Monografía _ La Gran Controversia
-
Upload
manaen-eliacim-ayala-orantes -
Category
Documents
-
view
217 -
download
0
Transcript of Monografía _ La Gran Controversia
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
1/12
SEMINARIO TEOLÓGICO CENTROAMERICANO
LA CONTROVERSIA ENTRE AGUSTÍN Y PELAGIO
Monografía presentada en c!p"#!#ento de "os re$#s#tos de "a !ater#a%#stor#a de "a Ig"es#a I
Manaen E"#ac#! A&a"a Orantes
'( de sept#e!)re de" *+',
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
2/12
*
LA CONTROVERSIA ENTRE AGUSTÍN Y PELAGIO
La contro-ers#a entre Agstín & Pe"ag#o srg#. a f#na"es de" s#g"o IV e #n#c#os de"
s#g"o V/ Esta es na contro-ers#a $e 0a s#do o)1eto de d#ferentes estd#os & tes#s2 por "a
ra3.n de 0a)er #nf"#do en "a #g"es#a occ#denta" pr#!ord#a"!ente & 0asta nestros t#e!pos
tene!os efectos de a!)os pensa!#entos/ Ta!)#4n2 d#ferentes corr#entes $e 0an srg#do
to!ando de )ase esta "ínea teo".g#ca/ No o)stante2 es necesar#o 0acer n estd#o de "a
ra3.n de ss contro-ers#as en e" 5!)#to teo".g#co/
Breves biografías
Ags!í" #e $i%o"a
Agstín nac#. en e" a6o 7,82 en "a c#dad de N!#d#a2 Tasgaste a" norte de 9fr#ca/
S padre era n so"dado ro!ano de )a1o rango & pagano/ No o)stante2 s !adre se
""a!a)a M.n#ca & era na f#e" & de-ota cre&ente s#e!pre enco!endando a :#os "a -#da de
s 0#1o & de s esposo/ A!)os desc)r#eron "a capac#dad e #nte"#genc#a de s 0#1o tanto$e2 #n-#rt#eron en na e;ce"ente edcac#.n en "a c#dad de Cartago/ No o)stante2 desde
"os '< a6os e;per#!ent. d#-ersos p"aceres $e "a c#dad ofrecía/ Pero2 ante todo esto2 no
desc#d. ss estd#os/'
S prop.s#to no cons#stía en encontrar -erdades2 s#no en ser !& con-#ncente &
persas#-o en "o $e trans!#tía/ Lego2 s #nter4s por "a -erdad se de)#. a "eer na de "as
o)ras de C#cer.n/ Esto2 "o cond1o a" !an#$eís!o* $e parecía responder a "as
' =sto L/ Gon3a"es2 Historia del Cristianismo >M#a!#? Car#)e2 '@@82 **'B**/
* E" !an#$eís!o era na doctr#na e;tre!ada!ente da"#sta fndada por Man#/ Srg#. ene" #!per#o persa & "ego se e;tend#. a "o "argo de C0#na & "a Ind#a 0asta ""egar a" #!per#oRo!ano/ Esta doctr#na sost#ene $e e;#sten dos pr#nc#p#os eternos $e son e" )#en $e es"o esp#r#ta" & e" !a" $e es "o !ater#a/ Ade!5s2 posee n c#erto t#nte gn.st#co segn
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
3/12
8
#nterrogantes $e se for!"a)a2 en e" ca" per!anec#. drante @ a6os/ S#n e!)argo2
srgían ne-as #nterrogantes "as ca"es n# "os "íderes de" !o-#!#ento !an#$eísta podían
responder & esto "e cas. na des#"s#.n $e dec#d#. #r en )s$eda de "a -erdad por sí
!#s!o/7
Pero2 en !ed#o de todas ss #n$#etdes & n ferte do"or & sfr#!#ento en s a"!a2
a)r#. s )#)"#a & "e&. Ro!anos '7?'7B'8 donde s#nt#. n ""a!a!#ento/ Ade!5s2 fe 0asta
M#"5n donde "e ""a!. "a atenc#.n A!)ros#o & s pred#cac#.n "o ca" "e gener. n #nter4s
por profnd#3ar en "as Escr#tras/8
Pe&agio
En contraste con Agstín2 Pe"ag#o no 0a)ía e;per#!entado na -#da entregada a "os
p"aceres/ DL era n !on1e de car5cter sereno & na -#da !ora" & recta/ Nac#. en reta6a
apro;#!ada!ente en e" a6o 7,+/, Ade!5s2 por s for!a de pensar en canto a s
for!ac#.n c"tra2 da "a #dea de $e fe 0#1o de fnc#onar#os ro!anos/ Ta!)#4n2
pro)a)"e!ente estd#. derec0o/
F
Ta!)#4n2 se esfor3. por ser n profesor cat."#co paracontrarrestar e" !an#$eís!o/ #na"!ente2 cando fe e;p"sado de Pa"est#na por n
sínodo de Ant#o$ía2 desaparec#. & pro)a)"e!ente !r#. en Eg#pto/enos A#res? =nta de P)"#cac#ones de"a Con-enc#.n at#sta2 '@7(2 '
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
4/12
F
d#ferentes escr#tores e 0#stor#adores 0an enfat#3ado !5s s -#da & !o-#!#entos drante "a
contro-ers#a/ Otra de "as ra3ones2 es $e no #nf"&. tanto e" pensa!#ento de "a #g"es#a
co!o "o 0#3o Agstín de %#pona/
Te'as #e (o"!roversias
Los d#ferentes te!as generados en esta contro-ers#a casaron grandes ca!)#os e
#nf"enc#as dentro de "a #g"es#a occ#denta"/ Ade!5s2 a d#ferenc#a de "a #g"es#a or#enta"2 $e
"as contro-ers#as & "os d#ferentes conc#"#os se 0#c#eron en canto a "a d#-#n#dad de Cr#sto/
Ss preocpac#ones se d#eron !5s en asntos cr#sto".g#cos/ No o)stante2 entre Agstín &
Pe"ag#o2 "os te!as tratados eran en re"ac#.n a" 0o!)re >aspectos antropo".g#cos/ Estos2
cons#sten en c.!o acta "a grac#a de :#os so)re e" 0o!)re2 e" efecto de" pecado so)re e"
0o!)re2 e" or#gen de s a"!a & s caída/ Se de)e de tener en !ente $e a!)as pos#c#ones
0an ten#do & t#enen fertes cest#ona!#entos a "o "argo de "a 0#stor#a/ Estas son
-"nera)"es #nc"so a n s#!p"e ra3ona!#ento/ Por "o ca"2 se tratar5n "os s#g#entes
te!as $e son "os !5s re"e-antes o destaca)"es/
La (aí#a #e& )o'bre
Agstín af#r!a)a $e :#os cre. a" 0o!)re )eno & recto & esta)a en na re"ac#.n
d#recta con D"/ Ade!5s2 esta)a dotado de "a capac#dad de escoger entre "a o)ed#enc#a & "a
deso)ed#enc#a "o ca" deter!#naría s perfecc#.n & e #n!orta"#dad/ No o)stante2 de)#do a
s deso)ed#enc#a2 perd#. e" "#)re a")edrío & se 0#3o esc"a-o de" pecado/ Ta!)#4n2 perd#.
"a grac#a2 !r#. esp#r#ta"!ente s#endo e;pesto a na !erte fís#ca & conden. a toda "a
< :/ / Hr#g0t2 pe"ag#an#s!oJ2 Diccionario de Historia de la Iglesia2 ed/ H#"ton M/ Ne"son >M#a!#? Car#)e2 '@(@2 (7,B7F/
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
5/12
(
ra3a 0!ana/ Por tanto2 Agstín enfat#3a $e e" pecado de Ad5n d#recta!ente afecto a "a
0!an#dad2 &a $e 4sta es partíc#pe de for!a !ora" & pena"/
No o)stante2 Pe"ag#o reft. en a)so"to ta" doctr#na de Agstín/ D" no creía en e"
pecado or#g#na" & "a depra-ac#.n tota" de" 0o!)re/ Ade!5s2 Pe"ag#o decía $e "a !erte
fís#ca no fe consecenc#a de" pecado de Ad5n2 s#no $e es "a natra"e3a de" ser 0!ano/
E" 0o!)re no 0ereda nada d#recta!ente de ss padres/ Por tanto2 e" pecado de Ad5n
so"a!ente es n !a" e1e!p"o & afect. de !anera #nd#recta a "a 0!an#dad/ Todo 0o!)re
nace en e" !#s!o estado en $e Ad5n fe creado s#n -#c#o & s#n -#rtd/(
:e a!)as pos#c#ones se peden ana"#3ar cosas #nteresantes/ Por e1e!p"o2 e" $eAd5n 0a&a pecado o no2 eso no deter!#naría e" asnto de "a !erte fís#ca/ Pro)a)"e!ente
sea co!o Pe"ag#o d#ce2 parte de "a natra"e3a de" 0o!)re/ Pero s# se cargara con e" pecado
de Ad5n2 entonces se estaría 0a)"ando de na !a"d#c#.n generac#ona"/ Ke c"pa tendría
n ser 0!ano de esta era en $e Ad5n ca&era en e" 0erto/ Las personas a !endo
0a)"an de "a #nocenc#a de n n#6o en "o ca" Pe"ag#o d#ce $e nace ta" & co!o Ad5n era
antes de caer/ Podría ser ta!)#4n $e "a caída de" 0o!)re no tenga nada $e -er con e"
0o!)re en sí !#s!o s#no :#os $er#endo co!n#car n !ensa1e a tra-4s de "a caída/ O
$e s#!p"e!ente era "a -o"ntad de :#os $e e" 0o!)re ca&era/
E& orige" #e& a&'a
Agstín2 se6a"a)a $e e" a"!a era 0eredada de "os padres/ Con esto $ería dec#r $e
e" a"!a no es na creac#.n d#recta de :#os/ En ca!)#o2 Pe"ag#o decía $e cada a"!a era
creada por :#os/@ Ker#endo ra3onar n poco so)re e" asnto2 :#os depos#t. e" a"!a en e"
( Ne"son2 Manual de Historia Eclesiástica2 *+B*'/
@ Ne"son2 Manual de Historia Eclesiástica2 *+B*'
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
6/12
'+
0o!)re cando sop". so)re 4"/ S#n e!)argo2 cada ser es d#ferente de otro/ :#os 0a creado
a" ser 0!ano con c#ertas s#!#"#tdes pero cada no es d#ferente/ No o)stante2 en e"
5!)#to soter#o".g#co $edaría descartada "a pos#c#.n de Agstín de)#do a $e e" a"!a es
na #dent#dad prop#a & n#ca/
E" (a"!o a& %e(a#o
En este caso2 %#pona sostenía $e e" pecado era n estado o cond#c#.n $e e"
0o!)re 0a)ía e;per#!entado a casa de "a caída de Ad5n/ E" pecado no se "#!#ta a actos2
o)ras o 0ec0os !a"-ados de !anera a1ena2 s#no $e "a natra"e3a de" 0o!)re es pecado/
Por tanto2 e" pecado procede de s natra"e3a & 0e de a""í "a fa!osa frase $e "o #dent#f#ca
e" 0o!)re peca por$e es pecadorJ/ No así2 Pe"ag#o $e2 !ant-o $e e" pecado era na
dec#s#.n ar)#trar#a & $e no 0a& n#ngna #nf"enc#a $e "o o)"#ge a pecar/ Por tanto2 no
es na cond#c#.n o natra"e3a en e" 0o!)re2 s#no $e e" 0o!)re es pecador por$e peca/
#na"!ente2 e" pecado procede de "a -o"ntad/'+
Esto se podría !arcar co!o s)1et#-#s!o2 no o)stante2 0a& a"go !5s profndocando se trata so)re 0a)"ar de" pecado/ S# se to!ase ro!anos 7?*7 & s conte;to para
tratar de co!prender & desarro""ar e" asnto de" pecado srge "a pregnta de $4 s#gn#f#ca
estar dest#t#dos de "a g"or#a de :#os & en canto a $e peca!os/ E" dest#t#do de "a
G"or#a de :#os 0ace referenc#a a "a co!n#.n d#recta con :#os $e se perd#. cando
Ad5n pec. & $e e" ser 0!ano no pede recperar"a por sí !#s!o/ Segn Ro!anos 7?'+
no 0a& n#ngn 1sto2 nad#e d#gno de !erecer estar cerca de "a g"or#a de :#os/ Y en
Ro!anos ,?'+ Pa)"o e;presa c"ara!ente $e peca!os 1nta!ente con Ad5n/'' No
'+ Ne"son2 Manual de Historia Eclesiástica2 *+B*'/
'' Sa!e" Pere3 M#""os2 Comentario Exegético al Texto Griego del ue!o Testamento" #omanos >arce"ona? C"#e2 *+'+2 7++/
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
7/12
'*
o)stante2 0a& a"gnos $e af#r!an $e es na -#sta escato".g#ca de condenac#.n de"
res"tado de no 0a)er creído2 pero Pa)"o sar e" t#e!po presente & ade!5s2 s# fera así2
s#e!pre es depend#ente de" estado acta" de no creer/ '* En acerdo con Sa!e" P4re3
M#""os2 H#""#a! %endr#sen af#r!a $e todas "as personas 0an pecado de a"gna otra
!anera2 & por eso no a"can3an "a g"or#a de :#os/ Ade!5s2 cando Ad5n pec. transgred#.
"os !anda!#entos de :#os perd#endo ss )end#c#ones otorgadas so)re todo "a "#)ertad de"
acceso d#recto a :#os/'7
E& !e'a #e &a gra(ia
Para Agstín2 e" 0o!)re es #ncapa3 de sa"-arse a sí !#s!o por !ed#o de s
-o"ntad o dec#s#.n/ S estado es tota"!ente depra-ado/ Y so"a!ente :#os pede 0acer "a
o)ra en s ser/ No o)stante2 esta grac#a de :#os #!p"#ca "a e"ecc#.n/ D" escoge entre todos
"os condenados & e;t#ende !#ser#cord#a a a"gnos de e""os/ Y "a grac#a es de do)"e fase/
La pr#!era es "a grac#a pre-en#ente en "a ca" :#os per!#te $e e" 0o!)re se acer$e a
D"/ Pero esta grac#a no es sf#c#ente o necesar#a para a"can3ar "a sa"-ac#.n/ S#no $e :#os2de)e conceder "a grac#a #rres#st#)"e "a ca" per!#te $e e" cre&ente perse-ere en "a fe 0asta
e" f#n/ Pero "ast#!osa!ente2 nad#e sa)e s# posee esta grac#a & por "o tanto2 nad#e pede
estar segro de s sa"-ac#.n/'8
K#enes anter#or!ente !enc#onaron "a #dea de Agstín en canto a "a grac#a feron
Tert"#ano2 C#pr#ano & A!)ros#o de "os ca"es pro)a)"e!ente Agstín fe #nf"enc#ado en
s pensa!#ento/
'* I)íd/
'7 H#""#a! %endr#sen2 Comentario al ue!o Testamento" #omanos >Grand Rap#ds?L#)ros :esafío2 *++F2 '8FB8
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
8/12
'8
%o& en día2 s# se to!ara "a pos#c#.n de Agstín2 no tendría !c0o sent#do 0a)"ar de
na #nsegr#dad de "a sa"-ac#.n/ Sería n ca!#no a c#egas donde no sa)es s# 0a& a"go !5s
a""5/ Agstín so"ía contradec#rse n poco a" dec#r $e so"o en "a #g"es#a cat."#ca', 0a&
sa"-ac#.n por$e es e" cerpo de Cr#sto tang#)"e/ 'F Ade!5s2 eso $e :#os otorga sa"-ac#.n
a a"gnos da "a #dea de $e :#os es n :#os e;c"s#-#sta & d#scr#!#nat#-o para a"gnos/
La pregnta $e genera esta pos#c#.n es en donde $eda "a -o"ntad 0!ana/
Pro)a)"e!ente en este caso "a -o"ntad de" 0o!)re est5 s#endo -#o"entada por parte de n
ser 1sto/ S#n e!)argo2 R/ C/ Spro" -e todo dentro de "a so)eranía de :#os co!o s
atr#)to en e" ca" af#r!a $e e" !a" es a"go en "a 0!an#dad2 "a per-ers#.n 0aconta!#nado a" ser 0!ano/ Y $e por "o tanto2 "os sa"-os rec#)en !#ser#cord#a & "os no
sa"-os rec#)en 1st#c#a por ss !a"dades co!et#das/ Nad#e rec#)e #n1st#c#a/ 'E" Paso? Casa at#sta2 '@,(2'?**,/
'< R/ C/ Spro"2 Escogidos $or Dios >A"a!ance? aro de Grac#a2 *++
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
9/12
'F
otorga esta grac#a a todos "os 0o!)res/ '( Ta!)#4n2 e" gran pred#cador =an Cr#s.sto!o
!ane1a)a esta #dea de "a capac#dad de" 0o!)re en e"eg#r e" )#en o e" !a"2 & $e cando se
escoge e" )#en :#os acta en e" 0o!)re/ Y $e por tanto2 es :#os $#en apo&a "a -o"ntad
de" 0o!)re'@
En e" caso de" pensa!#ento de Pe"ag#o2 a" ana"#3ar"o2 se estaría 0a)"ando de $e
:#os s# respeta "a -o"ntad de" 0o!)re2 pero 4" se estaría cond#c#onando a "as dec#s#ones
$e e" ser 0!ano to!e/ Se estaría 0a)"ando $e2 de a"gna for!a e" ser 0!ano es
#ndepend#ente de :#os & $e no neces#ta de 4" para encontrar"o/ Esto contrasta de!as#ado
a "a "3 de "as Escr#tras con respecto a "os ""a!a!#entos $e :#os 0#3o a ss s#er-os2 a s pe)"o2 con "os profetas & "a #g"es#a/ Es e-#dente $e "as personas actan cando :#os se
0a acercado to!ando "a #n#c#at#-a de na re"ac#.n con e" ser 0!ano/ :esde e" G4nes#s2
cando cre. a" 0o!)re2 e0 a0í presente "a #n#c#at#-a por parte de D"/ :#os $#ere !antener
na re"ac#.n con e" ser 0!ano & "a grac#a es "a #n#c#at#-a $e 4" to!a para acercarse/
S# se af#r!ara $e e" 0o!)re t#ene conc#enc#a2 -o"ntad2 pensa!#entos &
sent#!#entos & $e por "o tanto est5 e$#pado para )scar a :#os & o)rar 0ac#a e" )#en2
entonces :#os de a"gna !anera &a se 0a ant#c#pado/ Por e1e!p"o2 e" cre. a" ser 0!ano a
s #!agen & con esto se ant#c#pa a s conc#enc#a !ora"/ :e a"gna otra !anera e;#ste
na dependenc#a en :#os "a ca" no se pede o)-#ar/
%a)"ando en t4r!#nos Cr#sto".g#cos2 Pe"ag#o af#r!a $e "a encarnac#.n de
=escr#sto no tenía n f#n de red#!#r a "os 0o!)res por !ed#o de" sacr#f#c#o2 s#no
so"a!ente dar"es n e1e!p"o para "a o)tenc#.n de "a -#da eterna & $e e" )at#s!o era
'( Ne"son2 Manual de Historia Eclesiástica2 *+B*'/
'@ Latorette2 Historia del Cristianismo2 '?**
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
10/12
'(
necesar#o para "a sa"-ac#.n/*+ No o)stante2 )í)"#ca!ente esto se pede reftar2 por
e1e!p"o2 Pa)"o a "os co"osenses 0a)"ando so)re Cr#sto2 !enc#ona $e Cr#sto es en $#en
tene!os redenc#.n por s sangre e" perd.n de pecados Co"/ '?'8/
En canto a" )at#s!o2 "a Escr#tra af#r!a $e so!os sa"-os por grac#a por !ed#o
de "a & $e es n rega"o de :#os2 no por o)ras para na atoBg"or#f#cac#.n/ Lo ca"2
de!estra $e e" )scar a :#os )a1o nestra capac#dad se -e"-e na o)ra cando "a
Escr#tra d#ce "o contrar#o/ Ade!5s2 Cr#sto es e" ca!#no2 "a -erdad & "a -#da2 nad#e -a a"
Padre s#no es por D" =n/ '8?F/ Por tanto2 "a sa"-ac#.n es por !ed#o de =escr#sto de "o
contrar#o "a !erte en "a cr3 no tendría sent#do en "a -#da de Cr#sto co!o en "a denosotros/ Ta!)#4n2 Pa)"o a T#!oteo "e d#ce $e so"o 0a& n !ed#ador/ Y otros -ersíc"os
$e 0a)"an $e e" 1sto so"o por "a fe -#-#r5 tanto en e" ant#go testa!ento con %a)acc &
e" Ne-o Testa!ento con Pa)"o a "os Ro!anos/ Ta!)#4n "a carta de Pa)"o a T#to en e"
capít"o 7 cando 0a)"a $e Cr#sto nos sa"-. no por o)ras de 1st#c#a $e 0a&a!os 0ec0o2
"o ca" en s tota"#dad descarta e" )at#s!o co!o n re$#s#to de sa"-ac#.n por$e es na
o)ra o n acto/
Ante todo esto2 es necesar#o to!ar en centa $e estas d#ferentes teo"ogías feron
#nf"enc#adas tanto por ss caracteres2 e;per#enc#as de -#da & d#ferentes persona1es/ La
0#stor#a de a!)os persona1es de!estra s for!a de -#da/ Agstín sa)ía por e;per#enc#a
"a de)#"#dad de" $erer 0!ano & conce)ía "a -#da co!o na "arga ser#e de tentac#onesJ/ *'
M#entras $e2 Pe"ag#o no 0a)ía e;per#!entado todos "os p"aceres de -#da $e Agstín
0a)ía sfr#do/ A pesar de $e a!)os estd#aran "as Escr#tras2 s#e!pre est5 "a #nf"enc#a
*+ =an "etc0er %rst2 Historia Com$endiada de la Iglesia Cristiana >arce"ona? C"#e2'@(,2 FF/
*' Ra!.n Tre-#1ano Etc0e-erría2 Patrología >Madr#d? #)"#oteca de Atores Cr#st#anos2'@@(2 7+7/
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
11/12
*+
presente de" conte;to2 pensa!#ento de "a era & "as d#ferentes e;per#enc#as $e estos
sfren/ S percepc#.n teo".g#ca pro)a)"e!ente era !& d#ferente a "a nestra de)#do a s
a!)#ente/ No se pede 13gar s pensa!#ento2 &a $e "a teo"ogía srge para reso"-er
c#ertos conf"#ctos $e afectan nestra !anera de -#-#r2 nestras neces#dades/ Y e""os2 "o
0#c#eron así/ No o)stante2 es )eno #r !5s a""5 de "o $e nestro conte;to2 c"tra2
geografía2 0#stor#a e #d#o!a nos per!#te -er para co!prender c#ertos pr#nc#p#os $e sean
n#-ersa"es & ref"e1en na d#gn#dad 0!ana/
Co"(&si*"
Ante todo "o e;pesto2 se pede !enc#onar 7 cosas #!portantes/ Pr#!ero2 a pesar
de ss estd#os2 tanto Pe"ag#o co!o Agstín tenían "a #nf"enc#a de ss teo"ogías en s
e;per#enc#a/ Segndo2 "a grac#a de :#os se !an#f#esta o es "a #n#c#at#-a $e 4" to!a para
$e e" ser 0!ano "o )s$e >s re-e"ac#.n/ Tercero2 a "a "3 de "as Escr#tras es
e-#dente $e Cr#sto !r#. por toda "a 0!an#dad por e" perd.n de nestros pecados & no
se "#!#ta a n e1e!p"o/ #na"!ente2 s# na contro-ers#a teo".g#ca no genera n aspecto pr5ct#co2 no -a"e "a pena !enc#onar"o/
-
8/20/2019 Monografía _ La Gran Controversia
12/12
**
BIBLIOGRA+ÍA
Etc0e-erría2 Ra!.n Tre-#1ano/ Patrología/ Madr#d? #)"#oteca de AtoresCr#st#anos2 '@@(/
Gon3a"es2 =sto L/ Historia del Cristianismo% M#a!#? Car#)e2 '@@8/
———/ Diccionario Manuel Teológico/ arce"ona? C"#e2 *+'+/
Gross#2 V#ttor#no/ Patrología III / Madr#d? #)"#oteca de Atores Cr#st#anos2 *++'/
%endr#sen2 H#""#a!/ Comentario al ue!o Testamento" #omanos/ Grand Rap#ds?L#)ros :esafío2 *++F/
%rst2 =an "etc0er/ Historia Com$endiada de la Iglesia Cristiana/ arce"ona?
C"#e2 '@(,/
Latorette2 ennet0 Scott/ Historia del Cristianismo/ E" Paso? Casa at#sta2 '@,(/
M#""os2 Sa!e" P4re3/ Comentario Exegético al Texto Griego del ue!oTestamento" #omanos/ arce"ona? C"#e2 *+'+/
Ne"son2 H#"ton M/ Manual de Historia Ec"es#5st#ca/ Nas0-#""e? Grpo Ne"son2
'@F*/
———/ Diccionario de Historia de la Iglesia/ M#a!#? Car#)e2 '@(@/Spro"2 R/ C/ Escogidos $or Dios/ A"a!ance? aro de Grac#a2 *++