FERNANDO RODRÍGUEZ NESPEREIRA.

•Realiza estudos universitarios na

E.A.A.T.T. de Madrid onde se licen-

cia no ano 1972 como Arquitecto

Técnico en Execución de Obras.

•Profesor numerario de Debuxo por

oposición en prácticas de Deline-

ación.

•Membro da Comisión de Turismo

da Cámara de Comercio de Ourense.

•Autor da Guía Turística Ourensana.

•Asesor do Patronato de Turismo de

Ourense.

•Desempeñou o cargo de Apa-

rellador Municipal nos concellos de

Entrimo, Muiños e A Rúa.

•Realiza varios traballos por encargo

Non é nen foi a nosaintención ao facer este modestoestudo, o de impor ou dogmatizarsobre o modo de recuperación erehabilitación rurais desta zona,senón a de sensibilizar sobre a pro-tección do patrimonio rural, servirde axuda a quen non tendo coñeci-mento o necesite, sabendo queexisten outras formas e modos deentender a rehabilitación igual-mente válidos.

Móvenos o contribuir a que o nosopatrimonio rural histórico, froito detantos séculos de tradición, nondesapareza e ao tempo se poidafacer outro tipo de restauración coemprego de materiais novos einnovadores. Este estudo pretendeque non se perda a arquitecturarural como legado a transmitir ásvindeiras xeracións.

da Consellería de Educación da

Xunta e dicta conferencias.

No apartado de restauracións e reha-

bilitacións, podemos destacar os

seguintes traballos:

-Estudo, valoración e recomenda-

cións para a rehabilitación da casa

rural galega nas comarcas de Arzúa

e Melide.

-Estudo da arquitectura, recursos

turísticos e rehabilitación da casa

labrega e o seu acomodo para o

turismo rural na Ribeira Sacra

Ourensana.

-Inventario de recursos turísticos da

Ribeira Sacra Ourensana e Lucense.

-Señalización turística da Ribeira

Sacra.

No apartado de Exposicións compre

subliñar:

-A nosa Arquitectura Rural.

-Ourense vello, o noso patrimonio.

-Arquitectura Popular na Ribeira

Sacra Ourensana.

13~

Arquitectura popular

REHABILITACIÓN-IISUXERENCIAS PARA A REHABILITACIÓN DASCASAS RURAIS NA RIBEIRA SACRA

Fernando Rodríguez Nespereira

NTECEDENTES

Unha vez estudado o medio rural daRibeira Sacra, a formación dos núcleos,o funcionamento e forma das casas,examinando os seus detalles, a súa fei-tura e forma constructiva, dándonosconta da sabiduría da arte popular rural,podemos sacar conclusións que nos con-duzan á salvagarda da ArquitecturaPopular dentro do que mereza a penarehabilitar e conservar, do que é unharuína sen máis.

A pobreza das construccións, a sinxele-za dos materiais e a pouca calidade,que ás veces teñen as edificacións, nonnos deteñen na idea de buscar a solu-ción máis axeitada. Até a máis pobrepalleira ten unha interpretación, se é unelemento representativo con valor arqui-tectónico, adecuada para lle dar un usoacorde coas necesidades actuais.

1. RECOMENDACIÓNS DECARÁCTER XERAL E DOTACIONAL

• Débense deixar os accesos e as comu-nicacións cos povos e as aldeas, dexeito racional, sen grandes obras,ampliando as estradas e arranxando oseu firme, canalizando augas, creandofontes aos lados dos camiños, peromantendo no posíbel a natureza dapaisaxe ao redor das mesmas sen estra-gar o arbolado e a vexetación dascunetas.• Hai que dotar de alcantarillado e dedepuración de augas residuais aos

A

Estudio subvencionado pola Cámara de Comercio e Industria de Ourense

Debuxos orixinais: Gilberto Rodríguez Nóvoa

As suxerencias que apuntamos non pretenden ser

exhaustivas nen autosuficientes, quedando abertas ao diálogo de

outros pareceres. Son estas soamente, unha pequena guía prác-

tica co fin de buscar a identidade e o máximo respeto á forma

constructiva e elementos fundamentais do carácter propio da

Ribeira Sacra como zona de estudo.

2.1. Respectoás cimenta-cións:

Existen poucosproblemas queafecten ás ci-mentacións nestazona, xa quepolo xeral teñenbon firme, a nonser en zonasarxilosas deXunqueira de Es-padañedo oucando os murosson de xisto.Non obstante,hoxe en día exis-ten moitos proce-dimentos para recalzar ou reforzar ascimentacións que presenten problemasde asentamento ou de mala base, poloque é posíbel, sen ter que desmontar outirar os muros afectados, que teñentanta historia, facer un realzo ou refor-zo do firme onde sexa preciso conser-var o muro orixinal.

2.2. Con relación aos muros ouparedes:

Algúns muros existentes,debido á súa vellez e ásveces á deficiente traba-zón das pedras (debe-mos recordar que amaioría das mamposte-rías eran en seco ouligadas simplemente conbarro arxiloso) podenpresentar problemas deestabilidade e polo tantode conservación. Anquexusto é dicir que resistenben o paso do tempoporque están superdi-mensionados para osesforzos que ían a

14~

núcleos de povoación que non os teñen.Canalizar a este alcantarillado as saí-das de auga das vivendas, saneando asrúas e camiños que a miúdo se anegande auga. • Facilitar, na medida do posíbel, aauga de traída a todos os núcleos eonde non sexa posíbel, arranxar as fon-tes públicas, coidando da súa potabili-dade, acondicionando os seu redores.• Pódese, polo menos nos núcleos urba-nos, enterrar as conduccións de electri-cidade e telefonía aéreas que tantoafean, coas súas colgaduras, o aspectoestético dos povos, eliminando os postesde madeira e formigón.• Derribaranse, por conta municipal ouparticular, as construccións inservibeisou ruinosas, así como os engadidos quesendo contrarios ao carácter propio dopovo, estean en desuso e sexa fácil asúa eliminación.• Recuperar os espacios públicos, airas(non lles botar formigón, como se venfacendo), campos públicos de esparci-mento, soutos, camiños, fontes, etc.

2. SUXERENCIAS PARA A REHA-BILITACIÓN DAS CASAS RURAIS

Describiremos agora dunha maneirapormenorizada, unha forma de trata-mento aconsellábel das construccións edos materiais empregados nas casasrurais, buscando solucións acordes coatipoloxía desta zona que temos estuda-da e plasmada en estudos anteriores(ver Raigame nº 0, 1, 2, 3, 4), co fin deconquerir unha rehabilitación o máisaxustada ao estilo propio desta área detraballo, non entrando aquí en interven-cións máis ou menos grandes nen nacohabitación con outros elementos oumateriais modernos, que obrigan áintervención de técnicos cualificados.

Até a máis pobre

palleira ten unha

interpretación, se

é un elemento

representativo

con valor

arquitectónico,

adecuada para

lle dar un uso.

15~~

Algúns muros existentes, debido á súa velleze ás veces á deficiente trabazón das pedraspoden presentar problemas de estabilidade epolo tanto de conservación.

Débense deixar os accesos e as comunicaciónscos povos e as aldeas, de xeito racional, sengrandes obras, ampliando as estradas earranxando o seu firme.

soportar. Os problemas dos muros anti-gos poden ser:

• Desplome: pódese correxir calzan-do a cimentación até levar o muro aoseu sitio con medios mecánicos se estedesplome non é acusado. En caso con-trario sería mellor refacelo.

• Abombamento: este defecto só seproduce en muros de cachotería, mam-postería de pedra pequena ou de xisto.Pódese estaboar ou apuntalar de modoprovisional, retirando entón as pedrasque estean fora da vertical do muro,voltando a colocar esa “folla” ou carado muro en situación vertical, con mor-teiro axeitado, no seu sitio, sen deixarver a masa pola cara de fora.

• Agretamento: se a greta non é deimportancia que poda afectar á seguri-dade do muro, pódese “coser” conanclaxes metálicos que inda quedandovistosos non afectan a beleza que podater ese muro de mampostería ou sillería.Tamén pódense ocultar refundíndoos napedra.

• Debilitamento: esto so acontece enmuros que foran construidos con pedrasmoi pequenas, de espesor reducido oucon cachotería ou laxas de xisto. Podenfacerse varias operacións para conser-var o muro en pé: rascado e limpezadas xuntas de barro que cecobren apedra, introducindo por elas morteirode cemento de xeito que quede refundi-do cara o interior. Se esta operaciónnon é suficiente pódese recurrir a refor-zar con formigón o muro pola súa carainterior, previa disposición dun encofra-do.

Cando sexa preciso facer un muro novoou dar máis altura aos existentes e sedispoña de material similar para poderfacelo, non é preciso facelo co ancho domuro que tiña antes, xa que o ligante

16~

que hoxe se emprega permite trabar aspedras e conseguir a mesma estabilida-de que tiñan os primitivos muros de0,80 metros, sendo necesario (no casoda mamposteria) facer só unha caravista, facéndoo de ladrillo ou formigónpolo interior adosándolle o muro depedra (de espesor superior a 20 centí-metros), colocando a pedra polo exte-rior da mesma forma que se se tratasedun muro novo, nunca dun modo apla-cado (moda recente de mal gusto e anti-constructiva).

No caso de que os muros presentenproblemas de cohesión, pódese zun-char na súa coronación con formigónarmado, procurando que poda apare-arse na súa cara exterior con pedra, oubuscando unha solución ao tratamentoexterior rompendo totalmente co ante-rior e posteriormente recebándoo debranco.

En relación ao rexuntamento da pedraé moi importante que queden vistas senrestos de masa nas súas xuntas. É feover xuntas anchas nas pedras con mor-teiro de cemento gris. Soamente candosexa imprescindíbel pola súa segurida-de quedarán á vista. O normal é refun-dir a masa nas xuntas, facendo unhamestura que dé como resultado unhacor similar ao da pedra. Como exemplopodemos dicir que cunha masa feitacon dúas partes de sábrego, catro dearea, dúas de cemento branco e mediade cemento gris máis colorante ocrepode obterse un bon resultado.

No se deberá poñer pedra pizarrosa ougranítica delgada aplacada coa súacara ancha cara a parede. Os aplaca-dos son artificiais e nunca se conseguedar efecto de mampostería. Tampoucose deben aplacar os cantos dos forxa-dos ou frisos e as zonas voadas onde apedra se fai pesada e antinatural.Soamente se deben colocar as pedras

de canto e imitando o aparello do muronormal se se dispón a pedra deitada.

Polo interior das casas o muro podequedar coa pedra á vista ou pódeserecebar directamente, así como facercámaras de aire onde sexa necesario,sobre todo nas zonas de dormitorios.Hai que pensar que todo o interior depedra é frío e pesado, por eso, algúnpano en branco ou cor dará lixereza ecalor á decoración interior, intentandomanter os jambeados interiores enpedra vista.

2.3. Respecto ás cubertas:

Esta parte das vivendas é a que está enpeor estado de conservación, xa que éo elemento da casa que está máis encontacto cos axentes metereolóxicos. Asvellas cubertas que se atopan en malestado deben ser desmontadas na súatotalidade e despois reconstruidas,empregando cando se poda as madei-ras antigas que estean sanas e as tellasque antes tiñan.

A tella

debe ser curva

preferibelmente

árabe

(independente

o cano da

tapa).

17~

que ao voar sobre os muros quedandemasiado pesadas e antinaturais.

As cubertas das pendentes non debenser superiores ao 40% ao fin de nonalterar a fisonomía exterior e a formado volume existente. Pódense facerhabitacións nas zonas de baixocuberta,sempre que non se altere a súa forma enon se fagan saíntes nelas, é dicir, man-sardas, buhardas, terrazas, etc ... que-dando como solución as xanelas en pin-chos laterais ou ventás inclinadas nacuberta.

O material do tellado pode ser de piza-rra irregular nas zonas altas de CastroCaldelas, Teixeira e Montederramo,procurando non poñer pizarra elabora-da ou comercial a non ser que a inter-vención sexa importante e polo tanto seconciba unha vivenda globalizada, conproxecto arquitectónico e que o técnicoasí o aconselle.

No resto da zona a tella debe ser curvapreferibelmente árabe (independente ocano da tapa) non mixta. A cor da tellaé moi importante, xa que a tella exis-tente nas antigas casas é parda, comocorresponde ao barro da zona, e concerta rugosidade que co tempo se vaitornando en marrón. Unha tella novatipo “Alicante” ou “Ponferrada” conbarro cor roxa, con esmerada elabora-ción e superficie lisa, non dá adquiridoa cor antiga, ou tardará moitos anos enfacelo.

Polo tanto recoméndase empregar tellaparda marrón claro (nunca tella cemen-to ou cerámica elaborada) que se inte-grará antes na paisaxe.

Hai que comprender que a cuberta é o50% do volume externo da casa, polotanto a súa forma e cor dominan oaspecto exterior da casa, destacandoda paisaxe.

A madeira, a pesares de parecer vella esen valor, na maioría dos casos consér-vase en bon estado. Retirando a capaesterna, a máis afectada, unha boa lim-peza e saneado é suficiente.

A estructura destas cubertas débesemanter, no posíbel, coas tesouras, aforma primitiva que tiñan, podéndoseaplicar técnicas novas para evitar vicioscoñecidos. Evitar os empuxes da estruc-tura da cuberta sobre os muros facendoun apoio sobre a soleira de madeira oumóvil, ou zunchando os muros pola súacara superior con vigas de formigón

armado, atando enforma de anel todo operímetro e taménatirantando as te-souras.

Pódese poñer ailla-mento debaixo datella, que sexaimpermeábel. Hoxeatópase no mercadogrande cantidade deproductos que cum-pren con este come-tido. Tamén se podesuplir este aillamentoimpermeábel colo-cando fibrocementopara o apoio datella curva e poñen-do rastreis polo inte-rior e un aillamentoríxido entre eles.

Por seguridade, comodidade e habita-bilidade poderase executar unha plan-chada de formigón armado coas pen-dentes do tellado, coidando que osaleiros da planchada non sobresaiandos muros a fin de poder executalosdespois con pedra voada sobre o murocapeado ou en madeira, vistos os pon-tóns como se facía antes. As placas ouplanchadas teñen un espesor moi groso,

No caso

dun pazo ou

casa importante

é case

imprescindíbel

a potente e alta

chimenea de

pedra labrada

con tapa

e remates

piramidais nas

súas esquinas.

18~

O ideal sería recuperar a tella vella, queé o máis adecuado. Se está estropeadapode recurrirse a colocar tella canal (ade abaixo) nova e manter as tapas anti-gas, xa que dado o traspaso das tapasda canal apenas se ve a nova.

O xeito de colocar fibrocemento pordebaixo das tellas pode ser un bon sis-tema, procurando que non se prolongueo fibrocemento cara oexterior e se deixe verno aleiro por debaixo.

2.4. Respecto aos alei-ros:

Os aleiros apenas existen ouson pequenos (“capeados”).Os remates sobre os muros,como xa se dixo, dében-se realizar con vós entre10 e 20 cms., conpedras delgadas de 10 a 15 cms.,voando sobre os muros e despois voan-do a tella ao mesmo tempo sobre elas.

Igualmente pódense dispor aleiros demadeira facendo sobresaír os pontóns,o enlatado e a tella da cuberta con unremate vertical na punta da táboa de 2cms., que recorte con debuxo a formadas tellas.

Non é recomendabel facer vós de plan-chada de formigón.

Ás veces os vós prolónganse de manei-ra descarada para protexer as entra-das, ou tamén para cubrir os balcóns,corredores ou solainas: neste caso éimprescindíbel facelo en madeira decalquera das formas como se ve nosdebuxos que aparecen neste traballo.

Nas casas importantes con boa cantei-ría, e nos pazos, os aleiros son depedra labrada, facendo cornixa, e moi-tas veces nesa cornixa vai incluido un

Nas casas

importantes con

boa canteiría,

e nos pazos,

os aleiros

son de pedra

labrada,

facendo cornixa,

e moitas veces

nesa cornixa vai

incluido un

canalón labrado.

canalón labrado. O repetir esta formaconstructiva é perfectamente factíbelhoxe e dá un resultado de forma e serie-dade na fachada dunha casa importan-te.

É convinte non colocar canalóns nenbaixantes de recollida de auga. Nocaso funcional de que fosen necesarios,a solución que menos estorba á vistason os canalóns de cobre, xa que moipronto se voltan oscuros, podendobotar a auga a modo de gárgolas, oucomo mal menor facelo por medio debaixantes. Non é necesario dicir que oscanalóns e baixantes de plástico sonmateriais inadecuados para este tipo derehabilitacións.

2.5. En relación ás chimeneas:

Apenas existen chimeneas nas casashumildes ou intermedias da zona. Sonos pazos ou casa solariegas onde achimenea é un elemento puntual de

19~

O noso criterio é que non se debenempregar remates de aluminio ouchapa de ferro, elementos que nonestán en consonancia co que se facíaantigamente.

Para chimeneas de pouca importanciaou ventilación da cociña pódese empre-gar un tipo de inxenio de chimeneafeita coas mesmas tellas postas en pé,unhas contra as outras, dúas ou tres acada lado e con unha de remate nacima, que ao non quedaren xuntas per-miten a saída do fume ao exterior que écomo se facía antes para saída dosfumes da cociña.

Non se deben facer chimeneas quearranquen desde a base dos muros eque sobresaian ao exterior dos para-mentos, xa que é unha tipoloxía quenon corresponde co que estamos reha-bilitando. Hai quen ao rehabilitar faichimeneas máis atrevidas, con mate-riais máis innovadores como aceiro.Neste caso debe respostar a un concep-to globalizado do edificio que se recu-pera, estar de acordo coas innovaciónsque se pretenden introducir no interiorou fachadas, e ser moi coherente edigno para harmonizar co medio.

2.6. Respecto ás escaleiras:

As escaleiras que se atopan nesta zonade estudo son na maioría dos casosexteriores. Só nas “casas da estrada” enas de núcleos máis urbanos que rurais,e incluso en algunhas de montaña, asescaleiras de comunicación realízansepolo interior.

Pouco hai que dicir á hora da rehabili-tación destos elementos constructivos, seacaso que ao ser exteriores o seu mate-rial será de pedra máis ou menos labra-da, de ancho variábel, algo máis des-cansada que as existentes que teñen astabicas entre 20 e 25 cms. de altura.

Os balcóns,

corredores, solai-

nas e galerías

son elementos

fundamentais que

non se poden

quitar ou substi-

tuir sen que o

edificio perda a

súa fisonomía.

grande beleza e importancia. Hoxevense chimeneas de ladrillo revestido,pintadas ou encaladas en algunha oca-sión, engadidos de última época forade contexto. Polo tanto se se desexareparar ou executar unha chimineapódese optar por varias solucións quenon troquen a fisonomía da cuberta.

No caso dun pazo ou casa importante écase imprescindíbel a potente e alta chi-

menea de pedra labrada con tapa eremates piramidais nas súas esquinas.Existen neste traballo debuxos de chi-meneas actuais que nos poden ilustrar.

Pódense facer chimeneas de ladrillo conremate en pedra labrada, sobre pés depedra con ou sen pináculos superiores,acabando o exterior en branco ou ocre,neste caso de tamaño distinto.

20~

da casa e dar sensación visual de volcopor aumento de volume cara ese lado.

Os corpos voados, se se fan novos,deben ser estreitos (entre 0,80 e 1,00metro) e proporcionados. As galeríasdeben ser corpos independentes dointerior, separadas por muros de pedrapara que sigan cumprindo a misión declimatizador que sempre tiveron.

2.8. Con relación aos interiores:

Nunha casa da calidade de pazo ousolariega, certas partes da distribucciónorixinal pode ser interesante o mante-las, procurando que todas as depen-dencias teñan luz e ventilación exterior,cousa que antes non sempre ocurría.

Normalmente, a distribución no restodas casas ou non existía ou era moipobre, polo que non se ve inconvinte envariala. Debido ao cambio de uso, édicir, que unha casa labrega con cortesdebaixo da vivenda pasa a ser un alo-

Así, se o tiro está demasiado inclinadoserá necesario desmontala e refacela denovo.

Debemos, eso si, engadir varandaspara o que foi estudada grande varie-dade e calquera tipo pode ser válido.Por ser a varanda un elemento máissecundario admite un tratamento dife-rente sen comprometer o valor do con-xunto.

2.7. En relación aos corpos voados:

Os balcóns, corredores, solainas egalerías son elementos fundamentaisque non se poden quitar ou substituirsen que o edificio perda a súa fisono-mía.

Por eso á hora de rehabilitar, tentare-mos reparar ou volver a facer os vósexistentes, podendo amplialos oupoñéndoos onde antes non había,tendo a precaución de seguir a tipolo-xía e forma constructiva que neste tra-ballo, ao longo de varios números darevista, ao falar de corpos voados sedescribiu. É importante ter en conta:- Que a cuberta se prolongue por ribados vós seguindo o mesmo pano, asícomo que a estructura se apoie en pila-res de madeira ou metálicos no bordedo vó.- Que a estructura de apoio do vó semanteña, tanto sexa de madeira comode pedra, así como o tipo de varandasimilar ao que se ven utilizando por estazona. Se se fan vós novos de formigónprocurarase que o canto dos mesmossexa estreito e, se a casa o require, estecanto estará feito con pedra de canteríamodulada.

Os vós non se deben pechar, non sedeben convertir en miradores, facendoque a habitación avance cara adiante.Esto podería facer cambiar a fisonomía

As galerías deben

ser corpos inde-

pendentes do

interior, separa-

das por muros de

pedra para que

sigan cumprindo

a misión de cli-

matizador que

sempre tiveron.

21~

pode que existan menos baños e nonnecesariamente un por habitación xaque a casa só vai a ser habitada porunha familia á vez.

Os materiais de distribución e decora-ción interiores débense escoller pola súacomodidade e calidade que é o que seespera dun aloxamento rural, sen deta-llar forma ou maneira e quedando acriterio do seu propietario, así como asúa personalidade e presuposto, sem-pre que garden relación co medio rural.

A calefacción é moi necesaria, ben sexaeléctrica, de gasóleo ou por recupera-ción de calor producido por unha chi-minea calefactora de leña.

Disporase de fosa séptica cando nonexista alcantarillado e potabilizador deauga se existe un pozo ou manantial.

É moi importante manter panos depedra naturais existentes no interior, asícomo fornos, lareiras ou cociñas típicasda zona, rehabilitándoos co máximorespeto e co emprego de materiaisacordes cos existentes.

A historia da casa debe estar presente áhora da rehabilitación. As adegas, osmuíños, os fornos comunais así como oscabaceiros deben ser tratados de formaindividualizada e particular, dependen-do do seu estado e do uso que se llesqueira dar. Son elementos fundamen-tais que simbolizan o tipo e forma devida rural, así como a vida do labregoe o seu traballo de cada día. Son edifi-cacións con entidade propia e polotanto deberanse conservar o máis fiel-mente posíbel.

A arquitectura popular dosnosos pobos é un legado cultu-ral que estamos obrigados aconservar para as xeraciónsvindeiras.

xamento, ascondicións inte-riores e as esi-xencias de pro-grama traencomo conse-cuencia unhanova concep-ción, polo queé necesariounha reformainterior en con-dicións.

Os trasteiros,cortes e outrasdependenciaspoden pasar aser dependen-cias habitabeis,

polo que se impón un novo concepto. Énecesario un esquema que faga fácil acomunicación do baixo co piso polointerior e non como o existente que sefacía polo exterior. Así débense disporescaleiras interiores de comunicaciónpara favorecer a habitabilidade e acce-so á planta baixa.

Á hora de distribuir non se poden suxe-rir pautas, só cando a rehabilitaciónsexa para o turismo rural en función dasúa normativa. Podemos acondicionarunha casa grande con un máximo dedez habitacións para visitantes ou turis-tas, neste caso sería como un pequenohotel e faríase necesaria a presenciaconstante do dono da casa, polo que denon estar perto a súa vivenda, débesepensar en incluir dentro do edificiounha zona adicada a vivenda e queestea en contacto coa cociña, comedore salón social para poder atender aocliente.

Se a casa é pequena será íntegra parao visitante e así a cociña e o salón seránde uso familiar. Non serán necesariasgrandes superficies de estar. Neste caso

As adegas, os

muíños, os fornos

comunais así

como os cabacei-

ros e pombais

deben ser trata-

dos de forma

individualizada e

particular, depen-

dendo do seu

estado e do uso

que se lles queira

dar.