PALEOLITO-ONDORENA METAL-ARORA ARTE EUSKAL HERRIAN · trikuharrietara eta historiaurreko azken...

PALEOLITO-ONDORENAMETAL-ARORA ARTE

EUSKAL HERRIAN

Joxean Mujika

Filologia, Geografia eta Historia Fakultateko Irakaslea

Artikulu honetan Euskal Herriko Paleolito-ondorenetik Metal-Arorarteko aztarnategiek eskaintzen dituzten datuetako batzuk jasotzen dira.Lehenengo analizatzen da orokorki zer aldaketa ematen diren ingurugiroaneta honek gure kulturetan zer nolako eragina izan zezakeen. Ondoren,Epipaleolito eta Neolitoaren ezaugarriak aurkezten saiatu gara, honetarakodiakronikoki eta sinkronikoki analizatuz kultura hauetako elementuetakobatzuk, adibidez giza biziguak, industriak, elikadura eta ehorzketa.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 33

HISTORIAHISTORIA

Paleolito-ondorena landu aurretik,ikergai horri buruz ditugun datuakorekatuak eta objektiboak diren, alaba ote dauden ikuspegi horrennola-halako elementu ezkutu bihur-tzaileak jakitea beharrezkoa ikustendugu. Arkeologian, zenbatekoproportzioa kontrolatzen dugunezagutzea ez da erraza, eta sarritanuste ez diren aldaketak ematendira aztarnategi berrietako aurki-kuntzei esker. Horregatik, kontutanizan behar dugu hemen aipadaitezkeen hutsune asko hainbatbaldintzaren menpe daudela, halanola miaketak, indusketak etaaztarnategi-mota eta hauen kontser-bazioa.

* Miaketek eta indusketek herrial-de bakoitzean helburu desberdinakizan dituzte. Gipuzkoa, Bizkaia etaIparraldean batez ere, haitzuloetakoaztarnategi eta trikuharrietara bideratudira. Nafarroa eta Araban, aldiz,trikuharrietara eta historiaurrekoazken momentuetara (Burdin Arora)eta erromatar aztarnategien aurki-kuntzetara. Azken aldi honetan egoerahau aldatuz doa.

Bestalde, azpimarratu behar da,landaretzak Euskal Herriko eskualdehezeko aire zabaleko aztarnategienaurkikuntza erabat zailtzen duela.

* Beste elementu bat Paleolito--ondorengo aztarnategien kontser-bazioa (zenbait landa-lan eta lanpublikoen arriskuetan, tresneriaren etafaunaren endekapena...) dugu.Gehienak aire zabalekoak direnez,haitzuloetakoek baino kalte handia-goak jasaten dituzte.

Paleolitotik epipaleolitora:kronologia, ingurunea...

Hitzaldian (1989an emana) zeharaldi nagusi hauek landuko ditugu: Azilaldia, Epipaleolitoa (Geometri-kogabekoa eta Geometrikoduna) etaNeolitoa. Hauek azken izoztaroarenondoren, Holozenoan, emango direnaurreneko kulturak ditugu. Orokorki,garai honetako klima gaurkoarenantzekoa dela esan daiteke, nahiz etaaldaketa txiki batzu ere izan. Aldiklimatiko hauen kronologia honakohau da:

Subboreala .... 4.500 B.P (Before Present, gaurtik)

Atlantiarra..... 7.500 "Boreala.......... 8.500 "Boreal-aurrea 10.000 "Dryas III.a .... 11.000 "Alleröd-a ...... 12.000 "

Goi-Paleolitotik (Pleistozenoa)Paleolito-ondorenerako (Holozenoa)igaroaldian arlo batean baino gehia-gotan eraldaketa nabarmenak ikustendira, baina ez dira haustura bezalaulertu behar, baizik eta progresiboki,abiadura desberdinean, denboran zeharemango diren aldaketen gisara.

1.- Ingurunean aldaketa oso sakonakgertatzen hasiko dira; aurre-rantzean, klimak gaurkoarenezaugarriak izango ditu.

* Itsas mailen aldaketa, egoerasolidoan dagoen ura (izotza eta elurra)urtzea eta isostasia direlarik horrenfaktore garrantzitsuenak. Joeranagusia, gorabeherak egon arren,

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 34

igotzekoa izango da, gaur egungomailara heldu arte. Itsas ertza, gaurkoitsas lerrotik kilometro batzutara (6tik12 km.ra, altitudearen eta plataformakontinentalaren arabera) zegoena,gaurko tokira heldu zen, eta honenondorioz Goi-Paleolitoko egoitza askour-azpian gelditu ziren, baina bestebatzu berriz, ordurarte itsas ertzetiknahikoa urruti zeudenak, itsasoarenondoan gelditu ziren.

* Landaretza errotu egingo da.Joera nagusia espezie zuhaiztarrenugaritzea izango da, eta hauenartean, batez ere kaduzifolioarrena.Holozenoan espezieen birbanaketagertatuko da.

* Faunan ere mota desberdinekoaldaketak ezagutuko dira:

** Animali espezie batzu erabatgalduko dira: mamuta, leize--hartza... Hala eta guztiz ere, ez daahaztu behar Goi-Paleolitoan zeharere (Goi-Pleistozenoan) besteespezie batzuri ere hori bera gertatuzitzaiela.

** Hotzera egokitutako edo mol-datutako espezieek (elur-oreina,ipar-azeria etab.ek) gure lati-tudeetatik Europako iparralderantzemigratuko dute (baita hauenatzetik zenbait gizaki taldek ere).Espezie hauetako batzuk hasierabatean (Azil aldian) Pirinioetakotoki garaietan izango dute babes-toki edo erreserba.

** Bestalde, Holozenoko klimarenepeltze eta hezetzeak beste alda-keta batzu ere, ez hain harrigarriak,

ekarri zituen. Landaretza ugaritueta hedatu egin zen eta, baitabiotopo honetara hobeto egoki-tutako animaliak ere (orkatza etabasurdea). Aldiz, beste espeziebatzuren garrantzia (basahuntza,sarrioa, zaldia) murriztu egin zen.

2.- Gizartean ere gertatuko diraeraldaketa batzu. Lehenengoaipatuko dugun kulturaren sustraiak(Azil aldia edo Epipaleolitoarenhasiera) Goi-Paleolitoaren azkenfasean aurkitzen dira, azkenMagdalen-aldian. Kultura batetikbesterako igarotzea ez da inoizbapatean ematen, eta normalki,aurreko kulturaren ezaugarrietakobatzuk ondorengoan, denborabatean, iraun egiten dute, baina,bestalde, zaharren horrek izan ohiditu ondoren erabat bilakatuko direnezaugarri aitzindari batzu. Horrela,Magdalen alditik Azil aldirakoigaroaldiaren, hots harrizko indus-triaren Azildartze-prozesuarenezaugarrietako batzuren sustraiaklehenagoko momentuetan hasiakdaude, baina hala eta guztiz ereezin uka benetan eraldaketabikainak ematen direnik.

* Klima epeltzeak urte-sasoigehiagotan haitzuloetatik kanpo biziahal izatea, eta denborarekin hauekerabat utzi ahal izatea ekarri zuen.Horrela, bizileku edo egoitza bezalanahiago izango da hortik aurrera airezabalekoa haitzuloetakoa baino.

* Eguraldi epeltzeak lur-okupazioberriak (batez ere altueran etahegoalderantz) eta behin-betikoakekarri zituen.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 35

* Arte errealista egiteari utzi egitenzaio. Hormetako artea desagertu egitenda. Arte erabilkor aztarna batzubadaude, baina errepresentatu edoiruditaratzen dituzten apaingaiakdesberdinak dira, batez ere geome-trikoak (lerro lapran edo oblikuoak,zeharkakoak...).

Azil aldiko objektu artistikoberezienak uharri margotuak ditugu, etaoraingoz, Euskal Herrian, agian tipolo-gikoki antz piska bat duenik, OrozkokoUrratxa III haitzuloan (M. MUÑOZ:1983, 52) aurkitua besterik ez dugu.

* Hezurrezko tresneriak izuga-rrizko beherakada jasango du, baikopuruan bai egiten zituzten ereduetan.Ikertzaile askoren eritziz, agian,prozesu hori lehengaiaren aldaketarenondorioa izango litzateke. Horrela,animali adartza edo hezurra erabiliordez, egurra edo zura (orain, hezetzeeta epeltzearekin ugalduko zena)nahiago izango zituzten sukarrizkotresnekin, lanabes konposatuak eratuz.Industri mota honen ezaugarrinagusiak hauek ditugu:

** Tresnagintzarako lehengai nagusiakorein-adartza, hezur zatiak etabasurde-betortzak dira. Badirudilanketa-teknikak ez direla askoaldatzen.

** Tresna-eredu batzu desagertuegiten dira: jostorratzak, hagaskak...

** Lanabes ugarienak hauexek ditugu:hezur-printzaz egindako eztenak,leuntzaileak, makil-zulaturen bat,punta finak (bikoitzak batzutan,amuak izan zitezkeenak)...

** Azil aldiko hezur edo adarrezkofosil gidaria hortz hilada bateko edobiko arrankazi zapala, oinaldeanzulo luzeska duena dugu. Horrela-koak haitzulo hauetan aurkitu dira:Pikandita, Lumentxa, Isturitz,Urtiaga, Ermittia, Ekain, etab.etan.

* Euskal Herriko zenbait aztarnate-gitako harrizko industria ikertuondoren, batez ere Urtiaga eta Ekaingohaitzuloetakoak, (G. LAPLACE, J. MªMERINO: 1977; J. Mª MERINO:1984) Magdalen alditik Azil aldirakoigaroaldian ezagutuko diren aldaketenezaugarriak, hots, "Azildartze--prozesuarenak" honako hauek dira:

** Tresna txikien ugaritze nabarmena.Mikrolitizatze-prozesuak areagotuzjarraitzen du.

** Zenbait tresna-eredu ugaritu egitenda: zulagailuak, horztunak, mokoedo "bec" kamutsak eta bizkardunijelkitxoak (nahiz ertzekoak nahizsakonak izan).

** Beste tresna-eredu batzurenugaritzea oso bikaina izango da:bizkardun puntena, bizkar etatrunkaduradun puntena (orokorkiitxia eta zuzena), bizkardunpuntabikoena.

** Batzutan, ale bakar batzu aurkidaitezke, tresnen geometrizazioprozesuaren eta azildartzearenadierazgarri izan daitezkeenak ere:bizkar kurbodun puntak, trun-kadura eta bizkardun puntak edooinaldean gutxi garatutako kame-rrak edo txortenak dituztenak, etaantzinako geometrikoak (segmen-

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 36

1. Irudia: Hezur landuak. Azil aldiko arrankaziak. Marizuloko (Urnieta) Epipaleolitokohezur landuak (orein-adarrez egindako ziri bat, hezur-printzaz egindako eztenaketa basurde-betortzez egindako ijelkiak.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 37

2. Irudia: Ekain-haitzuloko Azil aldiko harrizko tresneria: zulakaitzak eta bizkardun puntak(J. Mª Merinok dioenez).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 38

tu, triangelu eta laukizuzenak edotrunkadurabikoak).

** Azkenik, Azil aldiko sukarrizkoeredu berezienetakoak, eta tresnalaguntzailetzat har daitezkeenak:marruskak (diskotxoak edozirkularrak, hatzazal-ormakoak...;neurriz mikro joerakoak) eta puntaazildarra (bizkardun punta-motabat da) ditugu.

Orain dela urte batzu, J.FERNANDEZ ERASOk (1985)Bizkaiko Azken Magdalen eta Azilaldiko harrizko industriaz egindakoikerketan lortu zituen ezaugarri batzuaurkezten saiatuko gara:

** Azil aldian euskarri erabilienatresnetarako printza da. Magdalenaldian, berriz, ijelkia.

** Zulakaitzen proportzioa gutxituegiten da. Magdalen aldian % 40,2dira eta Azil aldian % 27,2. Esandezakegu Paleolito-ondorengoharrizko industrian ematen denjoera nagusietakoa hori dela, zula-kaitzen gutxitzea, ia desagertu arte.

** Marruskek ez dute proportziobikainik ez Magdalen aldian (%15,8), ez Azil aldian (% 18,5).Azken momentu honetan ugarienakmarruska ez-tipikoak, printzagainekoak eta zirkularrak (horre-lakorik ez da agertu Magdalenaldian) dira.

** Bizkar zanpatudun tresnak (ijelkiaketa puntak) ugariagoak diraMagdalen aldian (% 16,1) Azilaldian baino (% 8,4).

Garai horretako maila denak, azkenMagdalen aldikoen gainean zuzenkiezartzen direla esan daiteke,salbuespenen bat ezik, eta nolabaitbatabestearen arteko lotura (tresnerianeta ekonomian, harrapakaria etabiltzailea dena) egiaztatzen dutela.Batzuren eritziz Azil aldiaEpipaleolitoaren Hasierako kulturabezala har daiteke, aztarnateginagusiak hauexek ditugularik: Urtiaga,Ermittia, Ekain, Lumentxa,Santimamiñe, Isturitz...

Epipaleolitoa, mesolitoa

Aurrera jarraitu baino lehen hasgaitezen hitz hauek definituz, ez baitdatoz bat ikertzaile denak. Gainera,momentu honetan, Europako lurraldedesberdineko Goi-Paleolitoko indus-trien garatzeak nortasun berezikotaldeak sortuko ditu.

Goi-Paleolitoaren amaieraldikobizimoduekin jarraitzen dutenizoztaro-osteko ekonomia harrapakari--biltzailedun taldeak epipaleoli-tikotzat hartzen dira. Hauek,progresiboki, inguruan sortukodiren behar eta baldintza berrietaraegokituz joango dira kanpotik etorrikodiren eragin berritzaile neolitikoakiritsi arte. Talde harrapakarieta biltzaile hauetan ekoizpen--zantzurik ez badago ere, tresneriannabarmenak dira eraldaketak. HorrelaJ. G. ROZOYren eritziz (1978, 16)armadura mikrolito ugari (tresne-riaren % 15-25) dituen industrimultzoak (nahiz izan edo ez izanmikrozulakaitzak) epipaleolitikotzatjo daitezke. Baina berak, Goi-

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 39

-Paleolitoko bizkar zanpatudunijelkitxoak ez ditu armadura mikro-litoen artean sartzen.

Mesolitiko, aldiz, klasikoki(Brown, Carlyle, Morgan, Bourdier,Narr, Varagnac, Binford...), eureneboluzio edo bilakaeran produkzio--ekonomia bidean dauden arma-dura geometrikodun Paleolito etaNeolito tarteko trantsiziozkoindustria bati deritzo. Horregatik,Mesolitoa, "asmakuntza-zonalde" edo"neolitotartze-unean" (Natufiarra?)ematen da. Epipaleolitoa, berriz,produkzio-ekonomiarako desegokiaden zonaldeetan gertatzen da; hau da,elikagaien produkzio-sistemak eratutairisten diren tokietan. Hala eta guztizere, F. Bordes-ek dioenez, badaudeikertzaileak trantsiziozko industriabezala ulertzen ez dutenak, baizik etaPaleolito eta Neolito tarteko momentukronologiko bati dagozkion industriengisara.

Azil aldia bukatuta (Aurre--Epipaleolitoa), kronologikoki behin-tzat, beste lurralde batzutakoEpipaleolito klasikoan (Sauveterreeta Tardenois kulturak) sartzen gara.Euskal Herrian, hauek ez daude nahibezain ondo definituta eta horrelaizendatutako maila garrantzitsurik ezdugu, soilik antz piska bat dutenak.Horrela, Ekaingo II. mailan, Goi--Paleolitoko tresneria gogoratzen duenbildumaren barnean Mesolitiko edoSauveterreko teknika berriak sumatzenditu J. Mª MERINOk (1985). Horienindustria garaikideak, nahiz etaoraingoz beraien nortasuna defi-nitzeko bidean egon, hauek ditugu:Geometrikogabeko Epipaleolitoa eta

estratigrafikoki bere gainean, zenbaitaztarnategitan (Zatoia, Santimamiñe,Montico de Charratu, Marizulo...)zuzenki ezarrita agertu ohi denGeometrikodun Epipaleolitoa.

Hauen garaikideak diren besteaztarna batzu ere badira, geografikokinahikoa mugatuak, Kantauri aldean(Asturias eta Santanderko KulturaAsturiarra). Hau, agian, muskuilu--bilketan oinarritutako ekonomiaberezitu baten ordezkaria izan daiteke.Bere tresna bereziena harpikotxasturiarra da eta agertu ohi dentestuinguruaren mailen ezaugarrinagusia, ia maskortegi hutsak izateada. Dirudienez, kultura honen datak,nagusiki, Mazaculos II haitzulokoaren(9.290 ±440 BP) eta Briciakoaren(6.800 ±165 BP) tartean kokatzen dira.Euskal Herrian, oraingoz, Mouligna--Ilbarritzeko harpikotx-multzoa aipadezakegu, baina dirudienez NeolitoGaraiko ezaugarridun (zeramika,geometrikoren batzu, eta datazioa)testuinguruan aurkitua da.

Neolitoa

Noiz hasten da Neolitoa, edo noizamaitzen da Epipaleolitoa? Zererizpide erabiltzen dira mailaarkeologiko bat Epipaleolito edoNeolito bezala definitzeko?

Neolito garaiko industriarenezaugarri klasikoenak, hots harri--leunketa eta zeramika, ezin dituguhartu Neolitotze-prozesuaren elementuberritzaile bakarrak bezala. Orain,beste elementu batzu ere kontutanhartzen dira Protoneolito edo

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 40

3.1. Irudia: Hoédic-eko Mesolitoko hilobia eta maskor sulatuak (Péquart-ek dioenez).

3.2. Irudia: Los Azulesko hilobi azildarra (J.A. Fdez. Tresguerresek dioenez).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 41

4. Irudia: Tévoec-eko epipaleolitoko hilobia eta hilerri horretan aurkitutako hezurrezkoatua (Péquart-ek dioenez).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 42

Neolitotze-prozesuaren urrats gisara.Horrela, armadura geometrikoen(Sonchamp-puntak...) presentzia edoukiera launa edo alakabikoena.Azkenik, hauetaz gainera ahaztuezinezkoak ditugu nekazaritza etaanimali heziketa edo domestikazioa,ekonomian eta gizakien bizimo-duan progresiboki sortuko dutenaldakuntzagatik.

Kronologia aldetik, nahikoaonartuta dago Neolitoaren hasiera ustebaino zaharragoa dela, behintzat 6.500BP urtetan kokatu ahal direlarik lehenurratsak. Bere amaiera berriz,Eneolitoan, ez da erraza zehazten,baina konbentzionalki Los Husos-ekoIII B mailako 4.730 BP datan ezardaiteke. Eneolitoaren berezitasunnabarmenenak, Neolitoarekin pare-katuz gero, honako hauek dira:

* Artzantzaren nagusitze-prozesua.Etxabereak ugaritu egiten dira etanahikoa garrantzia dute aztarna-tegietako fauna-hondakinetan.

* Harrizko industrian, geometrikoakerabat gutxituko dira eta ukieralaunaz landutako gezi-puntahostokarak nagusituko dira, azkenhauen morfologia bilakatzen joangodelarik Eneolito-Brontzean zehar.

Garai hauetako aztarnategiak,oraingoz gutxi baina gero etaugarigoak dira. Hauen balorazioorokorra egitea zaila da, eta gurehelburua gaur egungo egoeraplazaratzea besterik ez da izango.Euskal Herriko Neolitotze-prozesuareniturriak eta bilakaera ulertzeko zenbaitarazo, batzutan nahikoa larriak,

gainditu beharrean aurkitzen gara.Horrela, industria ez-tipikoagatik, ezda erraza Neolitikotzat jotzea hauetakobatzu (batez ere, Kantauriarisurialdekoak), ez bada lortutakodatazioengatik edo bere kokapenestratigrafikoagatik.

Neolitotzeak gizakien bizimoduaneragin handia izan zuen, honenhainbat ezaugarri erabat aldatuz.Hauen jatorria Euskal Herritik kanpoaurkitzen da eta, gainera ez dira denakbapatean etorritakoak, ezta uniformekizabaldutakoak ere. Euskal lurraldebatzutara emigrazio hauen eraginalehenago iritsiko zen (eta, agian,sendoagoa) beste batzutara baino, etagainera, toki bakoitzeko gizataldeengan izango zuen eragina etabilakaera desberdina izango zen.

Euskal Herriko Neolitoaaztertzerakoan, baita zeramikadunbeste garaietan ere, ohartu behar dugugeure historiako beste zenbaitmomentutan bezala bi zonaldegeografiko nahikoa bereiztuakditugula, tradizionalki ipar isurialdea(Kantauri aldea) eta hego isurialdea(Mediterraneo aldea), edoHistoriaurrean Santimamiñe-taldea etaLos Husos-taldea izenez ezagutzenditugunak. Horrela, Kantaurialdekozonaldean ditugu Arenaza, Marizulo,Santimamiñe, Kobeaga, HerrikoBarra... eta Mediterraneo aldean berrizLos Husos, Zatoia, Padre Areso,Urbasa, La Peña, Fuente Hoz, PeñaLarga, Abauntz, Montico deCharratu... Aitortu beharrean gaudehemen aipatu ditugun aztarnategietakobatzuk ez dutela industria tipikorik(Marizulo, Santimamiñe...), edo

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 43

5. Irudia: Fuente Hoz haitzuloko (Araba) Neolito-mailako harrizko tresneria: geometrikoak(triangelu, segmentu, etab.), printzak, etab. (A. Baldeón et alii-k diotenez).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 44

gehienbat industeko daudela (Arenaza,La Peña...) edo behin-betiko indusketa--txostena argitaratzeko dagoela (PeñaLarga, Fuente Hoz...). Horregatik, ziurgaude hemendik urte gutxi barrualdaketa sakonak ezagutuko direlaEuskal Herriko Neolitoaz dugunezagutzan.

Momentu honetako industria bimultzotan sailka dezakegu. Bata, beresustraiak aurreko kulturetan dituenaeta, bestea, elementu berritzaileak edotipikotzat kontsidera daitezkeenereduak dituena. Horrela, A. CAVArenikerketak dioenez, beste batzurenenartean, garai honetako industriarenezaugarriak hauek izango lirateke:

Sustraiko tresnerian, hots, Paleoli-toan sortutakoetan joera nagusia hauda: marruskak ugariak dira,zulakaitzak gutxitu egingo dira, etabeste tresna batzuren presentzia eskasada (zulagailuak, bizkardun ijelkitxoak,ukiera malkartsudun aleak...).

Momentu hauetako (Geometri-kodun Epipaleolitoa eta Neolitoa)elementu esanguratsuenetakoak dituguale horztunak, ijelki eta ijelkitxoak etageometrikoak (denboran zeharaldatzen joango direnak ukituetan etateknomorfologian).

Geometrikodun Epipaleolitoan,ukiera malkartsuz landutako geome-trikoen gorakada nabarmena da.Bestalde, Neolitoko momentuzehazgaitz batean, agian 6.300-5.500BP tartean koka daitekeenean, ukieralaunaz edo alakabikoz landutakogeometrikoek izugarrizko igoeraezagutuko dute (Peña Larga, Herriko

Barra -ia % 100-), baina momentuaurreratuagoetan ukiera malkartsuz-koak ere agertu ohi dira.

Bestalde, harri-leunketaz ez dagodatu handiegirik, eta soilik Arenaza,Kobeaga II eta Los Husosekoak aipaditzakegu, Abauntzekoak krono-logikoki duda-mudakoak direlarik.

Zeramikari buruz ez dago datuaskorik, baina kontserbatu denkasuetan badirudi launa dela. Hala etaguztiz ere, azken urteotan aurkikuntzagarrantzitsuak egin dira eta hor dituguPeña Largako zeramika kardialarenzatiak (J. FERNANDEZ ERASO:1989), Ebroren arrotik gorantz heldudiren elementuetako baten adibidegisa. Zatitxo hauetaz gaineraaipagarriak dira Arenazako zeramikakardialaren zatiak (estratigrafiatikkanpo bilduak). Komenigarria izangolitzateke hauen ezaugarriakzehaztea, eta gainera aurreradoazen indusketetan zati gehiagoberreskuratzea, ahal izanez gerotestuinguru estratigrafiko batean,Kantauriar isurialdeko Neolitotze--prozesua zehazten hasteko.

Paleolito ondorengo giza biziguak

Paleolito ondorengo aztarnategiakerizpide desberdinen arabera azterdaitezke. Bizileku-motan oinarritzenbagara bi taldetan sailka daitezke:

* Aire zabalekoak, gehienetan,lehengai galkorrez antolatutakobizilekuak izaten ziren, gaur eguneuren ezaugarriak nahikoa ezeza-gunak ditugularik. Adibidez,

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 45

Herriko Barra, Urbasa 11... Agian,La Renke-ko (Araba) indusketaamaitu ondoren izango dugu datuzehatzagoren bat, hor agertzendoazen egitura desberdinei esker.

* Inguruneak eskaintzen dituenbabesgune edo abaro-lekunaturalak, bizileku bezala erabilidirenean (haitzuloak, harpeak), halanola: Urtiaga, Lumentxa, Ermittia...

Beraien estratigrafia, ingurune etakokapen geografikoa aztertzenbaditugu, bapatean konturatuko garabiziguetako egonaldien iraunkortasun,aktibitate eta ekonomiaren ezaugarriakdesberdinak direla.

* Egoitza batzu, denboran zehar,noizbehinka, egonaldi laburretan(urte-sasoi batean...) erabiliakizan ziren, maiz, aktibitatebereziren baterako (animaliespezie baten ehiza...) eta gaineraoinarrizko egoitza baten menpekoakziren. Adibidez Ekainera (V, IV, IIImailetan) badirudi urte-sasoi zehatzbatean, udaran, agertzen zirela,edo hori behintzat ondorioztadaiteke ehizatutako apodunetatik.Horrela, hamaika oreinkumeeta basahuntz hil ziren udan,eta ez dago bakar bat ere besteurte-sasoi batekorik (J. ALTUNA:1984). Honen oinarrizko aztarna-tegiak Urtiaga edo Ermittia izanzitezkeen.

Antzeko adibidea dugu Zatoyakoazken Magdalen eta Epipaleo-litoan (K. MARIEZKURRENA, J.ALTUNA: 1989).

Beste kasu bat Atxetako haitzuloadugu, Santimamiñeren satelite edomenpeko izan zitekeena, sukarrizkolanketa-hondakin ugari eta tresneriagutxi eman dituena. Sukarrieta-hondartzako lehengaiaren bilketaneta lanketan berezitua edoespezializatua zegoela dirudi (J.FERNANDEZ ERASO: 1985).

* Badaude, berriz, egoitzak belaunaldibatzutan izan zuen egonkortasunaadierazten dutenak. Hau izangolitzateke ondoriozta daitekeenpuntuetako bat zenbait aztar-nategitako (Urtiaga, Ermittia,Santimamiñe, Lumentxa...) mailaarkeologikoen lodiera eta tresneria-ren ezaugarriak eta ugaritasunaaztertuz, nahiz eta oraingoz zehaz-tasun handiagorik ematerik ez izan.

Zerrenda estratigrafikoa da besteelementu interesgarri bat aztertzeko.Noiz hasi ziren bizi izaten? Eta, epeluzera, bizidura edo bizi-intentsitateakzer-nolako gorabeherak izan zituen?Horrela, sailkapen hau egin daitekeezagutzen ditugun aztarnategi batzukontutan hartuz:

* Epe luzera egoitza iraunkor direnak,hau da, tradizionalki, edo behintzatMagdalen aldiaren ondoren erabilizituztenak. Dirudienez, bizilekuaproposaz gainera, inguruneakbertan bizi zen giza taldeari beharzituen baliabideak (ura, lehengaia,elikadura, etab.) ere eskaintzenzizkieten ustiatzeko.

Kronologikoki hauen erabileraluzea izan denez, momentubakoitzean bere berezitasunak

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 46

(aktibitate-aldaketak...) izan zituen.Adibidez, Neolitotik aurrerahaitzuloetako asko ehorzketarako(batzutan, baita bizitzeko ere)erabili ohi ziren. Beste batzutan Azilaldiaren ondorengo kulturak ezdaude ordurartekoak bezainondo ordezkatuta (GeometrikodunEpipaleolitoa edo Neolitoa ez dira iaagertzen...). Pentsa liteke, azken haueguraldi hobeagotzearen ondorioadela, giza taldeek nahiago izandutela aire zabalean bizi,haitzuloetatik kanpo baino.

Bestalde, azpimarratu beharditugu mota honetako egoitzadenak, oraingoz, haitzuloak ditugulaeta geografikoki Euskal Herrihezean kokatzen direla. Adibidez,ondorengo aztarnategiek sekuentziahau dute:

S M A E N E-B

Ekain X X XUrtiaga: X X ? ? X+Ermittia: X X X ? ? XAitzbitarte IV: X X X Santimamiñe: X X X X X X Lumentxa: X X X ? X+ Silibranka: X XAbauntz: X X N X+Berroberria: X X X X XZatoia: X X X XIsturitz: X X X +

Laburdurak: M (Magdalenaldia), A(Azilaldia), E (Epipaleolitoa), N(Neolitoa), E-B (Eneolito-Brontze--Aroak), + (ehorzketak), ? (ondozehaztugabea).

* Beste egoitza batzuren erabileraEpipaleolitotik aurrerakoa da.Bizigu berriak sortzeak, sarritanantzinagoko aztarna iraunkorrik ezdagoen lurraldeetan, bizilekuberrien beharrak, agian, gizarteangertatu ziren aldaketen (biztanle-goaren ugaritzeak, lurraldeberrien kolonizazio iraunkorra...-I.BARANDIARAN, E. VALLESPÍ:1980) ondorio izan daitezke.Bestalde, azpimarragarria da haugertatzen den aztarnategien kopurunagusia Euskal Herriarenbarrukaldean edo hegoaldeankokatzen dela. Paleolito ondo-renean, eguraldi epeltzeak hainbatlurralde, ordurarte desegokia zenabizi izateko, bizitza iraunkorrerakoprestatzen du. Lurralde hauenbaldintzak hobeagotu egingo diraeta, agian, biztanlegoaren uga-ritzeak lur berrien beharra eskatukozuen. Adibide gisa, oraingoz, hauekaipa ditzakegu, baina badaude bestebatzu datu interesgarriak eskainditzaketenak (Socuevas, Kobeaga II,Aizpea, La Peña, etab.):

E N E-B

Marizulo (Gipuzkoa): X X X+Fuente Hoz (Araba): X X+ Montico de Charratu (Araba): X XPeña Larga (Araba): X X X+Los Husos (Araba): X X+P. Areso (Nafarroa): X X+ X+La Peña (Nafarroa): X X+ X+

* Azkenik, momentu bati soil-soilik,(agian, gainera, denbora oso laburbati) nahiz Epipaleolitoari nahizNeolitoari, egotz dakizkiokeen

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 47

biziguneak: Portugain, Kukuma,Herriko Barra...

Biziguen kokapen geografikoakgarrantzi handia du bertan bizi direnbiztanleak momentu bakoitzean(Epipaleolito eta Neolitoan) Europakbizi duen mugimendu kultural, ekono-miko, etab.etik kanpo geldi ez daite-zen. Kontinentean zehar zeuden bide--sare aldakor horietatik gertu izateak,edo ez izateak, eragin handia izangozuen Euskal Herriko biztanlegoarenbizimoduen aldaketetan, nahiz eta gauregun ez izan erraz horren neurketaegitea. Mediterraniotik Ebro haranetikgora iritsitako Neolitotzearen eraginak(adibidez, Peña Largako edo Are-nazako zeramika kardiala) lehenagoeta zuzenago (kutsadura eta iragazpengutxiagorekin) helduko dira EuskalHerriaren hegoaldera Kantaurialdekoisurialdera baino.

Elikadura

Aztertzen ari garen gaian bimomentu bereiz daitezke: bataEpipaleolitoa da. Bestea, iristendiren uholde epe laburrera berritzaileeta luzarora "iraultzaileak" bere-ganatzen dituena. Garai horretakoekonomia harrapakaria, honda-tzailea eta biltzailea da eta bereinguruan, naturan, eman zitezkeenaldaketak eragin handia zuten gizakiakhartuko zituen jarreretan. Gukaztertuko ditugun garaietan animaliespezie ehizatuena oreina dela etabesteen garrantzia (basurdea,orkatza...) askoz txikiagoa dela esandaiteke.

Dakiguna, zenbait egoitzakeskainitako datuei esker dakigu.Zoritxarrez, guregana iritsi direnaztarren hauek elikaduraren alderdibat erakusten digute, gizakiarendieta haragijalearena, baina ezlandare edo beste elikagai galko-rretatik lortutakoena (adibidez,eztia, Lleidako "La Araña" harpekoirudiak adierazten duen bezala).Azken hauen garrantzia kuan-tifikatzea ez da posible, nahiz etapalinologiak nola-halako laguntzaeman.

Azil aldiko aztarnategi gehie-netan animalia ehizatuena oreinadugu, Ermittiako salbuespenaezik, non basahuntza den nagusi.Bestalde, aipagarria da bai Ermittianeta bai Ekainen MagdalenalditikAzilaldirako igaroaldian basa-huntzaren ehiza gutxitu egiten dela etaoreinarena areagotu. Ermittian,basahuntza (Capra pyrenaica)% 84,7tik % 64,8ra doa eta oreina(Cervus elaphus) % 7,2tik % 27,3ra.Ekainen berriz, basahuntza% 70,6tik % 18,5era eta oreina% 20,8tik % 72,8ra. Aldaketahauetaz gainera azpimarragarria dabasurde eta orkatzaren ehizarenugaritzea.

Arenaza, Ermittia, Urtiaga etaEkain-haitzuloetako Azil aldikomailetan dauden apodun garran-tzitsuenen zatien portzentaiak (% ) J.ALTUNAk (1979, 1984) eta berak etaK. MARIEZKURRENAk (1989)diotenez honako hauek dira:

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 48

Animalien heziketa edo etxe-rakotzea, Euskal Herrian, oraingozditugun datuekin, ez dago 5.500 BP(gaurtik) urte baino lehenagokomomentu batean ezartzerik. Hala etaguztiz ere, antzinagoko etxabereenaztarnak aurkitzea gerta liteke,inguruko beste zenbait tokitan nahikoazaharragoak bait daude. Baina, noladefinitu edo ulertzen da heziketa? Zerda heziketa-prozesua eta noiz dagoanimalia bat hezitua? Neurrienerizpidea nahikoa da ala ez? Nola hasieta zabaldu zen animali heziketa(teknika eta animaliak, eta agianbatzutan soilik teknika), eta, noski,landareena?....

Gure inguruan ikusten ditugunespezieak ez dira bapatean hezi etaekarritakoak. Bakoitzak arazo batplazaratzen du. Animali-heziketan bi

elementu osagarri daude, bataespezieari eta bestea teknikaridagokiona.

Espezieak talde hauetan sailkadaitezke:

Lehenengo taldea, zalantzarik gabe,atzerritik momentu desberdinetanekarritako espezieena dugu, adibidezahuntz-arditarrak -Capra hircus etaOvis aries- Neolitoan ekarritakoak,oiloa eta astoa, berriz, Burdin Aroan(V-IV K.a. mendeetan).

Bigarren taldea, bere agriotipoabertan duten espezieak dira (txakurra-Canis familiaris- otsoa -Canis lupus-,txerria-Sus domesticus- basurdea -Susscrofa-, behia -Bos taurus- basabehia-Bos primigenius-) (J. ALTUNA:1980).

Erm. Urt. Ekain Arenaza ZatoyaIII IVa IVb II

Sus scrofa ............... 4,5 7 0,3 8,8 0,7 1,5 18,3Cervus elaphus ...... 27,3 63,5 71,9 46,9 59,3 47,7 52,0Capreolus capreolus. 15 4,4 12,1 4,2 6,1 4,1Bison/Bos prim. .... 1,1 1,4 1,0 1,3Rupicapra rupicapra 2,3 7,5 2,5 1,0 0,1 1,9 10,7Capra pyrenaica .... 64,8 7 19,0 30,2 35,4 42,7 12,8

Bestalde, Epipaleolitoan ere joera nagusiek aurrera jarraitzen dute lehenaipaturiko ikertzaileek diotenez:

Marizulo Arenaza Zatoya Herriko III II Ib I Barra

Sus scrofa ............... 13,2 26,8 17,8 46,5 73,1 2,5Cervus elaphus ...... 59,7 58,2 65,9 29,8 9,9 93,6Capreolus capreolus.. 21,4 13,4 10,2 7,2 4,9 1,7Capra pyrenaica ... 5,7 1,5 0,3 8,9 5,1Rupicapra rupicapra 1,5 5,3 0,7Bison/ Bos prim ..... 4,3 1,9 6,2 2,2

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 49

Espezie hauek bertan bizi zirenezzer gertatu zen haiekin? Soilikdomestikazio edo heziketa-teknikaaplikatu zen beraietan ala espeziehorietako animalia etxerakotuak ereekarri ote ziren?. Kanpoko espezieenekarkinik ez baldin badago zer nolakoteknika erabili zuten? Mediterranioaldetik zabaldua ala bertan, agian,Paleolitotik ezagutzen zen teknikarenbatetik sortua, nahiz eta bere helburunagusia ez izan animalien etxerakotzea(zenbait kasutan gosete edolarrialdietan janak izateko...) baizik etahazi edo gizentzen zituztenanimalikume edo zaurituetan apli-katzen zituzten tekniken bilakaerarenondorioz lortua, eta agian kanpotiketorritako horiekin aberastua?

Zoritxarrez, aztarna urriek ez dutemomentu honetan posible egitenzehaztasun handiagorik eta, gainera, ezda beti erraz jakitea, hezur-neurrienerizpidean oinarrituz, animalia bat noizdagoen edo ez, hezia.

Zaldiaren kasua arazotsua dugu.Paleolitoko aztarnategietan nahikoaugaria zen, baina ondorengoetan iaerabat desagertu zen, Eneolitoanberriz ere agertuz. Kasu honen arazoaoraingoz konponezina da, gerta baitzitekeen bertan bizi izatea, nahiz eta ezehizatu, ezta etxerakotu edo hezitu ere(Eneolitoko kasuren bat ezagutzen da).Burdin Aroko eta Paleolitoko zaldienarteko erlazioa zein da?

Lehenengo hezita agertzen denespeziea txakurra dugu, neurritxikikoa, Marizulo (Urnieta) eta Are-nazako (Galdames) Azken Mesolitoan,eta hirugarren bat, dudamodukoa,

Errallako Magdalen aldian. Hirurakekonomia hondatzaile edo harrapakaribatean jasoak dira, eta ziur aski,ehizarako erabiliko zuten (J.ALTUNA: 1988, 620), nahiz etaMarizulon ardi eta gizaseme gaztebatekin agertu zista-motako hilobibatean.

Neolitoa, oraingoz, ez dago ondoordezkatuta gure lurraldean, eta eztainguruetan ere (Kantaurialdean,Landetan, Pirinioetan, etab.etan), nahizeta azken aldi honetan aurkikuntzakerrotzen hasi. Aztarna ugarienakLevante edo Mediterranio aldeandaude, baina agertzen hasi dira Ebroarroaren goialdean (Chaves -Huesca-,Peña Larga -Araba-...) eta bakarren batEuskal Herri hezean (Arenaza-Galdames-, Herriko Barra -Zarautz-)...

Orain arte aztertu diren Epipaleolitoeta Neolito maila garrantzitsuenakhauek ditugu: Ermittia, Urtiaga,Arenaza (Induskai dago. Haitzuloarenindusketa-azalerarekin konbaratuzgero zatitxo bat besterik ez da aztertu-J. ALTUNA: 1980-), Santimamiñe (P.Mª CASTAÑOS: 1980), Marizulo (J.ALTUNA: 1980), Herriko Barra (J.ALTUNA et alii: 1989), Fuente Hoz(Oraingoz 1. maila besterik ez daaztertu), Los Husos (zatitxo batbesterik ez da industu), Zatoya,Abauntz...

Garai hauetako aztarnategiguztietan ehizetik lortutako haragia danagusi eta, apodunen artean, batez ereoreina. Etxerakotutako abereetatiklortutako haragiaren garrantzia txikiada, bai kopuruz bai proportzionalki.Los Husos-en ugaztun guztietatik

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 50

% 37,8 da, Arenazan % 21, HerrikoBarran % 92,8, Santimamiñen % 80inguru, etab. Aitzitik, haragitanduten pisuan oinarritzen bagara bereekarpena askoz nabarmenagoa da.

Definitzen hain zaila den Neoli-toaren hasieran, sarritan ekonomiaeta aurrerapen teknikoen eragina ezda garrantzitsua, eta soilik, elementubakarren batzuk ematen dute nola--halako aldaketen berri. Horrela,Herriko Barra (Zarautz) suharrizkotresneriaren ikuspuntutik etaerradikarbono-dataziogatik Antzi-nako Neolitotzat jo daiteke, bainaelementu batzuk ez edukitzeak(zeramika, domestikazio edo animalihezketa eta harri leundua) pentsaerazten du, agian (zeramikarenkontserbazio-arazo edo aztarnategibereziren baten aurrean -ehize-leku...-ez baldin bagaude), Euskal Herrihezeko Neolitotze-prozesuarenaurrenetako momentuen ordezkariizango dela, Arabaren hegoaldean(Peña Larga harpean) ezagutzenbait dira honen garaikideak direnzeramika kardialaren-zatiak (J.FERNANDEZ ERASO: 1988).Herriko Barran jaso den faunarenikerketak (J. ALTUNA et alii: 1989)azaltzen du oraingoz ez dugulagarai horretan domestikazio edoanimali hezketaren aztarnarik.Espezie ehizatuena oreina -Cervuselaphus- (% 92,8) dugu eta ondorenbasurdea -Sus scrofa- (% 2,4), basazezena -Bos primigenius- (% 2,2),orkatza -Capreolus capreolus-(% 1,7)eta beste batzuk (otsoa Canis lupus- % 0,2-, hartza Ursus arctos -% 0,4-,azkonarra Meles meles -% 0,2-...).

Neolitoan hezitako animaliengarrantzia txikia da, eta astiro-astiro,batez ere Antzinako Eneolitotikaurrera, igotzen joango da. Adibidez,Marizulon (I-mailan), txakur etaarkume batez gainera, 254 hezur-zatitik 16 besterik ez dira hezi-takoenak. Zatoyako I-mailanetxerakotuta agertzen den animaliabakarra txakurra dugu.

Etxabereetan garrantzitsuena,hezur-zatien arabera, ardi-ahuntzakditugu, gero behia eta azkenik txerria;baina haragi-pisuaren ekarpeneanoinarrituz gero behitarrak dira nagusi,ahuntz-arditarrek jarraituz.

Neolitotik Eneolitora igarotze-rakoan, behintzat Arenaza eta LosHusos haitzuloetan, nabari diraaldaketa (J. ALTUNA: 1988, 623)batzu:

* Apodun basatien ehiza gutxitu egitenda, hau delarik joera nagusie-netakoa historiaurreko elikadurazihardutean.

* Los Husos-en behi eta txerrienugaritzea ematen da. Arenazan,berriz, txerriki-kontsumoaren area-gotzea ez da nabarmentzen.

* Ahuntz-arditarren kontsumoamantendu egiten da.

* Zaldia, Goi-Paleolitoan zeharurritzen joan zen espeziea etaaztarnategietan ia agertzen ez denaez Mesolitoan ez Neolitoan, LosHusos-en eta, gero, Aldeacuevako(Bizkaia) Eneolitoan agertuko da.Zoritxarrez, ez dago ziurtatzerik

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 51

6. Irudia: Herriko Barra (Zarautz), aire zabaleko aztarnategian aurkitutako Neolitokotresneria: ijelkiak, marruskak, geometrikoak, orein-adar bat zulatua.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 52

hezitako edo domestikatutakozaldien aztarnak direnik.

Santimamiñen (P. Mª CASTAÑOS:1984, 240) berriz Azil aldiarenondorengo mailetan bilakaera hauikusten da:

* Behitarren garrantzia handitzen doadenboran zehar, aldiz txerriarenagutxitzen.

* Ahuntz-arditarrak mantendu egitendira, % 30aren inguruan. Hauenezaugarriak aztertu ondoren (adina,sexua...) ondorio hauetara iristen da:Abere hauen erdia baino gehiago biurte bete aurretik hiltzen zuten.Heldugabekoen gehiengoa siste-matikoki jaiotzetik urte t'erdi tarteanhiltzen zuten. Hildako arrakugariagoak dira emeak baino.Hautaketa-mota hau gaur arte iraunduena da. Arrak heldutasunsexualera iritsi aurretik hilak izatenziren eta emeak, berriz, zahartu artemantentzen zituzten umaketa edoernalketarako eta esne- edo ile--ustiakuntzarako.

La Peña harpean (Marañon)Epipaleolitoan oreinen eta orkatzenehiza dira nagusi, eta ondorenbasurdeena, sarrioena eta basa-huntzena, Bos/Bison.... Eneolitoan,hezitako espezieen kopurua% 41,1ekoa da (behitarrak, ahuntz--arditarrak eta txerria) baina, oraindik,ehizaren garrantzia (oreina, orkatza etasarrioa batez ere) handia da (I.BARANDIARAN: 1987).

Elikadura mota honen osagarri,landare-produktuez gain, uretako

zenbait animalia izan ohi ziren, nahizitsasokoak nahiz ibai edo erreketakoak.Itsas ertzeko zenbait bizilekutan itsaskieta muskuiluak garrantzia handia izanzuten, agian, ez horrenbeste bereekarpenagaz baizik eta egoitzetan utzizituzten hondarren bolumenagatik.Produktu honen ustiakuntza, batez eremuskuiluena, Solutre aldian hasi zennabarmentzen eta Azken Magdalenalditik (Urtiaga, Lumentxa, Ermittia...)aurrera hartuko du benetako garrantzia.Aktibitate hau Epipaleolitoan heldukoda maila gorenera, behintzat ezagutzenditugun aztarnak kontutan hartuz gero,baina ziur aski inoiz utziko ez denustiakuntza-mota bat da. Horrela, ez dahain arraroa Epipaleolitoko maila askoia maskortegi hutsak izatea (Santi-mamiñe, Santa Catalina...), baina ez daahaztu behar ondorengo kulturetan ereaktibitate honek bazuela nola-halakogarrantzia (Urtiaga, Ermittia, etab.-etako Eneolito eta Brontze-Arokomailetan), nahiz eta bere neurketa osozaila izan momentu hauetan ia biziosoa haitzuloetatik kanpo egitenzelako.

Denboran zehar aldaketa nabar-menak ezagutu ziren aktibitate (M.IMAZ: 1990) honen inguruan:

Littorina littorea-muskuiluak urhotzak behar izaten ditu (6º C bainogutxiagokoak) eta horregatik berepresentzia gutxitzen joango da Azilalditik aurrera, Neolitoan zeharodesagertuz. Haren ordez Monodontalineata espeziea zabalduko da.

Patella vulgata handia eta zakarradesagertu egingo da Azil aldirakoigaroaldian, gaur egungoaren antzekoa

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 53

zabalduz. Bestalde, Patella ulyssipo-nensis eta Patella intermediadesagertuko dira.

Aldaketa hauek neurri bateanklimarenaren ondorio dira, baina bestekasu batzutan gizakiaren presioaingurunean areagotzearen ondorio dira.Hau bi gertakizunen ondorio izangolitzateke, bata biztanleria ugarituzelako eta bestea itsas ertzekobizilekuetara gerturatzean gehiagotanjoango zirelako muskuiluak biltzera(giza presioa handitzean bilketarakotoki errazenak agortu egin bide ziren,leku aldapatsu edo zailagoetan zirenakbilduz).

Espezie desberdinen bizigu edohabitata ezagutuz gero jakin daitekenon egiten zen muskuilu-bilketa garaibakoitzean. Horrela Magdalen aldikomuskuilu-bilketa ur baretakoa zen,Patella vulgata handiak eta Littorinalittorea espezieak jasoz. Azil aldianberriz ur astinduetan Patella ulyssi-ponensis eta erdiastinduetan (Patellaintermedia eta Monodonta lineata)

Bestalde, aztarnategien kokapenakgizakiak biltzen zituen muskuilu--espezien hautaketara bultzatzen zituen.Egoitza batzutan garrantzi handiagoaedo bolumen handiagoa dute itsas-adarrean bildutako muskuiluek(Ostraeak) itsasoan hartutakoek(Patella) baino... Orokorki, muskui-luetan espezie bilduenak hauek ditugu:lapak (Patella), musilak (Mytilus),ostrak (Ostraea)... Kopuru handiena,normalki, lapena edo ostrena izaten da,baina ez da pentsatu behar hauen bero--ekarpen haragitik lortzen zena bainohandiagoa zenik, nahiz eta bolumena

ikusgarria izan zenbait kasutan,adibidez Santimamiñen. Aztarnategihonetan (T. DE ARANZADI, J. M. DEBARANDIARAN, E. EGUREN:1931), 1919an egindako neurketabatean konturatu ziren 5etik 1 harrizeta sutegi hondakinez osaturik zegoelaeta beste dena maskor desberdinez:1.163 ostra, 753 lapa, 131 txirla, 114magurio, 65 musilak, 42 Scrobicularia,5 Solen , 2 Anomya , Murex etaHalyotis bana...

Bi urte geroago, berriz ere,Santimamiñeko atakako aldaparenhasieran zegoen jalkina aztertuondoren, erdia maskorrek osatzenzutela ikusi zen eta beste erdia lurrak,harriek, hezurrek... Agertzen zirenespezieak horrela bana zitezkeen:11.174 kuskubiko edo bibalbio eta 405kuskubakarreko edo unibalbio.Lehenengo taldea espezie hauekosatzen zuten: 17.561 Ostrea, 4.088txirla -Tapes-, 426 Scrobicularia,177 musil -Mytilus-, 65 Solen, 16 Mya,5 Cardium, 3 Anomya, 2 Chlamys,Pecten eta Cytherea Chione bana,2 Pholas. Bigarrenekoak beste hau:154 Helix nemoralis, 105 lapa -Patella-, 68 magurio -Monodonta-,63 Balanus, 8 Murex, 3 Cyclostoma,2 Littorina obtusata, Littorina litoraliseta Turbo rugosus bana.

Ehorzketa- eta hileta-erritoak

1. Azil aldia eta Epipaleolitoa

Euskal Herrian ehorzketa- etahileta-erritoak ez ditugu ezagutzen, ezbait dira ugari garai hauetako hilotzenaztarnak, eta gainera ditugunen

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 54

ezaugarriak orokortzea ez bait litza-teke egokia izango, baina komenida ezagutzen ditugun neurriannola-halako zehaztasun batzu ematea.Bestalde, batzutan gerta litekeEpipaleolitoko giza-hezurrak agertuarren (Urtiagako Azil-mailanadibidez), ez izatea ehorzketa--erritualari buruzko daturik. Hutsunehori bete asmoz, geografikokiinguruko diren bi edo hirurenzertzelada batzu emango ditugu.

Los Azules haitzuloaren (Cangasde Onís, Asturias) atakatik metrobatera, hormaren kontra, Azil aldikohilotz bat aurkitu zen (J. A. FDEZ.TRESGUERRES: 1980). Ikertzailea-ren eritziz hobiratzea bertan biziziren garaian egina izan zitekeen,hilobia jan-hondarrez estaliabait zegoen neurri batean. Hilotzarenburua E-Mrantz, haitzuloarenkanpokaldera norabidetua zegoen;hobia, aldiz, Hrantz. Honen ezkerral-dera harkosko txikiak jarri zituzteneta lur eta harribilez egindakotumulu batez estali. Tumulutxoarengainean, hilotzaren oin aldean,badirudi harlauza batzu jarrizituztela.

Ehorzketa-erritoarekin nola-halakozerikusia zituzten elementuak,agian kasualitatearen ondorioz, aurkituziren: okre-mantxak hobi guztirazabalduak, orein-adar zatiak, arrankazizapal bat, suharrizko hainbat tresnaeta lanketa-hondakin, uharri edoerrekarriak gorriz eta beltzezmargoturik (batzutan bi mantxa izatendira), tumuluaren muturretan harri--metaketak beraien erdian suhautsarrasto batzurekin, etab.

Azil aldiko beste ehorzketa batzuhauek ditugu: Rochereuil, Grand--Brassac (Dordogne), bi Trou-Violet-en (Ariège), etab. Azken honetakobatek baditu Asturiasen ikusi dugu-narekin zenbait elementu parekagarri:harribil eta harkoskoz inguratutaegotea, hilobian okrea zabaldutaedukitzea, etab.

Hauen ondorengo beste ehorzketabatzu ezagutzen dira, Sauveterre- etaTardenois-kulturetakoak. Garaihauetako ehorzketek nola-halakosailkapena egiteko posibilitateaeskaintzen dute, baina kontutan izanbehar da kasu bakar batzu baino ezditugula eta oraingoz ez direla erritoorokor gisara hartu behar.

Harpe edo haitzuloetan, zuze-nenan lurrean ezarriz.

* Roc de Barbeau-n (Sauveterre--kulturakoa) hilotza ezkerralderaetzanda ezarri zuten, besoak bularondoan tolestatuta zituela, hankakbata bestearen ondoan, orpoakipurdialdea ikutuz, eta bizkar-hezurra piska bat okertuta, arkuforman, zuela.

* Cuzoul de Gramat-en (Tardenois--kulturakoa) hilotzak, lurreanezarririk (IE-HMrantz norabidetua),ez zuen egonera berezirik, bizkargainean, garezurra ezker alderazuela, aurpegia E-ra begira.Hilotzarekin edo ehorzketa--erritoarekin zerikusia zuten aztar-nak agertu ziren: itsas maskorrezeginda zeraman lepoko edo buru--apaingailua eta eskuetako bateanzuen hezurrezko zikaia.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 55

Aire zabalean Muge hilerria(Portugal) dugu adibide gisa... (J.ROCHE: 1972). Ikertzaile honekdioenez hau ezin da parekatu Tévieceta Höedic-ekoekin, baina badituzteikupuntu batzuk euren artean: hilotzakumegai-egoneran zeuden utzita, okreeta sua erabiltzen dira hileta-erritoetan,zerraldoari atua (suharrizko tresnarenbat adibidez) eta elikagaiak ezartzenzaizkio eskaintza gisara.

Bestalde, badirudi ez zegoelagorputzak norabide batean jartzekoaraua, nahiz eta nola-halako joera batsusmatu, hots, burua IEan eta oinakHMan jartzekoa.

Umeei dagokienean ikusi da ezdirela helduekin lurperatzen, baizikbeste esparru txiki batean, bizilekutikgertu, hondartzan zulatutako hobietan.Helduak zoruko berezko zuloguneetanuzten ziren, baina kasuren bateanbadirudi tokia zerbait prestaturikzegoela.

Hilobi "monumentalen" adibideTéviec eta Hoëdic-eko hilerriak ditugu.Biak oso antzekoak dira nahiz etadesberdintasun batzu ere izan.Ehorzketa-erritoek konplexutasunhandiagoa dute eta, agian, gizartearennola-halako hierarkizazioa edomailakatzea adieraziko dute.

* Téviec-en hilotzak hobietan(batzutan harlauzatxoz mugatuz)lurperatu zituzten. Bere gainean,elikagaiak, su erritualak eta tumulugisako harrizko eraikuntzak zituzten.Normalki, hildakoa eserita bezalalurperatzen zen (bat bakarra bizkargainean, bizkarra hormaren kontra

zuela) eta eskuak sarriago daudealdakan sabel gainean baino.Hilotzekin batera apaingailuak (itsasmaskorrezkoak), suharrizko tresnak(mikrolito geometrikoak, ijelkiukituak...), uharriak, etab. agertu ziren.Ehorzketa hauen ezaugarrietako batzuhauek dira:

** Hilotzei okrea ihintzatzenzitzaien.

** Hilobiak taldekakoak dira etabata bestearen ondorengoak,tokia egiten zaio hilotz berriariaurrekoaren hezurrak baztertuz.

** Hilotzak eta hilobiek ez dutenorabide sistematikorik etanormalki, lurraren gaineanzuzenean ezartzen ziren.

** Hilotzarekin ehorzketa-atua (betiizaten du trunkadura laprandunijelkiren bat) aurkitu ohi da.

Frantzia eta Belgikako Epipa-leolitoa aztertu dituenak (J. G.ROZOY: 1978) ehorzketetan gertaerahauek azpimarratzen ditu:

Hilotzen aztarnak isolatuak edobakarrak direnean beti (behin ezik)garezurra edo bere zatiak izaten dira.Dirudienez, hau hautaketa baten ondo-rio da, ez da hilotz osoa bertan utzi.

Hilobi isolatuek (gehienak haitzu-loetan agertzen dira), hilerrietakohilotzen atu eta ehorzketa-erritoberdinak eskaintzen dituzte. Ezau-garririk bereziena, Azil ondorengohilotz denak gizonezkoenak izatea(Montclus 5a ezik) dugu.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 56

Goi-Paleolitoan, ezagutzen ez zenelementu berri bat agertzen da:hilerria.

Hilobi bikoitzetan beti agertzen daumeren bat, agian helduaren hilotzarenlagunkide izan zedin hilduratua.

2. Neolitoa

Euskal Herriko Neolitoko ehorz-ketei buruz informazio gehiago dugu,baina dugun hutsunea dela eta ezdakigu ehorzketa-ohitura edo -erritualhori (kasu guztietan garai honenmomentu aurreratu bati lotuak)nola mihiztatzen den aurrekoekin(Epipaleolitokoekin). Hala eta guztizere bi ehorzketa-mota, tradiziodesberdinekoak izan daitezkeenak,bereiz daitezke: haitzuloetakoa etamonumentu megalitikoetakoa.

Haitzuloetan:

Marizulo haitzuloan (Urnieta,Gipuzkoa), 6 m.ko larruspearenbukaeraldera, harlauzatxoz antola-tutako zista edo ganbara baten barneangizaseme gazte baten eskeletoa, bereondoan ardi eta zakur bat zituela,aurkitu zen. Aztarna hauen data 5.285BPkoa da (M. LABORDE, J. M. DEBARANDIARAN, et alii: 1967).

Fuente Hoz (Anuzita, Araba)haitzuloko indusketak (A. BALDEON,et alii: 1983) hiru ehorzketa ager erazizituen. Hauekin hertsiki loturik ezzen industriarik jaso, baina bai gertuan,nahiz eta honen ezaugarriakorokorrean ostilamendu-eskaintzabezala ulertzen denarekin bat ez etorri.

Esango genuke haitzuloa mailahorretan mixtoa dela, hots, bizileku etaehorztoki bezala erabili dela. Bi datalortu dira: 5.240±110 eta 5.160±110BP.

Lurperaketa zaharrena EkialdetikMendebaldera norabidetuta aurkituzen, oin-adarrak tolestatuta zituela.Beste bi hilotzak, zuzenean, kareharrizantolatutako zoru harriztatu bateanezarri zituzten.

Padre Areso-harpea (Biguezal,Nafarroa) bizileku eta ehorzketetarakoerabili zen aldiberean bi momentudesberdinetan, Neolitoan (gukaipatuko duguna) eta Eneolitoan (MªA. BEGUIRISTAIN: 1986).

Bakarkako ehorzketa honetarakoarraultz formako hobi bat zulatu zuten,Epipaleolitoko mailara iritsiz.Hilotzari -emakumezkoarena (?)-umegai egoneran, bizkarra zoruarenkontra eta zangoak sabel ondoantolestatuta zituela lur-eman zitzaion.Aurpegia I.rantz begira zeukan,eskubiko besoa tolestatuta eta eskuaaurpegitik gertu, ezkerrekoa berrizsoinaren gainean tolestatuta eta eskuagiltzezur parean. Aturik zuenik ezdago esaterik, soilik zeramika zatirenbatzu eta, agian, Columbellae bat.Aipagarria da hilobiaren inguruanokre-arrastoak ere bazeudela.

Antzeko kasu gehiago egonzitezkeen beste haitzulo nagusibatzutan (Urtiaga, Santimamiñe,Lumentxan...), baina hauen erabilpenetengabe, iraunkor eta garrantzi-tsuagatik (nahiz ehorzketa-haitzulonahiz bizileku bezala) ezinezkoa izan

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 57

7.2. Irudia: Marizulo-haitzuloko(Urnieta) I. mailan aurkitu-tako Neolito garaikobakarkako ehorzketa (J. M.Barandiaranek dioenez).

7.1. Irudia: Padre Areso harpeko (Nafarroa) Neolitogaraiko bakarkako ehorzketa (Mª A.Beguistainek dioenez).

7.3. Irudia: Fuente Hozhaitzuloan (Araba) bereikertzailek ziotenez,ustez, hiru ehorzketa--momentu bereiz zitez-keen, bertan nabarmen-tzen zelarik bakarkako-ehorzketatik taldekorakoigarotzea. Hala eta guztizere, gure ustez, horizalantzan jartzea posibleizango litzateke mailadesberdin horiek gaine-zarriz gero ez bait dirabata bestearen gainean

ezartzen, bata bestearen ondoan baizik irudian ikus daitekeenez (garezur zuriak mailabatekoak lirateke, beltza bestekoa eta puntutxoz beteriko harri ingurua beste batekoa).Froga estrategikoak ahulak direnez aipaturiko hipotesia baieztatzeko, komenigarriaikusten dugu multzo bakoitzeko giza hezurren datazioak egitea. Irudiak A. Badeón etaalii-ren (1981) lanetik hartu dira, ondoren gainezartzeko.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 58

ohi da lurperaketa-errituala ezagutzea,giza hezurrak sakabanatuta egon ohibait dira. Aipatzekoak dira duela gutxiLos Canes (Asturias) haitzuloko bihobiz lur-emandako bi hilotzenaurkikuntza (P. ARIAS; C. PEREZ:1990).

Monumentu megalitikoetan:

Neolito garaiaren bukaera alderabeste ehorzketa-errito berri bat(Monumentu megalitikoetakoa),ordurarte hainbat tokitan berezia izanzen bakarkako lurperaketarekinhausten zuena, zabaltzen hasi zen.Denboran zehar ikerketen inter-pretazioak aldatzen joan dira berejatorria edo sorrera aztertzean. Horrela,garai bateko druida edo zelten erritoenondoriotzat izatetik, MediterranioarenEkialdetik Mendebalderantz zabal-dutako "kolonizazio megalitiko"bezala ulertzera heldu da. Hala etaguztiz ere, honen aurkako hipotesia erezabaldu zen, hau da MendebaldetikEkialderanzko bidea aipatzen zute-nena. Azkenik, aztarnategi hauenindusketen ugaltzeak eta datazio--sistema absolutuak (C14, termo-luminiszentzia...) izateak sorreraEkialdean ezartzen zuen hipotesiabaztertzera eraman du.

Ehorzketa-erritual honetan bielementu bereiz daitezke: lur-ematehonen inguruko mundu izpirituala etabere arkitekturaren ezaugarriak, hots,harri "handiz" antolatutako egitura bat(tumulu eta ganbaraz osatua) izatea.Erritualaren ezaugarrietako batzuk diratalde-lurperaketarako (bat bainogehiagori lur-ematen zaie esparruberberean) erabilia izatea eta ehorz-

ketak jarraikoak izatea (azken hilotzaktokia izan zezan aurrekoen hezurrakbaztertzen ziren). Bakarkako ehorz-ketatik taldekakorako igaroaldia noneta noiz eman zen, eta zerk eskatzenzuen monumentu hauen eraikuntzajakitea da arazoa.

Egungo joerak dioenez megalitis-moaren sorrera ez litzateke, agian,toki batean kokaturik egongo eta lekubat baino gehiagotan, independienteki,giza talde desberdinek momentubatean arazo berdinei emandakoerantzuna izango litzateke. Horrela,ikertzaile batzurentzat sarbidedunhilobia lehen aipatu ditugun azkentalde epipaleolitoko atlantiarrenasmakuntza izango litzateke. Gauregun, data zaharrenak Bretainian(Kercado 3.880±300 K.a.) lortutakoakdira, baina ia parekoak ere badaudePortugalen. Bestalde, giza taldeenarteko harremanak uste bainokonplexutasun handiagoa aurkeztendute eta ezin da pentsatu, lehen bezala,soilik alderdi bateranzko norantzakoeraginak zeudenik.

Gaur egun ditugun datuekin,badirudi Euskal Herriko megalitismoaez dela autoktonoa, bere sorrerarensustraiak gure lurraldetik kanpoaurkitzen bait dira. Gure hilerriekduten arkitekturan oinarrituz gero,mota hauek bereiz daitezke: trikuharrisoilak, sarbidedunak eta "galeriak edoigaroguak".

Errito honen erabilera uste bainozaharragoa dugu. Behintzat IV.milurtekoaren erdialdera (5.300 BP,gutxi gora-behera) eraikitzen hasiakdirela sumatzen da, eta badirudi

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 59

ehorzketa-errito honek, gutxienez,Antzinako Brontze-Aroa arte iraunzuela (1.500 urte), nahiz eta bere gorenmaila Eneolitoan izan.

Hileta-erritoei buruzko zehazta-sunik ia ez dugu, batez ere izan dutenberrerabilera luzeagatik, eta ondoriozhilotz berri bakoitzarentzat toki batprestatu behar izan zelako lehengoakalboratuz. Badirudi norabide zehatzbatean jartzen zituztela, edohorretarako joera zegoela (Eskal-mendin lau hilotz zeuden E.rantzkonorabidean, Aizkomendikoek buruaEkialdean eta oinak Mendebaldeanzituzten...), baina hori ez dago betifrogatzerik, eta agian soilik esandezakeguna hauxe da, hilotzakganbararen ardatz longitudinalarekikoparalelo (behintzat, trikuharri soiletan)joan bide zirela, norabide hau nahikoaldakorra izan bide zelarik monu-mentu batetik bestera. Hala eta guztizere baditugu daturen batzu erritualhoni buruzkoak eta sarritan aipatu izandirenak.

Kasu batzutan badirudi okrea(koloregai gorria) zabaltzen zelaganbaran zeuden hilotzen gainean,adibidez Olaberta, Aranzadi, Txabolade la Hechicera monumentuetan...Azken urteetan industu dugunZorroztarri-trikuharrian (Idiazabal--Segura) okre-zatiak eta burdin mearenpuska fazetatuak jaso ditugu, nonbaitigurtziz erabilitakoak, agian hilotzengainean zabalduko zuten hauts gorrialortzeko.

Badirudi, batzutan, eskaintzakegiten zitzaizkiela, edo hori pentsadaiteke agertu ohi diren animalien

hezur-zatiak interpretatzean (oreinaAusoki trikuharrian, arditarrak etabehitarrak Kurutzemendin, arrain--ornoa Gurpiden...)... Gogora dezagun,Marizuloko hilotz neolitikoa txakur etaardi batekin agertzen zela.

Kasuren batzutan su-arrastoak(ikatzak) aurkitu dira ganbarainguruan, horrela Portuzargaña E.,Intxusburu, Beotegiko Murkoa, IgartzaW... J. M. DE BARANDIARANenhitzetan (1953) su- eta argi-eskaintzakizan daitezke. Euskal Herrian egindiren azken indusketetan ez dahorrelako adibiderik ziurtatzerik izan,baina aipatzekoak dira hurbiltasu-nagatik Viguerako Collado PalomeroI-ean (Errioxa) (C. L. PEREZARRONDO; C. LOPEZ DE CALLE:1988) aurkitutako sutegiak, agian asmohorrekin egindakoak izango direlako.

Hala eta guztiz ere aipatzekoak diramonumentu batzuren azpikaldeanaurkitutako ikatz-zatiak, datazioaklortzeko erabili ohi ditugunak. Hauenpresentziak monumentua eraikitzenhasi aurretik bertako landaretzagarbitzeko asmoz egindako suteasalatzen duela pentsatzen dugu.

Hilotzak, orokorki, zuzenean,ganbara barneko lurraren gaineanezartzen ziren, baina batzutan espa-rruak zerbait prestaturik zeuden.Adibidez, Pozontarri trikuharriak etaObioneta S., Intxusburu, Aznabasterra,Sagastietako Lepoa. etab.ek harlauzahandi bat zuten zoruan, beste batzukberriz harlauzatxoz eratutako zoru bat(Ausokoi-trikuharrian). Kasurenbatean giza hezur-maila batharlauzatxoz estali izan da zoru bat

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 60

antolatuz bere gainean ehortzenjarraitzeko. Hori, Eskalmendi tumu-luan (Araba) gertatu zen, non hiruehorzketa-maila zeuden harlauzatxozosaturiko kapatxo batez banandurik.

Beste trikuharri batzutan sumatudugu hezurrak estali beharreanganbararen barnean sakabanatuzituztela, ziur aski hilotz berrientzattokia prestatzeko, adibidez hezurluzeak eta garezurrak ganbarakoharlauzen babesean edo inguruan jarriz(Larrarten, Campas de la Choza,Igaratza, Jentillarri, Alto de laChoza...). Adibidez, Gurpide S.monumentuan 30 garezur zeudenganbarako harlauzen ondoan.

Hemen, soilik garrantzitsuenakdiren bi trikuharri-mota aztertukoditugu: sarbidedun-hilobiak eta soilak.

Sarbidedun-hilobiak guztira hogeibat dira Euskal Herri osoan, batez ereArabako Lautadan (Aizkomendi,Sorginetxe?), Arabako Errioxan (S.Martín, Chabola de la Hechicera, ElSotillo...) Kuartango haranean(Gurpide, San Sebastián...).

Hortik kanpo, eta hauekin erabatloturik, Errioxan, Mesetako iparral-dean (Burgos, Valladolid, Salamanca...)ezagutzen dira. Azken batean, hauekgure sarbidedun hilobi eta Portu-galekoen arteko lotura baieztatzeabesterik ez dute egiten. Horrela,badirudi monumentu hauen arkitek-turaren sustraiak Portugalen daudelaeta, agian, baita erritualarenak ere,baina komeniko litzateke fenomenohonen inguruan ematen diren hiruelementu bereiztea (arkitektura-

-errituala-atua) bakoitzaren sustraiakindependenteki analizatzeko. Taldehonek elementu hauek ditu aman-komunean:

Denak sarbidedun hilobiak dira, batezik (Valladolideko El Miradero-tumulua).

Ehorzketa zaharrenak (gutxi gorabehera orain dela 5.300 urtekoak,azken Neolitokoak) antzeko tresneria,eta agian ehorzketa-errituala ere bai,aurkezten dute: suharrizko geo-metrikoak, arditarren hezurreanegindako leuntzaileak, kirtena ildozapaindurikoak (idolo deituak), zera-mika launak...

Erabilera honek kanpai-formakozeramikadun Eneolitorarte edoAntzinako Brontze-Arorarte iraungodu, nahiz eta monumentu bakoi-tzak bere erritmoak izan. Batzuk,Antzinako Eneolitoko aztarnakaurkezten dituzte (gezi-puntahostokarak, txortendunak...), bestebatzuk berriz industria modernoagoak(kanpai-formako zeramika, metal--aztarnak, txorten eta hegal garatudungezi-punta bilakatuak...), edo baita biedo hiru momentukoak (AzkenNeolitokoa, Eneolitoaren hasierakoaketa kanpai-formako zeramika eneo-litikoa) dituztenak ere baditugu.

Sarbidedun-hilobiek bi egituraizaten dituzte: ganbara (bere sarbi-dearekin) eta tumulua. Tumuluak bizati ondo berezituak estaltzen ditu:barnebidea eta, bere muturrean,monumentuaren erdialdean, harlauzaerregularrez antolatutako ganbara(poligonala, zirkularra...). Hasieran,

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 61

1

3

8. Irudia: Sarbidedun trikuharrietako oinplanoak. 1.- La Mina de Farangorteakoa(Artaxona), T. de Adresek dioenez. 2.- Chabola de la Hechicera (Elbillar). 3.- S.Martin (Biasteri) (2. eta 3. J. Mª Apellanizek dioenez).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 62

7

9. Irudia: Sarbidedun trikuharrietako lurperaketa zaharrentako ahuntz-arditarrentibia-hezurrean egindako idolo leuntzaileak. Azpimarragarria dalehenengoa emakume itxura duelako. 1tik 5erakoak S. MartinSarbidedun-trikuharrikoak dira (T. de Andresek dioenez), 6. Hego--Gurpidekoa eta 7. eta 8. Kurutzebidekoak (J.I. Vegasek dioenez).

6

8

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 63

dirudienez, hilotzak erdialdekoesparruan utzi bide zituzten eta horibetetzean barnebidea ere ehorz-ketetarako erabili zen.

Hilobi hauetako ganbarak ez duforma zehatza izaten, nahiz etagehienetan poligonala edo zirkularraizan. Bere eraikuntzarako erabilitakoharriak batzutan landuak izaten dira.Chabola de la Hechicera-sarbidedunhilobiko harlauzak erregularizatuta etapuntatuta zeuden, piska bat zizelatuta(harlauzek zizelak utzitako arrastoakdituzte).

Beste bi kasu oso bereziak,batzurentzat harlauza zulatudunsarbidedun hilobiak direnak, bestebatzurentzat berriz galeriak edoigaroguak, Artaxonako La Mina deFarangortea eta Portillo de Enerizditugu. Kronologiaz (berriagoakdirudite) eta jatorriz ez dute zerikusirikorain arte aipatutakoekin. Hauek,ganbara eta sarbidea banatzen dituela,zeharka edo transbersalki ezarritakoharlauza zulatu bat eta bere "estalkiaedo tapoia" (gizakiak hilotzalurperatzekoan bertatik igaro zitezenprestaturikoa) dituzte.

Hilobi-mota honen arkitekturabereziaren jatorria ez dago dirudienezPortugalen. Bestalde, badirudi kro-nologiaz ere berriagoak direla. G.DANIELen eritziz (1963) bere sorrerapenintsularen hegoaldean legoke etahortik S.O.M. (Seine-Oise-Marne)kulturara zabalduko bide zenLandetako Fargues trikuharriarenbitartez, eta ez Frantziako HEaldetik.J. MALUQUER DE MOTESek ere(1964) hegoaldean eta mendebaldean

ezartzen du hilobi-mota berezi honenjatorria eta bere eritziz harlauzazulatuen ideia eta berarekin igaroguedo galeria estalidunena NafarroakoPirinioan zehar zabalduko zenFrantziara. Bestalde, EkialdekoPirinioekin harremanak ikusten ditu"V" formako botoi prismatikoetan etaArrako igarogu estalidunen oin-planoan. 1974ean, hilobi hauen jatorriahegoaldean ikusten da eta ezmendebaldean. Azkenik, R.JOUSSEAUMEk (1985) Catalunyaeta Auderekin ikusten du lotura,Ekialdetik Mendebaleranzko noran-tzan, horrela penintsulako Hegoeki-aldera eta Portugalera iritsiz.

Bestalde, noizbehinka, sarbideduntrikuharrietan beste egitura batzu erebaditugu, errepikatzen ez direnak, etaziur aski momentu bateko beharreiemandako erantzunak direnak:

San Martin sarbidedun hilobiko (J.M. DE BARANDIARAN: 1971)tumuluan, bi harri iladaz osaturikohormatxo batek (150 cm. luze eta80 altukoa) sarbiderako "ataka"babesten zuen. Chabola de laHechicerako tumuluan (J. MªAPELLANIZ: 1978) iragazki formakohormatxo bat zegoen sarbidearenaurrean. Aizkomendikoak sarbideaharriztatuta zeukan (J. M. DEBARANDIARAN: 1966-68).

Trikuharri soilak dira monumentumegalitiko ugarienak, Euskal Herriosoan bostehundik gora. Hauetan erebi egitura bereiz daitezke: ganbara(forma desberdineko oinplanoduna,sarbiderik gabea) eta tumulua .Geografikoki lurralde osora zabaltzen

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 64

10.2. Irudia: Arabako trikuharri desberdinetako (Kurutzebide, Gurpide, Txabola de laHechicera eta San Martin-sarbidedun trikuharriko goiko maila) Eneolito etaAintzin-Brontzeko tresneria. (A. Cavak dioenez).

10.1. Irudia: San Martin-sarbideduntrikuharriko ganbarako azpikomailan jasotako geometrikoak (A,Cavak dioenez.).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 65

Ziñeko-Gurutzeko (Aralar) trikuharri soila. Ikus daiteke ganbara tumuluko harrizbabesturik (T. Aranzadik dioenez).

11. Irudia: Trikuharri soilen ganbara-oinplanoak: Millaldapa, Puzalo, Ardaitz, Debata-Arrauzu, Ziñeko-Gurutze, Armendia (J. Mª Apellánizek dioenez).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 66

den hilobi-mota da, ez dago mugatutaharan edo lurralde batera, baina halaeta guztiz ere, topografikoki hautaketanabarmena da, toki garaietan: mendi-lepoetan, bidegurutzetan, ur-mugaegiten duten mendilerroetan... Kasugehienetan kontzentrazioak edotrikuharritegiak eratzen dituzte mendi-zerretan zehar. Esan daiteke inoiz ezdirela aurkitzen behekaldean, betierdi eta goialdeetan baizik. Orainarte aipatu ditugunak ez bezala(sarbidedun-hilobiak), haran etalautadetan kokatzen dira, momentuzkonpon ezinezkoak diren arazoakplazaratuz (desberdintasunarenarrazoiak, jatorria, kronologia...).

Kronologia aldetik badirudi orainarte uste baino zaharragoak direla,behintzat azken aldi honetan lortuditugun datazioak egoki interpretatzenbaldin baditugu. Hauek diotenez,besteak bezain zaharrak (ikusTrikuaizti I eta Larrarte) izan daitezke,baina komeni da data gehiago izateasegurtasun handiagoz hitz egiteko.Hauetaz gainera hor dugu Trikuaizti II-monumentua (Beasain), datatzerikizan ez dena, baina bere atu edoostilamenduan oinarrituz kronologiaoso zaharra (IV. milurtekoarenamaieraldia) egotz diezaiokeguna.Antzinako ehorzketen atua geome-trikoek osatuko zuten, baina oraingozez dugu sarbidedun trikuharrietanbezala ahuntz-arditar hezurrezeginiko leuntzailerik ("idolotxoak").Ondorengo momentuak (Eneolitoarieta Antzinako Brontze-Aroari dagoz-kienak) oso ondo ordezkatuta daudegure monumentuetan, baina AntzinakoBrontze-Arotik aurrerantz gaur egunizugarrizko hutsunea dugu ehorzketako

hileta-erritualei dagokienean (BurdinAroko harrespilen erabilera arte).

Bestalde, oraingoz ez dugu daturikbere sorlekuaz. Batzuren eritziz gertaliteke hauen jatorria besteen berdinaizatea, eta hauek dituzten ezaugarriak(neurri txikiagoak baina ugariagoak)ingurune zehatz bati (menditsua...)egokitutako gizarte batek zituenbeharrei emandako erantzuna izatea.

Edozein trikuharri-motatan aurkidaitekeen egitura tumulua dugu. Hau,ganbara (eta bertarako sarbidea, baldinbadu) estali eta babesteko asmozegiten zuten erdiesfera itxurako harri--metaketa (batzutan tumulua edo"galgal" deitua) izaten da. Agian,funtzionalitateaz gain izango zituenbeste eginkizunen batzu ere, gauregungo gure ezagutzatik kanpogelditzen direnak (adibidez, ehorztokiamarkatzea, talde bakoitzari dagokionlurraldea eta ehorztokia mugatzea...).Honetarako erabiltzen ziren harriak,landugabeak sarritan, ardura handizjartzen ziren. Bestalde, monumentuhauetan egitura-mota desberdinak,nahiz horizontalean nahiz bertikalean,aurki daitezke.

Trikuharri-mota hauetako ganba-rako harlauzak, eta noski tumulukoakere bai, bertakoak dira. Orokorki, ezdago lehengai-garraiatze handirik (ezdistantziari dagokionean, baina baimugitu eta behar izan den harri--bolumenagatik), eta bertan ez baldinbadago lehengai-mota hori ez da urrutiizango. Gehienetan, tumuluko harriaketa ganbarako harlauzak motaberdinekoak izaten dira, baina kasubatzutan beste mota batekoa erabili ohi

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 67

Trikuaizti II-monumentu megalitikoko Neolito garaiko harrizko tresneria: Ijelkiak etageometrikoak.

12. Irudia: Trikuharri I-trikuharriko Eneolito eta Brontze garaiko gezi-puntak (hostokaraketa txorten eta hegaldunak).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 68

da, agian bertan ez delako harlauzaegokirik aurkitu. Horrela, batzutan(Aizkorritxo, Ausokoi...) hareharrizkoharlauzak erabili dira kareharriazegoen tokian, beste batean (TrikuaiztiI) kareharria basaltoa dagoenean...

Hemen ez gara sartuko ganbara--moten sailkapenen arazoarekin, hotsbere forma (karratu, trapezoidal...)edo kapazitatean oinarrituz egitendirenekin. Argi dagoena honako hauda, gizakiak monumentua eraiki-tzerakoan ez zituela eredu (norabidea,oinplanoa...) zeharo zehatzak, nahizeta joera nagusi batzu izan. Beharrek(lehengai ezak, mikrotopografiak...)mugatu bide zuten neurri batean,sortzen zihoazen arazoak gainditunahian erantzun desberdinak ematerabultzatuz.

Orokorki tumulua, ttonttor naturalbaten gainean eraikitzen da. Oinarrianezartzen diren harritzar eta harlauzakgainekaldean gero botako direnakbaino neurriz handiagoak izaten dira.Hauek, sarritan, lapranean edooblikuoki, erdialdera norabidetuta, etabata bestearekin mihiztatuta (arrain--ezkaten edo teilen gisara) jartzenziren aldapa zegoen tokian. Lan hauenhelburua monumentua lekutzen dentokia, gehienetan bertako ttonttor bat,ahal den neurrian azkar nibelatzea etasendotzea dela dirudi. Bertako zorualauna zen tokian harritzarrak etzandauzten ziren. Ondoren, bere gainean,erdiesfera formako harri-metaketaosatu arte, harri txiki-kapa bat botatzenzen. Eraikuntz egitura mota hauezagutzen da honako trikuharrisoiletan: Miruatza, Arrolamendi II,Trikuaizti I...

Tumulu-periferian, maiz, "zirkulu"bat osatuz (peristalito deitua), harrihandiak zutika ezartzen ziren,pilatutako harriak kanpokaldera eroriedo zabal ez zitezen. Hala eta guztiz,ez da beti erraz jakitea egitura horiosatzen duten harriak zeintzuk direnjakitea. Harri hauek ez dira beti-betizirkulu bat osatzera iristen eta, agian,soil-soilik beharra ikusten zuten tokieta kasuetan ezarri bide zituzten erahorretan. Trikuaizti I (Beasain)monumentuak dozena bat harrizeuzkan jarrita era horretara, aldapahandiena zegoen aldean. Beste kasubatzutan ia "cromlech" edo harrespilgisako egitura bat osatzera iristen dira.Pozontarrikoak 28 harlauza edo lekukozituen zutik, Eskatxabelek berriz 63.Beste adibide batzuk SagastietakoLepua, Iuskadi, Iragor... dira.

Zenbait arazo ukitu gabe uztendugu noski, hala hola nolakoa dentrikuharrien erabilera-erritmoa etahauen sakabanaketa mendizerretan,agertzen diren materialen jatorria,lurralde desberdineko trikuharri etahilobi-haitzuloetan lurperatzenzituzten giza taldeen ekonomia,gizartea, etab.. Gai hauek bestebaterako utziko ditugu, orduangaur egun baino datu gehiagoizango ditugulako itxaropenez.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 69

Datazioak

ABAUNTZ (Arraiz, Nafarroa).1.- Haitzuloa, egoitza. B4 maila.2.- 5.390±120 BP (I.-11.309). 3.- Erdi- edo Azken-Neolitoa.4.- Bibliografia: P. UTRILLA (1982).

1.- Haitzuloa, egoitza. C-mailaketa D-mailarekin duen ikupuntuan.2.- 6.910±450 BP (I.-11.537).3.- Antzin-Neolitoa (?).4.- Bibliografia: P. UTRILLA (1982).

1.- Haitzuloa, egoitza. D-maila.2.- 9.530±300 BP (Ly-1964).3.- "Aziloidea".4.- Bibliografia: P. UTRILLA (1982).

ARENAZA (Galdames, Bizkaia)1.- Haitzuloa, egoitza. III-maila.2.- 10.300±180 BP (CSIC).3.- Azken-Mesolitoa.4.- Bibliografia: J. Mª APELLANIZ; J. ALTUNA (1975).

1.- Harpea, egoitza. II-maila.2.- 9.600±180 BP.3.- Azken Mesolitoa.4.- Bibliografia: J. Mª APELLANIZ, J. ALTUNA (1986).

1.- Harpea, egoitza eta ehorzketak. IC-maila.2.- 5.965±195 BP (I.-195).3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: J. ALTUNA (1980).

BERROBERRIA (Urdax, Nafarroa).1.- Haitzuloa, egoitza. D-maila.2.- 11.750±410 BP (BM-2371).3.- Azil aldia.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1986, 1987).

1.- Haitzuloa, egoitza. D-mailaren azpikaldea.2.- 10.160±300 BP (BM-2370).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 70

3.- Azil aldia.4.- Bibliografia: I. BARAN-DIARAN (1986, 1987)

EKAIN (Deba, Gipuzkoa)1.- Haitzuloa, egoitza. IV-maila.2.- 9.460±185 BP (I.-9.239).3.- Azil aldia. 4.- Bibliografia: J. ALTUNA, J. Mª MERINO (1984).

Oharra: V eta III-maila datatuta daude, baina lortu ziren datak ez zirenonartu, zaharregiak zirelako: 12.750±250 (CSIC-171) eta 13.350±250BP (CSIC-172).

FUENTE HOZ (Anuzita, Araba)1.- Haitzuloa. I-maila. Ehorzketa-maila. 2.- 5.150±110 BP.3.- Azken-Neolitoa.4.- Bibliografia: A. BALDEON; L. ORTIZ (1984).

1.- Haitzuloa. I-maila. Ehorzketa-maila.2.- 5.240±110 BP3.- Azken-Neolitoa.4.- Bibliografia: A. BALDEON; L. ORTIZ (1984).

1.- Haitzuloa, egoitza.2.- 6.120±280 BP.3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: A. BALDEON; L. ORTIZ (1984).

1.- Haitzuloa, egoitza.2.- 7.840±130 BP.3.- Geometrikodun Epipaleolitoa.4.- Bibliografia: A. BALDEON; L. ORTIZ (1984).



UZTARO, 4 - 1992, 33-84 71

1.- Haitzuloa, egoitza.2.- 7.880±120 BP.3.- Geometrikogabeko Epipaleolitorako igaroaldia.4.- Bibliografia: A. BALDEON; L. ORTIZ (1984).

HERRIKO BARRA (Zarautz, Gipuzkoa)1.- Aire zabaleko aztarnategiaren azpikaldean lortua.2.- 5.800±110 BP (I.-15.351).3.- Aintzin-Neolitoa.4.- Bibliografia: J. ALTUNA, et alii (1989).

1.- Aire zabaleko aztarnategian lortua.2.- 5.810±170 (I.-15.352).3.- Aintzin-Neolitoa.4.- Bibliografia: J. ALTUNA, et alii (1989).

1.- Aire zabaleko aztarnategiaren gainekaldean lortua.2.- 5.730±110 BP (I.-15.350).3.- Aintzin Neolitoa.4.- Bibliografia: J. ALTUNA, et alii (1989).

1.- Aire zabaleko aztarnategiaren gainekaldeko padura-mailaren goialdeanlortua.

2.- 4.920±100 BP (I.-15.349).3.- Antzua arkeologikoki.4.- Bibliografia: J. ALTUNA, et alii (1989).

KURTZEBIDE (Letona, Araba)1.- Tumulu-trikuharria.2.- 4.445±95 BP.3.- Neolito-Eneolitoa.4.- Bibliografia: J. I. VEGAS (1981).

LA PEÑA (Nafarroa, Araba)1.- Harpea, egoitza. D-maila.2.- 7890±120 BP (BM.2363).3.- Geometrikodun Epipaleolitoa.4.- Bibliografia: A. CAVA; Mª A. BEGUIRISTAIN (1987).

LA RENKE (Santurde, Araba)1.- Aire zabaleko txabola egiturak. D-egitura.2.- 5.180±100 BP.3.- Neolitoa?.4.- Bibliografia: L. ORTIZ (1987)

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 72

Oharra. Beste data bat, aipaturiko horretatik oso urrun dagoena ere lortu zentoki berean: 4.600±100 BP. Horregatik, data hauek behin-behinekoakbezala hartu behar dira aztarnategiaren ikerketa osoa egin arte.

1.- Aire zabaleko txabola-egiturak. F-egitura.2.- 5.210±100 BP.3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: L. ORTIZ (1987).

LARRARTE (Beasain, Gipuzkoa)1.- Trikuharriaren azpiko ikatzekin lortua.2.- 5.810±290 BP (I.-14.781).3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: J. A. MUJIKA, A. ARMENDARIZ (1991). Data honek

zaharregia dirudi.

1.- Trikuharriaren azpiko ikatzekin lortua.2.- 5.070±140 BP (I.- 14.919).3.- Neolitoa. 4.- Bibliografia: J. A. MUJIKA, A. ARMENDARIZ (1991). Data honek besteak

baino egokiagoa dirudi, baina agian gerta liteke hau ere zaharregia izateaditugun materialentzat. Hala eta guztiz ere ez da erabat baztertzekoa azkendata hau.

LOS HUSOS (Elbillar, Araba)1.- IIIb-maila.2.- 4.730±110 BP (I.-5.949).3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: J. Mª APELLANIZ (1974).

LOS LLANOS (Kripan, Araba)1.- Sarbidedun trikuharria. Ganbararen barnean harriztatutako mailaren azpian.

Ehorzketa zaharrenei dagokien data.2.- 5.190 BP.3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: J. I. VEGAS (1987, 13).

1.- Sarbidedun trikuharria. Data sarbideko ehorzketa zaharrenei dagokie.2.- 4.650 BP (gutxi gorabehera).3.- Neo-Eneolitoa. 4.- Bibliografia: J. I. VEGAS (1986, 20).

MARIZULO (Urnieta, Gipuzkoa)1.- Haitzuloa. I-mailaren azpikaldeko ehorzketa.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 73

2.- 5.285±65 BP (GrN-5.992).3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: J. ALTUNA (1972, 187).

MOULIGNA (Bidart, Lapurdi)1.- Turbera.2.- 5.760±150 BP (Ly-882).3.- Neolitoa. Industria aztarna gutxi: pikotx asturiarrak, marruska horztuna,

alakabiko ukieradun segmentua eta lurrontziak.4.- Bibliografia: CL. CHAUCHAT (1974).

1.- Turbera.2.- 5.550±150 BP. 3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: CL. CHAUCHAT (1974).

1.- Turbera.2.- 5.100±130 BP.3.- Neolitoa. 4.- Bibliografia: F. OLFIELFD (1960), CL. CHAUCHAT (1974).

PEÑA LARGA (Kripan, Araba)1.- IV-mailaren goialdea.2.- 5.830±110 BP (I-14.909).3.- Neolito Kardiala.4.- Bibliografia: J. FERNANDEZ ERASO (1988, 103)

1.- IV-mailaren behealdea.2.- 6.150±230 BP.3.- Neolito Kardiala.4.- Bibliografia: J. FERNANDEZ ERASO (1988, 103)

PORTUGAIN (Urbasa, Nafarroa)1.- Harpea, egoitza.2.- 10.370±90 BP (GrN.14-97).3.- Azken-Paleolito edo Azil-aldia.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN, A. CAVA (1986).

SAN JUAN ANTE PORTAM LATINAM (Laguardia)1.- Megalitoa. Ehorzketak.2.- 5.070±150 BP.3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: F. ETXEBERRIA; J. I. VEGAS (1988).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 74

1.- Megalitoa. Ehorzketak.2.- 5.020±140 BP.3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: F. ETXEBERRIA; J. I. VEGAS (1988).

TARRERON (Veguilla, Santander)1.- Haitzuloa, egoitza. Bizkaiko mugatik hamar bat metrora. Data III mailakoa

da.2.- 5.780±120 BP (I-4.030). 3.- Azken-Mesolitoa.4.- Bibliografia: J. Mª APELLANIZ (1971).

TRIKUAIZTI I (Beasain, Gipuzkoa)1.- Trikuharriaren azpiko ikatzekin lortua.2.- 5.300±140 BP (I.-14.099).3.- Neolitoa.4.- Bibliografia: J. A. MUJIKA, A. ARMENDARIZ (1991).

URTIAGA (Deba, Gipuzkoa) 1.- Haitzuloa, egoitza. D-mailaren goialdea.2.- 10.280±190 BP (CSIC-64).3.- Lagina D mailaren goialdean hartu zen eta Magdalenaldikotzat hartu. Hala

eta guztiz ere, zenbait elementuk (elur-oreinaren desagertzeak, hezurlanduaren gutxitzeak eta harrizko tresneriak...) lagina hartu zen tokiaAzilaldikoa (eta noski data ere bai) izan ote daitekeen pentsatzeragaramatza.

4.- Bibliografia: K. MARIEZKURRENA (1979), J. A. MUJIKA (1983)...

1.- Haitzuloa, egoitza. C-maila.2.- 8.700±170 BP (CSIC-63).3.- Azil aldia.4.- Bibliografia: J. ALTUNA (1972).

ZATOYA (Abaurregaina, Nafarroa)1.- Haitzuloa, egoitza. II-mailaren goialdea.2.- 8.150±170 BP (Ly-1.398).3.- Azil-ondorena, Geometrikogabeko Epipaleolitoa.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1977).

1.- Haitzuloa, egoitza. II-mailaren azpikaldea.2.- 11.480±270 BP (Ly-1.399).3.- Azil aldia (Paleolitoaren azken aldia edo Epipaleolitoaren hasiera).4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1977).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 75

1.- Haitzuloa, egoitza. BIII-maila.2.- 11.760±270 BP (Ly-1.400).3.- Azil aldia.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1977).

1.- Haitzuloa, egoitza. II eta b3-maila.2.- 10.940 (Ly-1.458) baino zaharragoa.3.- Paleolitoaren azkenaldia.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1988).

1.- Haitzuloa, egoitza. II-maila.2.- 11.620±360 BP (Ly-1.599).3.- Paleolitoaren azkenaldia edo Epipaleolitoaren hasiera.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1988).

1.- Haitzuloa, egoitza. Ib-maila.2.- 8.260±550 BP (Ly-1.457).3.- Geometrikodun Epipaleolitoa.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1988).

1.- Haitzuloa, egoitza. Ib-maila.2.- 8.150±220 (Ly-1.398).3.- Geometrikodun Epipaleolitoa.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1988).

1.- Haitzuloa, egoitza. I-maila.2.- 6.320±280 BP (Ly. 1397).3.- Antzinako Neolitoa.4.- Bibliografia: I. BARANDIARAN (1988).

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 76

Bibliografia

ALTUNA, J.; Fauna de mamíferos de los Yacimientos Prehistóricos deGuipúzcoa. Munibe 24, 1-646, Donostia, 1972.

ALTUNA, J.; La faune des ongulés du Tardiglaciaire en Pays Basque et dans lereste de la Région Cantabrique. In: La Fin des Temps Glaciaires enEurope. Coll. Int. C.N.R.S. 271, 85-96, Paris, 1979.

ALTUNA, J.; Historia de la domesticación animal en el País Vasco desde susorígenes hasta la romanización. Munibe 32, 1- 163, Donostia, 1980 .

ALTUNA, J.; Arkeozoologi ikerketak Euskal Prehistorian. Euskal HerriarenHistoriaz II, 41-67, Euskal Herriko Unib., Bilbo, 1985.

ALTUNA, J.; Economías prehistóricas cazadoras y ganaderas en el PaísVasco y resto de la Región Cantábrica. R.I.E.V. 31, 609-627,Donostia, 1986.

ALTUNA, J.; La caza de herbívoros durante el paleolítico y Mesolítico del PaísVasco. Munibe 42, 229-240, Donostia, 1990.

ALTUNA, J.; MARIEZKURRENA, K.; Análisis arqueolzoológico de losMacromamíferos del yacimiento de Zatoya (Abaurrea Alta, Navarra).Trabajos de Arqueología Navarra. 237-265, Iruñea, 1989.

ALTUNA, J.; MARIEZKURRENA, K.; et alii, Carta Arqueológica deGuipúzcoa. Munibe 34, 1-242, Donostia, 1982.

ALTUNA, J.; MERINO, J. Mª; et alii, El yacimiento prehistórico de la cueva deEkain (Deba, Guipúzcoa). Eusko Ikask. eta Aranzadi Zientzi Elk.,1-351, Donostia, 1984.

ALTUNA, J.; EDESO, J. M; et alii, The Flandrian Transgression in the Bay ofZarautz (Basque Country, bay of Biscay). 2. Intern. Conference onGeomorph. Geomorphology&Geoecology. Abstracts of Posters andPapers (Frankfurt. Sept 3-9), Geoöko-Plus 1, Edit.: Otmar Seuffert,Darmstardt, 1989.

ALTUNA, J; CEARRETA, A.; et alii, El yacimiento de Herriko-Barra (Zarautz,País Vasco) y su relación con las transgresiones Holocenas(Argitaratzear). Actas de la 2ª Reunión del Cuaternario Ibérico.Madrid, 1989.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 77

ANDRES, T.; Los sepulcros megalíticos de Artajona. Príncipe de Viana 148-149, 403-422. Iruñea, 1977.

ANDRES, T.; Ritos funerarios de la Cuenca Media del Ebro: Neolítico yEneolítico. Berceo 97, 3-25, Logroño, 1979.

ANDRES, T.; El megalitismo en el Pirineo Occidental. Actas de la MesaRedonda sobre Megalitismo Peninsular 1984, 133-144, Madrid, 1986.

APELLANIZ, J. Mª; El Mesolítico de la cueva de Tarrerón y su datación por elC14. Munibe 23, 91-104. Donostia, 1971.

APELLANIZ, J. Mª; Corpus de materiales de las culturas prehistóricas concerámica de la población de cavernas del País Vasco. Munibereneranskina, 1-366. Donostia, 1973.

APELLANIZ, J. Mª; El Grupo de los Husos durante la Prehistoria concerámica. Est. de Arqueol. Alavesa 7, 1-409, Donostia, 1974.

APELLANIZ, J. Mª; El Grupo de Santimamiñe durante la Prehistoria concerámica. Munibe 27, 1-136, Donostia, 1975.

APELLANIZ, J. Mª; El campamento Mesolítico de pescadores de Kobeaga II(Ispaster). Noticiario Arqueol. Hispánico-Prehist. 4, 231-240.Madrid.

APELLANIZ, J. Mª; Euskal Herriko historiaurrea Neolitotik azken Brontze-arora arte. Euskal Herriaren Historiaz II, 107-125. Euskal HerrikoUnib. Bilbo, 1985.

APELLANIZ, J. Mª; FDEZ MEDRANO, D.; El sepuclro de galeríasegmentada de la Chabola de la Hechicera (Elvillar, Alava).Excavación y restauración. Est. de Arqueol. Alavesa 9, 141-224,Gasteiz, 1978.

ARANZADI, T.; BARANDIARAN, J. M.; EGUREN, E.; Exploraciones en laCaverna de Santimamiñe. Segunda Memoria: 1918 a 1922. Losniveles con cerámica y el conchero. Bizkaiko Aldundia. Bilbo, 1931.

ARIAS CABAL, P.; PEREZ SUAREZ C.; Las sepulturas de la cueva de LosCanes (Asturias) y la neolitización de la Región Cantábrica. Trabajosde Prehistoria 47, 39-62, Madrid, 1990.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 78

ARMENDARIZ, A.; El fenómeno funerario en la Prehistoria del País Vasco:Neolítico y Edad del Bronce. In: El Medio Físico y Humano en la Hªde Euskal-Herria, VI. Udako Ikastaroak, 97-109, E.H. Unib.,Donostia, 1987.

ARRIBAS, J. L.; El Magdaleniense Superior/Final en el País Vasco. Munibe42, 55-63, Donostia, 1990.

BAHN, R.G.; Le Neolithisation dans les Pyrenées Atlantiques et Centrales.Coll. Neolith. Ancien, 191-199, Montpellier, 1982.

BALDEON, A.; ORTIZ, L.; Asentamientos epipaleolíticos y neolíticos en lacuenca media del río Bayas (Alava). Arqueol. Espacial 3, 7-15,Teruel, 1984.

BALDEON, A.; BERGANZA, A.; GARCIA, E.; Estudio del yacimiento de ElMontico de Charratu (Albaina, Treviño). Est. de Arqueol. Alavesa 11,121-186, Gasteiz, 1983.

BALDEON, A.; GARCIA, E.; et alii, Excavaciones en el yacimiento de FuenteHoz (Anúcita, Alava). Est. de Arqueol. Alavesa 11, 7-67, Gasteiz,1983.

BARANDIARAN, J. M.; El hombre prehistórico en el País Vasco. Ekin,Buenos Aires, 1953.

BARANDIARAN, J. M.; Exploración de Aizkomendi (Dolmen de Eguilaz,Alava). Not. Arqueol. Hispánico X-XI eta XII, 97-109, Madrid, 1966-68.

BARANDIARAN, J. M.; Lehen Euskal Gizona, Lur. Donostia, 1972.

BARANDIARAN, J. M.; FDEZ MEDRANO, D.; Excavación del dolmen deSan Martín (Laguardia). Invest. Arqueol. en Alava 1957-1968. Bol.Sancho el Sabio 8, 147-173. Gasteiz, 1971.

BARANDIARAN, I.; El Paleomesolítico del Pirineo Occidental. Bases parauna sistematización tipológica del instrumental óseo paleolítico.Monografías arqueológicas 3, 544. Zaragoza, 1967.

BARANDIARAN, I.; El proceso de transición Epipaleolítico-Neolítico en lacueva de Zatoya. Príncipe de Viana, 146-147, 5-46, Iruñea, 1976.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 79

BARANDIARAN, I.; Los comienzos del Holoceno en la Prehistoria Vasca.Algunas reflexiones. Cuadernos de Sección. Antropol., Etnogr.,Prehist. eta Arkeol. 1, 237-258, Donostia, 1982.

BARANDIARAN, I.; Datación de C14 de la cueva de Zatoya. Trabajos deArqueología Navarra 3, 50. Iruñea.

BARANDIARAN, I.; Harri-landu adinaren bilakaera kulturala EuskalHerrian: Paleolito- eta Epipaleolito- (Mesolito) aroak. EuskalHerriaren Historiaz II, 67-107, Euskal Herriko Unib., Bilbo, 1985.

BARANDIARAN, I.; La Prehistoria de Navarra: Estado actual de los estudios.In: Primer Congreso General de Hª de Navarra. 63-88, Iruñea, 1987.

BARANDIARAN, I.; El Paleolítico terminal en la cueva de Alaiz (Navarra)Trabajos de Arqueol. Navarra 7, 11-24, Iruñea, 1988.

BARANDIARAN, I.; Historia General de Euskalerria. Prehistoria:Paleolítico. Encicl. General Ilustrada del País Vasco, 626 orr.Auñamendi arg. Bilbo.

BARANDIARAN, I.; CAVA, A.; Yacimiento de Portugain (Urbasa, Navarra).Informe preliminar sobre las campañas de excavación de 1984 y1985. Trabajos de Arqueol. Navarra 5, 7-18, Iruñea, 1986.

BARANDIARAN, I.; VALLESPí, E.; Prehistoria de Navarra. Nafarroako ForuAldundia, 1-241, Iruñea, 1980.

BARRIÉRE, C.; Les Civilisations Tardenoisiennes en Europe Occidentale.Bière arg.. Paris, 1956.

BASABE, J. M.; DE LA RUA C.; Euskal Herriko populazio prehistorikoareneta protohistorikoaren antropologia. Euskal Herriaren Historiaz II,153-187, Euskal Herriko Unib.. Bilbo, 1985.

BASABE, J. M.; BENNASSAR, I.; Estudio antropológico del yacimiento deFuente Hoz (Anúcita, Alava). Estudios de Arqueol. Alavesa 11, 77-119, Gasteiz, 1983.

BEGUIRISTAIN, Mª A.; Los yacimientos de habitación durante el neolítico yEdad del Bronce en el Alto Valle del Ebro. Trabajos de Arqueol.Navarra 3, 59-157, Iruñea, 1982.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 80

BEGUIRISTAIN, Mª A.; Nuevos datos sobre el ritual funerario durante elNeolítico y Edad del Bronce en Navarra. I Congreso de HistoriaGeneral de Navarra, Príncipe de Viana, 205-216, Iruñea, 1986.

BERGANZA, E.; El Epipaleolítico en el País Vasco. Munibe 42, 81-89,Donostia, 1990.

CASTAÑOS, P. Mª; Estudio de los macromamíferos de la cueva deSantimamiñe (Vizcaya). Kobie XIV, 235-318, Bilbo, 1984.

CASTAÑOS, P. Mª; Del cazador paleolítico al pastoreo y la ganadería.Evolución de los modelos de subsistencia de origen animal en laprehistoria del País Vasco. In: El Medio Físico y Humano en la Hª deEuskal-Herria. VI. Udako Ikastaroak, 39-55, Euskal Herriko Unib.,Donostia, 1987.

CATALAN, P.; Historia de la Agricultura. In: El Medio Físico y Humano en laHª de Euskal Herria. VI. Udako Ikastaroak, 111-133, Euskal HerrikoUnib.. Donostia, 1987.

CAVA, A.; La industria lítica de los niveles postazilienses de Santimamiñe(Vizcaya). Sautuola I, 53-73. Santander, 1975.

CAVA, A.; El depósito arqueológico de la cueva de Marizulo (Guipúzcoa).Munibe 30, 155-172, Donostia, 1978.

CAVA, A.; La industria lítica en los dólmenes del País Vasco meridional. Veleia1, 51-145, Gasteiz, 1984.

CAVA, A.; Un asentamiento neolítico en la Sierra de Urbasa: Urb. 11. Trabajosde Arqueol. Navarra 5, 5-72, Iruñea, 1986.

CAVA, A.; La industria lítica lítica de la prehistoria reciente en la cuenca delEbro. Museo de Zaragoza 5, 19-75, Zaragoza.

CAVA, A.; Ocupaciones de la Prehistoria reciente en Urbasa(Navarra).Trabajos de Arqueol. Navarra 7, 25-117, Iruñea, 1988.

CAVA, A.; Estado actual del conocimiento del Neolítico en el País VascoPeninsular. Veleia 5, 61-97. Gasteiz.

CAVA, A.; El Neolítico en el País Vasco Peninsular. II. Euskal Mundu-BiltzarraI, 83-99. Txertoa. Donostia.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 81

CAVA, A.; BEGUIRISTAIN, Mª A.; Cronología absoluta de la estratigrafíadel Abrigo de "la Peña". Veleia 4, 119-126, Gasteiz, 1987.

CIPRÉS, A.; GALILEA, F.; LOPEZ, F.; Dólmenes y túmulos de las sierras deGuibijo y Badaya. Planteamiento para su estudio a la vista de losúltimos descubrimientos. Est. de Arqueol. Alavesa 9, 65-125. Gasteiz,1978.

CHAUCHAT, CL.; Datations C14 concernant le site de Mouligna, Bidart(Pyrenées-Atlantiques). B.S.P.F. 71, 140. Paris, 1974.

DANIEL, G.; The collective tomb builders of Iberia: Indigens or colonist?. In:A. P. Bosch Gimpera. México, 1963 .

EGUREN, E.; La Prehistoria en Alava. 99-159. Bilbo, 1914.

ETXEBERRIA, F.; VEGAS, J. I.; ¿Agresividad social o guerra? durante elNeo-eneolítico en la cuenca media del Valle del Ebro, a propósito deSan Juan Ante Portam Latinam (Rioja Alavesa). Muniberen 6.Eranskina, 105-111. Donostia, 1988.

FERNANDEZ ERASO, J.; Las Culturas del Tardiglaciar en Vizcaya. EuskalHerriko Unib., 1-620. Gasteiz, 1985.

FERNANDEZ ERASO, J.; Cerámica cardial en la Rioja Alavesa. Veleia 5, 97-107. Gasteiz, 1988.

FERNANDEZ-TRESGUERRES, J. A.; El Aziliense en las Provincias deAsturias y Santander. Monog. del Centro de Invest. y Museo deAltamira. Santander, 1980.

GORROCHATEGUI, J.; YARRITU, Mª J.; El Complejo Cultural del NeolíticoFinal-Edad del Bronce en el País Vasco Cantábrico. Munibe 42, 107-123. Donostia, 1990.

IMAZ, M.; Estratigrafía de los moluscos marinos en los yacimientosprehistóricos vascos. Munibe 42, 269-274. Donostia, 1990.

LABORDE, M; BARANDIARAN J. M. DE; ATAURI, T.; ALTUNA, J.;Excavaciones en Marizulo (Urnieta). Munibe 19, 261-270, Donostia,1967.

LLANOS, A.; Carta Arqueológica de Alava 1. Inst. Alavés de Arqueología, 1-460. Gasteiz, 1987.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 82

MALUQUER DE MOTES, J.; Notas sobre la cultura megalítica Navarra.Príncipe de Viana 92-93, 93-147. Iruñea, 1963.

MALUQUER DE MOTES, J.;En torno a la cultura megalítica en la RiojaAlavesa. Est. de Arqueol. Alavesa 6, 83-90. Gasteiz, 1974 .

MARIEZKURRENA, K.; Dataciones de radiocarbono existentes para laprehistoria vasca. Munibe 31, 237-255. Donostia, 1979.

MARIEZKURRENA, K.; Fauna del yacimiento prehistórico de Fuente Hoz(Alava). Est. de Arqueol. Alavesa 11, 69-75. Gasteiz, 1983.

MARIEZKURRENA, K.; Caza y Domesticación durante el Neolítico y Edad delos Metales en el País Vasco. Munibe 42, 241-252. Donostia, 1990.

MARSAN, G.; Les industries du Tardiglaciaire des Pyrénées-Atlantiques et duGuipúzcoa. In: La Fin des Temps Glaciaires en Europe. Coll. Internat.C.N.R.S. 271 zb., 667-692. Paris, 1979.

MUJIKA, J. A.; Industria de hueso en la Prehistoria de Guipúzcoa. Munibe 35,451-631. Donostia, 1983.

MUJIKA, J. A.; Industria ósea en la Prehistoria. In: El Medio Físico yHumano en la Historia de Euskal Herria. 71-97, VI. Udako IkastaroakDonostian, Euskal Herriko Unib.. Donostia, 1987.

MUJIKA, J. A.; ARMENDARIZ, A.; Excavaciones en la estación megalíticade Murumendi (Beasain, Gipuzkoa). Munibe 43, 105-165. Donostia,1991.

MUJIKA, J. A.; PEÑALVER, X.; Notes sobre el megalitisme a Euskal Herria.Cota Zero 3, 13-25. Vic (Barcelona), 1987.

MUÑOZ, M.; Microlitismo geométrico en el PaísVasco. Cuadernos de Arqueol.de Deusto IV, 1-151. Bilbo, 1976.

MUÑOZ, M.; Urratxa III haitzuloa (Orozko. Bizkaia). In: Arkeoikuska 83, 52-54. Gasteiz, 1983.

PEÑALVA, CR.; El Paisaje vegetal cuaternario en el País Vasco a través de laPalinología. In: El Medio Físico y Humano en la Hª de Euskal-Herria, 25-39, VI Udako Ikastaroak, E. H. Unib., Donostia, 1987.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 83

PEREZ ARRONDO, C. L.; LOPEZ DE CALLE, C. ; Excavaciones en la zonamegalítica de Viguera (La Rioja). Collado Palomero I. Campañas de1986 y 1987. Cuad. Inv. Hª Brocar 14, 31-52. Logroño, 1988.

ROCHE, J.; Le Gisement Mésolithique de Moita Do Sebastiao (Muge,Portugal). Instituto de Alta Cultura. Lisboa, 1972.

ROZOY, J.-G.; Les Derniers Chasseurs. Bull. de la Soc. Archéol. Champenoise,Charleville, 1978.

UTRILLA, P.; El yacimiento de la cueva de Abauntz (Arraiz-Navarra). Trabajosde Arqueol. Navarra 3, 203-353. Iruñea, 1982.

VEGAS, J. I.; Túmulo-dolmen de Kurutzebide en Letona. Memoria deexcavación. Est. de Arqueol. Alavesa 10, 19-66. Gasteiz, 1981.

VIVANCO, J. J.; Orientación y tipología de las cámaras de los dólmenes demontaña y de valle. Est. de Arqueol. Alavesa 10, 67-144. Gasteiz,1981.

UZTARO, 4 - 1992, 33-84 84

PALEOLITO-ONDORENA METAL-ARORA ARTE EUSKAL HERRIAN · trikuharrietara eta historiaurreko azken...

Documents

Transcript of PALEOLITO-ONDORENA METAL-ARORA ARTE EUSKAL HERRIAN · trikuharrietara eta historiaurreko azken...