1

Ámbito científico tecnolóxico

Módulo 1 Bloque 6.O relevo terrestre e a súa evolución

Educación a distancia semipresencial

Educación secundaria

para persoas adultas

2

Índice

1. Introdución ................................................................................................................. 3

1.1 Descrición da unidade didáctica .................................................................................... 3 1.2 Coñecementos previos ................................................................................................. 3 1.3 Obxectivos .................................................................................................................... 4

2. Secuencia de contidos e actividades ...................................................................... 5 2.1 Procesos xeolóxicos externos ....................................................................................... 5

2.1.1 A enerxía do Sol ................................................................................................................................................. 5 2.1.2 Axentes xeolóxicos externos .............................................................................................................................. 5 2.1.3 Procesos xeolóxicos externos ............................................................................................................................ 6

2.2 Procesos xeolóxicos internos ...................................................................................... 10 2.2.1 Manifestacións da enerxía interna da terra: actividade sísmica e volcánica .................................................... 10 2.2.2 Riscos sísmico e volcánico .............................................................................................................................. 10 2.2.3 Relación do ciclo xeolóxico e a formación de rochas e minerais ..................................................................... 13 2.2.4 Rochas e minerais frecuentes en Galicia .......................................................................................................... 13

2.3 Formación do solo e a súa importancia ...................................................................... 19

3. Actividades complementarias……………………………………………………………21 4. Exercicios de autoavaliación 5. Solucionarios ......................................................................................................... ..24

5.1 Solucións das actividades propostas 5.2 Solucións das actividades complementarias 5.3 Solucións dos exercicios de autoavaliación

6. Glosario .................................................................................................................... 26 7. Bibliografía e recursos ............................................................................................ 27

3

1. Introdución

1.1 Descrición da unidade didáctica

A Terra cambia. Esta realidade resúltanos obvia ao vermos os efectos producidos por unha erupción volcánica, por un tsunami, por unha tormenta ou por unha riada. Para se adapta- ren a unha Terra en continuo cambio, os seus habitantes, os seres vivos, tamén deben cambiar, evolucionando ao longo do tempo nun proceso de aparición e desaparición de especies. Hoxe en día empezamos a descubrir que a influencia é recíproca, e que a presen- za de vida tamén condiciona (de xeito imprescindible, aínda que menos evidente) os pro- cesos naturais do noso planeta.Para o estudo da enorme complexidade destes cambios convén diferenciarmos a súa natureza, que abordaremos en cada parte da unidade: O relevo destrúese debido á acción dos axentes xeolóxicos externos, activados pola

enerxía do Sol. O relevo constrúese pola acción dos axentes xeolóxicos internos, orixinados pola ener-

xía do interior da Terra. O relevo e os seres vivos forman a paisaxe. Mutuamente condiciónanse e modifícanse.

A enerxía que empregan os seres vivos procede do Sol. Os seres vivos cambian e evolucionan, adaptándose a un medio sempre cambiante

1.2 Coñecementos previos A atmosfera é a capa gasosa que envolve a Terra. Os axentes atmosféricos teñen capacidade de ruptura e de transformación das rochas no

lugar onde estas se atopan. A hidrosfera está constituída polo conxunto de augas que existen no noso planeta. A auga da hidrosfera está nun 97 % en mares e océanos, e só o restante é auga conti-

nental, repartida principalmente nos casquetes glaciares, e auga subterránea; e unha pe- quena porcentaxe esvara pola superficie pola acción da gravidade, dando lugar a torren- tes, ríos e lagos.

A auga en todas as súas formas pode fragmentar unha rocha e mobilizar os fragmentos. Os solos orixínanse por alteración das rochas debido á acción da auga, aos axentes at-

mosféricos e aos seres vivos. A xeosfera constitúe a parte máis interna da Terra e fórmana rochas. Os materiais da xeosfera distribúense en capas concéntricas: codia, manto e núcleo. Fenómenos xeolóxicos como a formación de montañas, o movemento dos continentes,

os volcáns e os terremotos son manifestacións da enerxía interna da terra.

4

A Terra formouse hai 4500 millóns de anos, pero conserva unha boa parte da súa in- mensa enerxía en forma de calor.

A distribución dos continentes variou ao longo da historia da Terra. O fondo oceánico estase a renovar de xeito lento e continuo.

1.3 Obxectivos O planeta Terra non debe ser considerado como algo estático e independente da vida, se- nón como un gran ecosistema, con compoñentes vivos e compoñentes inertes influíndose mutuamente dun xeito tal que determinan a súa evolución conxunta. Que a Terra é un pla- neta en constante cambio é evidente, tamén o é o feito de como eses cambios puideron propiciar e condicionar a aparición e a posterior evolución das formas de vida. Pero só re- centemente estamos a apreciar a sutil pero importante influencia dos seres vivos no fun- cionamento e na evolución do propio planeta. Logo do estudo da unidade serase capaz de: Diferenciar os efectos da meteorización e dos axentes xeolóxicos externos sobre a mo-

delaxe do relevo en situacións concretas (medio natural, fotografías de paisaxes, etc.). Comprender a importancia da conservación do solo pola extrema lentitude da súa for-

mación e a rapidez da súa destrución. Xustificar os cambios que lles ocorren ás rochas no seu ciclo.

5

2. Secuencia de contidos e actividades

2.1 Procesos xeolóxicos externos 2.1.1 A enerxía do Sol

O relevo modifícase á medida que se alteran as rochas debido á acción dos axentes xeoló- xicos externos (a auga nos seus estados, os seres vivos e os axentes atmosféricos). O nome de axentes externos refírese á orixe da fonte que os activa, a enerxía do Sol, externa á Te- rra. A enerxía solar é a responsable destes axentes ao incidir os raios solares con distinta inclinación (e por tanto con distinta intensidade) segundo a latitude, provocando un dese- quilibrio térmico.

Actividade resolta

Relacione a orixe dos axentes xeolóxicos externos e o desequilibrio térmico xerado pola incidencia dos raios solares en distintas latitudes da Terra.

2.1.2 Axentes xeolóxicos externos

Os axentes xeolóxicos externos poden ser pasivos ou activos: Pasivos: producen a disgregación da rocha, pero non mobilizan eses fragmentos. Son

os axentes atmosféricos: temperatura, humidade, osíxeno, etc. Activos: capaces de fragmentar unha rocha e mobilizar os fragmentos. Son:

– Auga. Actúa de diversas maneiras: – Chuvia: desgasta o chan e arranca pequenos anacos, que son arrastrados. – Augas continentais superficiais que, en forma de torrentes, ríos, etc. Atúan con

distinta intensidade.

Solución

Ao ser a Terra redonda, algunhas zonas reciben máis enerxía que outras. Por exemplo, nos Polos, os raios solares inciden sobre a superficie da Terra de forma inclinada e quentan menos, entanto que no Ecuador son case verticais e quentan máis. Este desequilibrio térmico vai ser compensado polos movementos que reparten a enerxía desde as zonas máis cálidas ás máis frías, e constitúen os axentes xeolóxicos externos, na atmosfe- ra (o vento) e na hidrosfera (chuvia, ríos mares etc).

O desequilibrio térmico tende a ser compensado polos movementos que se producen na atmosfera (movementos do aire) e na hidrosfera (movementos das augas), que mobilizan a enerxía desde as zonas máis cálidas ás máis frías, estes movementos, activados pola enerxía solar e impulsados coa forza da gravidade, constitúen os axentes xeolóxicos externos.

6

– Xeo nas zonas glaciares e periglaciares. – Augas mariñas, pola acción das as ondas e as correntes, é a abrasión. – Augas subterráneas procedentes da auga de chuvia que se filtra ao interior.

– Seres vivos. Nomeadamente a vexetación, rompe as rochas coas súas raíces e fixa o solo das montañas, co que impide que sexa arrastrado polas chuvias. Ademais, as ac- tividades humanas modifican e cambian a paisaxe. – Vento. Arrastra pequenas partículas que ao golpear contra as rochas as desgasta.

2.1.3 Procesos xeolóxicos externos

A acción combinada dos axentes xeolóxicos e a gravidade orixina os procesos xeolóxicos externos que actúan sobre o relevo. Son os seguintes: Meteorización: destrución das rochas superficiais dos continentes pola acción da at-

mosfera. Realízase mediante procesos físicos e químicos. – Meteorización física ou mecánica: consiste na rotura das rochas sen modificar a súa

composición química. É característica de climas fríos, desérticos e de zonas costei- ras. Pódese producir por varios procesos: – Dilatación-contracción da rocha, pola acción en cuña da auga ao conxelarse nas

fendas. Este fenómeno se coñece como xelifracción. – Crecemento de cristais de sales disolvidos na auga en fendas das rochas – Acción dos seres vivos, como as raíces e os animais, que perforan a terra (miño-

cas, formigas ou toupas) e, especialmente, a actividade humana. – Meteorización química: consiste na alteración química das rochas debido ás reac-

cións químicas entre os gases atmosféricos e os minerais da rocha. É característica do clima ecuatorial e temperado húmido. Os principais procesos químicos son: – Hidratación, ou incorporación de moléculas de auga na estrutura cristalina dal-

gúns minerais. – Disolución, ou eliminación pola auga de compoñentes de rochas salinas, como o

xeso ou a halita, que se disolven facilmente na auga.

– Hidrólise, ou rotura da estrutura cristalina da rocha por efecto da auga disociada (H+, OH-).

– Carbonatación ou acción do CO2 atmosférico co carbonato de calcio (CaCO3) nas rochas calcarias.

– Oxidación ou acción do O2 atmosférico disolvido na auga sobre as rochas, como ocorre en aquelas que teñen un alto contido en ferro.

Erosión: desgaste e rotura das rochas superficiais pola acción dos axentes xeolóxicos externos.

Transporte: proceso mediante o que os fragmentos erosionados se transportan cara a zonas máis baixas. Pódeo realizar o mesmo axente que erosionou ou outro distinto. Po- la natureza dos axentes responsables, o transporte sempre leva consigo erosión.

Sedimentación: depósito dos fragmentos e dos produtos resultantes da súa alteración en zonas baixas dos continentes e, sobre todo, nos océanos.

7

Os depósitos acumulados dan lugar a sedimentos, dispostos en capas xeralmente hori- zontais, denominadas estratos. Despois de millóns de anos os estratos han dar lugar ás rochas sedimentarias mediante un proceso coñecido como litificación ou diaxénese.

Os procesos externos destrúen o relevo, xa que contribúen a erosionar as zonas altas dos continentes, transportando os materiais e acumulándoos nas zonas baixas. O resul- tado co tempo é un relevo chan ou vello.

Actividades resoltas

Describa os procesos de meteorización física dos seguintes debuxos:

Indique algún tipo de rocha susceptible de sufrir oxidación.

Solución

As rochas ferruxinosas son susceptibles de oxidarse pola presenza de ferro. Este ao oxidarse cambia a com- posición química da rocha que perde consistencia e se rompe con máis facilidade.

Solución

Os debuxos representan o fenómeno de xelifracción. A auga da chuvia introdúcese nas fendas e poros das rochas. Ao diminuír a temperatura por debaixo de 0ºC, a auga conxélase. O xeo así formado ocupa máis volume que a auga líquida e actúa como unha cuña, premendo as paredes

das fendas

8

Actividades propostas

S1. Indique a diferenza entre meteorización e erosión? S2. Observe os debuxo e complete a seguinte táboa relacionando as formas de rele-

vo das augas continentais cos axentes xeolóxicos e cos procesos externos:

Forma Axente ou axentes

responsables Proceso

predominante

Formas de relevo das augas continentais

To

rrente

Augas continentais superficiais

Erosión

Fe

rvenz

a

Co

va

Me

andr

o

2.2.1 A enerxía do interior da Terra

O interior da Terra áchase a máis de 4 500 ºC. Hai catro fontes que o manteñen quente: A desintegración de isótopos radioactivos que se atopan contidos no manto

terrestre e que liberan a maior parte da calor do interior da Terra (ata nun 90 %). A calor residual da orixe da Terra, que aínda continúa liberándose. A calor liberada durante a seguinte etapa na formación da Terra, a diferenciación

gravi- tatoria, que, como a calor orixinal, aínda non se disipou de todo. A calor latente que xorde do núcleo que, ao arrefriarse, expándese.

A liberación desta enerxía cara ao exterior é responsable dos procesos xeolóxicos internos.

2. Fenómenos debidos á enerxía interna da Terra: volcáns e terremotos 2.1 Os volcáns

Un volcán é unha fenda na cortiza terrestre pola que saen ao exterior unha mestura de materiais fundidos que denominamos magma. A saída de materiais ao exterior denomínase erupción. Nunha erupción volcánica son expulsados ao exterior produtos volcánicos moi variados:

9

Produtos volcánicos

Sólidos

Lavas

Gases

Bombas volcánicas: grandes pedazos de lava solidificada que poden chegar a pesar máis dunha tonelada. Lapilli: pequenos anacos de lava. Cinzas: partículas moi finas que sonlanzadas a grande altura.

Magma que sae ao exterior, fluído e a unha temperatura entre 700 e 1200 ºC.

Vapor de auga, dióxido de carbono, dióxido de xofre, nitróxeno, etc.

Os produtos volcánicos saen desde unha cámara

magmática en que se acumulan, a través de fracturas na codia terrestre, as chemineas, e cada unha con orificios de saída á superficie chamados cráteres. O magma perde os gases e transfórmase en lava que se solidifica no exterior e pode chegar a formar un cono volcánico. Os volcáns poden pasar por períodos longos de inactividade e, nun momento determinado, volverse activos. Non todos os volcáns teñen o mesmo tipo de erupción. Hainos en que a saída do magma é de xeito "tranquilo" e outros nos que vai acompañada de violentas explosións. Isto depende das características dos magmas. 2.2 Tipos de volcáns: – Hawaiano: ten erupcións tranquilas e o magma é moi fluído. – Estromboliano: o magma é máis denso e as erupcións violentas. – Peleano: os que teñen o magma máis denso o que provoca violentísimas explosións.

Volcán hawaiano Volcán estromboliano Volcán peleano 2.3 Terremotos ou sismos

10

Outra manifestación da enerxía interna da Terra son os terremotos ou sismos. A liberación de enerxía provoca bruscos movementos das capas máis superficiais da codia terrestre que teñen a súa orixe na fractura e desprazamento de grandes masas rochosas. O lugar do interior da Terra onde se orixina o terremoto chámase hipocentro. O lugar da superficie da Terra que está a menor distancia do hipocentro chámase epicentro. A enerxía liberada nun terremoto transmítese, a partir do hipocentro, por medio de ondas sísmicas similares ás que se producen cando deixamos caer unha pedra na auga. Algunhas destas ondas móvense polo interior da Terra e outras fano pola superficie. Estas últimas son as responsables dos graves danos que causan algúns terremotos. A cantidade de enerxía que se libera nun terremoto chámase magnitude e mídese coa escala de Richter. Esta escala atribúe a cada sismo un valor entre 1 e 10, en sentido ascendente en función da enerxía liberada no mesmo. Os terremotos de menor magnitude só son apreciados polo instrumentos de medida, chamados sismógrafos.

2.3 Estudo do orixe dos volcans e terremotos e a sú distribución xeográfica

A Terra formouse hai 4500 millóns de anos. Malia ese tempo, conserva unha boa parte da súa inmensa enerxía en forma de calor. Esta calor interna é a orixe da intensa actividade xeolóxica. A actividade no interior terrestre maniféstase con especial intensidade nalgunhas zonas da litosfera.

A codia terrestre non é unha estrutura fixa, senón que nela podemos atopar moitos fenó- menos xeolóxicos (formación de montañas, movemento dos continentes, volcáns, terremo- tos e formación dalgún tipo de rochas) orixinados pola enerxía interna do noso planeta, que fan que a superficie terrestre estea nun lento pero continuo cambio.

Para entender como inflúe a enerxía interna da Terra nestes fenómenos xeolóxicos de- bemos ter en conta: • Alta temperatura do núcleo terrestre: os científicos calcularon que o núcleo

terrestre se acha a unha temperatura superior aos 4.000 ºC e a altísima presión. • Correntes de convección do manto: os materiais do manto próximos ao núcleo

están a maior temperatura que os situados próximos á codia. Isto fai que teñan unha menor densidade e ascendan cara ao exterior. Ao chegar á zona superior máis fría diminúe a súa temperatura, aumenta a súa densidade e descenden. Así fórmanse unhas correntes circulares chamadas correntes de convección do manto.

11

As rochas do manto móvense de xeito ascendente e descendente dependendo da súa temperatura, en correntes de convección, moi parecidas ás que aparecen nun líquido sometido a unha fonte de calor

• Saída do magma cara ao exterior da codia: estas correntes do manto arrastran

gran- des masas de rochas moi quentes desde o manto cara á superficie. As rochas fundidas constitúen o magma. Aínda que a litosfera é unha capa ríxida que evita que o magma saia cara ao exterior, en ocasións este escapa a través dos límites entre as placas litosféricas, ou crea fendas nas zonas máis delgadas da codia, normalmente correspondente á oceánica.

Cando se sitúan sobre un mapa os volcáns e os terremotos encóntrase que as súas zonas de distribución coinciden totalmente.

Análise combinada das zonas volcánicas e das zonas sísmicas

12

As zonas máis activas da litosfera son aquelas nas que se producen contactos entre placas. Nestes contactos ou límites, as placas sepárase (diverxen), chocan (converxen) ou deslízanse cunha intensa fricción. As zonas da Terra onde se localiza unha maior cantidade de volcáns e se producen con maior frecuencia terremotos son o círculo de lume do Pacífico, a dorsal do Atlántico, que o recorre de norte a sur, e unha liña transversal que percorre o Mediterráneo, Asia Menor, o norte da India e China. . Actividades propostas

S12. Debuxe un volcán e indique as súas partes. S13. Faga un esquema que indique os produtos que pode botar ao exterior un volcán nunha erupción. S14. Que é un terremoto? Por que se producen? S15. Cal é o lugar da superficie da Terra que sufrira os maiores efectos dun terremoto?

3. 3. Valoración do papel da enerxía interna na formación dos materiais terrestres: rochas magmáticas e rochas metamórficas Os materiais que constitúen o noso planeta organízanse en substancias puras de composición constante, que chamamos minerais, que á súa vez, nalgúns casos, se agrupan para daren lugar as rochas. 3.1 Rochas magmáticas e metamórficas Algunhas destas rochas fórmanse no interior da Terra e, por iso, reciben o nome de rochas endóxenas, son as rochas magmáticas ou ígneas e as rochas metamórficas. Outras, pola contra, fórmanse no exterior da Terra e reciben o nome de rochas esóxenas, trátase das rochas sedimentarias. 3.1.1 Magmáticas ou ígneas: xéranse a partir da solidificación dos magmas. Cando solidifican lentamente, no interior da codia, reciben o nome de intrusivas ou plutónicas. Se a solidificación é rápida, e ten lugar despois de saír ao exterior, dicimos que son efusivas ou volcánicas.

13

Granito: rocha magmática plutónica Outros exemplos de rochas magmáticas intrusivas

Aínda que se forma no interior da Terra. Diorita Sienita Gabro , os axentes xeolóxicos externos erosionan os materiais máis superficiais Caracterízanse pola presenza de grandes cristais, e déixano ao descuberto formando claramente visibles e froito do arrefriamento paisaxes características lento no interior da Terra Basalto: rocha magmática volcánica Outros exemplos de rochas magmáticas efusivas

Fórmase no exterior da Terra ao arrefriaren Pumita Obsidiana Andesita rapidamente os materiais expulsados polos Caracterízanse pola ausencia de cristais, volcáns. polo seu rápido arrefriamento 3.1.2 Rochas metamórficas: fórmanse a partir doutras rochas que se ven sometidas a metamorfismo (elevadas presións ou temperaturas). O aumento de presión provoca un proceso de compactación e de orientación en láminas dos minerais que forman as rochas metamórficas dándolles así, en moitos casos, un aspecto característico chamado xistosidade.

14

Xistosidade. Textura típica de moitas rochas metamórficas

Lousa Xisto Gneis Mármore Cuarcita Tres exemplos de rochas metamórficas con textura foliada. Pola contra, aínda que tamén son Nelas distínguense doadamente as láminas rochas metamórficas, teñen textura provocadas pola presión non foliada Para estudar as rochas e recoñecelas empréganse os criterios xa citados: minerais que as compoñen, presenza de cristais e o seu tamaño, e orientación dos materiais. 4. O ciclo das rochas

A Terra é un planeta dinámico, cos seus elementos en constante movemento e transforma- ción. O relevo actual da Terra é o resultado da combinación das forzas internas, que o cre- an, e das externas, que o destrúen e modelan. Do mesmo xeito, as rochas cambian co paso do tempo, seguindo unha evolución coñecida como ciclo das rochas. O ciclo é continuo no tempo, é dicir, calquera tipo de rocha pode transformarse, se o tempo e as condicións o permiten, noutra distinta.

A orixe do ciclo son os procesos xeolóxicos externos e internos. Os procesos externos actúan sobre as rochas da superficie terrestre mediante meteorización, erosión, transporte e sedimentación, orixinando sedimentos, que tamén conteñen restos de seres vivos.

Nas zonas de subducción, á medida que os sedimentos se acumulan, o aumento da pre- sión e da temperatura vai orixinando primeiro as rochas sedimentarias e, a profundidades maiores, as rochas metamórficas.

Ao continuar o afundimento, esas rochas poden chegar a fundirse, orixinando magma. Parte do magma arrefece lentamente na profundidade e dá lugar a rochas plutónicas;

outra parte escapa polos volcáns nos bordos das placas e dá lugar ás rochas volcánicas. Ambos os dous tipos inclúense nas rochas magmáticas.

Co tempo, e debido á dinámica da litosfera, os diversos tipos de rocas rematan na su- perficie terrestre, onde se someten aos procesos externos, co que comeza un novo ciclo.

15

Actividade resolta

Como poden as rochas de zonas profundas alcanzar a superficie?

Actividade proposta

S14. Faga un texto que inclúa as seguintes palabras: rochas magmáticas; sedimen- tos; erosión; rochas sedimentarias; magma; transporte; rochas metamórficas; axentes xeolóxicos externos.

Descripción dos procesos de formación das rochas sedimentarias e do ciclo das rochas

As rochas sedimentarias fórmanse por agregación de partículas da destrución de materiais da superficie terrestre polo efecto da acción de axentes erosivos: auga, vento, etc.

Os fragmentos erosionados son transportados a outros lugares polos axentes erosivos, deposítanse e reciben o nome de sedimentos. Deposítanse en capas chamadas estratos.

A sucesiva acumulación de estratos fai que uns cubran aos outros facendo que os que ocupan as capas inferiores se vexan sometidos a procesos de compactación que, nalgúns casos provoca a cementación dos materiais, formando así as rochas sedimentarias. 4.1 Tipos de rochas sedimentarias

Detríticas. Fórmanse pola acumulación, cementación e compactación de partículas procedentes da erosión doutras rochas. Estas partículas poden ter tamaños diferentes. Non detríticas. Están formadas por sedimentos de orixe orgánica (restos de seres vivos) ou química (resultantes da precipitación de sustancias diluídas en auga).

Solución

As rochas plutónicas e metamórficas fórmanse a varios quilómetros de profundidade e co paso do tempo apa- recen na superficie polo proceso de afloramento, que consiste na retirada das capas de rochas situadas por riba pola acción erosiva dos procesos externos.

16

Rochas sedimentarias detríticas Rochas sedimentarias non detríticas

Conglomerado Arxila Calcaria Lignito Petróleo

2.4 Rochas e minerais de Galicia O territorio galego é dos máis antigos da península Ibérica. Fundamentalmente está for- mado por rochas de entre 570 e 245 millóns de anos. En Galicia pódense atopar rochas de todos os tipos agás volcánicas.

A nivel xeolóxico está dividida en dúas zonas: a occidental, con predominio de rochas graníticas, e a oriental, con predominio de metamórficas como xistos ou lousas.

Rochas graníticas

Xistos Lousas e cuarcitas Lousas Rochas básicas Rochas ultrabásicas Areíscas, cuarcitas e lousas Sedimentos Gneis

Granito

Unha das rochas máis abundantes na codia terrestre. Máis dun terzo de Galicia ocúpano afloramentos de granito. Máis abundante no occidente e menos no leste. Fórmase por arrefriamento moi lento do magma na codia terrestre. Ao sufrir erosión crea unha paisaxe característica. Emprégase en construción ao ser moi duro, compacto e resistente á erosión a á presión. O granito ten aspecto graúdo onde se poden observar e diferenciar facil- mente os minerais que o integran: cuarzo, feldespato e mica.

Lousa

Rocha metamórfica formada a partir de sedimentos depositados nos fon- dos mariños. As lousas ocupan un terzo da superficie de Galicia e abun- dan na parte oriental. Pola súa estrutura sepárase fácil en follas (exfolia- ción), polo que se usa na construción como material de cobertura e reves- timento: tellados, illamento, ... Galicia produce o 70 % da lousa do mundo.

17

Arxilas

Rochas sedimentarias formadas por acumulación de partículas proceden- tes da erosión doutras rochas como o granito. En Galicia hai pequenas veas de arxila cunha repartición irregular. Cando quece sofre unha trans- formación que a endurece e vitrifica, polo que se usa en cerámica.

Lignito

Carbón formado a partir de bosques de coníferas (piñeiros, abetos, etc.) depositados durante as eras secundaria e terciaria. Emprégase para queimar en centrais térmicas e producir enerxía eléctrica. Un dos carbóns máis contaminantes (alto contido en xofre), causante da chuvia ácida. En Galicia existían dúas veas nas minas das Pontes e Meirama, nas que se extraía o mineral a ceo aberto. Na actualidade estas explotacións mi- neiras están xa pechadas, e impórtase o carbón de fóra. O oco deixado pola mina estase a rexenerar formando unha lagoa artificial.

Para saber máis: A minaría en Galicia

A principal actividade mineira galega está relacionada coa explotación das rochas, sobre todo granito e lousa, que a sitú- an entre os primeiros produtores do mundo; e do lignito, que se atopa a piques de esgotarse. Ata hai poucos anos tamén era relativamente importante a extracción de minerais metálicos (ferro, estaño, cinc, cobre e wolfram). Na actualidade está paralizada por falta de rendemento ou por esgotamento. Mantéñense activas algunhas ex- plotacións de elementos non metálicos como a magnesita, as arxilas e o cuarzo. En Galicia coñécense e utilízanse os minerais desde a antigüidade. Os habitantes da prehistoria utilizaron o ouro que atopaban en estado nativo do que dan mostra numerosos achados. Algúns historiadores contan que os fenicios chegaron ás nosas costas na busca de ouro e estaño e tiveron actividade nas minas de Lousame (A Coruña) e Monterrei (Ourense). Os romanos (século I a.C.) explotaron ouro, estaño, ferro e materiais cerámicos. Segundo cita Estrabón, Entre os ártabros... aflora na terra, segundo din, a prata, o estaño, e o ouro branco... e aquela te- rra arrástrana os ríos e as mulleres, escavándoa con angazos, lávano e críbana... Durante a Idade Media a minería quedou case exclusivamente reducida á explotación de minerais de ferro para o em- prego nas ferrerías. No século XVIII relanzouse a minería do ferro coa instalación do primeiro alto forno siderúrxico en Sargadelos, que dei- xou de funcionar en 1875. A comezos do século XX seguía a ter importancia a minería do ferro en distintos puntos da provincia de Lugo. Abando- nouse totalmente arredor de 1970 por falta de rendibilidade. Explotáronse tamén as minas de estaño de San Fins (Noia) e Silleda (Pontevedra), as piritas arsénicas de Castro de Rei e os minerais de cobre de Arnoia (Ourense) e Cerdido (A Coruña) No tempo comprendido entre a primeira guerra mundial (1912) e a guerra de Corea (1950) explotáronse os minerais de wolfram (wolframita e schelita) pola aplicación na fabricación de armamento e na blindaxe de carros de combate. En 1949 comezou a explotación industrial dos lignitos das Pontes. Arredor de 1950 explotáronse minerais de titanio en Bergantiños e Dubra (A Coruña). A partir de 1970 explótanse os lignitos de Meirama. Entre 1975 e 1983 explotouse o cobre de Arenteiro, Bama e Fornos que se transformaba en Touro (A Coruña) e se en- viaba ás fundicións de Huelva. En 1977 comezou a explotarse o chumbo e o cinc de Rubiais (O Cebreiro), un dos xacementos máis importantes de Eu- ropa, na actualidade esgotado. A partir do 1982, coa gran baixada de prezos do wolfram, entraron en crise as explotacións galegas; seguiuse producin- do estaño durante varios anos ata que as últimas minas acabaron por pechar: Monte Neme, Santa Comba, San Fins e a Penouta. No século XX comezou a explotación industrial de rochas ornamentais, especialmente o granito e a lousa, e a de rochas para áridos. Na actualidade o 80 % da actividade mineira está representada polo granito e as lousas. En conxunto existen unhas 400 empresas que dan traballo a 15.000 persoas e xeran aproximadamente 800 millóns de euros anuais.

Enciclopedia Temática Ilustrada. A Nosa Terra.

18

Actividades propostas

S19. Todas as rochas magmáticas son iguais? Razoe a súa resposta e poña exem- plos.

S20. Que causas poden orixinar o metamorfismo dunha rocha? Poña un exemplo de

rocha metamórfica.

S21. Indique tres rochas de importancia mineira en Galicia e a súa utilidade.

5.2 Minerais Os minerais extraídos en Galicia, hoxe ou no pasado, con utilidades usos, son estes:

Elementos nativos

Pódense achar directamente na natureza sen transformación para a súa obtención.

Ouro

Prata

Diamante

Xofre

19

Minerais metalíferos

Deles pódense extraer metais tras sometelos a un proceso metalúrxico.

De ferro: goethita, magnetita, pirita, hematites De estaño: casiterita De wolfram: wolframita De chumbo: galena e blenda De cobre: calcopirita De titanio: ilmenita e rutilo

Goethita Magnetita Pirita Hematites Casiterita Wolframita

Galena Blenda Calcopirita Limenita Rutilo Minerais non metalíferos

Deles non se poden obter metais pero poden ter aplicacións na industria.

Seixo

Feldespato

Magnesita

O solo É o resultado da interacción da superficie rochosa, os axentes atmosféricos e os seres vivos. A formación dun solo é un proceso complexo e lento, que inclúe as seguintes fases: Meteorización da rocha nai, pola acción dos axentes atmosféricos. Instalación de seres vivos pioneiros (bacterias, algas, fungos e liques) e máis adiante de vexetais; todos eles achegan materia orgánica. Transformación da materia orgánica en humus (mestura de materia mineral e materia orgánica descomposta). Transporte en vertical dos compoñentes mediante a auga, coa formación dunha serie de capas horizontais ou horizontes.

20

O solo é un recurso imprescindible, lugar de asentamento de vexetais e descompoñedores que son a principal base para o alimento e reciclaxe de nutrientes dos ecosistemas. A desertización é a perda do solo orixinada por causas naturais (clima, relevo, etc.) ou derivadas da actividade humana (deforestación, minaría, agricultura e gandaría intensivas, contaminación, etc). Cumpriron varios milleiros de anos para orixinárense os solos maduros e, porén, poden ser eliminados por unhas fortes chuvias torrenciais. É imprescindible adoptarmos medidas para protexer os solos pola súa importancia e fraxilidade.

Riscos da súa sobreesplotació:

A DESERTIFICACIÓN

A cortiza terrestre sofre un proceso xeolóxico natural chamado de erosión, que modela a paisaxe sendo o vento e a auga os principais responsables. Pero existen fenómenos que poden agravar máis aínda este problema; sobre todo en climas áridos e sen auga, onde a vexetación que pode suxeitar o substrato é escasa. Esta degradación do chan provoca o avance do deserto que ameaza a un terzo do planeta. Este proceso chámase desertización

Medidas que se deben adoptar para protexer os solos Repoboación forestal. De árbores e matos autóctonos (propios da zona), adaptados ao tipo de solo, especialmente nas zonas altas e ladeiras con fortes pendentes. Evitar a explotación excesiva causada por cultivos e pastoreo. Facer regos contra a pendente nas zonas de cultivo..

Actividades propostas

3. Indique as principais causas da degradación e perda de solos e as consecuen- cias.

S4. Indique a relación entre a especie humana e os solos.

21

Actividades complementarias

S26. Observe o debuxo e complete a seguinte táboa de formas de relevo das augas mariñas en relación cos axentes xeolóxicos e cos procesos externos:

Forma Axente(s) res-

ponsable(s) Proceso predo-

minante

Formas de relevo das augas mariñas

Frecha

Duna

Plataforma de

abrasión

Marisma

S27. Como será o efecto dun incendio no monte sobre o solo do lugar?

S28. Onde será máis probable atopar un solo moi evolucionado, na aba

dunha mon- taña ou nun val? Razoe a resposta.

S30. Cal é a orixe da calor interna da Terra?

S31. Póñalles nome ás partes do volcán do debuxo.

11. Que é un terremoto? Por que se producen? Cal será o lugar da superficie da Terra que sufra os maiores efectos dun terremoto?

22

12. Compare as imaxes seguintes e conteste as cuestións que s e indican:

- Que representa a imaxe 1?

- Que representa a imaxe 2?

- Existen coincidencias entre as dúas imaxes? 13. Relacione os termos da columna da esquerda coas expresións da columna dereita, colocando as letras no seu lugar axeitado: A Minerais Formanse no interior da terra

B Rochas Orientación en láminas dalgungas rochas metamórfivas

C Rochas endóxenas Resultado do arrefriamento lento do magma

D Rochas ígneas Sustancias puras de composición constante

E Rochas volcánicas Resultado dun arrefriamento rápido do magma

F Rochas metamórfivas Agrupacións dos minerais en posición variables

G Xistosidade Formanse pr efecto da presión e/ou da temeratura

14. Unha das características dos rochas magmáticas plutónicas é a presenza de cristais grandes froito do lento arrefriamento dentro da codia terrestre. Atendendo a esta característica, cal das rochas seguintes é plutónica?

15. Unha das características dos rochas metamórficas é a xistosidade, orientación en láminas dos materiais por efecto da presión. Atendendo a esta característica, cal das rochas seguintes é metamórfica?

23

16. Como se forman as rochas sedimentarias? 17. Complete a frase seguinte: Os fragmentos erosionados son _____________ a outros lugares polos axentes erosivos, son depositados e reciben o nome de ___________. Deposítanse en capas chamadas ___________. 18. Explique a diferenza entre as rochas detríticas e as non detríticas. 19. Un xeito de recoñecer as rochas detríticas é observar e distinguir as partículas que as forman. Atendendo a este criterio, cal das rochas seguintes é sedimentaria detrítica? (Se é posible observe unha colección que conteña estas rochas).

20. Cales son as rochas máis abundantes en Galicia? Escriba as aplicacións máis importantes desas rochas. 21. Indique as principais causas da degradación e perda de solos e as consecuencias.

24

6. Solucionarios

6.1 Solucións das actividades propostas

S1.

S2.

Forma Axente ou axentes responsables Proceso predominante

Formas de relevo das augas continentais

Torrente Augas continentais superficiais Erosión

Fervenza Augas continentais superficiais Erosión

Cova Augas subterráneas e mariñas Erosión

Meandro Augas continentais superficiais Erosión e sedimentación

S3.

S4.

S14.

S15.

As rochas van sufrir erosión e transporte pola acción dos axentes xeolóxicos externos. Cando estes factores cesan fórmanse sedimentos que se transforman en rochas sedimentarias, que ao alcanzar zonas máis profundas pola acción da presión e da temperatura, forman rochas metamórficas; se continúa o afundimento, estas rochas poden chegar a fundir orixinando magma, que ao consolidarse orixina rochas magmáticas.

A especie humana é a que máis está influíndo na perda de solo. O solo é a base da nosa alimentación para formar- se un solo foron necesarios milleiros de anos e pola súa fraxilidade pode ser eliminado en pouco tempo. As persoas deben adoptar medidas para evitar a perda de solo .

A deforestación. Provocada pola corta de bosques, cun dobre obxectivo: utilizar a madeira e substituír o bosque

por terreos agrícolas. Con isto prívaselle ao solo da cuberta vexetal que o protexe, facilitando a súa erosión.

A sobreexplotación de cultivos. Tamén chamada explotación intensiva, que empobrece o solo. Para solucionalo abúsase dos fertilizantes que terminan contaminando o solo e as augas subterráneas.

O sobrepastoreo. Producido polo consumo excesivo de pastos polo gando, que deixa o solo sen protección.

Os incendios. A queima dos bosques destrúe a cuberta vexetal e por tanto a protección do solo. Daquela, ao chegaren as chuvias, estas arrastrarán parte de este solo, sobre todo se está en zonas de elevada pendente.

Meteorización é a acción da atmosfera sobre o relevo. Pode ser de tipo físico (como a producida polos cambios de

temperatura) ou químico (como a debida á oxidación). Os fragmentos resultantes quedan no sitio da alteración.

Erosión é a acción dos axentes xeolóxicos externos sobre o relevo. Pode ser física ou química pero a erosión sempre leva consigo un desprazamento dos fragmentos resultantes a diferenza da meteorización.

25

S16.

S17.

Solucións das actividades complementarias

S26.

Forma Axente ou axentes responsables Proceso predominante Formas de relevo das augas mariñas

Frecha Augas mariñas Sedimentación

Duna Vento Sedimentación

Plataforma de abrasión Augas mariñas Erosión

Marisma Augas continentais e mariñas Sedimentación

S27.

S28.

S30.

S31.

A calor residual da orixe da Terra, así como a desintegración de elementos radioactivos.

Nun val, ao ter menos pendente.

Ao eliminar a vexetación desaparecen as especies que dependen dela para a súa alimentación, así como os des- compoñedores que viven no solo. Por outra banda, ao desaparecer a vexetación, as chuvias, que poidan acontecer, van arrastrar o solo, favorecendo os efectos da erosión e impedindo que se asenten novos seres vivos.

Os descompoñedores actúan sobre os produtores e consumidores, transformando a materia orgánica destes en substancias inorgánicas asimilables polos produtores.

A biomasa é a cantidade de materia orgánica en cada nivel trófico.

A pirámide de biomasa está invertida, xa que a cantidade de biomasa dos produtores é menor dos consumidores.

Transformación de follas en espiñas para evitar a perda de auga en plantas adaptadas a vivir en climas secos,

como ocorre nos cactos e nas chumbeiras.

Acumulación de graxa para obter auga en animais adaptados a vivir en climas con escasa auga, como sucede nas xibas de camelos e dromedarios.

26

7. Glosario

Abiótico Factor físicoquímico dun ecosistema, como a temperatura, cantidade de auga, presión, salinidade, luz...

Abrasión Desgaste mecánico das rochas debido ao rozamento dos materiais transportados polas

correntes de auga, o vento e os glaciares.

Ciclo das rochas Proceso polo que unha rochas se transforman en outras pola acción dos axentes xeolóxi- cos externos e internos.

Codia continental Capa rochosa máis externa debaixo dos continentes e na plataforma continental, cun

grosor entre 25 km e 70 km.

Codia oceánica Capa rochosa máis externa debaixo dos océanos, máis delgada que a continental. Pode chegar aos 10 km.

D Desertización Proceso de degradación dos solos que transforma terra produtiva en estéril.

Diaxénese Proceso polo que sedimentos soltos se compactan e cementan, dando lugar a rochas sedimentarias ( tamén se denomina litificación)

Dorsais oceánicas Elevacións volcánicas submarinas

E Fumarola Emisións de vapor de auga e gases a altas temperaturas.

F Geyser Fonte termal que libera periodicamente unha columna de auga quente e vapor de auga.

L Litificación Mecanismo de formación de rochas sedimentarias (ver diaxénese)

A

C

27

8. Bibliografía e recursos

Bibliografía

Para reforzar ou ampliar os contidos desta unidade pode utilizar calquera das últimas edi- cións dos libros de Bioloxía e Xeoloxía de 4º da E.S.O.

Ligazóns de internet

Internet é un recurso moi útil para axudar a comprender mellor certas partes da unidade. A modo de exemplo suxírese as seguintes:

[http://ansatte.uit.no/kku000/webgeology/] [http://www.isftic.mepsyd.es/w3/eos/MaterialesEducativos/mem2000/tectonica/index.ht

m]