativo se usa para las segundas personas, se formapara la afirmativa con el morfemaXI.

    EJEMPLOS:

    xitlacaqui pon atencin escucha, oye

    xitlachpana barre haz el aseo

    El plural para el imperativo se forma agregando la partcula CAN para elinfinitivo, que se toma la forma conjugada de la tercera persona de singular:

    xitlapohuacan - leanxitlachpanacan - barranxitlapacan -laven ustedesxitlahcuilocan escriban ustedesxicalaquican -entren

    xiquizacan -salganximotlalican -sintense ustedes

    LA EXHORTACION

    Cuando se utiliza la partcula MAH antes de un imperativo, tiene el propsitode atenuar la orden y, en otras ocasiones, expresa encarecimiento,exhortacin, concesin, deseo. Con esta forma se suple el mandato para la1 y 3 persona del singular y el plural .La utilizacin del MAH correspondera

    al castellano al modo subjuntivo, slo como forma aproximativa.

    EJEMPLOS:

    Mah titlacuacan comamosMah timotlalican sentmonosMah tiyacan vamosMah quiilhuican que le diganMah timomachatican estudiemos

    11. REFLEXIVOS E INDEFINIDOS

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    21/32

    Prefijos, del verbo reflexivo MO, del objeto indefinido para personas TE y para

    cosas TLA. El prefijo MO hace que los verbos sean reflexivos, o sea queafecta a los mismos que lo realizan

    VERBO TRANSITIVO VERBOS REFLEXIVOS

    Quimachita le ensea momachtia se ensea =aprende, estudiaquipohua lo cuenta mopohua se cuenta, se narra, se enumeraquiita lo ve moita se vequimauhtia lo espanta momauhtia se espanta, se asustaquiehua lo eleva moehua se levanta, se elevaquitlalia lo coloca, lo pone motlalia se sienta, se asienta, se colocaquiquetza lo yergue, lo para moquetza se para, se pone de pie

    quinamaca lo vende monamaca se vende, se endeuda

    Anteponiendo los prefijos del sujeto se conjuga de la siguiente maneraNimomachtia yo aprendoTimomachtia t aprendesMomachtia l o ella aprendeTimomachtiah nosotros aprendemosAnmomachtiah ustedes aprendenMomachtiah ellos o ellas aprenden

    En la lengua nhuatl clsica, en la variante de la zona de Milpa Alta y parte delestado de Morelos los prefijos se posesin, ms los prefijos de sujeto son losque funcionan como reflexivos. EjemplosNinoaltia me baoTimoaltia te baasTitoaltiah nos baamosAnanmoaltiah se baan ustedes

    TE, este prefijo indica que no hay objeto directo especfico, pero se sabe queel verbo alude a la gente

    Tetlazohtla l o ella ama a alguien (la gente)Nitepohua yo cuento a la genteTitepahtia t curas a la genteAntemachtiah ustedes ensean a la gente

    TLA este es otro prefijo indefinido hace referencia a cosas, sin especificar elobjeto

    Tlanamaca l o ella vende algo, vende cosasNitlapohua yo cuento cosas, yo cuento algo

    Nitlacohua yo compro cosas, yo compro algoNitlahuatza yo seco algo al sol

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    22/32

    12. REVERENCIAL

    El reverencia es una forma de hablar a personas que por su calidad moral,funciona comunitaria (mayordomos), edad, etc., merece ser tratada con respeto.a las personas jvenes tambin se les habla con un lenguaje honorfico. En lafamilia entre esposo se habla con el lenguaje y los hijos estn obligados hablarde este modo a sus padres.

    EJEMPLO DE USO DE VERBOS REVERENCIALES

    xitlacua come ximotlacualti coma usted

    xipano pasa ximpanoltitzino pase usted

    timomachtia estudias timomachtihzinoa usted estudia

    tle ticnequi? qu quieres? tlen timonequiltia? qu desea usted?

    xitlanamaca vende ximotlanamaquili venda usted

    amo xichoca no llores amo ximochoquili no llore usted

    nimitztlazohtla te amo nimitzmotlazohtilia lo aprecio a usted

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    23/32

    13. HUEHUETLAHTOLI

    IHQUIN QUINONOTZAYAYAH CE ALTEPETEQUIHUA

    EXORTACION A UN FUNCIONARIO

    Auh, ihuan omitzmahti, omitzicxiti, in Totecuh,omitztlapalti, omitzcuitlapilti in ipan onoc, in ipan momoyauhtoc

    cecenmantoc in matzin, in motepetzin.In ticyacana, in tiquizcaltia, in ticnenequiltia;inic omitzihucuilo, inic omitzpoyauh in Totecuh,ihuan omitztenti, omitztlanti, omitztleyoti,omitzmahuizoti; inic omitztetzilo,inic omitzapan, inic omitztuzahui, inic omitzpotoni,inic omitzpanti, inic omitzteteuhti.

    Y el seor (Ometeot) te ha dado manos, pies (capacidad);A t te dio el ala, la cola (lo que es sostn y gua, o sea el pueblo)el cual en tu agua, en tu monte (o sea en tu ciudad)est disperso, se esparce (habita la gente).T lo guas , tu lo conduces ( al pueblo), haces que lo amen ( el pueblo a Dios)por eso te pint , te puso color el seor nuestro (puso en ti sabidura)y te puso labios , te puso dientes ( te dio palabras para convencer, y los dientes ,en

    alusin a las fieras , para castigar);te dio dignidad, te dio honra, te fortaleci, te dio vestidura, te puso barniz blanco(te prepar, te confort), te atavi con plumas, te sobrepuso (te eligi), te ha dadofirmeza.

    Ca ye titenantzin, ca ye titetahtzin; ca ye titlacazcaltia, ca ye

    titlacahuapahua, ca timalcoche, ca titeputze, huey in mocuexan, huey inmomamalhuaz, ca tipochotl, ca tihuehuetl, ca ticehuallo, ca ticauhyo;tizcallo, timalacayo, ticeuhtli, tipahtli

    Porque eres madre de la gente , padre de la gente (eres gua) , porque ya educas alos hombres, ya los instruyes; eres protector, eres amparador, gr5ande es lo quecargas, grande es tu responsabilidad, porque eres ceiba, eres ahuehuete (eresautoridad, que como los rboles dan amparo), porque das sombra ,das proteccin;porque eres apoyo ,das abrigo; eres alivio, eres remedio

    (Fragmento del Huehuetlahtolli la antigua palabra,libro de los huehuetlahtolli, nueva transcripcin y versin de los textos nahuas

    pp 378,379,382,383)

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    24/32

    14. ADVERBIOS

    DE TIEMPOaxcan ahora

    moztla maana

    yalhua ayer

    huiptla pasado maana

    nayopa dentro de cuatrodas

    yehuiptla anteayer

    momoztla cada da , diario

    cualcan temprano

    yohuatzinco en la madrugada

    tlahca antes de medioda

    tonalnepantla medio dateotlac en la tarde

    yohuac Noche

    yohualnepantla media noche

    tonayan de da

    yohuan anoche

    yohuayan en la noche

    achto antes, primero

    achtopa primeramente

    nochipa siempre

    ayic Nunca

    zatepan despus

    niman luego, enseguida

    quemanian a veces

    MODOcuali bien

    ahmo cuali no bien

    ocachi cuali mejor

    yolica despacio

    iciuhca aprisa

    ihquinin As, de este

    modoihconon as de esemodo

    cualica est bien

    melahuac est correcto,es cierto

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    25/32

    CANTIDAD

    achi un poquito

    ocachi otro poquito, ms

    miac mucho

    cenca, nel, huel muy

    tepitzin, achitzin poquito

    ocachi tepitzin ms poquito, menosamitla, ahmo tlein nada

    AFIRMACIN

    quema, quena si

    noihqui, nohquia tambin

    noihhuan tambin con

    NEGACIN

    ahmo, axcana no

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    26/32

    15. PREGUNTAS Y RESPUESTAS

    TLEIN? Para preguntar por algotlein inin? qu es esto?tlein inon?qu es eso?tlein tiquihtoa? qu dices?tlein ticnequi? qu quieres?tlein ticnequi qu sucedi?tlein quiihtoznequi? qu significa?tlein itapal? de qu color es?

    tlein mitzcocoa?

    TLEICA? Para preguntar por causa, razn o motivo de algotleica tiyaz? por qu te vas?tleica amo timocahuaz? por qu no te quedas?tleica tichoca? por qu lloras?tleica ticualani? por qu te enojas?tleica mitzcocoa? por qu te duele?tleica ihconon omochiuh? por qu sucedi as?

    ayohmo tampoco

    nion tampoco

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    27/32

    CATLEIN? Para preguntar por alguna seleccin en especficocatlein ticnequi? cul quieres?catlein mitzpactia? cul te gusta?catlein moaxca? cul es tuyo?catlein yehhuatl? cul es?catlein oc achi cualli? cul es mejor?catlein oc achi cualtzin? cul es ms bonito?

    QUEIN? Para preguntar por el modo, la manera o la forma de algoquein motoca? cmo te llamas? cul es tu nombre?quein otiquihto? cmo dijiste?

    quein nicchihuaz? cmo lo hare?quein omochiuh? cmo sucedi?quein otihuala? cmo viniste?quein timomachilia? cmo te sientes?quein tiyetica? cmo ests?

    QUEZQUI? Para preguntar por cantidad

    quezqui xihuitl ticpia? cuntos aos tienes?quezqui moicnihuan? cuntos son tus hermanos?quezqui moconehuan? cuntos son tus hijos?quezqui yehhuan? cuntos son ellos?quezqui ticnequi? cuntos quieres?quezqui ipatiuh? cunto vale?quezqui tlahtolli ticmati? cuntos idiomas sabes?

    QUEMAN? Pregunta por tiempo

    queman omochiuh? cundo sucedi?queman tiyazque? cundo iremos?queman timoitazque? cundo nos veremos?queman ticchihuazque? cundo lo haremos?queman timocentlalizque? cundo nos reuniremos?queman timocuepaz? cundo regresars?queman ticenpaxalozque? cundo iremos de paseo?

    AQUIN? Pregunta por alguien

    aquin yehhuatl? quin es el?aquin monamic? quin es t pareja?

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    28/32

    aquin tic-huelita? quin te agrada?aquin iaxca? de quin es?aquin motahtzin? quin es tu padre?aquin iconeuh? quin es su hijo?

    CANIN? Pregunta por lugar, por ubicacincanin tiyaz? a dnde vas? a dnde irs? canin otiyauh? a dnde fuiste? canin timochantia? a dnde habitas? canin tihualehua? de dnde eres? canin titequiti? dnde trabajas? canin timoitazque? dnde nos veremos?

    CAMPA? Pregunta por rumbo, por qu direccincampa titequiti? por dnde trabajas?campa tiyazque? por dnde iremos?campa tiyahue? por dnde vamos?campa moaltepetzin? por dnde es tu pueblo?campa otipaxaloto? por dnde fuiste a pasear?

    ICA TLEIN? Pregunta con qu o para qu?ica tlein ticchihuazque inon? con qu haremos eso?ica tlein niquiihcuiloz? con qu lo escribir?ica tlein nic-huicaz? con qu lo llevar?ica tlein motequiuhtia inon? para qu sirve eso?

    TLEIN IMAN? Pregunta por un lapso de tiempo, pregunta por horatlein iman in axcan? qu hora son ahorita?tlein iman tihualaz? a qu hora vendrs?tlein iman timoitazque? a qu hora nos veremos?tlein iman yalhua ihcuac onimitzpaxalo? ayer qu hora era cuando te visit?

    IHUAN AQUIN? Pregunta con quinihuan aquin timonamictiz? con quin te vas a casar?ihuan aquin otimomachtih? con quin estudiaste?ihuan aquin otiahcito? con quin fuiste?ihuan aquin timihtotiaya? con quin bailabas?

    Algunas formas para responder valindose del artculo IN

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    29/32

    Cain tiyaz? In cain ye onimitzilhuihcaA dnde vas? A donde ya te haba dicho

    Tlein ticnequi?In tlein ye ticmatiQu quieres? Lo que t ya sabes

    Quein omochiuh? In quein achto ye otechilhuihqueCmo ocurri? Como ya antes nos lo advirtieron

    Queman timoitazque occepa? In queman occepa timocentlalizque nicanCundo nos veremos nuevamente? Cuando nos volvamos a reunir aqu

    Aqu yehhuatl? In aquin mitztlaneuhti in xochicuicaamatl

    Quin es l / ella? l / la que te prest el libro de poesa

    16. INSULTOS Y OFENSAS EN NHUATL

    Los insultos en nhuatl son distintos a los que se usan en espaol, no slo porlas palabras sino por el concepto mismo de las ofensas y el contexto en quese usan. Lo que en espaol pudiera ser ofensivo quiz en nhuatl no cause tal

    impacto, lo mismo puede suceder con un insulto en nhuatl, si no se conoceel concepto de tal expresin quiz slo cause gracia y nada ms.

    Por ejemplo itzcuintli, perro en nhuatl, se usa para denotar cario, aprecio,por eso los padres usaban esa palabra para referirse a sus hijos en alusin alperrito mexicano, travieso, juguetn y carioso, de ah proviene la palabraescuincle para referirse al nio. Sin embargo en espaol decirle perro aalguien se suele hacer con sentido despectivo.

    Ixtomahuac, se usa para decir que alguien es tonto, literalmente significa ojosgordos la raiz ix, viene de ixtli, rostro, se usa para referirse a los ojos

    (ixtololohtli) pues los ojos reflejan la personalidad de alguien; personalidad se

    PREGUNTA AFIRMACI Ncain dnde? In canina dondetlein qu? in tlein el que , lo que, el quein cmo? in quein... como, a manera dequeman cundo? in queman cuando , el da queaquin quin? in aquin el que, la persona que

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    30/32

    dice in ixtli in yolotl. Alguien que tiene los ojos gordos, no puede ver conclaridad y anda a tontas, adems como tonto carece de personalidad.

    Otro ejemplo es cuamalacatl (cabeza de rueda), este insulto puede parecermuy ingenuo, pero se refiere a que alguien no razona, que le da vueltas lacabeza, que es un tonto. Existen otras formas de insulto en nhuatl, son:

    xolopihtli tonto, chismoso, locoxoxoh o huihui tonto idiota, estpidotlahuelioc idiota, malvado, maldito, loco

    Sin embargo no se usa como se suele hacer en espaol, en vez de afirmar:eres un tonto eres un idiota eres un locoo cmo eres estpido!

    En nhuatl se prefiere la forma imperativa e interrogativa en vez de laafirmativamaca xiixtomahuatinemi no vivas como tontomah amo xixoxoh no vaya a ser que seas un estpidoamo xihuihui no seas imbcilamo xixolopih no seas tonto, no seas chismoso

    A si podemos encontrar por ejemplo en el huehuetlahtolliexpresiones como:

    Auh zan ce monacaz ticchihuaz, ca intlaa oppa otinotzaloz, ye titlahueliloc

    titlaciuhqui, ticuitlatzol, ticuitlanamaca ipan timachozSlo una vez tiene que or, pues si dos veces se te llama, te tendrn por idiota, porperezoso, negligente, tonto

    inic amo mopan moihtoz tixolopihtli...para que no digan que eres estpido

    17. ADIVINANZAS

    Caxitl, tlacualli huan ixcollitlein inin?

    Quipia itzon huan amo quipia itzontecon quipia itlan huan amo quipiaicamac

    tlein inin?

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    31/32

    Yayahuic iyollo, pitzahuac inacayotzin, yacahuitzitic iicxi huan iicniuhitocay amatzinaquin yeh?

    Ce huehuetzin quipia yeyi iicxi huan icamac quipia zan ce itlantlein inon?

    Ce xicalli matlatic tlein teentoc ica miac izquixochitltlein inon?

    18. IHCUAC TLAHTOLI YE MIQUI

    Cuando muere una Lengua

    Miguel Len Portilla

    Ihcuac tlahtoli ye miquinochi in teoyotl,cicitlaltin, tonatiuh ihuan metztli,

    nochi in tlacoyotlneyolnonotzaliztli ihuan huelicamatiliztli

  • 7/27/2019 ManualNahuatl - copia.pdf

    32/32

    ayocmo neci inon tezcapan

    Ihcuac tlahtoli ye miquih

    nochi tlamantliin cemanahuac,teoatl, atoyatl, yolcamecuauhtin ihuan xihuitlayocmo nemililohayocmo tenehualohtlachializtica ihuancaquiliztica ayocmo nemi

    Quinihcuac motzacuanohhuian altepepanin tlanexilotl,in quixohuayanin ye tlamahuizolo occeticain teoyotl, in tlacayotl

    Ihcuac tlahtoli ye miquiitlazohticatlahtol,imehualiz elltemiliztli ihuan tetlazohtlaliztliahzo huehue cuicatl,ahzo tlahtoli, tlatlauhtliztli,

    amacah in yuh ocatca,hueliz occepaquintenquixtiz

    Ihcuac tlahtoli ye miqui,occequintin ye omihquehihuan miac huel miquizqueh,tezcatl maniz poztequinetzatzililiztli icehualocemihcah necahualo,totlacayo motolinia.