NORANORAEUSKAL HERRIA

Mugako gotor-lekuak . Oiartzun-go lubaki eremua . errotuluak . Bil-boko kode genetikoa . Euskara bidaide.Trebiñu, Burgos urrun

hiru norabideCañas urmaela . Valparaiso eta Valpuesta . Oztibarre

BASAMORTUKOBIZITZA

13. zenbakia . 2009ko otsaila. 2.50 !

3

3 norabideCañas urmaela, Valparaiso eta Valpuesta eta Oztibarre.4Egileak: Edurne Elizondo, Josean Gil eta Sustrai Colina.

NORANORAEUSKAL HERRIA

060820

04

06

08

20

30

Bitakora

Hilerritzat du basamortua poetak. Lur idor, lur agor. Apenas diren arnasaren aldarri, ez-lekutik ez-lekura, puntu bat infinitorantz nola doazen nomadak. Nora doan ez dakienak galtzeko arriskurik ez duela iruditzen zaie, dunak izkutatzeko direla.

Azken biloraino beztitutako pausoak ikustean, poeta bezain ezjakinak garela jabetzen gara, ordea. Ez daukagu erremediorik egutegiaren arabera bizi garen giza-pizti domestikatuok. Ez zaigu sekula otzen hotz egiten duela desertuan, ahaztu egiten zaigu arropa ez dela soilik hotz-beroari aurre egiteko. Inozoak gu, eguzki galdatan, coca-cola izoztu bati tragoxka kenduz, tea eskatzen duenari begi biak arranpalo so egiten diogunak.

Teak baino leienda gehiago ditu basamortuak. Teek baino leienda gehiago dituzte basamortuek. Desertuaz hitzegitea Munduaz hitzegitea bezalakoxea baita, zentzubakoa, hutsala, hutsa.

Zentzubakotzat eta hutsaltzat jotzen zuen Euskal Herriko lurmortua ezjakinak. Eskerrak, Bardeetara joan, eta poetak esan zion: “ desertu guztiak ez dira, lur idor, lur agor. Badira lur bitxi eta lur biziak ere”.

Sustrai Colina

ZuZendaritZa eta erredakZioaJavier Pascual

sua@sua-edizioak.comHektor Ortega

nora@nora-aldizkaria.infoTel. 94 416 94 30. Fax. 94 416 69 76.

Epalza kalea, 8. 4. 48007 Bilbao. koordinaZioa

Jesús M. Pérez Azacetajmperez@nora-aldizkaria.info

diseinua eta maketaZioaAurkene Etxebarria

administraZioaAne Robles

leke@nora-aldizkaria.infoBanaketaETXERAINO

Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 AndoainTel. 943 30 43 41. Fax. 943 59 01 72

etxeraino@etxeraino.netHarpidetZak

IRAGARRIMartin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain

Tel. 943 30 35 54harpidetza@nora-aldizkaria.info

puBliZitateaZuzendari komertziala:

Bixen Larrañeta - publi@nora-aldizkaria.infoPublizitate arduraduna:

Jon Sarasola - publi@nora-aldizkaria.infoEUSKAL HERRIA ALDIZKARIA

Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 AndoainTel. 943 31 32 09. Fax. 943 31 31 29

Edizioa: BIHOTZ BEGIAK S.L. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain Inprimaketa: Leitzaran - Fotomekanika: ZYMA

Lege Gordailua: SS-94-2008 - ISSN: 1888-413X

Azaleko argazkia: Eskorpioia. Joseba del Villar.

bihotz begietanBurulleria plaza (Gasteiz).4Egilea: Sua artxiboa.

euskara bidaideEuskararen eskutik Trebiñun sartuko gara. Gaurko banaketa politiko-administra-tiboak bestela iradokitzen badu ere, aspaldiko lagunak dira konderria eta gure hizkuntza.4Testua: Alberto Barandiaran. Argazkiak: Oscar Fernandez.

basamortuko bizitzaBardeak gure desertua dira, Euskal Herriko bazterrik idorrena. Baina basamortuan bertan ere bizitzak bere bidea urratzen du. Landare eta animalia sorta harriga-rria aurkituko dugu, ongi begiratuz gero.4Testua: Amador Prieto. Argazkiak: Joseba del Villar.

oiartzungo lubaki eremuaEspainiako Armadak XIX. mendearen amaieran Oarsoaldea gotortu zuen, inbasioak saihesteko. Orduko gazteluetara hurbilduko gara. 4Testua: Juan Antonio Saez. Argazkiak: Juan Antonio Saez, Sua artxiboa.

26 bilboko kode genetikoaDendetako errotuluak iragartzeko jaio ziren, baina hiriaz (Bilboz) ere zer esana dute.4Testua: Koldo Atxaga. Argazkiak: Iñaki Caperochipi.

4 5

ArteAri zAbAldu-

tAko leihoA. horixe

pentsAtuko du

bidAiAriAk, GAsteizko

txoko horretAtik

iGArotzerAkoAn,

lehenenGo beGi

kolpeAk erAGindAko

hArridurA GAinditu

etA Gero. ArteA dA,

berez, koloredunA,

txundiGArriA, ede-

rrA, kitzikAGArriA.

bAinA Arte hori

mArGoz jAntzitAko

hormA hutsA besterik

ez dA. leiho ApAlAk

ekArpen itzelA eGiten

dio, Arte bizidun

bilAkA tzen bAitu. etA,

AGiAn, inoiz, AurpeGi-

ren bAt AGertuko dA

leihoko kristAlAren

bestAldeAn, bisitAriA-

ri beGirA, hArriturik.

bihotz begietan

a Sua artxiboa

6 7

Armentiako bentan, Burgos entzun, Trebiñu euskaldun aldarrika­tzen duen elastikoa salgai dute barraren atzekaldean. Tartekatuta, Aurrera eta Alaves futbol taldeko argazkiak eta ezkutuak. Kartel batek iragartzen du, euskaraz eta erdaraz, hitzaldi berria, Sasetako kulturgunean: Mendan-diako (Saseta) aztarnategi arkeologikoa: Ayudako goi ibarreko historiaurreko azken ehiztariak. Ehiztariak eta errepideko langileak hamaiketakoa hartzen ari dira. Paperezko ezpainzapietan, Eskerrik asko!

Marauri da Trebiñuko herri tipikoa. Ipar haizeak Gasteiz aldeko bufadak ekartzen ditu. Leihotik zin­tzilik, sardeskak eta goilarak. Bakardade sentsazioa hotza bezain latza da. Elizan, aspaldian gelditu zen erlojuak 10:20 markatzen du. Han, atzean, Burgos­ko mendiak. Urrun, baina. Oso urrun.

XVI. mendean eraiki zuen Naxerako Dukeak, bera baitzen Trebiñuko Konderriko nagusia. Antzinako eraikinaren hegaletako bat baino ez dago zutik, baina gorde da jauregian bertan zizelkatuta zegoen lema berezia: “De Rodas vine rodando y con sangre derramada a rozas hize de nada”. Elizaren atarian, beste hau, askoz berriagoa: “De toda palabra ociosa daran los hombres cuenta rigurosa”.

Baina udaletxe atarian, euskararen presentzia nabaria da. Arabako herri askotan dagoena baino handiagoa. Trebiñuko Konderria irakur daiteke atari gainean, eta iragarki ofizial asko elebidun daude.

Udaletxe aurreko plazan, parez pare, Vital Kutxaren eta Caja Rural Burgosen bulegoak.

Herri txiki multzoak osatzen du Trebiñu. Udalerriburua bera eta Argantzun kenduta, Armentiak eta Añastrok baino ez dute ehun biztanleen muga gainditzen. Gainontzekoetan, etxe berrituak eta betiko eraikinak tartekatzen dira. Hainbat etxalde salgai daude. Pezetetan.

K artelek salatzen dute Trebiñuren gaztelartasuna. Baina kartelek baino ez. Burgosko diputazioak hainbat bide moldaketetan jarritako iragarkiak edo N­1 errepidean, Argantzun parean, ageri den Casti-

lla y Leon, Provincia de Burgos handi hori. Baina hori baino ez.Trebiñu Konderria ez da Gaztela. Gas­

teizko mendatea iragan eta nabarmen ageri diren lur horiek Arabako lautadarenak bezain arabarrak direla. Patata soroak, eta adreilu eta zurezko etxeak; kaskoetan, elurra, eta baso soilduak; mendi bazterretan, euskal toponimoak. Bertakoendako ere, urrun dago Burgos; oso urrun, Leon.

Argantzundik Trebiñura, eta handik Sase­taraino, errepide nagusiak ekialdetik mende­baldera zeharkatzen du eremua. Saseta, gaur egun, herri txikia da, baina garai batez ingu­ruko garrantzitsuenetakoa izan zen. Ebroko ibarrak eta Kantauri itsasoko eskualdeak lotzen zituen merkatal bidearen erdian zegoen

eta, horri esker, Erdi Aroan judu aljama oparoa izan zen Trebiñun. Trebiñu izeneko herrian, hain zuzen ere, Daviden izarren ikurra ikus zitekeen, duela gutxi arte, hainbat etxeren ataritan.

Konderriari izena ematen dion herria da biziena. Bertan dago Manrique Laratarraren jauregia, gaur egun udaletxe bilakatua.

eusk

ara bidaide

Julio Caro Barojak idatzita utzi zuen XVI. mendean, euskararen hegoaldeko muga Lizarraldeko Zufia herri ingurutik Trebiñuraino zihoala. Ikerlariek ondorioz-tatu dute Trebiñun bertan, euskara XVIII. mendearen bigarren erdialdean galdu zela. Esaterako: Jose Miel Barandiaranek 1960an argitaratutako idazki baten arabera, XVIII. mendearen amaieran, Maraurin orain-

dik euskaraz egiten zen.Bertan, eta Saseta herrian, toponimiaren azterketa sako-na egin dute Pedro Uribarre-nak eta Roberto Gonzalez de Viñasprek, eta zerrenda luze samarra atera dute. Adibi-derako hauek: Abarduieta, Aginakorrekea, Arangorria, Bikuaran, Arestegi, Arlu-zerabidea, Iturrigaustia, Lamiturria, Landa-biribila,

Garmaspea, Gutxisoloarra-tia, Latsekozubia, Lopaldaia, Madurakoiturria, Mizorro-tza, Morzalanda, Okaranzu-rieta, Otalarrineta…Ikerketak erakutsi du Sasetan, esate baterako, egungo toponimoen erdiak euskal jatorrikoak direla. Eta erdarazko toponimo

gehienak, aldiz, azken bi mendeotan sortutakoak direla.

t o p o n i m i a a b e r a t s a

t Alberto bArAndiArAn a oscAr Fernández

B u r g o s , u r r u n

TREBIÑU

GASTEIZ

Trebiñun,

eTxeak eli­

zaren ingu­

ruan mulTzoan baTu­

Ta daude, aurreko

orrialdeko argazkian

ikusTen den bezala.

goian, marauriko

eliza, bere erloju

hondaTua agerian

duela, soroak añas­

Tron, eTa bideguru­

Tzea saseTan. “Unos espinos del balle

de Ulibarrico Arana”MARAURI (1738)

TrEBIÑu

BASAMORTUKOBIZITZA

Basamortua esaten diogu desertuari, eremu hila delakoan. Alta, arretaz

erreparatuz gero, landare eta animalia sorta luzea aurkituko dugu, ber-

tako baldintza latzetara egokituta. Lur mortua bizi-bizi azalduko zaigu.

t AmAdor Prieto a JosebA del VillAr

10 11

de euren bidea urratu duten milaka ardiren ibilerek ere lur lehor horiek moldatzen lagun-du dute.

p a i s a i a b i z i - b i z i a

Ikuspegi arin horretan, edonor jabetuko da paraje liluragarri horien edertasun harriga-rriaz eta, ondorioz, bertara joateko eta ber-tako kolore eta formen ikuskizunaz gozatzeko moduko lekutzat joko dugu. Ez, ordea, bertan bizitzen gelditzeko. Alta, ez da hori toki hila. Milaka bizidun, bertako baldintza gogorretara egokitu ostean, Bardeetan bizi dira. Eremu mortua euren etxe bilakatu dute.

Egia da lurrazala ez dagoela landarez zeha-ro estalita, baina egia da, halaber, basamortu horretan landare-formazio sorta nabarra aur-kituko dugula. Urri-urriak dira zuhaitzak eta zuhaixka altuak. Arte (Quercus ilex), erkametz (Quercus faginea), abaritz (Quercus coccifera) edo Aleppo pinu batzuek (Pinus halepensis) desertu itxurako paisaia honetako lur sail txikiak estaltzen dituzte, batez ere Bardea Beltzean. Lurzoruan gatza metatzen den lekuetan tamarizak (Tamarix canarensis) ere topatuko ditugu.

Baina bertako azaleraren zati handi bat tamai-na txikiko sastrakadiz beteta dago, erromero eta ezkai sailez batez ere, eta lekurik idorrenetan

Eremu mortua. Ez da ia zuhaitzik ikusten eta azaleko landaredi endekatuak, -sastraka txikiak eta belarkarak-, agerian uzten du, nonahi, lur idorra. Horixe da bisi-

taria Bardean barrena lehenengoz dabilenean begien aurrean azalduko zaion irudia. Euskal Herriko hego-ekialdeko mugen ondoko bazter hori da Nafarroako parajerik elkorrena. Euri gutxi egiten du han, urteko batezbestekoa 300 eta 400 milimetro artean dago. Kopuru hori 200 milimetro baino gutxiago balitz, adituek basamortu kategoria aitortuko liokete.

Euri gutxi eta, gainera, uholde-uren bidez hel-tzen dira, bat-batean jausten dira alegia, oldarka

eta denbora gutxian. Horrela, urak lur azaletik isurtzen dira, troka malkartsuetan barrena lur zati txikiak apurtuz eta tatarrez eramanez.

Higadura hori begien bistakoa ez ezik, fotoge-nikoa ere bada. Bisitari oro harritzen da tontor ezagun horien forma ederrekin. Euretarik batzuei izena eman ere egin diete: Castildetie-rra, Rallón, Piskerra… Orain arte esandakoari eguzkiaren presentzia indartsua, alde termikoa –eta ez bakarrik uda eta neguaren artekoa, baita gauaren eta egunaren artekoa ere- eta haizea, ziertzo beldurgarria, erantsi behar zaio.

Baina paisaia harrigarri hori ez da baldintza meteorologikoen ondorio hutsa. Jendartearen jardunak ere zerikusia izan du. Mendez men-

10 11

EBardeetan ugariak dira Espartzu sailak. Eskuinean, ostera, Argioilarra, jatekoa mokoan duela.

12

espartzu sailak nagusitzen dira. Espartzua (Lygeum spartum) belar ezagun eta nahastezina da, bere buruxka iletsuak estaltzen dituen zorro puntazorrotz bitxiari esker. ‘Larre lehor’ horiek, artemisia eta salsola arloak bilakatu izan dira abeltzaintzarako ustiapenaren ondo-rioz. Landare komunitate bitxi horietako izar nagusiak arte-misia belarzuria (Artemisia

herba-alba) eta salsola (salsola vermicu-

lata) dira.

Landa-reek ura eta eguzki argia behar dute, biziko badira. Hori gauza jakina da. Basamortu giroko bazter haue-tan argia parrastaka heltzen zaie eta, ondorioz, bene- tako borroka ur urria lortzeko pizten da. Bizi-rauteko likido ezinbesteko hori erdiestea, hori da gakoa, baina baita ondo erabiltzea ere, alferrik ez galtzea. H o r r e g a t i k , lur elkorretako landare gehienen estrategiek hiru ardatz dauzkate: ura albait arinen biltzea, euri urriak ondo baliatzeko, sustrai luzeen bidez leku hezeeta-raino heltzea eta, ur galerak murrizten dituzten sistemak garatzea. Horietakoak dira, adibidez, orri txikiak, ileak eta arantzak.

Salsolak desertu girora ederki egokitutako landareen ordezkari izan daitezke. Zuhaixka hori metro bat altu izan daiteke eta Chenopo-dium landare multzokoa da, izatez. Eguzkia, beroa eta behin-behineko sikateak ondo jasaten ditu, baita gatzez kutsatutako lurzoruak ere.

Egokitzapen fisiologiko bitxi batzuen bidez lortu du. Salsolak hosto iraunkorrak ditu eta bere abartxoak azal zurixka sarriaz estalita daude. Orriak, txikiak eta mamitsuak, itxura bitxia hartuz doaz zimeldu ahala. Hari zor dio zientzialariek darabilten ‘vermiculata’ izen espezifikoa, ‘vermis’ latindar hitzetik datorrena. ‘Har’ esan nahi du.

i n o r o h a r t u g a b e

Hala ere, basamortu horretan atentzioa gehien emango diguten bizidunak animaliak dira, ornodunak batez ere:

hegaztiak, ugaztunak, arrainak, narrastiak eta anfibioak. Bazter horietan guztiek

daukate ordezkaritza zabala; euretako batzuek, gainera, egun-

doko egokitzapenak egin dituzte bertan bizirik iraun ahal izateko. Beste askotan legez, hegaztiak nabarmentzen dira, seguruenik kasu batzuetan ikusteko errazenak direlako. Zeruari so egin eta, lehenago edo geroago, sai arrea (Gyps fulvus) ikusiko dugu. Edo, agian, arrano beltz dotorea (Aquila chrysaetos).

Adituen kalkuluen arabera, paraje elkor horietan ehunen bat hegazti espeziek egiten dituzte habiak. Estepako hegaztiak ugariak dira: basoilo handia, basoilo txikia, atalarra, hegatxabala, txoriandrea, buztanzuria, kuttu-lioa, txinboa, ganga, ganga azpibeltza… eta baita harrapariak ere. Horien artean nabarmena da gaueko ehiztari bat, tamaina handikoa, hontz handia (Bubo bubo) alegia. Labarretako haitzetan egiten du habia eta bere kantu samurrak, nork bere lurraldea markatzeko egina, parajeotako gaua misterioz jantzi ohi du.

Baina bazter babesgabeotan haztea lortzen duten bizidu-nak non dauden antzema-teko, behatzen ikasi behar dugu, adi-adi egon. Izan ere, an ima l i a horiek guztiek klimaren baldintza latzetatik libratzeko ahaleginean jarduteaz gain, inor ohartu gabe bizi nahi dute, harrapari maltzu-rren baten elikagai ez bihurtzeko.

Basoilo handia (Otis tarda), berbarako, Euskal Herriko hegaztirik handienetakoa da: ia metro biko hego-luzera eduki dezake eta metro bat altu izan daiteke; basoilo arrak 15 kilogramokoak izan daitezke, hegazti batek hegan egiteari utzi beharko liokeen pisutik hurbil. Bada, hegazti hori gure begien aurretik une batean desagertzeko gauza da, non ezkutatu ez dagoen paraje baten erdian egonda ere. Bere lumek inguruaren tonuak

12

Aurreko orrialdean, Gangak, orkideak eta Piskerrako ze-real arloak.

Goian, Erlatxoria mokoan duen ehizakia jateko prest. Behean, basamortuko beste biz-tanle bat, Sai arrea.

14 15

modu sinesgaitzean islatzen dituzte, eta horrela lurrean etzaten direnean ez dago diferentziarik hegaztiaren eta lur azalaren artean. Arriskua oso hurbil denean, orduan altxatuko da, arin-arin, eta korrikaldi labur bat egin ondoren hegal kolpe kementsuz hegan eginez joango da.

Kamuflajean hain aditua izanik, harrigarri egiten zaigu basoiloaren eztei-dantza deigarria: arra itxura dotore eta erakargarriaz janzten da, buztana goian eta abanikoan zabaldurik, hegoak hedatu eta lurretik tatarrez daramatzala eta lepoko aire-zakuak erabat puztuta. Zori-gaitzez, gero eta zailagoa da holakorik ikustea. Gaur egun basoilo handia oso lantzean behin baino ez da Bardean agertzen.

Ez da, haatik, kamuflajearen artista bakarra. Inor ohartu gabe ibiltzea defentsa taktika bihur-tu dutenetako beste bat basoilo txikia (Tretrax tetrax) da. Espezie horretako arra, eztei-sasoian, eztei-jantzi ederrez agertzen da, batez ere lepo beltzean nabarmentzen den iduneko zuri bikoi-tza. Atalarraren (Burhinus oedicnemus) begi eta hanka horiak lumetako tonu arreen oso beste-lakoak dira. Are gaitzagoa izaten da Dunpont hegatxabala (Chersophilus duponti) antzematea, joan den mendeko 80. hamarkadara arte Nafa-rroan aipatu barik zegoen eta.

Baina Bardeetako hegazti guztiak ez dira kolo-re apaletakoak. Horra hor, bestela, argi-oilarra (Upupa epops) bere hegal zuri eta beltzekin eta

bere gandor bereziarekin. Baina lurralde hauetan hegazti koloretsurik nabarmentzen bada, hori, zalantza izpirik gabe, erlatxoria (Merops apiaster) da. Bere lumak hamaika kolorez apainduta dau-de –bular urdina, sabel berdexka, burua kanela bezalakoa, idun horia- eta ikusteko erraza da, batez ere hegan doanean intsektuak jaten. Gehien bat erleak, izenak berak aitortzen duenez.

u r a g a r r a i a t z e a

Hegaztiek, gainerako bizidun guztiek bezalaxe, ura behar dute bizirik irauteko prozesu meta-bolikoak gauzatu ahal izateko. Baina, gainera, asko dira lumak garbitzeko ere erabiltzen duten

espezieak. Lekurik idorrenetan, ordea, bainuak uretan barik hautsetan egiten dituzte. Egia esan, hegaztiek mekanismo eragingarriak garatu dituz-te ezinbesteko likido hori ahal denik eta gehien aurrezteko. Adibidez, iraitz-aparatua gai da ur soberakinak berriz ere erabiltzeko. Luma geruza sarriari esker aire berriztagarriz osatutako ganbe-raz hornitzen dira eta, isolatzaile horren bitartez, hein batean, bero larria saihesten dute.

Eguneroko ura lortzeko bideak desberdinak izaten dira espeziearen arabera. Gehienek elika-gaien bidez erdiesten dute –intsektuak, kimu samurrak…- baina hegazti bihijale hutsak, nor-malean ur gutxiko haziak besterik ez dutenez jaten, ura edateko lekuen premian izaten dira.

14 15

Basamortuetan gus-tura bizi izaten dira Hontza eta eskor-pioia. Bardeetakoa habitat egokia dute.

16 17

Horixe gertatzen zaio gangari (Pterocles alcha-ta). Moko labur, buru txiki, hego luze eta hanka motzeko hegazti horrek uso antza dauka. Bada, haziz baino ez dira elikatzen eta, ondorioz, edate-ko lekuetara sarri-sarri joaten dira. Baina harritu, espezie horrek batez ere kumeak hazteko sasoian harrituko gaitu. Jakina, txitek ere edan beharra daukate eta, habiak edateko tokietatik hurbil ipiniz gero arazoa larriagotu besterik ez luketenez egingo

–adibidez, harraparien lana erraztuko luke-te-, hegazti helduek ura kumeengana

eraman behar izaten dute. Horre-tarako sabelaldeko lumak busti egiten dituzte –likidoa

xurgatzeko eta ondo

gordetzeko egitura berezia daukate- eta bertan garraiatzen dute kumeen ondoraino.

Bardeetan edateko leku horiek artifizial eta txikiak izaten dira, aziendek egarria ase dezaten abeltzainek sortutakoak. Horrek bidea eman du basamortuko faunaren artean arrain batzuk ere aipatzeko: Graells barboa (Barbus graellsi) eta loina (Chondrostoma toxoxtoma), adibidez. Eta anfibioak: uhandreak, igelak eta apoak. Bi nabar-menduko ditugu, apo pikarta (Pelodyte punctatus) eta apo ezproidun arrunta (Pelobates cultripes).

Biak ala biak heldutasunean uretatik nahiko urrun bizi daitezke. Zarata gutxiko espezieak dira eta gauaz gauzatzen dituzte euren zere-gin gehienak. Bigarren apoa gauza da lurrean

zuloak egiteko, bertan ezkutatzeko gero. Jardun horretarako atzeko hanketako ‘ezproi’ –hortik datorkio izena- biak baliatzen ditu.

e h i z t a r i “ h a n d i a k ”

Anfibio txiki hauek bizarra lepoan ibili behar dira, harrapari hegaldun bat agertu zaien begi-ra. Mozoloak (Athene noctua) bere begi handi eta horiekin zelatatzen du gauez, balizko jate-koen bila. Harrapari horren atzaparrek saguak ustekabean harrapa ditzakete, landa-sagua (Mus spretus) esate baterako. Karraskari horrek ur gutxi behar duenez, giro lehorreko bazterretan eroso bizi izaten da.

Narrastien artean ere ehiztari trebeak daude. Animali horiek inguruan giro beroa behar dute zerbaitetan aritzeko, eta, horregatik, paraje sar-goritsuotan erraz eskuratu ohi dute ehizaldiari ekiteko behar duten hozberoa. Suge handiak badira, hala nola eskailera-sugea (Elaphe scalaris), metro eta erdi luze izan daitekeena, edo Mon-tpellierreko sugea (Malpolon monspessulanus) metro bitara hel daitekeena. Laburragoa izanik ere, 60 zentimetro ozta-ozta, Lataste sugegorria (Vipera latasti), bere pozoi ahaltsuari esker, ehiz-tari bikaina da.

Txikiagoak dira saurioak –sugandilak eta muskerrak-, baina euretarik batzuk paisaian erraz nabarmenduko dira euren kolore bizie-

16 17

Aurreko orrialdean, Muskerra eta ehunzangoa. Goian, tarantula, bere habia zaintzen.

18 19

kin. Horixe gertatzen zaio gardatxo (Lacerta lepida) arrari, tanto urdinxkez zikindutako berde kolorekoa, edo sugandila buztangorriari (Acanthodactylus erythrurus). Izen hori zor zaio ar eske diren emeen eta ale gazteen buztanaren koloreari. Espezie biek, gehienbat, ornogabe txikiak jaten dituzte. Hala ere, hezurdurarik

gabeko animali txiki horien artean bada ehiztari bikainen ospeaz jantzitakorik.

Harrapari ñimiño horietarik askok inguruetako bizi-baldintzetara egokitu dira eta, batzuek uda lehorretan urik ez galtzeko sistemak garatu badi-tuzte ere, gauaz ehizatzea nahiago dute, tenpera-turak atseginagoak izaten direlako, izerditzearen

bidez ur gutxiago xahutzen dutelako eta, gainera, harrapakin gehiago izango dutelako zain. Ehun-zangoa (Scolopendra cingulata) aise ezagutuko dugu, hamaika hankei eta azazkal handi bilakatutako barailei esker. Azazkal horiek guruin pozoitsu bati atxikita daude, ehizakientzako arma hilgarria.

Basamortuko beste harrapari bikain bat tarantula da (Lycosa fasciventris). Bere kumeak bizkarrean garraiatzeko ohitura du. Tutu-itxurako habia egin ohi du eta, oharkabean pasatzeko, harrapakinen hondakinez, legarrez eta landare zatiez hesia altxatzen du. Eraikinari sendotasuna emateko zeta eransten dio, zementua bailitzan.

Bitxia kontua, gordelekua horrela apainduz bere harrapari batengandik babesten da. Harrapari hori

eskorpioi horia edo arrunta da (Buthus occitanus). Ehizarako, eskorpioia usaimenaz eta ukimenaz baliatzen da gehien bat, ikusmen eskasagoa du eta. Behin ehizakia non dagoen jakinda, nekez egingo dio ihes bere buztaneko ezten bizkorrari. Ziztada batez pozoi paralizatzailea injektatuko dio.

Hamaika egokitzapen eta trebezia garatu badituzte ere, espezie hauetako asko desager-tzeko arriskuan daude. Guk lagun dezakegu animali eta landareok lurralde elkor hauetako bizilagunak izaten jarrai dezaten. Ondo gogoan hartu behar dugu bisitariak baino ez garela, euren bizimoduak, bizilekuak, berba baten, euren etxea, errespetuz begiratuz. Eboluzioak bere bidea egin dezan inguru kritiko baina interesgarri horietan.

18 19

Leku batzuetan basamortu giroko leku elko-

rrak kontserbazio-balio handiko paisaiatzat

jotzen dituzte. Bardeak ere, berdin. Nafa-

rroako hego-ekialdean daude, Aragoiko

mugan. Bertako ekosistemak bitxiak eta

joriak izanik, landare eta animali espezie

batzuk paregabeak direla aintzat hartuta,

lurralde horiek babes deklarazioa jaso dute.

1987an Natur Erreserba izendatu zituzten

Bardeetako parajerik ikusgarrienetako ba-

tzuk: Eguarasko barrutia, Rincón del Bu eta

Caídas de la Negra. Hamabi urte geroago

Natur Parkea sortu zuten, askoz eremu zaba-

lagoa bilduta, eta 2000. urtean UNESCOk

Biosferaren Erreserba izendatu zuen.

Horiez gain, gaur egun Bardeak Batasuna-

ren intereseko lekua (BIL) dira eta, ondorioz,

Natura 2000 sareko partaide. Sare horrek

Europar Batasuneko habitat eta natur

eremu guztien errepresentazioa bildu nahi

du bere baitan, landare eta animali espezie

interesgarriak tartean.

Dena ez da babesa. Bardeetan NATOk era-

biltzen duen tiro poligonoa ere badago.

bAbestutAko inguruneA

Basamortuko hegaztirik handiena basoilo handia da (ezker aldean). Goian, mozoloa.

20 21

Frantsesak!

1876an, azken gerra karlista amaitu-takoan, espainiar militarren kezkak Pirinioe-tako mugei begira jarri ziren, ustezko frantses inbasioari aurre egiteko asmoz.

Eraso hura saihesteko hamaika gotorleku altxarazi zituzten, nagusienak Iruñean (Ezka-bako San Kristobal), Jaka (Rapitán gotorlekua), Canfranc (fusilari dorre bi, Coll de Ladronesko gotorlekua eta La Sagüetako bateria), Biescas (Santa Elenako gotorlekua) eta Girona (Sant Juliá de Ramís).

Gipuzkoatik ez dira pasako

Mendebaldeko Pirinioen Defentsa Batzor-deak, Antonio Rogí eta Francisco Roldanez osatuta, Gipuzkoan gotorleku andana erai-kitzea beharrezkotzat jo zuen. Euren artean gehien-gehien nabarmentzen ziren Oiartzungo lubaki eremukoak (campo atrin-cherado de Oyarzun).

Lubaki eremua esaten zaio armadako multzo handi bat dabilen alde zabal bati. Bertan elkar defendatzen duten gotor-

lekuak, defentsa txikiagoak, komunikabideak, artilleria parkea, ospitalea, munizio biltegia eta kuartelak daude, besteak beste.

Oiartzun aldean eraiki behar zituzten gotor-lekurik aipagarrienak Guadalupe, San Mar-tzial, Erlaitz, Belitz, Arkale, San Enrike, San Markos eta Txoritokietakoak ziren. Azken bi horiek Donostia eta Pasaiako portuko defen-tsan nabarmenduta zeuden. Guztietarik hiru baino ez zituzten amaitu: San Markos (1888), Txoritokieta (1890) eta Guadalupe (1900).

Erlaitz eraikitzeko lanak 1892an utzi zituzten bertan behera.

Gotorlekuen oinarrian gela gangadunak daude. Metro eta metro eta erdi bitarteko lodiak izanik, hormigoizkoak gainera, har langai tzazko (harri irregula-r rak mor t e -roz i t sats i ta ) h o r m a - b u l a r edo ostikoen

20

zen

baki

ta lur

t Juan antonio Saez

Oiartzungo lubaki eremua

Oarsoaldeko mendietan zortzi gotorleku egin nahi izan zituen Armada espainolak XIX. mendearen akabuan. Hiru gauzatu zituzten eta oraindik ere bertan dira. Oiartzungo lubaki eremua osatzen dute.

G I P U Z K O A

DONOSTIA

San MarkosErlaitz

Txoritokieta

ArkaleBelitz

San Enrike

Guadalupe

GI-3454

GI-3440

N-1

S. Martzial

Gipuzkoako Foru AldundiaKultura eta Euskara departamendua

Sua artxiboa

Errenteriako mendie-tatik, San Markos

gotorlekuak Pasaia babesten du. Alboan,

planoa. Irudi na-gusian, Barbetako bateria fusileriko goiko parapetotik

ikusita. XIX. mendean gotorlekuan egon-dako 'Ordoñez'

kanoien kopiak agertzen dira.

22 23

gainean dautza, gainean harrizko eta lurrezko geruza batek estal-tzen dituela, bi edo hiru metro lodi.

Militarrek XX. mendearen akabuan hustu zituzten gotorlekuok. Harrezke-ro, lekuan lekuko Udalen esku daude: Errenteria (San Markos eta Txoritokie-ta), Hondarribia (Guadalupe) eta Irun (Erlaitz).

San Markos, zaharrena

Urte asko eman zituzten San Markos gotor-lekua eraikitzen. Lehenengo aurreproiektua 1878koa da; azkena, Antonio Rogi eta Fran-cisco Roldan ingeniari militarrek sinatuta,

1884koa. Azken proiektua Luis Nievak disei-natu zuen (1888).

Denetara 250 soldatu hartu behar zituen gaz-teluak bere baitan, atal bitan banatuta, goikoa eta behekoa, eta zortzi metro zabal zen luba-

narro edo hobi batez eta kanpoko parapetoaz (bide estalia) inguratuta.

Sarbideko tunela, lubanarroaren gaineko zubia eta ate nagusia zeharkatu ondoren, bisitaria atarira helduko da eta, bertatik, arma-patiora. ‘Obra Alta’ –goiko oina- esaten zioten goiko atalera igotzeko, galtzada-harrizko arrapala batetik joko dugu. Bertan gotorlekuko alderdirik interesgarrienera sartzeko ateetako bat dago: bateria kasamataduna, behin-behi-nean publikoari itxita. Bateria kasamataduna hamabost gangaz osatutako multzoa da eta bere baitan hamaika kanoirentzako lekua dauka.

Arrapalaren goialdetik golako kuartelaren gaineko fusileriako parapetora iritsiko gara. Ber-tatik, eskailera batetik, behatokira (fusileriako goiko parapetoa) igoko gara. Han barbetako bateria eta bere bost kanoiak miretsiko ditugu, baita ibar osoko paisaiak ere.

Arma-patioan, beheko oinean (Obra Baja) zeharreko ibilaldiari ekingo diogu. Alderdi

horretan gotorlekuak 1885-1895 hamarkadan zeukan itxura berritu dute. Hor daude, tamaina naturalean egindako erreprodukzioen bidez, bost kanoi, hiru obus, sei metrailadore eta garai hartako hamaika soldadu. Tunel bitatik lubanarro babesetara (caponeras) iritsiko gara. Lubanarrora bertara ere atera daiteke babes horietako batetik.

Gotorleku nagusiaz gain, San Markos bi bateria osagarriz hornitu zuten, Barrakoietakoa eta Kuta-rrokoa hain zuzen, behar zen unean kanpainako artilleriak erabil zitzan.

Berehala gelditu zen San Markos zaharkitua eta, horregatik, behin-behineko kuartel, bolbo-rategi, alanbre-hesi biltegi eta presondegi militar gisa erabili zuten.

Txoritokieta: txikiena

Txoritokietako gotorlekua gauzatu zituzten hiruretatik ttipiena da. Azken proiektua

Gipuzkoako Foru AldundiaKultura eta Euskara departamendua

Gipuzkoako Foru AldundiaKultura eta Euskara departamendua

Donostiatik abiatuz gero, AP-8

autopistatik joko dugu Irunerantz

(doako zatia da), Pasaia Antxoko aterabi-

deraino. Bertatik ‘San Markos gotorlekua’

kartelei kasu eginez aise helduko gara.

Astelehenetan gotorlekua itxita dago.

Gobernadorearen eta ofizialen gela

zaharretan Aldura jatetxea egokitu dute

(tel: 943522271). Bere jantoki erreserba-

tuetako bat golako lubanarro-babesaren

zati baten dago. Tabernak arma-patioko

terrazako mahaiak zerbitzatzen ditu.

Kutarroko bateriara joateko oinezko

bidea San Markosera heldu baina

ehunka metro batzuk lehenago dago.

Atearen aurrean, ostera, Barrakoietako

bateria aurkituko dugu.

Txoritokieta mendia erraz ezagutuko

dugu tontorreko komunikazio antena

handia dela medio. Bertara heltzeko erre-

pidetik beherantz hasiko gara. Eskuinean

Kutarrorako bidea topatuko dugu eta,

aurrerago eta ezkerrean, Txoritokietako

errepidea azalduko zaigu. Batzuetan

ibilgailuentzat itxita egoten da.

Gotorlekua eta bateria osagarria

ikusi eta gero, Guadalupeko gaztelurantz

jai tsiko gara. Horretarako GI-3440 erre-

pidetik Lezorantz jo eta gero Jaizkibel

mendirantz segi. Guadalupeko gotorlekua

normalean itxita egoten da. Hala ere,

inguratzen duen bidea oinez egin dezake-

gu eta bertatik bide estalia, lubanarroa,

saihets-babeserako bateriak, kanoi-zuloak

eta Kalbarioko bateria ikusiko ditugu.

Erlaitzeko gotorlekuko obra zaharretara

joan nahi izanez gero -haitzean egindako

indusketa handiak besterik ez dago ber-

tan-, Oiartzuneraino helduko gara GI-2134

errepidetik baina herrira sartu orduko

Irunerantz jarraituko dugu. “Ingelesaren

gaztelua” edo ‘Aireko palazioa’ dioen bide-

banatzea ikustean (GI-3454) bertatik joko

dugu eta 12 kilometro egingo ditugu.

TXANGORIK BAI?

Armada espainolak XX. mendearen amaieran hustu

zituen gotorlekuok, baita lekuan lekuko

udalen esku laga ere.Sua artxiboa

Juan antonio Saez

Juan antonio Saez

Juan antonio Saez

Goian, San Markose-ko fusileriako parape-

toa eta arma-patioa, eta bolbora biltegia.

Alboan, Txorito-kietako eraikinak

eta, erdian, barruko hobi edo lubanarroa.

Hiruretan txikiena da Txoritokietako gotor-lekua. Goian, bertako kuartela, barruko patioa azotearen er-dian duela, eta eraikin osoaren planoa.

24 25

(1888) Luis Nieva ingeniari milita-

rrak osatu zuen. Bere baitan, Txorito-

kietak zazpi kanoi eta 60 soldaduko goarnizioa har zezakeen.

Lehenenengo-lehenengo, gurutze formako eraikinean sartutako hiru bateriak bisitatuko ditugu. Bertaraino heltzeko gotorlekuko atea-ren aurrean dauden gezi-leihoetara joko dugu. Eskuinean baterietara, bolborategira eta beste gela batzuetara daraman tunela dago.

Gero barruko lubanarro edo hobira jaitsiko gara, bertatik oinplano pentagonaleko kuarte-leko sarbidea aurkitzeko. Eraikin horretako azotea gezi-lehiodunera ere igoko gara, bisita merezi du eta.

Barruko lubanarroko bazter batean, saihets-babeseko bateriara eta kanpoko lubanera irteteko atea topatuko dugu. Merezi du (lan-daretzaz garbi egonez gero) lubanarro osoari buelta ematea. Gotorlekutik ateratzerakoan, ez ahaztu ibilitako hobia kanpotik ere ikustea, baita bateria osagarria ere.

Guadalupe: Alerik bikainena

Guadalupeko Ama gotorlekua Juan Roca ingeniari militarrak diseinatu zuen. Oinplano oktogonal irregularra dauka eraikinak, hiru ataletan (Obra) banatuta: Erdikoa, Eskuinekoa eta Ezkerrekoa. Bakoitzak bere munizio eta ordezko piezen biltegiak ditu, baita patioak...

Ezkerreko Atalak barbetako bateriaz eta kasa-matadun bateriaz hornituta dago. Azken horren egitura konplexua da, bederatzi hormigoizko gangaz osatutako hiru solairu ditu eta. Behekoak

120 soldaduri ostatu emateaz gain lubanarroaren babeserako malkar-galeriari segida ematen zion.

Bigarren solairua kuartela zen, 276 soldadu hartzeko gai. Ekialdeko muturrean munizio bilte-gia zeukan. Azkenik, hirugarren solairuan itsasoari begira dagoen 5 kanoiko bateria aurkituko dugu, baita obus bateria bat eta lehorrari begira dagoen beste kanoi bateria bat ere. Ekialdeko muturrean behatoki korazatua atondu zuten, baina egun sarbidea besterik ez dago. Bertan zeuden, halaber, komandantearen egoitza, sukaldea, biltegiak…

Erdiko Atala, hiruretan apalena, lau kanoiko barbetako bateria baino ez zen. Eskuin Atalean, azkenik, artilleria kuartela, obus bateria erdi ehor-tzirik, kosta kanoi biko bateria eta Irun-Hondarri-bia defendatzeko bateriak egokitu zituzten.

Bide estaliak eta lubanarroak hiru atalak ingu-ratzen dituzte. Azken horren defentsarako gezi-leihodun galeria bat eta bost lubanarro-babes atondu zituzten, kanoi-zulo, gezi-leiho, mataka-na, granadak jaurtitzeko zulo, luban, ordezko munizio eta malkar gezi-lehioduneko alde txiki erantsiak eta guzti. Gotorlekuak bateria osagarria ere badauka, Kalbariokoa hain zuzen.

Proiektuaren arabera, Guadalupen 69 artilleria pieza eta 600 soldaduko goarnizioa sartzen zen.

Gipuzkoako Foru AldundiaKultura eta Euskara departamendua

San Markos eta Txoritokieta bisita-riarentzat zabalik egoten dira; Guada-lupe, ordea, itxita.

Sua artxiboa

Juan antonio Saez

Gipuzkoako Foru AldundiaKultura eta Euskara departamendua

Guadalupeko gotorlekuaren irudi bi eta plano zehatza. Ezkerrean, fusileriako parapetoa -500 solda-durentzat- eta hobia. Goian, hobi barruko kanoi-zuloa.

26 27

ibeste orbain batzuekin, ordea, ez dago konponbi-de garbirik. Deustuko Kanala merkantzietarako barruko kaia izateko asmoaz zabaldu zen, bertako ortu eta soroak irentsiz. Orduan Zorrotzaurre penintsula bihurtu zen.

Kaleetan barneratuz, hiriaren garai desberdinen genetika aztert-zeko elementu txikiagoak topa di tzakegu. Arkitekturari atxikitako gehigarri bitxiak dira. Hamaika kolore eta formatako errotuluei

buruz ari naiz. Hauen letretan biztanleen ohi-turak eta ogibideak, asmoak eta fantasiak, bai eta

preferentzia estetikoak ere asma ditzakegu. Bilboko kode genetikoa dendetako errotu-

luetan daukagu, hain zuzen ere.Errotuluak. Tipografiaren parada. Hizkiak festarako jantziak. Kaleak alaitu eta bizitzaz betetzen dituz-ten koadroak. Ezin errotulurik gabeko hiririk imajinatu. Ez behintzat inguru kaletarrari dago-

zaki organikoen antzera, hiriak ere bizi-dunak dira. Sortu, hazi eta etengabeko garapenan bizi diren izateak ditugu. Batzuetan, gure modura, krisialdietan erortzen dira, berriro altxatu eta ibil-

tzen segitzeko. Honen adibide garbia Bilbon aurkitzen dugu. Hiri horrek azken urteotan sekulako birmoldaketari ekin dio, eredu industrialetik zerbitzuen hiri postmodernorako bidean. Aurrera, beti aurrera jo beharrean, Bil-bok ez du iraganera begiratzeko betarik.

Hala ere, ez da bat ere zaila Bilbok bere garapen luzean ibilitakoaren arrastoa topatzea. Bertako toponimian, hirigintzan edo arkitek-

turan iraganeko aipamen piloa aurki dezakegu. Esate baterako, izen propioa duen alde zaharra dauka-gu Bilbon. Gauza bitxia nonbait. Erdi Aroko Zazpi Kaleek eman zioten izena da, Errondatik hasi eta Barrenkale Barrenan bukatu arte. Kuriosoa ere bai Iralabarri auzoaren jatorria, José Iralak

-Harino-Panadera okindegiaren jabeak- emandakoa. XX mende hasiera hartan benetan

proiektu berritzailea izan zen, bai urbanistikoki zein gizarte integrazioaren arloan.

Bilboko mapa bertako hirigintzaren erradiogra-fia gisa erabil dezakegu. Hiriaren hazkundearen urratsak grafikoki ikus daitezke: geometrikoki planifikatutako zabalgunetik, etorkinek beraiek mendi magaletan eraikitako etxadi irregularreta-ra. Zaharrak berrituz, industriak edo meatzaritzak utzitako gune zabaletan interbentzio modernoe-nak loratzen ari dira: Etxebarria parkea, Miribilla auzoa edo Uribitarteko ibarra. Denborak utzitako

26

t Koldo AtxAgA a IñAKI CAperoChIpI

Bilboko kode genetikoa

Plaza Barriko Victor Montes tabernako aurrealdea, antzinako estilokoa. Orrial-deotan lagun, Zazpi Kaleetako beste erro-tulu bi.

28 29

kion bizitasunari uko egin gabe. Dendariek, denboran zehar, hiriko paisaia hornitzen ibili dira oinezkoen arreta jasotzeko asmoz.

Aitzindari zaharrenak non eta Begoñako elizan aurki ditzakegu. XVI. mendean, Kantauri itsa-sotik ibiltzen ziren bilbotar merkatal konpai-niek dirua eman zuten elizaren eraikun tzarako, eta omentzeko, horien marka ikurrak elizako kolometan ipini ziren. Ez da harritzeko gauza, San Mames ‘katedral’ laikoan ere diru-emaileen errotuluak ozen mintzatzen dira Licenciado Poza kale osorako.

XIX. mendeko industrializazioaren ondo-rioz bilbotar burgesiak sekulako gorakada izan zuen. Zazpi Kaleetan eta Abandoko zabalgunean klase dirudunarentzat denda oparoak ugaritu ziren erakusleiho eta errotulu ikusgarriekin.

Tokian mantentzen diren zaharrenak bei-razko errotuluak dira: Artekaleko Sabas edo Plaza Barriko Víctor Montes tabernarena, esate baterako. Garaiko artisauek egindako lanak dira, beiraren atzealdetik pintatuak edo urrezko lami-na distiratsuz apainduak. Tamalez, 1983ko uhol-deek balio handiko ondare komertziala suntsitu zuten, alde zaharrean lehenbiziko solairura arte den-dena uretan murgilduz.

Bilboko ekonomiaren motore zaharra meatzaritza izan bazen ere, oso urriak dira burdinazko errotuluak. Hala eta guztiz ere, La Bilbaina elkartearen eraikinean erakusgarri ederra daukagu: Barandiaran lurrindegiaren errotulu zuri-beltza, Areatzako zubiaren parean. Emiliano Amann arkitektoak berak diseinatutako lana da, 1913ko eraikinean ezin hobeki integratua. Dudarik gabe, tokiaren nortasuna ederki sendotzen duen elementua da, jatorrizko zentzu publizitario hutsa erabat gaindituz. Barandiaran lurrindegiaren idazku-na Bilboren hiri identitatearen parte bilakatu da, dagoeneko.

Bertatik oso urrutira joan gabe, Nossi-Be izoz-tegia daukagu, garai batean kafe erretegia izan zena. Hark erakusten duen errotulua Art Decó estiloaren ordezkari bikaina da. Estilo horrek Bilbon hartu zuen dotorezia sofistikatua Luis Lertxundi diseinugileari zor diogu. Vidrieras de Arte kristaldegiaren sortzaile, Lertxundik izugarrizko lan finak egin zituen, besteak beste, La Bolsa burdindegirako.

Ildo horretatik, denden errotuluen garrantzia-ri buruzko kuriositate bat aipatuko dugu. Bilbo-tarren artean Santa María kaleko Yohn Jauregia ‘La Bolsa’ izenpean ezagutzen da, burdindegi horren antzinako egoitza bertan egon zelako.

Errepublika garaian tipografia aurrerakoiagoa nagusitu zen. Beste behin, estetika gizartearen pentsamoldearen isla. Geometriaz jantzitako forma garbiak dira, tipo zaharrei adio esaten diotenak. Indautxuko Arrieta botikak tipografia ausarta erakusten du zurezko errotuluan. Gisa berean, Zorrotzaurren zimeltzen ari den Arti-ach fabrikakoa. Baina estetika modernoaren alerik politena Cebreiro botikan dugu, Colón de Larreategi kalean. 1936 urterako, punta-puntako tipografia geometrikoa erakusten du.

Dena den, ikurgintza komer-tzialak Bilbori eskaini dion piezarik ikusgarrienetakoa gerra osteko erreakzioak sortu zuen: Deustuko Botikazarreko tigre ikaragarria, alegia. Ibaian gora zetozen barkuen zelataria dugu 1943ko eskultura hori. Zorionez, ‘El Tigre’ produktuen lantegiak aspaldi itxi bazuen ere, markaren ezaugarriak bertan mantendu dira.

Zenbait kasutan, errotuluak hiriko paisaiaren parte bilakatzen dira. Amnesia-ren aurkako bitaminak bailiran, hiriaren memoria fresko man-tentzen dute.

29

Goian, aurreal-deak oso-osorik aurkeztuta. Behean, errotulu bi.

Bilboko kaleetako ikur komertzialen

aukeraketa. Gehienak Indautxun eta

Abandon daude.

LEHENENGOAK BEIRAZKOAK

PUNTA-PUNTAKO TIPOAK

30

Cañas urmaela

Valparaiso eta valpuesta

Oztibarre

hir

u norabide

Nafarroako hezeguneen artean Pitillaskoa da ezagunena, baina hori bezain aparta da Vianako Cañas urmaela. 1987an naturgune izendatu zuten; 1990ean, Hegaztientzako Babes Bereziko Toki; eta 1996tik, Nazioartean Garrantzia duen Eremua da, Ramsar Hitzarmenaren harira.

Vianatik bost minutu eskasera, Cañas u rmae lak hama ika hegazti motarentzako aterpe

eskaintzen du. Nafarroako hezegune garrantzitsuenetako bat da, nahiz eta Pitillaskoak duen oihartzuna ez lortu, orain arte.

Hura bezain garrantz i tsua da, ordea, eta badu berezitasun nabarmen

bat: aniztasun handiko eremua da; espezie bakoitzeko kide anitz ez, baina ezpezie anitz

ikusten ahal dira bertan. Nafarroan dauden lertxun mota guztiek bilatzen dute aterpe Vianako

urmaelan, adibidez.

Urmaelaren ondoan Bordon behatokia dago. Teleskopioen bidez egiten ahal zaie so hegaztiei handik. Urtegia inguratzen duen hiruzpalau kilometroko bidea egin daiteke, halaber, oinez edo bizikletaz. Txakurrek eta zaldiek debekatuta dute hurbiltzea, hegaz t ie i e ragozpen ik ez eragiteko. Negua pasatzera joaten dira hainbat hegazti mota Cañasera (basahateak eta lertxun hauskarak, adibidez), eta bertze hainbatek han egiten dute habia (lertxun hauskarak berak, edo amiltxoriek, bertzeak bertze).

Nola heldu: Cañas urtegira joan nahi duenak Vianatik Logroñora

(Espainia) doan N-111 errepidea hartu behar du. Bizpahiru kilometro eskasera

urtegiaren berri ematen duen seinalea aurkituko du. Bordon behatokiaren

ondoan dagoen aparkalekuan uzten ahal da autoa, eta oinez edo

bizikletaz inguratu urtegia. Bidea laua da. Ibilaldia isiltasunez egitea

komeni da, hegaztiei trabarik ez egiteko. Prismatikoak eramatea

komeni da, halaber, faunaz hobeki gozatu ahal izateko.

Behiala Kantauriren eta Ebroren artean existitu zen erlijio-gunerik garrantzitsuena bisitatuko dugu Valpuestan. Gero, Rasoko gailurrera igota, Valparaisoko natur esparruan murgilduko gara.

Uribarri Gaubean hasiko dugu ibilbidea. Udaletxe ondoan abiatzen den San Martin kalean gora egingo dugu. Herritik

irten bezain pronto, ezkerrera egin eta ortuen artetik igaroko gara. 180 graduko bira egingo dugu segituan, eta maldan gora hasiko alanbre bateraino. Hura zeharkatu eta ekialdeko norabideari eutsita, suabe-suabe Araba eta

Burgosko mugara iritsiko gara. Pistatik irten eta ezkerretik jaitsiko gara Valpuestara alanbre

zahar baten ondoan. Miomako errepidetik segituko dugu eta ur biltegi

bat igaro eta berehala, eskuinetik irteten den basa bidetik joko dugu. Minutu batzuen buruan talaia

batera iritsiko gara, hots, pista printzipalak hego-ekialderanzko norabidea hartzen duenean. Miomara zuzen abiatuko gara: magalez magal hasieran; galsoro bat inguratzen, ondoren. Eskuinera egingo dugu Mioman eta, Real kaletik Astulez herrira doan nekazal bideari helduko diogu. Lepoa deritzon harresira iritsiko gara berehala. Eskuinera jo eta hegoaldera egingo dugu. Soilgune batean, zuzen segitu eta Raso mendiko atakaraino igoko gara. Han goian eskuinera egin eta Raso zapalduko dugu. Alanbrea lagun, hegoalderantz jaisten hasiko gara. Pista nagusiari men eginez, behe-ibarrean sartu eta Valparaisoko San Martin deritzan zelaigunera iritsiko gara. Zelaigunea guztiz zeharkatuta, Uribarrira bidea hartuko dugu.

datuak:Altuera: Raso 1046 mLuzera: 11,5 kmDesnibela: 590 mDenbora: 3 ordu 15 minZailtasuna: errazaNondik: Zaldibar

Nola heldu: Langra i z , Pobes e ta Espejotik igaro ondoren Ur iba r r i (Vi l lanueva ) Gaubeara iritsiko gara

Done Jakue bidea entzutea aski da erromesez oroitzeko. Denok irudikatzen dugu, etxea bizkarrean, mela-mela eginda, hizkuntza arrotzean aterpe eske datorren ibiltaria. Baina denak ez ginenez erromes jaio, Oztibarrera egin eta Done Jakue bidearen zatitxo bat egingo dugu.

Bere izena bezain leku mistikoa da Haranbeltz. Inguruko paisaia ireki eta menditsuek ez dira ezeren jelos. Haranbeltzen fama ez zaio

inguruari zor, ordea, bertan datzan San Nikolas kaperari baizik. Behinola ospitaletzat zeukaten kaskoa, kapera eder bihurtu zuten XI.mendean, inguruan dauden Sala, Etxeberria, Borda, eta Etxeto etxetzarrek kaperaren bilakaeraren testigantza zuzena jaso dutelarik. Bere balio erlijiosoaz gain, erromesen oso gustukoa izan zen urte askoan, lehen estaia erromesen harrerako eta gaua bertan pasa ahal izateko atondua baitzegoen.

Baina gaua bertan pasatzeko inolako intentziorik gabe atera garenez etxetik, Haranbeltzen mistika atzean utzi eta Izurara egin dugu galbiderik gabeko errepidean.

Herri ttiki koxkorra da Izura, Oztibarre bailarako koxkorrena. Bertako ostatuan trago bat hartuz, Haize Berri elkarte nekaezinak egiten duen lanaz mintzatu gara. Marrazkirri erakusketa, hitzaldiak, bertso-saioak, esposizioak... Ahal gutxirekin gauza asko egiten dituzte Haize Berrikoek.

Seinaleei segiz, bidea luzatu dugu Izuratik lekora, Latsagako gaztelua parez-pare agertu zaigun arte. XIII.mendean eraikia, Nafarroako erresumako etxe noblea izan zen. Historia darie etxearen hormatzar eta gotortasunari, irribarrea gure ezpainei. Ez da harritzekoa. Santiagora iritsi gabe, Done Jakue bidea egin dugula pentsatuz abiatu gara etxerantz.

Nola heldu:Donostiatik: A-63a hartu,

eta 5. irteeran jalgi, Donibane Garaziraino

segiz. D-933a hartu Donapauleruntz

eta seinaleak hala agintzean ezkerretara

hartu.

datuak:Kilometroak: 8

Iraupena: 2 orduZailtasuna: erraza

Testua: Josean Gil

Testua: Sustrai Colina

mendia familiarraondarea

Testua: Edurne Elizondo

b i d e g i d a

b i d e g i d a

b i d e g i d a

hegaztiei so egiteko tokia Vianan

haranbeltzetik latsagako gaztelura

Cañasaintzira

Valdearas

EBRO

VianaOion

LOGROÑO

Raso

PeñaRubia

San

Mar

tin

San

Pedr

o

El ColladoRodil

San Martinde Valparaiso

Astúlez

Mioma

Valpuesta

Gurendes

VillanuevaGobiaran

B U R G O S

A R A B A

G O B I A R A N

O Z T I B A R R E

Urria

San NikolasHaranbeltzz

Ostankoa

Uhartehiri

Izura

Arhantsusi

JutsiAzme Arroze