O gaiteiro tradicional - J. Fernández

7/25/2019 O gaiteiro tradicional - J. Fernndez

1/6

O gaiteiro tradicional http://www.agaitadofol.com/Os%20gaiteiros/Varios/O%20gaiteir

of 6 19/9/04 1

O GAITEIRO TRADICIONAL

A gaita do fol un smbolo tradicional europeo dende a idade media, que perdura nalgunhas zonas atahoxe pero, tal vez, mis que en ningn sitio en Galicia (noroeste peninsular). A iconografa gaiteira enEuropa dende o sculo X confirma un protagonismo grande deste instrumento na vida social. A ela vai

unida a figura do gaiteiro, imprescindible no entorno galego tradicional que, pola longa historia que tendetrs, resulta ser un persoaxe rancio de caractersticas moi marcadas en xeral, tanto sociais comamusicais.A "sociedade tradicional galega" unha especie de utopa, vlida coma un punto de referencia parailustra-lo conxunto de tradicins galegas mis estimadas, mis coecidas, mis xenuinas que, por lxica,tense que situar nun escenario rural. O gaiteiro un dos persoaxes desta sociedade, igual que o ferreiro,o zoqueiro, o xastre, o cura. Quixera, antes que dun xeito buclico, romntico ou novelesco, falar delpartindo de referencias mis ou menos reais, observacins personais, transcripcin de certos textos etamn relatos escoitados a vecios e s propios gaiteiros, a quenes lles gusta falar de tempos pasados

anda que, todo hai que dicilo, carguen casi sempre algo mis da conta os feitos, levados pola nostalxiapor unha parte e, por outra, conscientes de que o seu valor como informantes medra co tamao das sashistorias.Haba que ter mis referencias da sociedade galega e dos gaiteiros de sculos anteriores, para ilustrarcomo se foi forxando e desenvolvendo este oficio anda vixente, pero estas referencias son escasas ecase que s podemos botar man da intuicin, senso sempre perigoso e susceptible de interpretacinsenganosas. Si cabe aqu a reflexin de que o gaiteiro un dos primeiros msicos instrumentais decortexo, de comitiva, de procesin, tal vez o mis exitoso coa sa mini orquestra porttil que a gaita,que lamentablemente perdeu o seu peso especfico, nesta sociedade actual de decibelios e impacto

musical.Datos sobre a actividade dos gaiteiros en sculos pasados temos gracias traballo de Pablo PrezConstante nas sas Notas viejas galicianas (1.925-1.926), onde inclue citas de contratos a gaiteiros,conservados en arquivos eclesisticos:

- Noia. 1571, a cofrada de San Nicols contrata de por vida a Juan Rivas do Mar,gaiteiro,para tocar en Corpus Christi e San Nicols e as sas vsperas, no 1579 contratatamn a Juan de Requerei para acompaalo s ferreas e no 1585 a Jcome Vidal cotamborn.

- Ourense. 1597, a cofrada de Santa Mara a Nai contrata de por vida a AntonioGonzlez, tamborileiroparaservir durante os das da sa vidano Corpus Christi e Pascuade Flores. No 1661 volve contratar a Pedro Gonzlez tamborileiropara o mesmo. - Vigo. 1692, a cofrada de Xastres contrata de por vida a Domingo Quint paratoca-la gaita nas festas de Corpus Christi e Santa Catalina segundo uso e antigos costumes.No 1698, a da Nosa Seora da Concepcin da Colexiata contrata a Diego Conde para sergaiteiro dela mentres viva no Corpus Christi e na festa da patrona da cofrada. A de


2/6


of 6 19/9/04 1

Mareantes contrata a Pedro Fernndez persoa que usa e exerce o oficio e a arte de gaiteiropara que tocara durante nove anos nas festas do Corpus Christi e varias outras mis e traercriado que sirva de tamboriteiro.

- Semellantes contratos en arquivos de Lugo, Laln e Corcubin.

A estes datos hai que sumar que no padrn de Vigo de 1.639 consta un vecio inscrito co oficio de

gaiteiro, nun total de 519 vecios e 143 profesins e que na catedral de Santiago, no sculo pasado habaun gaiteiro oficial, cuia fotografa aparece no Cancioneiro de Casto Sampedro. no sculo XIX cando a figura do gaiteiro amsasenos con algo de definicin, tal vez rodeada deromanticismo pero con trazos de fiabilidade, sobre todo a finais, co apoio da fotografa, a literatura e aprensa. Aplicando o clculo da lenta evolucin da sociedade galega, sobre todo tecnolxica, pdese dicirque a vida do gaiteiro do sculo XIX non deba ser moi diferente da do gaiteiro nos sculos XV-XVIII,no que oficio se refiere, tipo de instrumento, entornos festivos, etc.

Ilustracin de "A gaita gallega" de Xoan Manuel Pintos, 1.853

Gaiteiros hainos de moitos tipos, mis ou menos especializados, mas ou menos centrados no oficiopero, en xeral, a sa vida est marcada pola festa, a foliada e o baile. Tal vez demasiadotrxico-romntica a visin que ofrece Campoamor no Gaitero de Gijn. Pola contra, Jos Inzenga,autor de Cantos y bailes populares de Espaapublicado en 1.888, no apartado adicado a Galicia daunha descripcin interesante do gaiteiro:

El gaitero de Galicia es un personaje sui generis, verdadero Deus ex maculay alma,

por decirlo as, de todas las fiestas y romeras de tan pintoresca provincia.

(...)

Es el gaitero, segn el referido Neira, un tipo marcado, genuno, independiente y

hombre de buen humor, ciertamente algo presumidillo pero galante como el primero.

Es el smbolo de la alegra y de la devocin, el hijo mimado de las fiestas y de las


3/6


of 6 19/9/04 1

procesiones, el compaero inseparable de la Iglesia o de la taberna y el resorte principal

de variadas sensaciones, en las que se confunden lo mstico y lo profano. Es el testigo

ocular de lo maravilloso, el rival ms temible de la oportunidad satrica del sacristn de la

aldea, el chismossimo trovador de amorosas aventuras, el mayor enemigo del silencio, el

ms recio mantenedor en las curiosas tensiones poltico-morales de la casa del seorAbad, el Pndaro picaresco de la comarca y el OConnell filarmnico de ocho leguas a la

redonda. Va siempre acompaado de un muchacho que toca el tamboril. Su traje favorito es una laical montera de pluma y relicario, buena chaqueta, flojo y

campanudo pantaln, un chaleco de grana que le viene siempre de perlas y negro botn.

D. Fernando Fulgosio refirindose exclusivamente al gaitero de las marias, diceque tiene un perfil de camafeo antiguo, aumentando la semejanza el rizado cabello, que no

sin gracia cubre su frente espaciosa hasta la mitad.

sta unha visin exterior do gaiteiro, non exenta de agudeza, na que lle se sita no entramado social ena que se lle atribuen certas cualidades inherentes seu oficio e condicin, anda que o gaiteiro ten outradimensin mis especfica coma msico tradicional que busca o son, que furga na palleta, que memoriza

as melodas, que crea msica, que solicitado para os eventos, que toca unha noite enteira, que estsempre disposto.O gaiteiro tradicional un ser autodidacta, formado de odo a base de esforzo e tesn. O normal que aaficin escomence sendo nenos, tal vez despois de ficar fascinado tras escoitar a outro, xa feito, nunhafesta ou romara. Pola falta de medios, a mis parte dos gaiteiros escomenzaron tocandopipas de centeo,gaitas de ferraa, de castieiro, debiouterioou cousas semellantes. Lembremos que a fabricacin detodo tipo de instrumentos de vento rsticos coma os xa mencionados, e moitos outros que non veen caso, unha tradicin moi antiga nos nenos do rural galego sendo raro o rapaz de aldea que non xogaracon eles algunha vez, remataran ou non por aficionarse gaita. Despois dalgunha temporada tocandoestes instrumentos rsticos chega o da en que poden botar nunha gaita do fol e reafirma-lo gaiteiro quelevan dentro, principiando a sa carreira. A posesin dunha gaita algo inestimable para un "gaiteirosoador" e moitos son os que, con esforzo, botaron nunha e a conservaron durante dcadas -coma obenquerido e recentemente desaparecido Antonio Novo "O Moreno" de Barbeitos, A Fonsagrada- andaque o destino nos lles dera as cualidades precisas para seren apreciados coma gaiteiros.Na aprendizaxe, son escasos os que tiveron a sorte de contar cun mestre, a non ser que fora da propiafamilia, os afortunados que son fillos (sobrios, etc.) de gaiteiros teen moito camio xa andado, JosRems Ovalle, un dos gaiteiros mis grandes de cantos houbera en Espaa, era fillo de Jos RemsVega, outro prestixioso gaiteiro asturiano, de quen aprendeu os valiossimos recursos interpretativosque exhiba, que el soubo conxugar cunha intuicin e imaxinacin inusitadas para parti-la historia da

gaita asturiana en dous: antes e despois del. Outro persoaxe nico, Avelino Cachafeiro, gaiteiro deSoutelo, era tamn fillo e neto de gaiteiro, slida base enxebre que engadiu sa personalidade temnintuitiva e disciplinada para dar como resultado un tamao tal de gaiteiro, que provocou outro punto deinflexin na historia da gaita galega. preciso incluir tamn, nesta lite de grandes gaiteiros conherencia, a Emilio Fernndez de Os vilares, Ribeira de Piqun, residente en Madrid, menos clebre queos anteriores pero igualmente xenial, que recibiu a tradicin dos seus irmns maiores que el aportou asa cualidade de grande observador dos mellores gaiteiros coecidos no seu tempo e entorno para


4/6


of 6 19/9/04 1

configura-la talla de intrprete e compositor que todos os que o poideron escoitar recoecen.A principal barreira que ten que supera-lo gaiteiro que o pretende ser a interpretativa; ten que dicir algocoa gaita, ten que conectar coa audiencia. Na sa formacin tdolos gaiteiros aprenden de outros, poloxeral teen a visin principal dun gaiteiro que sendo nenos lles maravillou e cuias melodas ecaractersticas sonoras buscarn e lembraran para sempre. Ricardo Portela, sendo neno, escoitara

Gaiteiro de Campa, Xan Tilve Castro e cando falaba del era quen de dar unha descripcin con todoluxo de detalles sobre das sas melodas e xeito interpretativo. O traballo vai encamiado a soluciona-losproblemas que presenta a gaita, respecto do seu maneixo -dedos, tempero- e do empalletado, cuestinfundamental para tocar con xito.

Alonso "Roso", gaita; David, bombo; Justiniano "Marugn", gaita. Mua do Mazo, R. de Piqun (Lugo), 1.946

No tocante interpretacin coa gaita curioso observar con que fidelidade se conservou a tcnica dedixitacin propia do pechado. Observemos que a definicin de pechado fana os que tocan aberto -ou,sinxelamente, non tocan- unha vez que este vello xeito interpretativo escomenza a escasear, dicir, nonhai moito. En tempos pasados (sempre difcil precisar estas cousas) esta denominacin da vellamaneira de tocar non tia razn de ser porque todos seguan (coas lxicas variacins) a mesma lia. Enconcreto, o pechado, ten miles de anos de historia, tantos que foi a primeira maneira de interpretarinstrumentos do tipo clarinete (anterior) e oboe (posterior).Na linguaxe tradicional gaiteira manixanse certas expresins referidas interpretacin entre as calesteen moita relevancia: tempero, capacidade do gaiteiro de manter no fol a presin ideal para que a gaitade a afinacin xusta; tranquillas, efecto de poer posturas pouco habituais nos dedos para dar notasalteradas ou especiais, polo xeral con dedos que tapan furados que normalmente fican destapados;


5/6


of 6 19/9/04 1

picados, recursos de repeticin ou de resaltado das notas que se poden facer de varias maneiras.Existen estereotipos negativos nas pautas de comportamento dos gaiteiros. Poseen certas virtudes, comose desprende do dito anteriormente pero tamn certos defectos, dos que tamn hai que falar, porque entreoutras cousas o gaiteiro tpico algun celoso dos outros gaiteiros, que garda os trucos e recursosmusicais para si, temeroso da competencia polo prestixio e a fama pero disposto a copiar s que tocan

ben, s que destacan, algo, por outra parte extrapolable a outros colectivos, outros oficios. O gaiteiroque encaixa con este tpico toca nervioso diante de outros e cando asiste como espectador, mis oumenos de incgnito, mira de reollo e fai que non escoita. Pode que non fora exactamente nestes trminospero famosa foi a enemistade entre Antonio Castieira "O Fresco" e Juan Mnguez "O Ventosela", daque trascenderon unhas palabras do primeiro: Ventosela, Ventosela, moita chavera na canaveira.Outro dos tpicos negativos do gaiteiro tradicional a sa aficin bebida, defecto que pasara algomis desapercibido de non se-lo gaiteiro destino das miradas e centro de atencin. Tal vez por estacircunstancia moi popular a expresin molla-la palleta.

Aparte do traballo puramente interpretativo, o gaiteiro mantn unha loita permanente coa gaita. Por unhaparte tia que conseguir un instrumento de calidade para o que tia que facer un esforzo econmico,mercndoa ou tia que facela, cousa moi comn entre os gaiteiros rurais. O torno de ballesta, tamnchamado de pedal, era unha ferramenta moi comn nas casas; a habilidade e a autosuficiencia unhacualidade tpica do galego de aldea.O empalletado a trastenda da gaita, o que non se ve pero que ten unha importancia crucial. Naactualidade, coas gaitas temperadas que tocamos e as palletas e pallns que podemos atopar noscomercios, resulta moi doado te-la gaita a punto pero un gaiteiro rural de hai cen anos, por exemplo, tiapor forza que dominar ese proceso. Unha boa palleta imprescindible e, anda que sempre debeu haberpalleteiros por moi atrs que recuemos no tempo, tiaa que face-lo propio gaiteiro. Cada gaita eradiferente e s o propio gaiteiro poda saber con exactitude, no caso de ser quen, como tia que se-lapalleta. Referido a esto, Adelino Pichel, gaiteiro de Forcarei desaparecido hai anos, contaba que osgaiteiros de Soutelose tiraban unha semana afinando cando tian que ir tocar a algn sitio.A cana, materia insustituble da palleta, de calidade, acadbase dos mangos das basoiras. Esto, que podeparecer algo moderno non o tanto porque basoiras sempre as houbo, utensilios que se fabricabandende tempos inmemoriais en zonas mediterrneas como Valencia, de recoecido clima propicio para acana. O resto dos materiais para as palletas non tian nada de especial; o xugo antigamente era de cana,das tirias atadas nos extremos coma as palletas asturianas de hoxe que a tipoloxa medieval nica naGalicia antiga (e resto de zonas do noroeste espaol); o fo, sen comentarios; e o tudel, que se reciclaba

por necesidade cando era de chapa, ou que se faca de pluma de galo se faca falta.Os pallns podan ser de mis tipos. A cana galega, de baixa calidade, daba pallns tamn de baixacalidade, cando era posible atopar algn canaval, cousa pouco frecuente na Galicia interior de antes.Como remedio se usaban as varas dos cohetes das festas e tamn as polas do biouteiro ou sabugueiro(sambucus nigra), cuio interior se valeira con facilidade.


6/6


of 6 19/9/04 1

A vida dos gaiteiros tradicionais, omnipresentes en Galicia, non nos resulta descoecida na actualidade epodemos botar man de innumerables datos dun pasado recente, ou mesmo dun presente, parasatisface-la curiosidade dos mis novos. Tamn, se pode ser, deixar algo para xeneracins futuras que otern, sen dbida, algo mas difcil.

(Este traballo unha actualizacin do que fixera no 2.001 para o proxecto de Boa sobre da gaita galegaClsicos da gaita)

Juanjo FernndezLugo, 14/5/03

Portada

O gaiteiro tradicional - J. Fernández

Documents

Transcript of O gaiteiro tradicional - J. Fernández