NAFARROAKOHITZA

JAGOBA MANTEROLA / FOKU

Jorge Oteiza eskultorearen heriotzaren hamabosgarren urteurrena gogoratu du haren fundaziomuseoak b Altzuzakoa «proiektu sendoa» dela erran du Gregorio Diaz de Ereño zuzendariak b 2-3

Bere

obretan

bizirik

Oporrak Bakean Hemezortziharrera familia behar dira, udan

haur sahararrak hartzeko

5Historia Iruñeko BatasunarenPribilegioaren faksimilea egin du

Sancho el Fuerte etxeak, aurrenekoz

4Ostirala

2018ko apirilaren 13aIX. urtea348. zenbakia

www.nafarroa.hitza.eusnafarroa@hitza.eus

NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2018ko apirilaren 13a2 b Astekoa

Edurne Elizondo Altzuza

Irrintzi bat. Haur batenirrintzi alaia entzun daJorge Oteiza FundazioMuseoko giro isilean.Erakusketa iraunkorre-ko piezei so jarraitu dute

bisitariek, halere; lanean, berriz,Asier Mendizabal artistarekinSuediatik etorri diren Arte Ede-rretako 26 ikasleek. Orain bulegobilakatutako artistaren etxekosukaldean, berriz, Gregorio Diazde Ereño museoko zuzendaria arida beharrean. Altzuzan ohikogauza da tailerretan parte hartzenduten haurren, artisten eta obrenartean sortzen den giroa, bainaegunotakoak badu zerbait bere-zia, halere: asteon bete baita JorgeOteizaren heriotzaren hamabos-garren urteurrena.Data gogoratzeko, museoak

doan zabaldu ditu asteburuanateak, eta herritarrek baliatu dutebisita egiteko aukera. 2003. urte-ko maiatzean inauguratu zuten.Oteiza hilabete lehenago hil zen,urte hartako apirilaren 9an, hainzuzen. Haren azken proiektuaizan zen Francisco Javier Saenz deOiza arkitekto eta lagun minare-kin pentsatutako eta sortutakoeraikina. «Bien testamentua damuseoa», erran du Diaz de Ere-ñok. Inauguratu baino hiru urtelehenago zendu zen Saenz deOiza, 2000. urteko udan. Harensemeek burutu zuten Altzuzakoproiektua.Herriko elizaren ondoko hile-

rrian dago lurperatua Jorge Otei-za, Itziar Carreño emaztearen on-doan. Besoak elkarri lotuak dituz-ten gurutzeek markatzen dute bihobien tokia. Buenos Airesen (Ar-gentina) ezagutu zuten elkar, etahan ezkondu ziren, 1938. urtean.Duela 80 urte, alegia.Artistaren presentzia «garran-

tzitsua eta nabarmena» delaerantsi du zuzendariak. «Gertusentitzen dugu; Oteizak nahikolukeen museoa egitea dugu hel-buru. Gure lanarekin kontent iza-nen zela pentsatu nahi dut. Mai-tasunez eta profesionaltasunezegiten dugu».

Bisitan ikusi eta ezagutu due-narekin «kontent» gelditu daSusana Ilundain, behintzat; le-hendabiziko aldiz egon da Altzu-zan. «Eraikina ikusgarria da, be-netan. Ez nuen ezagutzen, etaizugarri gustatu zait. Amarekinetorri naiz, Oteiza hobeki ezagu-tzera». Ilundain Uhartekoa da,eta Esperanza Erize amarekin ibilida museoan gora eta behera, au-rrenekoz. Jakin-mina piztu dioikusi duen guztiak. Amak lehen-dik ezagunak zituen museokotxokoak, behin baino gehiagotanegona baita. Itzultzeko gogoa ezdu galdu. «Maite dut artea, orohar». 94 urte ditu.

«Proiektu sendoa»

«Oteizak Nafarroako herriari utzizion bere ondarea; herriari, ale-gia. Museoaren betebeharra daharen obraren eta pentsamen-duaren berri zabaltzea», gogora-tu du Diaz de Ereñok. Museoakduen hirugarren zuzendaria da.Alberto Rosales izan zen lehenda-bizikoa. Bide motza egin zuen,halere, eta haren lekukoa Pedro

Manterolak hartu zuen, berehala.«Manterola zuzendari bikainaizan zen», nabarmendu du Diazde Ereñok.Egungo zuzendariak 2008an

hartu zuen karguaren ardura.

Hamarkada bat egin du jada Al-tzuzan. «Museoa errotua dago;hagitz proiektu sendoa da, etaerreferentziazkoa, gainera, nafa-rrentzat». Iaz, ia 24.500 bisitariizan zituen.

Jorge Oteiza Fundazio Museoahartzen duen eraikina ere ikur bi-lakatu da, neurri handi batean.Nabarmena da haren presentziaAltzuzako mendi magalean.Inauguratu zutenetik jada hama-

Jorge Oteizaren heriotzaren hamabosgarren urteurrena gogoratu du eskultorearen izena duenfundazio museoak, Altzuzan. Doan zabaldu ditu ateak asteburuan. Eraikina artistaren eta Saenz deOiza arkitektoaren «testamentua» izan zela nabarmendu du Gregorio Diaz de Ereño zuzendariak.

Gertu sentitzen dute artista

1

2

Astekoa b 3

bost urte joan direla ederki isla-tzen dute haren paretek, halere,garai bateko kolore gorria galdubaitute.Arkitektoak intentzio zehatz

batekin aukeratu zuen kolorehori: Corten altzairua ekarri nahizuen gogora, batetik; bertzetik,Oteizarekin Arantzazuko proiek-tuan lanean emandako denbora.Museoko paretetara eraman nahiizan zuen galdategiko suaren go-rri bizia. «Pena da eraikinak ko-lorea galdu izana, baina zaila daklimaren eraginari ihes egitea; arigara zer egin dezakegun azter-tzen, halere», erran du zuzenda-riak. Gogoratu du datorren urte-an beteko direla 50 urte Arantza-zuko proiektua amaitu zutenetik.«1969an bukatu zuen Oteizakbere Pietatea».

Oteizaren espiritualtasunaAltzuzan denak badu Oteizarenobrarekin eta pentsamenduare-kin lotutako esanahia. Diaz deEreñok artistaren espiritualtasu-na nabarmendu du, eta ezaugarrihori ederki islatzen duela Saenzde Oizak egindako museoak.«Espiritualtasuna sumatzen daOteizaren obra guztian; bere ku-txen bidez, adibidez, nolabaitekobabes guneak sortu zituen; erai-kinak ere horixe islatzen du, bereargi zuloen bidez, bertzeak ber-tze. Kanpotik sartzen den argia-ren arabera aldatuz doa museobarruko giroa. Elizetako beirate-ak ekartzen dituzte gogora». Mu-seoaren barruko espazioak erebabes gune bat izan nahi du.«Denak sortzen zion jakin-

mina; dena aztertu nahi zuen,

dena ezagutu. Artista bikainaizan zen, XX. mendeko oneneta-koa. Jenioa». Oteizari buruz hitzegiten duenean erraz sumatzenzaio Diaz de Ereñori artistarenlanak eta pentsamenduak eragi-ten dioten zirrara. Eta zirrara horibera eragin nahi dute museokolangileek bisitariengan, hainzuzen.

Oteizaren heriotzaren urteu-rrena gogoratzeko egunak apro-betxatu dituzte Iñaki Mujikak etaElena Belokik museoa ezagutze-ko. Usurbilgoak (Gipuzkoa) dirabiak. Oriokoa zuen aita Mujikak.«Oteiza ere hangoa zen, eta ba-nuen gogoa etortzeko». Lehe-nengoz etorri dira, eta hunkituditu ikusi eta ezagutu dutenak. Gema Tiraplegi Aurizkoa da,

eta aurrenekoz egin du bisita harkere. Harritu du Oteizaren lanak

hartzen dituen eraikinak. «Eznaiz aditua arkitekturan, baina ezdakit museoak herriarekin zerikustekorik duen». Are harritua-go gelditu da, halere, museoandauden obren kopuruarekin.«1.800 dituztela irakurri dut».Gogoz hasi du museo barrukoibilbidea.«Denentzako museoa izan

nahi dugu», erran du zuzenda-riak. Museo ireki eta bizia eginnahi dutela, alegia. Eta, batez ere,Oteizaren bidearekin bat eginenduena. Artistarekin bat egitekoasmo horrek sortutakoa da, hainzuzen ere, Jorge Oteiza FundazioMuseoak haurrekin egiten duenlana. «Oteizaren asmoa zen hau-rrek artearen bidez ikastea, gizar-tea eraldatuko zuten pertsonakizan zitezen».Espetxean direnekin, migra-

tzaileekin, ezintasunen bat dute-nekin ere egiten dituzte programabereziak. «Gizarte osoarekin par-

tekatu nahi dugu Otei-zak utzitako ondarea».Asmo horrekin lotuta,hain zuzen ere, museokobiltegiak eta dokumen-tazio zentroa ezagutzeko

bisitak ere antolatzen dituzte Al-tzuzan, tarteka.Museoan ikusgai diren piezei so

jarraitu dute bisitariek. Tailerraegiten, berriz, Altzuzan direnhaurrek. Beheko solairuan, AsierMendizabalek jarri du behin-behineko erakusketa, eta Stock-holmeko Unibertsitatean ikasledituen gazteekin ari da lanean.Oteizaren eta bertze hainbat eus-kal artistaren obra lantzera etorridira. Altzuzan badute zer ikasi.

3 4

1Erakusketa.Museoko hiru

solairuetako bi hartzen ditu

Oteizaren erakusketa iraunkorrak.

2Saenz de Oizarekin.Oteiza

museoa diseinatu zuen

arkitektoarekin. Lagun mina zuen.

3Kanpotik.Eraikin berriarekin

artistaren etxe eta tailer

izandakoak osatzen du museoa.

4Obrak.Oteizaren obrak

erakusteko sortu zuten haren

museoa. Eskultorearen tizak dira

bere lanen artean bitxienetakoak.

ARGAZKIAK: FOKU-HITZA

2003ko apirilaren 9an zenduzen Jorge Oteiza; Altzuzakohilerrian dago lurperatua, ItziarCarreño emaztearen ondoan

NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2018ko apirilaren 13a

Edurne Elizondo Iruñea

Agiririk inportan-

teena da Iruñeko

historian». Hori-

xe erran du San-

cho el Fuerte argi-

taletxeko arduradun Isabel Perez

Radak faksimile bilakatu berri

duten hiriko Batasunaren Pribi-

legioaren testuari buruz. 1423.

urteko irailaren 8koa da agiria,

Karlos III.a Prestuak hiriari

emana. Agiri horren bidez bat

egin zuten egungo Iruñea osatzen

zuten burguek.

«Iruindarren esku jarri nahi

dugu hiriarentzat funtsezkoa den

agiri hau», erantsi du Perez

Radak. Ehun ale kaleratu dituzte.

Agiriaren faksimilea argitaratu

dute, batetik: ia bi metro eta erdi

luze da. Bertzetik, Concepcion

Martinez Pasamar filologoak

Batasunaren Pribilegioari buruz

egindako lana plazaratu du San-

cho el Fuerte etxeak. Agiria azter-

tu eta transkribatu egin du; jato-

rrizkoa Nafarroako erromantzez

idatzita dago. Bertsio «moderno-

agoa» egin du Nafarroako Uni-

bertsitateko irakasleak, «ulerga-

rriagoa» izan dadin.

Iruñeko Batasunaren Pribile-

gioaren jatorrizko lau agiri existi-

tzen dira; hain zuzen, Nafarroako

Artxibo Nagusian gordetzen

dutena erabili du Sancho el Fuer-

te argitaletxeak faksimilea egite-

ko. Bertze bi badira Iruñeko Udal

Artxiboan, eta laugarrena, berriz,

Iruñeko Katedraleko Artxiboan

dago.

«Agiri hagitz ezaguna da»,

nabarmendu du Nafarroako

Artxibo Nagusiko zuzendari Felix

Segurak. Iruindarrek urtero

ospatzen dute irailaren 8a, hain

zuzen ere. Egun horretan, Iruñe-

ko udalbatzak desfilea egiten ohi

du garai batean hiria osatzen

zuten burguetan barrena, eta

katedralean, berriz, lore eskain-

tza egiten du, Karlos III.a Prestua-

ren hilobiaren aurrean.

Agiriaren xehetasunak, hala

ere, iruindar gehienentzat «eze-

zagunak» dira, Felix Seguraren

ustez. «Horregatik, garrantzitsua

da orain gure esku dugun testu

berri hau; agiri horrek hiriari

ekarri ziona hobeki ulertu ahal

izateko baliagarria izanen

zaigu», erran du.

Agiriaren izenak ongi azaltzen

du zer eman zion hiriari batez ere:

batasuna. Izan ere, ordura arte

egungo Iruñea osatzen zuten

burguek udaletxe, alkate eta jus-

tizia propioak zituzten. Nabarre-

riakoa zen bat, eta San Nikolas eta

San Zernin bertze biak. Erakunde

propioak ez ezik, bereizten zituz-

ten harresiak ere bazituzten bur-

guek.

«XII. mende amaieran hasi zen

hiri batuaren ideia sendotzen;

halere, Iruñea ez zen bat izan

Karlos III.ak Batasunaren Pribile-

gioa eman arte; Iruñea hiru izan

ziren», azaldu du Nafar Ateneo-

ko kide Ricardo Pitak. 1423ko

Batasunaren Pribilegioa sinatu

aurretik ere izan ziren burguak

batzeko bertze hainbat saio,

baina hutsean gelditu, eta ez

zuten aurrera egin.

Transkripzioa eta mapak«Batasunaren Pribilegioarekin,

ordura arteko tirabirak bazter

gelditu ziren; agiri horrek ekarri

zuen hiri bakarra, udal bakarra»,

berretsi du Perez Radak.

Argitaletxeak testuaren ingu-

ruko informazioa eman nahi izan

dio irakurleari plazaratu berri

duen argitalpenaren bitartez.

Horretarako, Concepcion Marti-

nez Pasamarrek egindako iker-

ketarekin eta transkripzioarekin

batera, Juan Jose Martinena his-

torialariak egindako mapak jaso

ditu faksimilea laguntzen duen

liburuan. Burguen inguruko bere

lanak oinarri hartuta, «ekarpen

grafikoa» egin du Martinenak,

hain zuzen ere.

Halere, Martinez Pasamarrek

egindako ikerketa da informazio

iturri nagusia Iruñeko Batasuna-

ren Pribilegioari buruzko lan

berrian, argitaletxeko arduradu-

nek nabarmendu dutenez. Ira-

kasleak aspalditik ezagutzen du

agiria. Filologian doktorea da, eta

tesia egiteko hartu zuen Karlos

III.a Prestuak emandako agiria

bere lanaren ardatz.

Filologiaren arlotik ekin zion

lanari orduan; orain, «ekarpen

zabalagoa» egin du. «Niretzat

plazera izan da berriz ere agiri

hau lantzeko aukera izatea»,

nabarmendu du. Iruñeko Udal

Artxiboan gordetako bi agirieta-

ko bat hartu du bere oraingo

lanaren oinarri, bertzeak baino

modu «solemneago» batean

idatzita dagoelako. «Bertzeetan

baino laburdura gutxiago

daude», doktoreak zehaztu due-

nez.

Irakaslearen zeregina izan da

XV. mendeko agiri bat XXI. men-

dera hurbiltzea, orduko testua

egungo irakurleentzat «ulerga-

rriago» bilakatzeko. «Biziki inte-

resgarria izan da orduko hizkera

egungo gizartera ekartzea;

1995ean bukatu nuen nire tesia,

eta orduan egindako lanaren zati

bat baliatu dut orain ere», azaldu

du irakasleak. Gaineratu du tes-

tuaren bertsio «modernoago»

bat egin duela, baina agiriaren

garaiko moldeak bazter utzi gabe.

«Orduko espirituari eutsi nahi

izan diot», erran du Martinez

Pasamarrek.

Irakaslearen lana «biziki»

eskertu du Perez Rada argitale-

txeko arduradunak; parte hartu

duten gainerako adituena ere bai.

Argi utzi du «aspaldiko ametsa»

bete dutela Batasunaren Pribile-

gioaren agiria faksimile bilakatu-

ta. «Urtero ospatzen dute iruin-

darrek Batasunaren Pribilegioa;

orain, testua hobeki ezagutzeko

aukera izanen dute; duen balioa

eman nahi diogu», berretsi du

Sancho el Fuerte argitaletxeko

arduradunak.

Batasunari buruzko agiria

zabaltzeko ahalegin hori eskertu

du Nafarroako Artxibo Nagusiko

zuzendariak, hain zuzen ere.

Hark ere parte hartu du oraingo

argitalpenean, eta hitzaurrea ida-

tzi dio Martinez Pasamarrek

egindako lanari.

Sancho el Fuerte etxeak faksimile bilakatu du Iruñeko Batasunaren Pribilegioarenagiria, lehen aldiz; 100 ale kaleratu ditu, testuaren bertsio «modernoago» batekin.

Artxiboetatik argitaletxera

Iruñeko Batasunaren Pribilegioaren agiria faksimile bilakatu dute; ia bi metro eta erdi luze da, eta Nafarroako erromantzez idatzita dago. IÑIGO URIZ / FOKU

«Iruindarren esku jarrinahi dugu hiriarentzatfuntsezkoa den agirihau; hiriko historianinportanteena da»Isabel Perez RadaSancho el Fuerte argitaletxeko kidea

«Interesgarria izan daXV. mendeko hizkeraegungo gizarteraekartzea; ordukoespirituari eutsi diot»Concepcion Martinez PasamarFilologia doktorea eta irakaslea

NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2018ko apirilaren 13a4 b Gaiak

Kattalin Barber Iruñea

Nafarroan igarokodute uda 98 haursahararrek, Opo-rrak Bakean ize-neko programari

esker. Horietatik 18k, ordea,oraindik ez dute harrera familia-rik, eta ANAS Sahararen LagunenNafarroako Elkarteak dei bereziaegin du familiak bilatzeko, Saha-rako ume errefuxiatuak etxeetanhar ditzaten. Honela mintzatu daMaria Perez de Larraia, elkartehorretako kidea: «Larrialdi deibat egin beharrean gaude. 18 fa-milia behar ditugu aurtengo udanbi hilabetez Saharako mutiko edoneskatxa bat hartzeko».Haren hitzetan, oso garrantzi-

tsua da Nafarroan egiten dutenegonaldia, elikadura egokia har-tu, mediku azterketak egin etatratamendua jasotzen dutelako,besteak beste. Haurrek bestelakobizi ereduak ikusteko aukeradute proiektuari esker: «Medi-kuarenera eramaten ditugu, etaelikadura osasuntsua eta oreka-tua izaten dute. Azken finean, ur-teko gainontzeko hilabeteetan ezdute horrelako aukerarik, eta bihilabete hauetan indar handiahartzen dute».Proiektua duela hogei urte bai-

no gehiago jarri zen martxan ,1996an, hain zuzen ere, eta geroz-tik harrera familien kopuruarieutsi diote Nafarroan. «Denboraeta uda ezberdin bat igarotzekogogoa behar dute harrera fami-liek», azaldu du Perez de La-rraiak. Urtez urte, ehun haur in-guru etorri dira Nafarroara: «Bes-te leku batzuetan gogor jo dukrisiak, eta nabaria izan da; Nafa-rroan, zorionez, elkartasun han-dia dago Sahararekin». Aurten, ordea, inoiz gertatu ez

zaiena gertatu zaie. Martxoaren31rako itxia behar zuten progra-ma, baina, harrera familiak fal-tan, luzatu egin dute epea, «hala-

beharrez». Horregatik, dei bere-zia egin du, eta familiak animatuditu etxean haurrak hartzera:«Ez baditugu familiak lortzen, ezdira udan Nafarroara etorriko».Hainbat faktore aipatu ditu

ANAS elkarteko kideak aurtengoharrera familien falta azaltzeko.Aurreko urteetan ez bezala,harrera familia berri gehiagobehar dituzte. «Familia askok ezdute errepikatu, eta aurten atse-dena hartuko dute». Arrazoiaprogramaren baldintzak aldatudirela izan daiteke. Orain arte,haurrak bi aldiz jarraian egotenahal ziren harrera familiarekin,baina beste uda bat ere posiblezen, familia biologikoak etaharrera familiak hala hitzartzenbazuten. «Horren ondorioz, umeaskok errepikatzen zuten, eta,hortaz, haur txikienak, 10 urte-koak, ez ziren kanpalekuetatikateratzen». Horri irtenbidea

emateko aldatu dituzte baldin-tzak, baina, modu berean, harre-ra familiak jaitsi egin dira. 10 eta12 urte bitarteko haurrak kanpa-lekuetatik ateratzea da progra-maren helburua.

Errealitatearen lekukoGainera, Perez de Larraiak esandu aurten beste zailtasun bat du-tela. Berriozarko Udalak utzitakopisu bat erabili izan dute udaro,begiraleentzako eta harrera fami-liekin egokitu ez diren haurren-tzako, besteak beste. Uda hone-tan ezinen dute pisua erabili, etabeste bat bilatzen ari dira. «Nafa-rroako udalei, familiei, norbana-koei eta kolektiboei dei egin nahidiegu, erabiltzen ez duten etxeedo pisua utz diezaguten».Urtero joan ohi da Perez de La-

rraia Afrikara, bi arrazoirengatik:

haien errealitatea bertatik bertaraezagutzeko, eta laguntza zuzene-an emateko. Jakinarazi du saha-rarrak oso pozik daudela progra-marekin, eta haurrek asko goza-tzen dutela. «Nafarroara edobeste edozein tokira etortzeko de-siatzen daude familia guztiak,baita haurrak ere», dio. Hangobizi baldintzak ez dira egokienak,haren ustez. Desertuan bizi dira,eta ume sahararrek desertukoudako tenperatura altuak (50gradutik gora) ere saihestu ahalizanen dituzte Oporrak Bakeanprogramari esker. Perez de Larraiak ongi ezagu-

tzen du hango egoera. Ez bakarrikbertara urtero joaten delako, bai-

zik eta bere gurasoek ereSaharako haurrak hartudituztelako etxean, txi-kia zenetik. 1998. urteanhasi ziren, eta bost urtezjarraian izan dituzte haur

sahararrak Zangozan. Orain, La-rraiak berak hartu du bere gura-soen lekukoa, eta joan den urtetikhaurrak hartzen ditu etxean.Hain zuzen ere, bere gurasoekhartu zuten lehen haur sahara-rraren alaba izan zuen etxean iaz,eta baita aurten ere. «Berezia izanda, baina azken urtea du hau, 12urte baititu». Haren hitzetan, Oporrak Bake-

an programa herrien arteko el-kartasun eta senidetasun zubi batda. Ekainaren amaieran iritsikodira haurrak, eta abuztuarenamaieran itzuliko dira. Bi hilabetehorietako esperientzia oso abe-rasgarria dela nabarmendu duteelkarteko kideek. Parte hartunahi dutenentzat, prest dituzteasociacionanasnavarra@gmail.

comhelbidea eta 680 26 80 21 te-lefonoa, argibideak emateko.

Sahararen Lagunen NafarroakoElkarteak 98 haur saharar ekarriko dituudan Tindufeko kanpalekuetatik; 18 harrera familia faltan dituzte oraindikere, ordea, denak hartu ahal izateko.

Aterpe bilaudarako

Urtero etortzen dira haur sahararrak Nafarroara, uda pasatzera; irudian, haur talde bat Elizondon. JON URBE / FOKU

Gaiak b 5NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2018ko apirilaren 13a

1996an jarri zuten martxanhaur sahararrak Nafarroaraekartzeko programa; urteanehun inguru etortzen dira

NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2018ko apirilaren 13a6 b Iritzia

RHURBILDU ETA LAUTania Arriaga Azkarate

Ultzamaldekotranbia

Euskotrenekin Hendaia-tik Bilbora joan beharizan genuen aurrekoan.Igande goizean hamar

eurora ailegatzen ez zen txartelaerosi ondoren, satorrahartu etahiru ordu eta berrogei minutuanBilbon ginen. Bidean, Euskal He-rriko kostaldeko ia txoko guztiakpasatzen ikusi genituen: ibilbide-ak 56 geldialdi ditu. Kalkulatzen dut Hendaian 40

bat lagun igo ginela, eta inongooinarri zientifikorik gabe botakodut haien artean hamar bat es-painol, hamabost bat frantses,zortzi lapurtar eta Hegoaldekobeste zortzi bat lagun geundela(baita bi turista zeharrargi eta gal-du ere, baina azalaren gardenta-suna dela-eta zenbatzean desa-

gertu ziren). Berehala, trenarenpopulazioaren ehunekoak alda-tuz joan ziren; batetik, Errenteriaeta Pasaia artean, hamaiketakoahor nonbait janen zuten nerabekuadrilla polita sartu zelako, eta,bestetik, 70 urte inguruko ema-kume bakarti franko igo baitzi-ren. Kantauriko perlangeldituziren Donostiara iritsi eta gurekinharaino etorritako gehienak.Trenez aldatu, eta ibilbidearen

bigarren parteari ekin genion.Amaratik aurrera, bagoietako bidaiarien profila dibertsifikatuzen: bertako zein kanpoko turis-tak; gaztetxoen futbol taldeak;ondoko herrira gurasoekin baz-kaltzera zihoazen familia gazte-ak; gaupasero menderaezinak;apez bat; pentsiodunak; autorik

gabeko Senegalgo mantero lan-gileak; Errumaniako burdin bil-tzaileak gurditxoa eta guzti; ber-mut zale klasikoak ere ikusi geni-tuen, alkoholemia kontrolei irrieginez.Sinistuko ez duzuen arren, tri-

ki-traka etengabearen eraginez,beste behin, trantze mistiko bate-

barnean nengoen. Gazte talde batondoko herrira zihoan, beste gaz-tetxo batzuekin, etxeko lanakegitera; adineko bi lagun ere ikusinituen, Auzako ile-apaindegianhitzordua hartua zutelako; Iruñe-rriko bi ezagun agurtu nituen etabikote bati entzun nion, zeinengustura bazkaldu behar zutenautoaren ardurarik gabe. Eusko-treneko ahots grabatuak ikuspendohatsutik atera ninduen, «hu-rrengo geltokia, Zazpi Kaleak»aditzera eman zuenean.Ultzamako trenbidea ametsa

da, oso eztabaidagarria; azkenburuan, ia lau orduko bidaian on-gi pasatzeko jolas jarduera nire-tzat, baina, gure herri zoragarrie-tan duintasunez bizitzen segituahal izateko, gisa horretako ari-keta asko egin beharko ditugu.Imajinazioaren biraderari eraginbeharko diogu etorkizuna gureherrien beharretara egokitzeko,eta, bai ala bai, ondarearen kude-aketa ekuazioaren aldagaia iza-nen da.

an sartu eta ikuspen dohatsuaagertu zitzaidan trenaren leihati-lan. Hara non! Panoramikoan,Basaburua, Imotz, Ultzama,Odieta eta Atezko mapa ikusinuen. Zientzia fikziozko film ba-tean egonen banintz bezala, iru-dia handitu eta herrietara hurbil-du nintzen, eskuarekin mugi-mendu azkar bat eginez. Han zi-ren, ikusgai, NA-411 eta NA-4130errepideak, zirkulua osatu etabailara hauetako herriak elkar-tzen. Errepide ondoan, tranbiatxiki txukun bat zegoen. Eskua-rekin irudia zabaltzeko agindueta indar elektrikoari esker mugi-tzen zen trentxoarengana hurbil-du nintzen. Makinistaren atean,hizki larriz, Cincinnati irakur zi-tekeen, ziurrenik hiri horrenoparia delako, pentsatu nuen.Auzako egurrezko geltokian, be-rriz, Nekazalguneak lotzeko ga-rraio egitasmoa idatzita zegoen.Tom Cruisek Minority Report-enegiten zuen bezala, eskuen kei-nua errepikatu eta tranbiaren

Imajinazioarenbiraderari eragin

beharko dioguetorkizuna herrien

beharretaraegokitzeko

Irudiab Lodosa

Emakumeak omentzeko erakusketaErakusketa bat zabaldu dute Lodosako kultur etxean, 1936ko gerran errepresioa sufritu zuten herriko emaku-

meen omenez. Hain zuzen ere, emakumeak dira argazki erakusketako protagonista: 63 erretraturen bidez,

frankismoan bete zuten rol aktiboa nabarmendu nahi izan dute. Irudien artean dira herriko bi emakumerenak;

bien aitak fusilatu zituzten 1936ko gerran. Inaugurazioan parte hartu zuen bertzeak bertze Ana Ollok, Nafarroa-

ko Gobernuko Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetarako kontseilariak. IDOIA ZABALETA / FOKU

Altsasuko gazteen aldeko manifestazioaeginen dute bihar, epaiketaren atarian

IRUÑEA bAltsasuko gazteen aldeko manifestazio bat eginen dutebihar, Iruñean, astelehenean Madrilen haien aurka hasiko duten epai-ketaren atarian. Espainiako Auzitegi Nazionalera ailegatu da gazteokherriko taberna batean bi guardia zibilekin izandako liskarra, eta, de-nera, 375 urteko espetxe zigorra eskatu dute haientzat. Biharko pro-testa 17:30ean hasiko da, Golem zinema aretoaren parean. Gazteengurasoek haiekin bat egitera deitu dituzte herritarrak karrikara.

10.300MENPEKOTASUNEN BAT DUTENAK HERRIALDEAN Errealitate Sozialaren Behatokiak egindako ikerketaren arabera,

10.300dik gora pertsonak dute menpekotasunen bat Nafarroan, eta

%45ek langile bat kontratatua dute, zaintza lanez arduratzeko. Ikerketak

jaso dukontraturik gabe ari direla zaintzaz arduratzen direnen %25.

«Ez dugu nahi hiriguneanantenarik jartzea; udalok gero eta esku-hartze gaitasunurriagoa dugu juridikoki, bainadugun hori baliatuko dugu»Txema NovalBurlatako alkatea

Astelehenean eginen dute Jorge Correa‘Boro’ kazetariaren aurkako epaiketa

IRUÑEA b Astelehenean eginen dute La Haine hedabide digitalekoJorge Correa Borokazetariaren aurkako epaiketa, Madrilgo JustiziaAuzitegian. Sei urteko espetxe zigorra eskatu dute kazetariarentzat,aginteari atentatua egitea eta bi poliziari lesioak eragitea egotzita. Ger-taerak 2014ko martxoan jazo ziren, Madrilen, han egondako duinta-sunaren martxetan egindako protestetan. Kazetariak bere kontrakoazpijokoa salatu du, eta adierazpen askatasunaren alde egin du.

Agenda b 7NAFARROAKO HITZAOstirala, 2018ko apirilaren 13a

MUSIKA

AZAGRA Jo & Swiss Knife.b Igandean, 19:30ean, Francisco

Arbeloa ikastetxean.

BURLATA Lorena eta Bruno.bGaur, 19:30ean, kultur etxean.

BURLATA Sonakay.bGaur, 20:00etan, kultur etxean.

BURLATA Hilarion Eslava EskolakoOrkestra.

b Igandean, 18:00etan, kultur etxean.

IRUÑEA Manel Fuentes & The

Spring’s Team.

bGaur, 21:30ean, Zentralen.

IRUÑEA Bryn Terfel.bBihar, 20:00etan, Baluarten.

IRUÑEA Bide Bakarra eta Zartako K.

bBihar, 20:00etan, Herriko

Tabernan.

IRUÑEA Kike Tormenta.bBihar, 20:00etan, Maravillas

gaztetxean.

IRUÑEA Riot Propaganda.bBihar, 21:00etan, Zentralen.

IRUÑEA Nafarroako GanberaAbesbatzaren 10. urteurreneko

emanaldia: Jazzy Leap, Abesbatza

Klasikoa eta Michael Navarrus.

b Igandean, 19:00etan, Baluarten.

IRUÑEA Gwyn Ashton.b Igandean, 20:00etan, Zentralen.

IRUÑEA Il Tabarro etaRita operak.bAsteartean, 17:00etan,

Nafar Ateneoan.

IRUÑEA Euskadiko Orkestra Sinfonikoa.

bAsteartean, 20:00etan, Baluarten.

IRUÑEA Nafarroako Goi Mailako

Musika Kontserbatorioko Big

Band.

bOstegunean, 20:30ean, Zentralen.

TUTERA Rosana: En la memoriade la piel.

bGaur, 20:30ean, Gaztanbide

antzokian.

BERTSO SAIOAK

IRUÑEA Altsasuko gazteen aldekosaioa: Maialen Akizu, Aitor Bizkarra,

Jon Gurrutxaga Urbieta, Irati

Majuelo, Eñaut Martikorena Lizaso,

Lurdes Ondaro, Eli Pagola, Sarai

Robles, Aitor Servier eta Ane

Zuazubiskar Iñarra.

bGaur, 22:00etan, Maravillas

gaztetxean.

IRUÑEA Bertso afaria: Unai AgirreGoia eta Sustrai Colina.

bBihar, 21:30ean, Zaldiko Maldikon.

ANTZERKIA

ATARRABIA Iluna Teatro: Camioneta y manta.

bEtzi, 20:00etan, kultur etxean.

BARAÑAIN Miren Gaztañaga eta

Eneko Sagardoi: Heriotza bikoitza.

bGaur, 19:00etan, auditoriumean.

BARAÑAIN Glu Glu: Go!azen 4.0.bBihar, 18:00etan, auditoriumean.

BERRIOBEITI Tanttaka: El floridopensil - Niñas.

bBihar, 20:00etan, kultur etxean.

IRUÑEA Mara-Mara Antzerki

Taldea: El eco de los silencios.

bGaur, bihar eta etzi, 20:00etan,

Nafarroako Antzerki Eskolan.

IRUÑEA Lulú, Maria Adanezekin,

Luis Luquek zuzenduta.

bBihar, 20:00etan, Gaiarre

antzokian.

IRUÑEA Dirty Dancingmusikala.bOstegunean, 20:30ean, Baluarten.

TAFALLA La Trocola: Emportats.bGaur, 20:30ean, kulturgunean.

TUTERA Valle del Ebro institutua:Alesía, una comedia de tiempos

pasados, o Bululú y medio.

bBihar, 20:30ean, Gaztanbiden.

ZIZUR NAGUSIA Iluna Teatro: Camioneta y manta.

bGaur, 22:00etan, kultur etxean.

ZIZUR NAGUSIA Estefania de Paz:Cabaret paranormal.

bOstegunean, 20:00etan, kultur

etxean.

ZINEMA

IRUÑEA Tiempos modernos.bGaur, 19:00etan, NUPen.

IRUÑEA Justicia para todos.bGaur, 20:00etan, Nafarroako

Filmotekan.

IRUÑEA Ondorengoak.bBihar, 12:00etan, Mendillorriko

Civivox aretoan.

IRUÑEA Iparraldeko Norman.bBihar, 17:30ean,

Kondestablearen jauregian.

Gure proposamena b Iruñea

‘Altsasukoak aske’ bertso saio berezia, gaztetxeanAstelehenean hasiko da taberna batean bi guardia zibilekin izandako liskarragatik auzipetutako Altsasuko zortzi gazteen aurkako epaiketa, Espai-

niako Auzitegi Nazionalean. Gazteoi elkartasuna agertzeko eta aska ditzatela eskatzeko, bertso saioa eginen dute gaur, Iruñeko Maravillas gaztetxe-

an. 22:00etan hasiko da, eta bertsolariok parte hartuko dute: Maialen Akizuk, Aitor Bizkarrak, Jon Gurrutxaga Urbietak, Irati Majuelok, Eñaut Martiko-

rena Lizasok, Lurdes Ondarok, Eli Pagolak, Sarai Roblesek –irudian, kantuan–, Aitor Servierrek eta Ane Zuazubiskar Iñarrak. JAGOBA MANTEROLA /FOKU

Edurne Elizondo Iruñea

Duela hamabost urte bota zituz-ten Itoizko urtegiak azpian hartu-ko zituen herriak. Nagorera aile-gatu ziren inora baino lehenagohondeamakinak, 2003ko apirila-ren 28an. Geroztik, zazpi herripobreagoa da Nafarroa. Ingurukoherritarrek aurrean dute gertatuzena gogoratzen dien paisaia, ezbaita ezagutu zuten bera. «Borro-ka galdu genuen; eta orain zer?».Hori galdetu du Maddi Barber zi-nemagileak (Lakabe, 1988), etaerantzuna emateko egin du 592metroz goiti filma.Zer duzu gogoan Itoizko borro-

kari buruz?

Borroka hori ezagutu nuen, bainatxikia nintzela. Gogoan ditut ma-nifestazioak, eta itsasgarriak sal-tzen nituela. Gurasoak Itoitzeki-ko Elkartasuna taldeko kide zi-ren, gainera, eta ni neu Lakabenjaio nintzen. Beraz, bailara nolaitxuraldatu den ikusi dut. Auziakzuzenean eragiten dit, nire oroi-tzapen asko urperatuta baitaude,nolabait esanda.Maiz itzultzen zara?

Bai. Ama Zaraguetan bizi da, etaasteburuetan joaten gara, bai etaudan ere. Gogorra da inguruanola aldatu den ikustea, eta filmaegiteko ideia, hain zuzen, hortiksortu zen. Itoizko urtegia egin zu-ten, borroka galdu genuen; eta,orain, zer? Galdera hori jarri nahinuen mahai gainean. Ea nola bizigaitezken hemen bizi garenok,egun, ingurua hainbeste aldatueta gero. Finean, egunero etxetikateratzen garenean jabetzen garaerrealitate horretaz, bizi garen to-kia ez dela jada ezagutu genuena.Hori da abiapuntua.Galdera jarri duzu mahai gaine-

an. Zein da zure erantzuna?

Dolua egin behar dugula, horrenbeharra dugula. Eta dolu horrek,gainera, kolektiboa izan beharduela. Agian, zaila da hori egitea,

baina iruditzen zait ezer gertatuizan ez balitz bezala jokatu dugu-la, neurri handi batean, eta ezergertatu izan ez balitz bezala segitudugula aurrera; horrek ez du ba-lio, ordea, ez du funtzionatzen.Horrela jokatzen badugu onar-tzen ari garelako bailararen erdiagaldu dugula.Zer erran nahi duzu?

Kontua da saiatzen garela urpeangaldu dugun hori ez ikusten. Ezgara lehengo tokietara joatean ezdugulako ikusi nahi zer gertatuden. Bizkarra ematen diogu, no-labait. Agoitzen ere hori gertatzenda. Atzean dute urtegiko presa,eta atzean duten horretaz ahaztensaiatzen dira; egondako borrokaguztiaz ahazten saiatzen dira.Nire ustez, ordea, inportantea daaurpegira begiratzea errealitatea-ri. Urtegiaren kontrako borroka

kolektibo bat gertatu zen, eta gi-zarteak erantzun indartsua emanzion. Orain, ordea, bakardadeanbizi dugu egungo errealitatea.Dolu kolektibo hori egitera dei-

tu nahi du zure lanak, beraz?

Uste dut horretarako baliagarriaizan daitekeela, bai. Bakardadeanbizi dugun hori kolektibizatzeko,hain zuzen.Dokumentalean agertzen den

Lakabeko emakume batek aipa-

tzen du galdu duela, azkenean,

herriak berreraikitzeko espe-

rantza. Itxaropen hori zegoen

eskualdeko jendearen artean,

zure ustez?

Uste dut baietz. Eta egungo go-bernuak agintea hartu zuenean

ere gauzak aldatuko zirela pen-tsatu zuten askok, nire ustez.Itxaropena ez da galtzen, eta jaiozaren lekua berreskuratu nahiduzu beti. Deserrotu zaituztelako.Oraingoa uste dut erabaki bathartzeko momentua dugula.Atzera begira jarraitu edo aurrerasegitu. Argi dut egoera hori bizi-tzeko mila modu daudela, etanork bere dolua egin behar duela.Baina iruditzen zait zinema dela,adibidez, min bat besteekin par-tekatzeko modu bat. Horregatik,Itoitzi buruz orain prestatzen arinaizen bigarren lanak doluarengaiari modu zuzenago batean eu-tsi nahi dio.Urpean, lurra izenburua jarri dio-

zu. Urpean gelditu denari egin

nahi diozu so?

Bai. Lehen lanaren izenburuaItoizko urtegiko uraren mailari

buruzkoa da; 592 metro-ko maila hori da, nola-bait esanda, bi lanen ar-teko muga ezartzen due-na. Lehendabizikoan,maila horretatik goitikoegungo pasaiari egin diotso. Bigarrenean, berriz,maila horren azpitik gel-ditu dena berreskuratunahi dut.

Lehendabiziko lan horretan, ani-

maliak dira protagonista; bate-

tik, naturan bizi diren hegaztiak,

eta, bertzetik, gizakien mende

bizi diren behiak. Zergatik?

Batetik, nire aita abeltzaina zen,eta beti izan dut animaliekin ha-rreman berezia. Maitasunezkoharreman bat izan da, gertutasu-nak emana, baina, aldi berean,animalion heriotza egon da tarte-an beti. Antropologiako masterraegiten hasi nintzenean, gainera,hasi nintzen asko irakurtzen an-tiespezismoari buruz, bai eta gi-zartean beste animaliekin dugunharremanaz ere. Bestetik, gertatuzitzaidan Itoitzera grabatzerajoan nintzenean bizpahiru aldiz

behiak baino ez nituela ikusi. Gi-zakirik ez, bakarrik behiak. Bainabehiak han baziren, argi nuen gi-zakiek inguruan egon behar zute-la. Gizakien eta animalien artekoharremanak estuak dira eskual-dean, eta horri buruz hitz eginnahi nuen.Igandean, Suitzako Visions du

Réel jaialdian aurkeztuko duzu

dokumentala. Kontent?

Bai. Beste hogei lan ingururekinlehiatuko da nire dokumentala.Oso jaialdi garrantzitsua da, etaoso kontent nago.Itoitzekin lotutako bigarren la-

nari ekinen diozu gero?

Bai. Lehena amaitu nuenean,konturatu nintzen gai asko ez ni-tuela ukitu. Eta banuen gogoamemoriaren gaia lantzeko. Itoi-tzekin Elkartasuna taldekoek utzidizkidate haiek grabatutako irudiguztiak. 80 ordu baino gehiagodira, eta denak ikusten ari naiz.Indar handiko irudiak dira, galduzen borroka batenak. 592 metro-ko mailak erabaki zuen zer geldi-tuko zen urpean eta zer ez, etaorain urpean dagoen hori jorratunahi dut. Memoria, ametsak, etaorainaren eta iraganaren arteko

talka landu nahi ditut film berrihorretan.Galdutako borroka bat izan dela

erran duzu. Uste duzu, halere,

zer irakatsi baduela Itoizko urte-

giaren aurka egindako lanak?

Bai. Eta iruditzen zait nire lanaizan daitekeela borrokan jarrai-tzeko beste modu bat ere. Garran-tzitsua iruditzen zait belaunaldiberriei horren berri ematea. Etaargi uztea uraren azpian lurra da-goela. Herriak hor daudela.Iruditzen zaizu jendeak ahaztu

duela Itoitzen gertatu zena, neu-

rri batean?

Bai. Uste dut baietz, ahaztu dugu-la. Egia da urtegiaren aurkako bo-rrokak energia asko eraman zue-la. Baina bada jendea borrokan,oraindik ere, bailaran. Hainbatekoraindik ez dute jaso gobernuakzor zien guztia.Zuk nola bizi duzu gaur egungo

egoera?

Nik sentitzen dut berriz ere goza-tu nahi dudala bailaraz. Ur horie-tan bainua hartu, adibidez. Kon-traesanak badira, ur horrek estalidituelako gure herriak. Bainakontraesan horiekin bizi behardugu. Ezin diegu ihes egin.

«Min bat besteekinpartekatzeko modu bat da zinema»

Maddi Barber b ‘592 metroz goiti’ dokumentalaren egilea

Suitzan aurkeztuko du Maddi Barberrek ‘592 metroz goiti’ bere filma.Itoitz inguruko herritarren egunerokoari egin dio so, urtegiak herriakurpean hartu eta gero. «Bizi garen tokia ez da jada ezagutu genuena».

IÑIGO URIZ / FOKU

«Dolua egin behar dugu,horren beharra dugu; dolu horrek, gainera,kolektiboa izan behar du»

«Memoria, ametsak etaorainaren eta iraganarenarteko talka landu nahi ditutfilm berrian»

NAFARROAKO HITZAOSTIRALA, 2018ko apirilaren 13a

Zuzendaria: Edurne Elizondo. Argitaratzailea: Nafarroako Berriak elkartea.

Mundiñu 9, Arbizu 31839 Nafarroa. Lege gordailua: SS-1517-2010

www.nafarroa.hitza.eus bnafarroa@hitza.eus