NORANORAEUSKAL HERRIA

02. zenbakia . 2008ko martxoa . 2.50 !

hiru norabideHaitz Gorria . Baiona-Uztaritze . Arano

Landare haragi-jaleak.Natura harri-garria.Zugaztieta. Burdin meategien garaiaEuskara bidaide.Errioxako San Millan

Astebururako planakErriberri- Bardeak-Lekeitio-Ziortza

Donibane Lohizune- Biarritz-Gobiaran Valderejo-Hondarribia- Arditurri

3

3 norabideAlde batetik, bi mendi: Aranoko gurutze-bidea eta Entziako Haitz Gorria (Peña Roja). Bestetik, bide erraz eta eskuragarria: Baionatik Uztaritzera doan xenda.4Egileak: Mikel Arrizabalaga, Josean Gil eta Sustrai Colina.

NORANORAEUSKAL HERRIA

082226

04

06

08

22

26

30

Bitakora

Badira zenbait toponimo, Vladivostok, Samarkanda, Tonbuktu, tam-tam hotsak direnak, bidaiatzeko grina pizten dutenak, etxetik kanpo mundua beste modu batean mamitu dela esaten digutenak. Exotismo horrek eraman ninduen gaztetan Australiako aborigen, Kaliforniako urre-bilatzaile eta Patagoniako artzainengana, bidaiatzeko eta idazteko

jarrera aproposena ahozabalik egotea dela sinesten nuelako. Eta horixe sinesten jarrai-tzen dut. Baina geroztik Euskal Herriko hamaika txoko eta pertsonaia bisitatzen aritu naiz idazteko gaien bila, eta haiengan topatu ditut gizakion irrikak azaleratzeko modu harrigarrienetakoak: Lizarran burezur erraldoiak eraikitzen dituen García Vidal eskultorearen kezkak, Arabako mendietan berrehun iturri egin dituen Javier Etxepare-ren eskuzabaltasun umila edo Ulia mendiko bideak egunero garbitzen dituen Josetxoren ahalegin maitekorrak. Hasieran mapamundi bat behar izaten nuen harriduraren bila joateko eta azkenaldian nahikoa izan zait neure hiriko planoa. Bidaia baten balioa ez baita kilometro kontua, begirada kontua baizik.

Ander Izagirre

ZuZendaritZa eta erredakZioaJavier Pascual.

sua@sua-edizioak.comImanol Agirre.

nora@nora-aldizkaria.infoTel. 94 416 94 30. Fax. 94 416 69 76.

Epalza kalea, 8. 4. 48007 Bilbao. koordinaZioa

Jesús M. Pérez Azaceta.jmperez@nora-aldizkaria.info

diseinua eta maketaZioaEdorta Urrutia eta Aurkene Etxebarria.

administraZioaAne Robles.

leke@nora-aldizkaria.infoBanaketaETXERAINO.

Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.Tel. 943 30 43 41. Fax. 943 59 01 72.

etxeraino@etxeraino.netHarpidetZak

IRAGARRI.Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.

Tel. 943 30 35 54.harpidetza@nora-aldizkaria.info

puBliZitateaBixen Larrañeta - Jon Sarasola.

publi@nora-aldizkaria.infoEUSKAL HERRIA ALDIZKARIA.

Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.Tel. 943 31 32 09. Fax. 943 31 31 29.

Inprimaketa: LeitzaranFotomekanika: ZYMA

Lege Gordailua: SS-94-2008ISSN: 1888-413X

Azaleko argazkia:Oliteko gaztelua. Alberto Muro.

bihotz begietanUxue herria, Nafarroan. 4Egilea: Jorge Moreno.

euskara bidaideEuskarak gidatzen duen bigarren bidea. Orain, Errioxari begira jarri gara. Bertan Donemiliaga Kukula monasterioa eta euskaraz idatziriko aurreneko berbak bai-taude. 4Testua: Alberto Barandiaran. Argazkiak: Oscar Fernandez.

astebururako planakBost herri ditugu abiapuntu: Erriberri, Lekeitio, Villanueva-Gobiaran, Donibane Lohizune eta Hondarribia. Bazter zoragarri hauetan asteburuko ibilbide bana zure esku. 4Testua: Mikel Tellagorri. Argazkiak: Alberto Muro.

landare haragijaleakNaturak ere norabide liluragarriak eskaintzen ditu. Esploratzaileak landare hara-gijaleak aurkituko ditu Gorbeiako hezeguneetan edota Izkiko zingira-putzuetan. 4Testua: Amador Prieto. Argazkiak: Joseba del Villar.

zugaztietako meategiak1900. urtearen hasieran Bizkaiko burdin-meategiak gure historiaren giltza izan ziren eta Zugaztieta (La Arboleda) lan eremu horren bihotza. Hango giroa berreskuratzeko asmotan gabiltza ilustrazio etnografikoen bidez.4Testua: Alberto Lopez. Ilustrazioak: Juan Luis Landa.

4 5

UxUe herria mUi-

no baten gainean

kokatUta dago. ipa-

rraldean pirinioak,

hegoaldean bardee-

tako basamortUa, eta

UxUe nafar lUrren

erdian. talaia ikUs-

garri honen oinetan

mahastiak heda-

tzen dira eta haren

kaleetan erdi aroko

giroa. hortxe altxa-

tzen da andra maria

eliza. erromanikoak

eta gotikoak bat egi-

ten dUte gotorlekU

itxUra galdU ez dUen

tenplU honetan.

herritik aldendU bai-

no lehen, almendra

garrapinatUak das-

tatU beharko litUzke

bidaiariak.

bihotz begietan

a Jorge Moreno

Sinesteko gaitza bada ere, oraindik ez dakigu non idatzi zituzten Donemilia-gako glosak. Horregatik,

oraindik ez dakigu non idatzi zituzten euskarazko lehen bi esaldiak. Ez jakitea-

gatik, ez dakigu oraindik oso ondo zer esan nahi duten izioqui dugu eta guec ajutu ez dugu ilun

horiek. Hori da, neurri batean, Donemiliaga Kukula gainean dagoen Susoko monasterioaren misterioa. Horregatik da erakargarria.

Horrela esaten zioten antzina, hau guztia Nafarroako erresuma zenean: Donemiliaga Kukula. Gaur egun, Susoko monasterioa Errioxan dago, Arabatik oso gertu, eta bisita gidariek misterio handi batekin azaltzen dute hemen idatzi zirela euskarazko lehen hitzak. Eta hemen jaio zela espai-nola. Lehen baieztapenari buruz duda gutxi dago. Gaur arte iritsi zaizkigun lehen esaldiak, behintzat,

bi horiek dira. Espainola hemen jaio ote zen… Ahanzturak ez du goroldiorik sortu Susoko monasterioan, eta, horregatik, mendez mende babestuta iraun duen harribitxi horietako bat da leku isil hau. Donejakue Bidea honaino desbideratu zuten, Millan santuaren famaz baliatzearren, baina ez du sustapen beharrik.

Hemen goian, baso itxia. Han behean, Yusoko monasterioa. Sarreran, alde batean, Almanzorren gerlariek hildako Larako zazpi infanteen hilobiak daude; bestean, Nafarroako Tota, Elvira

eta Ximena erreginenak. Parean, bakartuta, infanteen zaindariaren hilobia, Nuño Salidorena.

Eliza mozarabiarrari ohore egiten dion ferra itxurako arkua harzurizkoa da, landare-irudiz apaindua. Barruan, bost zutabek eusten dioten espazioak ez du katedral gotiko ederrenaren inbidiarik. Soiltasuna hunkigarria da.

Eraikinak, mendialdean, ez du hormarik, mendia bera du muga. Harkaitzetan babesten diren kobak Millan eremitaren garaikoak dira, vi. mendekoak. Hor daude santuaren zenota-fioa, eta Penintsulako aldarerik zaharrena omen

dena. Eta frogatuta dagoenez garai hartan Donemiliagan euskaraz egi-ten zela, Susoko hau gure elizarik zaharrena izenda dezakegu.

Millan santuaren jarraitzaileak hemengo kobetan bizi izan ziren bera hil eta gero, eta, x. mendean, monasterio mozarabiarra eraiki zuten. Ondoren etorri ziren beneditarrek, eliza txikiegia eta moldakaitza zela iritzi, eta ekialderuntz jarri zuten aldarea. Hori da gaur duen itxura. Bisitaldiak merezi du.

Inguruan izango ziren gainontzeko eraikinak: beneditarren gelak, scriptoriuma, hau da, idaz-gela famatua eta liburutegia. Baina gaur egun haien arrastorik ez dago. Horregatik ez dakigu guec ajutu ez dugu eta izioqui dugu horiek idatzi zehazki non idatzi zituzten.

6 7

eusk

ara bidaide

Donemiliagako glosak izen bereko kodizearen ertzetan jarritako oharrak dira. Kodizeak, Erdi Aroan, benetako entziklopediak ziren, lekaideek eta eskribauek orduko jakitateak nonbait bilduta izateko idazten zituzten testuak. Emilianensis deitutako kodizea —hots, Donemiliagakoa—, ix. mendean eskribitutako bi testuren batuketa da. Esaerak eta meza emateko jakinbideak dira, funtsean. Badirudi Nafarroako monasterioren batean kopiatutako idazkia dela, bertako idazkerak salatzen duenez.Eskuizkribu hau, ez dakigu nola, Donemiliagako Susoko monasteriora iritsi zen xi. mendearen hasieran, inguru hau guztia Nafarroako erregeek menderatu zutenean. Monasterioko idazgelan, Muño izeneko apaiz batek ohar batzuk egin zizkion latinezko testuari, bere ikasleei azaltzeko. Ohar gehienak, Nafarroako erromantzea dei daitekeen hizkuntza sortu berrian egin zituen. Bi ohar, baina, izioqui dugu eta guec ajutu ez dugu horiek, euskaraz kopiatu zituen. Koldo Mitxelenak berak

ere ez zuen asmatu bi esaldi xume horien interpretazioa. Euskalduna ote zen Muño delako apaiz hura? Garai hartan, Errioxan euskara ez zen ezezaguna, eta aditu batzuek uste dute Suso ingurua elebiduna zela.

Nafarroako erromantzeaz eta euskaraz

Demanda mendiaren magalean bi monaste-rio daude: goian Suso

eta behean Yuso.

biOhar misteriotsu

Errioxako Donemiliaga Kukula

Susoko monasterioa xumea da eta zuhaitzez inguraturik dago. Yusokoa, berriz, eremu xarmangarri honi ha-rrera emateko sortu zuten.

t Alberto bArAndiArAn a oscAr FernAndez

Bidaia-gidaNola heldu: Gasteiztik aterata, Logroñorako autopista hartu eta Haro-Santo Domingo de la Calzadako irteera hartu behar da. Santo Domingotik barna, Berceoko bideari jarraitu San Millaneraino. NoN lo egiN: San Millanen bertan, Monasterioko Ostatuak (941 37 32 77) aukera handiak eskaintzen ditu inguruak bisitatu eta ezagutzeko. Merkeago, Hostal La Calera (941 37 32 68).NoN jaN: San Millanen, Asador de Jesu (941 37 32 43)Zer ikusi: Errioxa ardoarekin lotuta dago ezinbestez. Historiaz gehiago jakiteko, Naiara (Naxera) edo Santo Domingo de la Calzada.

Errioxara abiatu gara euskararen az-tarnen bila. Monas-terio bi ditugu zain.

logroño

Haro

CalahorraSan Millan

Bost herri hartuko ditugu abiapuntu asteburuko plan bizi-biziak osatzeko:

Erriberri, Lekeitio, Villanueva Gobiaran, Donibane Lohizune eta Hondarribia.

ASTEBURURAKO PLANAK

t Mikel Tellagorri a alberTo Muro

Lekeitioko malekoia, Garraitz irlara abiatzen dena.

11

Tafalla San Martin Unx

UxueErriberri

Pitillas

Irunberri

Esa

Bardeak

Donibane LohizuneZokoa Ziburu

Biarritz

HondarribiaAzkaine

Sara

Lekeitio

AulestiMarkina

Bolibar

GernikaArteaga

HendaiaIrun Pasaia

AltzibarErgoien

DonostiaHernani

Tresponde

Sobrón

Valderejokoparke naturala

Lalastra

GesaltzaAñana

Corro

Baiona

IruñeaGasteiz

Bilbo Donibane lohizune.

biDasoa.

lekeiTio.

bolibar.

Puron.

ERRIBERRI, LEKEITIO, VILLANUEVA GOBIARAN, DONIBANE LOHIZUNE ETA HONDARRIBIA ABIAPUNTU.

Lezeako haitzuloak

Larrun mendia

Aiako Harria

Bost herri ditugu bidaia honen ab i apun tua . Bertatik partituko gara eta hango naturaz eta kultura ingu-

ruaz gozatuko dugu. Errepideari jarraiki bideak ezuste xarmangarriak eskainiko dizkigu. Hemen gaztelu ikaragarri bat, han uharte miste-riotsua. Hamaika hitzordu bideetako bazterretan. Ostiraletik igandera antolatutako bidaiak dira. Familia osoarentzako moduko ibilbideak.

ValDerejo.uxue.

VillanuevaGobiaran

Senda Viva

Irunberriko arroila

12 13

tutako ziklopeen labar haietan. Trenbidea iritsi arte, zintzur gihartsu hau birjina zen; errekaren ur-lasterretan oreka-jokoak eginez jaisten ziren almadiazainek baino ez zuten urratu haren han-ditasuna. Kondairazko Deabruaren Zubiaren hondarretan emango dugu amaitutzat arroilan barnako ibilaldia, uraren eta harkaitzaren milur-teko borroken lekuko izan eta gero.

Erriberrira bueltatu aurretik ezin alde egin Leireko monasterioa ikusi gabe. 15 kilometroko errepide bihurriak eramango gaitu hara. Izen bereko mendilerro ahaltsuaren begiradapean eta Esako urtegiaren zaindari, harri eginda utziko du monasterioak bidaiaria, erromaniko-aurreko kriptaren kapitel ederrekin eta Speciosa ate erromanikoarekin. Hemendik igarotzen da Erronkariarren Ardibidea, Bardeetara bidean. Parke natural hartara hurbil-duko gara gu ere, biharamunean. Bertan Senda Viva dugu zain.

klaustro ezezagunenetako bat gordetzen du eli-zak bere hormen artean. Behin herriaren bisita osatuta, hegoalderantz joko dugu, ilunabarraren ederra natura betean gozatzeko. Hamar kilo-metro aski dira uretako hegaztien paradisu bat begiesteko: Pitillasko aintzira. Harrerako etxea-ren terraza behatoki egokia da natur erreserba honen panoramika orokorra hartzeko.

Egunsentiko lehen printzak esnatu dira Oliteko almenen artetik eta autoa prest dugu larunbateko txangorako. Pirinio-aurrera goaz.

Errepide kozkor batek Uxuera garamatza, San Martin Unxeko ardo entzutetsuen jatorriko mahastiak okertzen diren muinoen artean.

Unxeko ardo gorriak ase digu egarria, ez ordea gure ibilia: kilometro eskasean Uxuera desbideratu gara. Ziertzoa bidaiariaren hezu-rretaraino sartzen da talaia honetara gerturatu ahala. Erdi Aroko hirigune nahasiaren inguruan adaxkatzen da herria. Hala izan ohi da plaza

Nafarroa hegoalderako ateetan, mahasti eta galsoroen fereka gozoen babesean, hantxe dago Erriberri (Olite), bere Walt Dis-

ney itxurako gazteluarekin. Kanpaleku nagusi ezin egokiagoa da, gaztelutik miretsi litezkeen lurraldeetan barna asteburu bizia igarotzeko.

Tafallako atetik barneratuko gara herrian. Juderia, Tenderia eta San Francisco kale estuek Teobaldoren plazara eramango gaituzte; hantxe proposatuko dizuegu lehen geldialdia, “Ardoaren Museoan”. Jauregi Zaharraren irudi ospelak Vianako Printzea Paradorea erakusten du arku zorrotzen zirrikituetatik: armadura eta estandar-teek dotoretzen dituzte jauregiko korridoreak.Mokadu bat har dezakegu korridore haietan, leinu argiko taberna bat bai baita bertan.

Andre Mariaren eliza gotikoari orpoz orpo itsatsia dago jauregia. Ikustekoa da elizaurrea ere, Bibliako pertsonaien Erdi Aroko komiki paregabea. Kapitelaren Dorreko arku zorrotze-tik barna Karlos iii. plazara helduko gara. Haren erraietan Erdi Aroko lurrazpiko bi galeria igaro-tzen dira. Herriaren bizkarrezurra ere bada pla-za. Euskal Herriko mirarietako bat ederresten da bertatik: Oliteko Gaztelua-Errege Jauregia.

Beste norabidea hartu, eta Tuterako atetik aterako gara, San Pedro elizara gerturatzeko. Nafarroako

13

gotortuetan. Harlanduzko kale aldapatsuek mui-noan gora egiten dute, nondik norakoa herriko oinetxeekin hitzarturik. Goi-goian, Andre Mariaren eliza-gotorlekua, behatoki aparta.

Iparralderantz jarraituko dugu, Irunberriko arroila jomuga. Erdi Aroko Irunberri herriaren kanpoaldean dago zintzurra. Kilometro bat luze eta 130 metroko amildegia oinpean, mira eginda barneratuko da bidaiaria Irati ibaiak hondea-

Erdi Aroko giroa gor-detzen duen gaztelutik San Martin Unxe-ko erraldoiak antze-

maten ote dituzte.

Sen

da

Viv

a e

ta B

ard

eak Igandean Erriberritik hegoaldera

joko dugu, gure basamorturantz, Bardearantz. Familian ume txikirik bada, Senda Viva abentura parkea aukera bikaina da jokoez eta Bar-deetako paisaiaz gozatzeko.

Egun osoa behar da aisialdirako gune hau ezagutzeko. Antolatu bisitaldia ehiza-hegaztien ikuskizu-na ez galtzeko moduan, halakorik ez baita beste inon Euskal Herrian. Eta nahiago baduzue, ibilaldi samur bat proposatuko dizuegu Bardea Zuriko parke naturalaren bihotzean. Aguilares muinotik abiatu eta Castildetierrara doa txangoa, euskal far westeko ikur eder hartara. Bizikleta eramateko aukerarik izanez gero, hara bes-te abentura polit bat: tiro poligonoa ingura-tu eta Bardeetako pis-tetan galtzea (mapa baten laguntzarekin eta bizikletan ibiltzeko pisten argibideei jarrai-ki, betiere). nafarroa

Erriberri leku estrategikoa da, iparrealdean Pirinioetako arroilak, hegoaldean Bardeeak.

Oliteko gazteluan da-goen eskailera kiribila. Gotorlekua eta herria bisitaldi ikusgarria da.

ASTEBURUANAFARROANErriberriko gaztelutik miretsitako lurraldeak

Ostiralean: Erriberri - Pitillas aintzira Larunbatean: San Martin Unx – Uxue – Irunberri – Leire

Igandean: Senda Viva – Bardeak

14 1514 15

Kortsarioen Donibane Lohizunetik ekingo diogu asteburuari. Ingele-sek “sugegorrien habia” deitu zuten kostalde hau, eta, egiaz, sugego-

rriaren miztoak baino indartsuago harrapatuko du haren edertasunak bidaiaria. Arrantzaleen portu bitxiak Louis xiv. plazara hedatzen du zelaigunea; jauregi dotore eta terraza atseginek janzten dute plaza. Ezin alde batera utzi Louis xiv.aren Jauregiaren bisita: hara eraman dituzte Grevineko Museoko argizarizko pertsonaiak, 1660. urtean, etorkizuneko Louis xiv. –Eguzki

errege deitua– eta Austriako Maria Teresa infanta espainiarra esposatu zituen ezkontza entzutetsu hura biziberritzeko.

Plazaren albo batean, nola ixkin egin Adams patisserieko edo gozodendako gutiziei, nola pro-batu gabe utzi hango almendrazko pasta gozoak, macarons edo makarroiak deituak.

Plazatik, L’Infante moila paregabetik edo Mazarino karrikatik pausoa luzatu, eta itsasargira joko dugu; belaontziak portura-tzen ikusiko ditugu handik, baita Ziburuko moila,

Zokoako gotorlekua eta badia ere bere zabale-ra osoan. Hemendik, La Gran Plage deritzan hondartzak malekoira egingo digu gonbita, eta euskal kostaldeko hiri-pasealeku ikusgarriene-tako batean barna gidatuko gaitu.

Ez da aukera txarra, autoan edo, oinezko txangoa luzatuz bestela, badiaren beste mutu-rrera iristea, eta Zokoako gotorlekua bisitatzea. xvii . mendean bukatu zituzten behingoan harresiok. Haren hormek portu atseginari egi-ten diote itzal eta iraganeko gerren aieru hori dakarte, haizea lagun eta ozeanoari begira.

Donibane Lohizuneko panoramikarik ede-rrenetako bat menderatzen da gotorlekuaren talaiatik. Leku paregabe, ezbairik gabe.

Itsasoko uhinetan jostari iratzarri dira lehen eguzki printzak, larunbat goizeko bidaiarako gonbita eginez. Hara plan polit bat: portuan Mari Rose egurrezko ontzira igo eta Hondarribiraino joatea, itsasertzarekin parez pare. Larunbat arratsalderako aukera on bat, berriz, Belle Epo-que garaiko Biarritz aristokratikora hurbiltzea. Anitz dira munduko txokolate gozoena egiten den hiri hau bisitatzeko gozagarriak.

Gran Plage hondartza hartuko dugu cicerone izozki-dendek konkistatutako kostalde zati hau osatzeko. Ibilian, begiak harrituko zaizkigu udal kasinoaren edo art deco estiloko Bellevue kasi-noaren luxuzko eraikinen arrandiarekin.

Basta Harriak itsaso zabala eskainiko digu; etorbideari itzulingurua eman eta Arrantzaleen Portura jaitsiko gara. Portu kozkor honek xarma berezia du, ontziraleku, pasabide eta arrezifeen artean. Behinola arrantzaleen etxe izandakoak taberna dira egun, ibilian geldiune bat egiteko

leku aproposak. Portutik Talaiako parkera igoko gara; muino horretatik aztertzen zuten Erdi Aroan itsasoaren ostertza, baleen xerkan. Roche de la Vierge edo Ama Birjinaren Harrira jaitsiko gara gero; Eiffelen tailerrean eraikitako zubi batetik gainditzen du harriak labarra.

Harriarekin parez pare, Itsas Museoa edo akuarioa, txikienen gozagarri. Igandea gordeko dugu Lapurdiko barnealdearekin plazer hartzeko. Azkaine eta Sara aldera joko dugu. Kontrabandis-ten “aberri” eta Pirinioetako inguru honetako herri xarmangarrienetako bi dira Sara eta Azkaine.

Iduri du ez dela zer eginik; “Saran astian”, hala dio esaera zaharrak ere. Baina bada, bai, aukera anitz eskaintzen dute herriok. Horietako bat, kremailera-trena hartu eta Larrun mendira igotzea. Beste bat, Lezeako harpeak. Museo bat eta ikus-entzunezko bat badira bertan, gure historiaurrea-

ren ezagutarazteko.

Lar

ru

n. T

ren

ean

igo

eta o

inez

jaitsi

Kremailera-tren kementsuak Larruneko gailurrera igotzeko aukera emango digu, batere izerdi tantarik isuri gabe. Anti-goaleko tren hau San Ignazioko mendatetik abiatzen da, Sara eta Azkaine herri ederren artetik, eta 35 minutuan igotzen da panora-mika itzeleko gailur hartara. Jai-tsiera oinez egitera gonbidatzen zaituztegu. Gailurreko geraleku-

tik margo berdez seinalez-tatutako zidor bat jaisten da trenbidearekin parez pare. Pinudira iristean apaldu egiten da aldapa. Aurrerago, Hiruiturrietako lepoan, eskuineko bidea hartuko dugu. Gero, pistari jarraituko diogu gorantz, Napoleonen garaiko gotorle-ku txiki bateraino; inguruko ibarrak menderatzen dira begiz gain honetatik.

Biarritz, Sara, Azkaine, destino eder eta paregabe

iparraldea

Mari Rose du izena Do-nibane lohizuneko portutik itsasoratzen den ontzi xarmantak.

Sokatiran Saran. Itsasoa bare dago Bia-rritzen. Itsasaldeko

paseo ikusgarria.

ASTEBURUAiparraldeanLapurdi, Donibane Lohizunetik eta Larrunetik

Ostiralean: Donibane Lohizune – Ziburu – ZokoaLarunbatean: Mari Rose barkua – Biarritz

Igandean: Azkaine – Sara – Larrun

16 1717

bizimodua azaltzen dizkie bertaratzen direnei. Portutik bertatik hainbat ibilbide egiteko aukera zabaltzen zaigu, eguna osatzeko.

Esaterako, txango bat abiatzen da elizaren atzealdetik eta, hilerrira doan bidean gora, Lumentxa mendira igotzen da. Igoera samurra, hamabost bat minutu baino ez, gurutze-bideko gurutzeei jarraiki, eta tontorretik herriaren eta badiaren gaineko ikuspegia. Halako ikuskizunik! Itsasbeheran, malekoiak (Lea ibaia bideratzeko eta haren urek portuaren ahora jalkinik ez eramateko jaso zen harresi txiki horrek) aukera

Euskal kostaldeko herririk ederre-netako bat da Lekeitio inondik ere, eta era askotako planak egiteko abiapuntu aproposa. Eta aproposena,

abiatzeko, Andre Mariaren Zeruratzearen eliza gotiko itzela (Santa Maria izenez ezagunagoa) bisitatzea, alde zaharretik osteratxo bat egitea edo portuan zehar ibiltzea.

Badian bertan, itsasontzi-museo batek ongietorria emango digu eta lekuan kokatuko. “Ondarzabal hondartza” egurrezko arran-tza ontzia, moilan behin betiko ainguratua, bisitarien anfitrioi bihurtu da gaur egun, eta arrantzako arteak eta arrantzaleen itsasoko

emango digu, batere busti gabe, Garraitzeko uhartera iristeko. Kontuz gero, oso irristakorra da-eta! Uhartetik, albo batera portua eta itsas labarrak, eta, bestera, Lea ibaiaren bokalea, Isuntza eta Karraspio hondartzen artean.

Itsasadar hau aisialdirako leku maitea bihurtu da herritarrentzat. Piragua bat alokatu liteke Isuntza hondartzan eta itsasadarreko hezegu-neak bisitatu ontziola zaharren artean.

Edo, nahi izatera, Learen Bidean joan liteke oinez; historiaz eta naturaz gainezka egiten duen esperientzia izango da. Bide horrek Mendexako zubia eta Munitibar lotzen ditu, 23 kilometroko txangoan (erdian bada oraindik tarte bat erabat egokitu gabea). Egurrezko errotak, hondoa jotako ontzien zatiak, olak, presak, errotak… ibaiertz hau Gaztelako merkataritza bide nagu-sietako bat zen garaiko aztarnak eta lekukotzak aurkituko ditugu ibilian. Aurreneko lau kilome-troak proposatzen dizkizuegu eta gero Lekeitiora itzultzea, autobusean nahi bada, Oleta auzotik. Berton hiru jatetxe ditugu eskura.

Larunbatean ere Lea ibaiaren arroari jarrai-tuko diogu, baina oraingoan, errepidez, Aules-tiraino, eta han, Markina aldera hartuko dugu. Lekoitz gainean, harrobi batean barneratzen da pista bat eta hari helduko diogu, Santa Eufe-miako aisialdigunera arte.

Zelai liluragarriak egunpasa eder bat egiteko. Zelai horietatik igotzen da, bidez bide hasieran eta 200 mailatan gora ondoren, Urregarai gailu-rrera. Han zutitzen da Santa Eufemia ermita. Paisaia handia hartuko dugu mendean, mendi

eta eremu zabalak, behinola Ziortzako kolegia-taren babesean egon ziren lurrak. Hain zuzen, harantz joko dugu jarraian, Ziortzarantz.

Bolibar herrixkako gain batean dago kole-giata. Euskal erromanikoaren bitxi hau ikusi ondoren, Simon Bolibarren museo xumeari ere behako bat emango diogu, haren arbasoen jaioterrian. Freskatu dezagun gure memoria historikoa Markinako ur-instalazio txikiko txorrotetan, eta umeak diberti daitezela plisti-plasta. Atxondoko udal kiroldegiaren ondoan goza dezakegu aire libreko parke atsegin

honetaz. Lekeitiora itzuli aurretik, gorputzak eskertuko digu kafetxo bat, are gehiago Anso-tegi hotelean bada. Antzinako burdinola bat da Ansotegi, Markinatik Etxebarrira doan errepidean. Igandean Gernikarako bidea har-tuko dugu. Urdaibaiko erreserbaren gainean

goratzen den talaia handietako batera igoko gara, Eroñozarreko San Migelera. Ereñoko herri kozkorrean, frontoiaren atzealdetik igaro eta zelaigune batera eramango gaitu herribide batek. Hantxe utziko dugu autoa eta, oinez, harbidean gora ekingo diogu.

Hamar bat minutu aski izango ditugu gailurrera iristeko. Ereñozarreko piramidea San Migel ermi-tak tontortzen du, bere ikuspegi mugaga-bearekin. Jantzi, berriz, kostaldeko artadi kantauriar bikainenetako batek janzten du Ereñozar.

AR

TEA

GA

GA

ZT

ELU

A Eguna ondo bukatzeko, zer hoberik Arteagako gazteluan freskagarri bat hartzea baino, izan ere luxuzko hotel bat jarri dute bertan. Gazteluaren dorre neogotikoa xix. mendean eraiki zuten Maria de Montijo Napo-leon iii.aren emaztearen ekime-nez. Jauregiaren ingurua, bere zulo, almena eta atariarekin, dotorea da oso. Familiarekin batera aise biziberritu liteke han maitagarrien ipuin bat.

Hiru talaia paregabe daude asteburuko bidaia honetan: Lumentxa, Urregarai eta Ereñozar

Aulesti eta Markinaren artean Urregarai altxatzen da. Hurbil

Ziortza monasterioa.

bizkaia

Isuntzako hondartzatik piragua Lekeitioko badian sartuko da.

ASTEBURUAbizkaianLea-Artibaiko altxorrak

Ostiralean: Lekeitio – Lea BideaLarunbatean: Santa Eufemia – Ziortza – Bolibar - Markina

Igandean: Ereñozar – Arteaga

18 19

Kirol Elkartera jo beharko dugu horretarako. Ontziralekutik abiatuko gara, bi edo hiru pla-zako ontzi hondoraezinetan, estuasunik gabe gozatzeko estuarioaz. Padura eta terrazen multzo honetaz. Ibilaldi honen jomugetako bat izan lite-ke Faisaien Uhartera arribatzea; han lehorreratu eta bertatik bertara ezagutu dezakegu non sinatu zen Pirinioetako hitzarmena.

Guk ez diogu mugarik jarriko bidaia honi. Mugaldeko herri honetatik abiaturik, Irunek ere badu interesa, umeekin batez ere. Tren turistiko-ra igo, eta hormigoitik naturara eramango gaitu txu-txuak, Aiako Harriko parkearen atariraino.

Bidean, beste hainbat ezusteren artean, Iru-gurutzetako antzinako meatzeak deskubrituko ditugu Meaka-Ibarlan, eta xx . mendearen hasieran meatzetako wolframa, zinka eta burdi-na bereizteko baliatu zituzten bederatzi labeak. Plaiaundiko hezegunean jarraitu dezakegu bisital-diarekin. Txori migratzaileen aterpe eta itsasoko

hegaztien paradisu da Plaiaundi. Parkean bada interpretazio-zentro bat, Txingudi Ekoetxea, eta handik abiatuta, familia osoak gozatu ahal izango du hezeguneko zidorretan ibilian eta dorre pano-ramikoetatik, zubietatik eta behatokietatik natura ederresten. Goiz eder eta betea.

Arratsalderako, bizikletak hartu eta Arditurriko meatzeak deskubritzera gonbidatuko zaituztegu. Erromatarrek zilarra eta beste metal batzuk ateratzeko zulatu zituzten meategiok. Haien arrastoan ekingo diogu Altzibartik, Oiartzun errekaren ertzetik, Arditurri eta Pasaiako portua lotzen zituen trenbidean zehar.

Bidegorriak Ergoienera eramango gaitu (3 km). Aurrerago, Olaetxe baserria atzean utzi ondoren, tunel bat gurutzatuko dugu. Erreka bera da bidearen gidari. Laster agertuko zaizkigu meategiko lehen aztarnak, eta goi-goian, Aiako Harriaren granitozko gailurreria. Konturatzerako, iritsi gara antzinako galda-tegira –han egin zituzten bagonetak, besteak beste– eta Arditurriko auzora.

Igandean Donostialdera egingo dugu txango. Goizean, Txillida Lekura bisita, Hernanin. Aire libreko parke hau atsegina

1918

Pirinioak eta Bidasoak itsasoarekin topo egiten duten hartan, hara Hon-darribia. Herriaren kokagune estra-tegikoa zela-eta, gain batean harresi-

tu zuten, eta gaur egungo alde zahar zoragarria Armen plazaren inguruan bildu. Aldiz, beheko

aldean, marinelen auzoko etxetxo koloretsuetan bizi ziren arrantzaleak. Butron pasealekutik, ontzi publikoan igaroko gara “beste aldera”. Txingudiko badian goaz nabigatzen, hauxe bai paradisua itsasoko hegaztientzat.

Hendaiak bere talasoterapia, kirol portu eta euskal itxura berriko etxeekin egin digu ongieto-rria. Ondarraitzeko hondartzan helduko diogu ibiliari eta haren hiru kilometroko hareatzan marraztuko ditugu pausoak, Abadiako parke naturaleraino. Pasealekua eta hondartza bera itxiz, bi uhartetxo magiko, Dunbarri bikiak.

Halaxe gure aurreneko pausoak kresal usaine-ko lurralde hauetan barna. Uretan mur-gildu garela, zer hoberik Bidasoa ibaian piraguarekin nabigatzea baino. Irungo Santiagotarrak

da oso, eta baserrian, berriz, eskultore bikaina-ren arnasa sumatzen da egundaino. Familiarekin batera egunari azkena emateko, beste museo bateko ateak zabalduko dizkizuegu, Kutxaes-paziokoak. Zientzia mundua modu praktikoan eta, batez ere, dibertigarrian ulertzeko ateak zabalduko dizkigu leku horrek.

Lurrikara baten dardara sentitu ahal izango dugu edo elektrizitatearen sekretuak ezagutu. Hori guztia modu didaktikoan eta elkarreragi-lean, 160 esperimentutik gora nork bere kabuz egiteko aukerarekin. Aspertzeko astirik ez.

uh

ar

tea

Asteburuari urre gorrizko amaie-ra eman nahi izatekotan, Santa Klarako uhartean –Donostiako badiaren benetako perlan– gal-tzeko gonbita egingo dizugu. Handik ikusiko duzu eguzkia, inoiz baino gorriago, itsasoaren ahoak nola irensten duen. Uharte batera iristea beti da liluragarria. Donostiako kaian bertan hartu dezakegu txalupa, Aitona Julian, Biona, Antxeta edo Virgen del Car-men, edozein, Santa Klarara hurbil-

tzeko. Estropada eremu ospetsua gurutzatu eta iritsiko gara ametsezko ontziralekura. Uharteak gordetzen duen hondar-tza kozkor bakarra ikusiko dugu bertatik.

Uharteko labarretatik itsasargira doan bidea gozamen hutsa da; basatia eta labirinto itxurakoa, ora-in zidor eta orain eskailera. Bidaiariak nekez ahaztuko du ilunabarra, zinez.

Hondarribia gauez. Haurrekin joateko aproposa da Donos-tiako Kutxaespazioa.

gipuzkoa

Txingudi badia zeharka-tuko dugu Hondarri-

bia eta Hendaia lo-tzen dituen itsasontziz.

Itsaso giroa hartu du bidaiak: piraguaz eta barkuz Bidasoan.ASTEBURUA

gipuzkoanBidasoatik Kontxara

Ostiralean: Hondarribia – Hendaia Larunbatean: Bidasoa – Irun – Plaiaundi - Arditurri

Igandean: Txillida Leku – Kutxaespazio – Donostiako Santa Klara uhartea

20 21

Gobiaranen paratuko dugu kanpa-leku nagusia, Arabako lurraldee-tan barna, asteburu honetarako, baina, aurrez, Tresponden egingo

dugu geldialdia, Santa Catalinako lorategi botanikoaren bila. Santa Catalina Monas-terioaren aztarna zirraragarriek giro ezin egokiagoa sortu dute Euskal Herriko lorategi botaniko ederrenetako bat sortzeko.

Gal gaitezen usaimenaren lurraldean. Badaiako mendilerroaren hegaletan kokaturik dago lorategia eta 32.500 metro koadroko azalera hartzen du. Harresi batek hertsirik, multzoaren barruan,

dorretxe zaharraren hondakinak, komentua eta eliza daude, eta elizaren hormetan gora lorate-giko landareak. Harriaren eta landareen arteko sinbiosi horrek barruti magiko honen zirriki-tuetara eramango gaitu: harmailak, harresiak, uharkak, zidorrak eta bideak ehunka landare espeziez jantzita daude, inguruan berez jaio eta hazitakoak balira bezala diseinatuta. Arrosa, hortentsia eta kamelia arteko bide bihurriek, eta orientazioaren arabera sortzen diren mikroklima desberdinek –Mediterraneokoa edo Atlantikokoa– loreen eta landareen para-disu kozkor bihurtu dute leku hau. Eta espezie

guztien artean nagusi, artea.Gauean, Villanueva Gobiaran inguruan

bilatuko dugu aterpe. Txangoak egiteko ezin konta ahala aukera eskainiko digu inguruak.

Larunbat goizak argia urratu orduko, Ebro ibaiaren ertzera joko dugu. Sobrón daukagu esperoan. Arcena mendilerroaren hegaletan gorderik igarotzen da Sobrongo zintzur ikusgarria, Ebroko urek setati sor-

tua. Ziraun itxurako errepide batek zigi-zaga egiten du haitzartean gora, urtegiraino. Zintzur honek abentura grina pizten du berez. Halaxe sortu zuen lagun talde batek Sobron Abentura, abentura jarduera askotarikoak egiteko gunea: kayak, oinezko txangoak, orientazioa, arku-tiroa, btt ibilbideak... Harrera gunean bertan kanoa bat alokatu dezakegu errekan nabigatzeko; ur lasaiak dira zati honetan, hasteko aproposak.

Arratsaldeko plana ez da okerragoa: Lalastratik abiatu gaitezke ibilian, Purón errekaren zintzu-rrerantz, Valderejoko parke naturalean. Arabako herrixken eredu nabarmena da Lalastra: eliza (ikus erloju bitxia), baserriak bere ukuilu eta bihi-tegiarekin, errota, bolatokia, garbitokia, erremen-teria, labea eta antzinako udaletxea (gaur egun Nekazaritza Interpretazio Zentroa)… Valderejoko hiriburu kozkorra ere bihurtu da Lalastra.

Iganderako hiru plan utzi ditugu, zein baino zein interesgarriago: Corroko kobazulo eremi-tikoetara txangoa, Varonatarren Dorretxeari bisita eta Gatzaren harana deskubritzea.

Lalastratik bertatik abiatzen da Corroko kobazulo eremitikoetarako ibilaldia. iv. men-dean, hor nonbait, priszilianisten sekta hedatu zen Penintsulan. Nor bere baitan biltzearen eta bizimodu zorrotzaren aldekoak ziren talde honetakoak, eliza ofiziala ez bezala. Eremutar bizimodua bihurtu zen, beraz, kristautasuna-ren korronte honen oinarria: erretiroa eta bakardadea bilatu zuten perfekzioa lortzeko nahi horretan.

Leku galduak eta ezkutuak bilatu zituzten horretarako, eta harri bizian zulatu zituzten bizilekuak. Gobiaranen halako 12 kobazulo badira, gutxienez. Corrokoa da interesgarrie-netako bat. Hara iristeko, Sopeñako haitz soil-duetara hurbildu beharko dugu; han zabaldu zituzten haitzulo hauek eta hainbat ehorzketa ere egin zituzten. Ibarraren irteeran, eskuinean, Varonatarren Dorretxea ikusiko dugu, Araban hobekien gorde denetako bat. xiv. mendeko arkitektura militarraren adibide ikusgarria.

ga

tza

ren

ara

na Varonatarren Dorretxetik dozena

bat kilometrora aurkituko dugu Gesaltza, gatzaren erresuma kozkor honetako hiriburua. Gatza-ren haranean barneratzea eremu magiko batean murgil egitea da; mundu surrealista batean; alda-mio, galeria eta egurrekin nola edo hala sendotutako ubideen unibertso nahasi eta ia alegiazko batean. Muera errekastoak (eta beste iturburu bat-zuek) zeharkatzen dute harana; Muera bera da etorbide nagusia, hark elika-tzen ditu ur gatzatuz egurrezko terrazak eta “gatzagak”, ubide sis-tema konplexu baten bidez. Parerik ez duen ingurua, beraz, lehen mailako ondare arkeo-logikoa.

Valderejo parke naturala paradisua da natura basatian zehar oinez ibili nahi duenarentzat.

araba

Puron arroila Valde-rejon (ezkerraldean). Santa Catalina lo-

rategia (eskuinaldean).

Erdi Aroko giroa ondo islatzen da Villañane herrian, Varona dorre-txe ikusgarriari esker.

ASTEBURUAarabanGobiaraneko mugaldeko lurraldeak

Ostiralean: Tresponte – Villanueva Gobiaran Larunbatean: Sobrón – Valderejo

Igandean: Corro – Varonatarren Dorretxea

22 23

S bakarra bizi da euskal lurretan, Utricularia austra-lis delakoa. Uretako landare hori putzuetan eta aintziretan bizi da eta ez da oso ezaguna. Landare horren zurtoinak ur-azalaren azpitik zabaletara hazten dira. Hosto ugari ditu, zatikatuak eta puxikadunak (hortik datorkio izena, grekoz utri-culus hitzak zahagi esan nahi baitu), eta puxika horien bidez zurrupatu egiten du.

Ehizakiren batek puxika horietako iletxoak ukitzen dituenean, sukzio-tranpa ireki eta uretako

animalia txikiak (protozo-oak, ur-arkakusoak

edo eltxoen larbak) iren-

tsi egiten ditu.

orgin-orratza zelatan dago belar baten gainean pausaturik. Ehizarako oso ondo prestatua dago intsektu hau: gorputz mehea, hego luzeak eta baraila sendoak. Baina egarri da, eta hosto gai-neko ur tantak edatera joan denean, harrapa-tuta gelditu da. Ehiztari beldurgarria ehizatu egin dute, nork eta landare batek, eguzki-ihintz izeneko landareak hain zuzen.

Ez dira oso ugariak landare mota hauek: 400 bat besterik ez, munduan guztira ezagutzen diren 250.000 landare baskularretatik. Izaki bitxi horie-tako zazpi bizi dira Euskal Herrian.

Haragijale baino areago intsektujale deitu beharko genieke; izan ere, oso mekanismo sofistikatuak garatu dituzte intsektuak erakarri, harrapatu eta, liserituz, jateko. Horri esker, gauza dira elikagai urriko inguruneetan bizitzeko, fotosintesia egiteko behar dituzten argia eta ura ugari baldin badituzte behinik behin.

Ehiza-sistemaren arabera, bi multzo nagusitan sailkatzen dira: ehiztari pasi-boak eta aktiboak. Aktiboen artean ordezkari

Sphagnum goroldioa kolore berde bizikoa. Be-hean, Moko-bedarra,

lore moreak dituena.

22

zen

baki

ta lur

t AmAdor Prieto a JosebA del VillAr

Gorbeia aldera baldin bagoaz, Saldropoko hezegunera zehazki, edota Arabako Izki natur parkera, eta hango zingira-putzuetan ibili, landare oso berezi batzuk ikusteko aukera izango dugu, hots, animalia txikiak janez bizi diren landare harrigarriak.

landare HARAGIJALE

7

moko-bedar deitzen zaienak. Bai izen arruntak, bai zientzi-izenak hosto likatsuekin du zerikusia. Landare zomorrojale horiek guruin-mota bi dituzte: batzuk handiak, ehizakia harrapatzen dutenak, eta beste batzuk, txikiak, landareak nitrogeno iturria somatu bezain laster, intsektua liseritzeko enzimak jariatzen dituztenak.

Hostoak kiribildu egiten dira, eta hala, “aldi baterako urdaila” eratzen dute, Darwinek deitu bezala. Baina ez dute eskeletoa osatzen duen kitina liseritzeko enzimarik, eta horregatik, eltxo eta eulien gorputzak azal hutsean geratzen dira barneko ehunak liseritu ondoren.

P. grandiflora da gure mendi eta haranetako landare haragijale uga-riena. Lore moreak ditu eta ezproin luze bat. Halakoxe landareen osto berdez esta-lita egon ohi dira ura darien haitzetako horma

Moko-bEdARRAk EtA EGuzkI-IHIntzAk

Landare haragijale-mota hauek harrapaketa-sistema pasiboak erabiltzen dituzte. Hosto likatsu eta itsaskorrak dituzte, intsektua bertan pausatzen denean harrapatuta gera dadin.

Drosera generoko eguzki-ihintzak, adibidez. Izen hori datorkie hostoetan dituzten guruinek jariatutako tanta likatsuetatik, grekoz drosera hitzak "ihintzak bustia" esan nahi baitu.

Euskal Herrian hiru eguzki-ihintz espezie bizi dira eta hostoen forma borobildua edo luzanga dute bereizgarri. D. rotundifolia da hedatuena, hosto borobilduna, baina ez da oso ugaria. Sphagnum generoko goroldio artean hazi ohi dira, zohikaztegietan. D. intermedia, hosto luzexkak dituena, bakanagoa da.

Lehenago baziren halakoak Saldropoko zohikaztegi zaharrean; gaur egun, ordea, galduak dira. Azkenik, D. longifolia daukagu, hiruretan urriena eta bakanena, Arabako Izki mendietan bizi dena. Bestalde, badira Pinguicula generoko beste hiru espezie ere gure lurretan,

Eguzki-ihintzak tanta likatsuen bidez egiten du ehiza. Hiru espezie ditugu. Irudian, rotundifolia.

24 25

heze bertikalak, goroldioa besterik ez dutenak. P. lusitanica, berriz, aurrekoa baino urriagoa eta txikiagoa da. Lore zurixkak ditu eta ezproin txiki bat, ia lorea bezain handia. Zohikaztegietan eta iturri ondoetan hazten da.

Bada beste bat, P. alpina izenekoa; lore zurixkak ditu honek ere, eta ezproin laburragoa, baina oso bakana da. Nafarroako mendilarre eta hezeguneetan bizi da.

Espezieen bilakaerari esker, oso gaitasun berezia garatu dute landare-mota hauek beha-rrezko duten nitrogenoa eta fosforoa bereganatze-ko. Horrela lortu dute baldintza oso zailetan bizi ahal izatea. Milaka urtetan bizirik irautea erdietsi dute ingurune badaezpadakoetan; esate baterako, putzuetan, lakuetan eta zohikaztegietan, gizakion eraginez, gero eta urriagoak direnetan. Landare hauetako asko babestuta daude dagokien lurral-deetan, desagertzeko zorian baitaude.

Landare haragijaleek harridura eta miresmen handia sortu dute betidanik zientzilariengan. Charles Darwinek, esaterako, uste zuen eboluzioaren eraginkortasuna adierazten zutela, eta aitzindari izan zen landare-mota hauen

funtzionamendua ikertzen. Gaur egun badira zenbait ikerketa saio, haragijale ezagunez gain, animaliengandik elikatzeko gaitasuna garatu duten beste landare batzuen bila. Horietako kasu deigarrienetako bat da Silene generokoena. S. muscipula, adibidez, ile likatsuz beterik dago eta Euskal Herriko hegoaldean hazten da, lur idor harritsuetan. Artzain-zaku edo Capsella bursa-pastoris izeneko landarearen haziak ere ikertzen ari dira. Bestalde, badira zenbait goroldio eta onddo-mota animalia ñimiñoak harrapatu eta liseritzeko gai direnak.

bEstE HARAGIJALE bAtzuk

Gorbeiako Saldropo hezegunea. Ezkerraldean, Drosera intermedia, hosto luzedun landarea.

2726

ZUGAZTIETAKOMEATEGIAK1.900. urteat Alberto lopez i JuAn luis lAndA

Triano eta Galdameseko mendiak oso antzinatik dira ezagunak bertako burdina ugaria eta kalitate onekoa zelako. Plinio Zaharra historialari

erromatarrak i. mendean aipatu zuen Iberiar Penintsulako ipar aldean bazela ̈itzelezko burdin mendi bat¨ Bizkaiko itsasotik oso gertu.

Hala ere, xix. mende erdira arte ez zen igarri Industri Iraultzaren eragina Bizkaiko meatzaldean. Izan ere, garai hartantxe asmatu zen Bessemer bihurgailua, kalitate han-diagoko altzairua egiteko bidea ireki zuen teknologia. Horretarako, baina, fosfororik gabeko burdin mea behar zen. Eta halako meategiak bi besterik ez zeuden Europa osoan: Eskandinavian bata eta Bizkaian bestea. Bizkaiko meategiek gainera, aban-taila handiak zituzten: burdin mea ugaria eta kalitate onekoa; aire zabalean ustiatzeko aukera; itsasotik hurbil egotea; eskulan merkea; eta urtaro guztietan lan egiteko modua. Arrazoi horiengatik Europako burdin meategi garrantzizkoe-na izatera iritsi zen Bizkaiko meatzaldea.

xix. mende bukaeran meagintza lanbide bihurtu zen, eta horrela, lan-gile kategoria desberdinak agertu ziren: baziren harri-zulatzaileak, dinamita jartzen zutenak; baziren peoi taldeak, burdin mea txikitu, sailkatu eta kargatzen zutenak; baita meatze-mutilak ere, urketan edo beste edozertan laguntzen zutenak; eta, azkenik, baziren emakumeak ere, etxeko lanez gain, burdina garbitzen zutenak. Eta denen buru, kapataza, lana zaintzen eta banatzen zuena.

GARRAIO BIDEAKUstiatzen hasi ziren lehenengo urteetan burdin mea

gehiena kanpora bidaltzen zen. Garraiobide nagusia itsasontziak zirenez, Ibaizabaleko kargalekuak eta mendi aldeko meategiak lotu beharra zegoen. Horre-tarako, azpiegitura handiak eraiki behar izan zituzten, inguruko orografiak hartara beharturik. Burdina maldan behera ekartzeko, arrapalak eta aire-garraioa erabiltzen zituzten. Behin beheko aldera ekarritakoan, trenbidez eramaten zuten bertako industrietara edo ibai ertzeko kargalekuetara. Gehiena Ingalaterrara bidaltzen zen.

ALDAKETA SOZIALAEskulan premiak kualifikazio gabeko behargin asko ekarri zuen, Euskal Herriaz kanpokoak gehienak. Horrela sortu ziren

meatzari auzoak, txabolaz osatuak gehienbat.Hasierako urteetan meatze-enpresek ematen zieten

bizilekua beren langileei. Barrakoi zatar batzuetan pila-tzen zituzten oso bizi-baldintza txarretan. Oheak tarima baten gainean jarritako ohol batzuk besterik ez ziren, eta txandaka erabiltzen zituzten lotarako, langile bik edo gehiagok. Bestalde, familiek zurezko etxolak eraikitzen

zituzten eurentzat eta sarritan ostatu ematen zieten beste meatzari batzuei. Esaterako, 1900. urte aldera, Zugaztietan, inguruko meatzari auzo handienean, hamar lagunetik gora bizi ziren gela bakoitzeko. Zugaztieta (La Arboleda) 1877 aldera sortu zen, inguru hartan geratzen zen arboladi baka-

rraren ondoan, eta meatzari auzo nagusia bilakatu zen. Lan istripuek, jateko eskasak eta alkoholak infekzio eta

izurrite asko eragiten zuen meatzerri guztian. Batez besteko bizi-esperantza 20 urtetik beherakoa zen. Gainera, egoera

tamalgarri hura gaiztotzeko, kantinen sistema zegoen: meatzariak behartuta zeuden denda haietan erostera eta neurri gabeko prezioak

ordaintzera lana nahi baldin bazuten. Hamahiru orduko lanaldiak zituzten. Lan baldintza negargarri haiek erreibindikazio

sozial askoren hazia erein zuten xix. mende bukaeran. Zugaztieta, Ortuella eta Gallarta langileen borrokarako gune bihurtu ziren, besteak beste,

Facundo Perezagua edo Dolores Ibarruri “Pasionaria” bezalako buruzagi sozialista eta komunisten gidaritzapean.

2928

Peñas Negras interpretazio gunea. Zugaztietatik Muskizera doan baso-bideko 1,6 kilometroan. Informazioa: 94 633 80 97.

Bidaia-gida

30

Arano herria inguratzen duten mendietan zehar ibilbide bati ekingo diogu. Usadio zaharrak agintzen duen bezala, egurrezko bost gurutze lotzen duen bidea dugu xede. Beraz, mendi–itzuli honi esker, Gipuzkoarekin muga egiten duen Nafarroako paraje eder hau ezagutuko dugu.

Aranoko elizako ataritik abiatu eta maldan gora Juan Donosti ermitaren aurrien ondora iritsiko gara. Gandorrean zehar

bidezidor estua jarraitu eta berehala ikusiko dugu kalbarioko lehen gurutzea, Aranomendiko tontorrean dagoena. Orauneko lepora jaitsi,

pista albo batera utzi eta gorantz joko dugu. Bigarren gurutzea egon ohi zen leku hartan, Ontzorrozko gainean. Arriurdiñetako gainetik pasa eta Errekalko lepotik mendi magala zeharkatzen duen xenda

estuari helduko diogu Errekarteko leporantz. Ataka pasa eta eskuinera joko dugu, Leuneta eta Unamuno aldera. Tontorretik metro batzuk aurrerago, egurrezko hirugarren gurutzea aurkituko dugu hesiari loturik. Hesiaren paraleloan jaisten hasi, Zamileko lepotik pasa eta, Garagartzara iristean, metro batzuk beherago, laugarren gurutzea. Bidezidor estuak Ipiñabarsasira eramango gaitu, bosgarren gurutzearen ondora. Osatu dugu kalbarioa eta orain errekara jaitsiko gara. Ipiñabar baserriaren ondotik pasa eta Latseko errekako zubitxoan izango gara. Aurrera jo eta azken aldapari ekin diogu; lehenbizi Beterrira (Beheko Herri) heldu eta, ondoren, Goiko Herrira.

Nola iritsi:Hernanitik Goizuetara doan bidean barna, Ereñozu eta Pagoaga auzoak pasa ondoren, eskuinera ateratzen den beste errepide bat hartu eta, hiru kilometro egin ondoren, Arano herrira iritsiko gara. Datuak:Luzera: 14 km. Desnibela: 815 m.Denbora: 3 ordu eta 30 min.ZailtasuNa: ertaina.

BiDe GiDa

BaioNatik uZtaritZera errobiren arrastoan

Baiona eta Uztaritze, Lapurdiko hiriburu berria eta zaharra lotzen duen ibilbide lasaiak Errobi ibaia du lagun. Bide hau patinez edo bizikletaz egin daiteke. Baina nahiago izan dugu oinez egin. Hankak oinez doazen bitartean buruak hegan egin baitezake.

Baionaren muinean gaude, Av i ron Bayonna i s k i ro l taldearen egoitza zentrikoaren

parean. Kartel elebidunek dioten gisan, hauxe da “bide orlegia”-ren hastapena. Aitzina joz, SNCF zubia pasa eta Floridara iritsiko gara bide-ertzean jarritako banku eta mahaietan atsedenik hartu gabe.

Bertako kirol zelaia eta lore-baratza pasatuta, autobide azpitik iragan gara, mundua eta ez-munduaren gurutzaketa bortitzean. Kanpanet aldeko inguru salbaiari behako bat bota, eta

Basusarriruntz egin dugu, eskuin ibarreko aurriak preziatuz. Ibilbidearen erdira heldu gara.Iraganaren aztarnak geroaren arrasto bihurtu dira, zalditegitik zaldi gainean atera diren gaztetxoen irribarreari begira. Ez dauka zer ikusirik aurreraxeago Basusarriko golfean ari direnenarekin alderatuta.

Irribarreak irribarre, Milafrangara doan zubia utzi, eta Uztaritzeko Heraitze auzoan sartu gara. Zelairik zelai, pentzerik pentze, ari gara Uztaritzera gerturatzen, Errobiko presa elektrikoak baieztatzen duenez.

Presan bukatzen da ez-lekua, ez-mundua. Hortik Uztaritze erdigunera dagoen apurrean eguneroko presa da nagusi. Errobi izan dugu lagun ibilbide osoan zehar. Orain hiriburura bueltatzeko autobusa dugu aukeran.

Nola helDu:Behin Baionara A-63 autobidetik arribatuta, San Leon itzulinguruan Baiona Ttipiruntz hartu, eta zubia pasa aitzineko semaforoan eskuinera. Bertan dago, Aviron Bayonnais-ren egoitza.iNformaZioa:Baionako Turismo bulegoa08 20 42 64 64Uztaritzeko Turismo bulegoa05 59 93 20 81Datuak:Luzera: 12 km.Iraupena: 3 ordu.ZailtasuNa: oso erraza.

Harri gorri deigarri bat gailentzen da Opakua mendatea eta Bikuñakoaren artean. Peña Roja, Haitz Gorria deritzo. Okariz eta Munain herrietako bizilagunek behiala ohikoak zituzten mendate zaharretatik egingo dugu joan-etorria.

Okariz herriko Jasokunde plazan hasiko gara. Karobioste kalea lagun, tinko egingo dugu hegoalderantz. Errekasto batera iristean,

hura zeharkatu eta eskuinera egingo dugu lur sail baten eretzetik segitzeko. Ur-biltegi batera helduta, haren ezkerretik igaro eta, pista bat zeharkatu ondoren, gorantz segituko dugu harik eta beste basa pista batera iritsi arte. Eskuinera egingo dugu hantxe, eta zeharka jarraituko bide multzo bateraino. Zuzen segituta, errekasto bat zeharkatu eta gero, edanleku batera helduko gara. Hegoaldera egin eta, belarrez jantzitako bi

zidorren artean garela, eskuinekoa hobetsiko dugu. Opakuako errepidetik hurbil dagoen ur-biltegi batera iritsiko gara berehalakoan. Errepidea bazter utzita, aurrera egingo dugu bide nagusitik; ehunen bat metro besterik ez. Bideak behera egin aurretik, ordea, eskuinera jo, basoan sartu eta urek irekitako bideari

ekingo diogu Entziako larreetaraino iritsi arte. Mendatean jada, ezkerrera egin

eta erpin geodesiko batera helduko gara. Munaingo mendateko artzain txaboletara, gero. Igoera xume batek Peña Roja, Haitz Gorria, muinoan jarriko gaitu. Jeitsieran aukeran ditugu bide ezberdinak.

Datuak:Denbora: 2 ordu eta 30 min.Zailtasuna: ertaina.Desnibela: 450 m.Altuera: Peña Roja, 1.067 m.Luzera: 9 km.

BiDe GiDa

Testua: Sustrai Colina

BiDe GiDa

hir

u norabide

familiarra mendiaaraNoko GurutZe-BiDeaTestua: Mikel Arrizabalaga

eNtZiako haitZ-GorriaTestua: Josean Gil

Arrauntza

Herauritze

Sokorrondo

Ametzondo

Mugerre

Errobi

Bar

bera

koer

reka

eka

erre

kaA

pala

gako

Urh

andi

a

Mar

mk

A

ATURRI

d

Urkod

Elizaberri

ImistolUrgazieta

Portua

Entsenea

Pilota Plazaz

erimendiHegia

Parma Hiriburu

oitze

Lehuntze

Be

asusarri

Haltsu

Jatsu

Larresoro

Uztaritze

Milafranga

AngeluBAIONA

A.B

Arano

Unamuno

BehekoHerri

Aranomendi

Ontzorrozko Gaina

Aranomendi

Leuneta

Garagartza

Ipiñabarsasi

Añarbeurtegia

arri

rra

lepo

Zaburu

734

eta

881

d i600

883

Haitz Gorria

Okariz Mendatea

Okariz

Munain

Zadorra ibaia

Basalbea

Munain Portua

Alberto Muro

Jose

ba d

el V

illar