Parke naturalak

1

EUSKAL HERRIKOEUSKAL HERRIKOPARKE NATURALAK PARKE NATURALAK

FAUNA ETA FLORAFAUNA ETA FLORA

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARGOA

Egilea: Fernando Pedro Pérez

A.D.E.V.E.

Argitaratzailea: ADEVEArgazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Xanti Izagirre,Jon Uria, Kepa Zalakain. Diseiñua: Cristina Urionabarrenetxea.

Lehen argitaldia: 2006ko iraila ISBN: 84-96522-40-7 Legezko gordailua: BI-2469/06

Araba eta Bizkaia artean kokatutakoGorbeia mendi ezaugarria, erdialde-

an gure Autonomi Elkartea zeharkatu etaur kantauriar eta mediterraniarren bana-lerroa osatzen duen mendizerra-ardatze-an barne hartura dago.Gorbeiaren mendi-saihetsetatik, iparral-derantz, Bizkaiko Orozko eta Arratiaharanak eta, hegoalderantz, ArabakoUrcabustaiz, Zuya eta Zigoitia ikustendira.Espazio honek Gorbeia mazizoarenerliebe menditsuak barne hartzen ditu;hegoaldean, 600-700 metro ingurukokotatik aurrera eta iparraldean 400-600,metroko kota aldagarritik aurrera.Aipatutako mugak ingurune-kalitatearenaraberakoak dira. Altitude baxuenak

Ziorraga eta Areatza-Bilaroherrietan daude, 300 metroeskasekin.Gasteiz eta Bilbo lotzendituzten bi errepide nagusiekmazizo hau alboetatik muga-tzen dute. Bata Barazarmendatetik eta Arratia hara-netik jaisten da eta alboanautopista duen bestea,berriz, erdialdean Altubebaso garran-tzitsua zeharka-tzen du.Lurralde menditsu honenoinean herri ugari daude,besteak beste: Orozko,Areatza, Zeanuri, Gopegi,Murgia eta Baranbio.

INGURUNE FISIKOAEremu geografikoa

Gorbeiako Parke Naturala Bizkaia etaArabako lurralde historikoen arteandago. Ondoko mugak ditu: iparraldeanOrozkoko harana, ekialdean Arratiakoharana, hegoaldean Zuia eta Zigoitiakoharanak eta mendebaldean A-68 auto-pista eta Urkabustaizko harana. 20.016 hektarea hartzen ditu eta EuskalAutonomia Erkidegoko parke naturalikhandiena da.Eremua Gorbeia mendiaren inguruanegituratzen da, Kantauri etaMediterraneoko isurialdeen banalerroankokatzen den mendi hau eremu honeta-ko punturik garaiena da, 1.481 metroditu, eta bertatik hainbat sakan malkar-tsu sortzen dira, batik bat iparraldeko isu-

EUSKAL HERRIKO PARKE NATURALAK -Fauna eta Flora-

2

rialdean. Kotarik txikiena, berriz, Altubeibaiari dagokio, 320 metro.Gorbeiako Parke Naturalaren lurraldea

zortzi udalerrien jabetzakoa da. Zortziudalerri hauek ondoko azalera gainera-tzen dutee.

Klima

Gorbeiako Parke Naturalaren altuerakeraginda, mendiko giro tipikoa nagusi dabertan. Parkearen altuera Bizkaiko gol-kotik datozen haize hezeak gelditzendituen oztopo handia da eta, hori dela-eta, alde handia dago iparraldeko isurial-dearen, hezeagoa, eta hegoaldeko isu-rialdearen, lehor eta eguzkitsuagoa,artean.Prezipitazioak ugariak dira eta urtekohilabete guztietan gertatzen diren arren,udazkena eta negua dira urtarorik heze-enak. Orokorrean, iparraldeko isurialde-an prezipitazioak urtean 1.300 mm-tik

gorakoak dira eta 2.000 mm-tik gorakoakizan daitezke gailurren eremuan.Hegoaldeko isurialdean, berriz, prezipi-tazioak urtean 1.000 mm ingurukoakdira.

Urteko batez besteko tenperaturaBizkaiko haranetako 12.ºC-en eta zona-rik garaienetako 8.ºC-en artean dago.Azken zona hauetako prezipitazioakelur-prezipitazioak dira neguko hilabete-etan eta elurrak udaberriaren hasieraraarte irauten du bertan.

GeaBerezitasun geologikoak

Parkea, 140-65 milioi urte bitarteko kre-tazikoko harri sedimentarioen gaineanosatu da. Ibaiek garraiatu zituzten hare-arriak eta lutitak eta kostaldetik hurbilekodeltetan utzi; karearriak, ordea, arrezife-etan bizi ziren animalien kanpoko eske-letoez sortu ziren. Material horiek aro ter-

3

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

GORBEIAKO PARKE NATURALA

tziarioan tolestu ziren eta Bizkaiko anti-klinal handia osatu zuten. Horren Hego-Mendebaldeko aldea Gorbeia mendigu-nea da, hain zuzen.Urak geologia-egitura horretan izanduen eraginak paisaia karstiko ederrasortarazi du. Lurrazpian ere badago pai-saia hori: hala nola, leizeak, ibaiak eta500 bat kobazulo. Horietariko aipaga-rrienak Arabako Mairuelegorreta etaBizkaiko Otxarbide Izenekoak dira.Bestalde, hotzak borobildu egin dituharearrizko gailur batzuk, esaterakoGorbeia eta Oketa.Mazizoaren geologia euskal arkuarenhegoaldeko alpeko behe kretazeokomaterial guztien zeharkako sekzio batieta Arabako blokearen goi-kretazeokoserie karbonatuei dagokie. Gainerahainbat metaketa berri antzeman daitez-ke; metaketa hauek hedadura handiko-ak ez badira ere, oso anitzak dira.Harriak sedimentarioak dira eta osougariak dira hareharriak, margak, lutitaketa kararriak. Irtenune silizeoek gailurbiribilduak osatzen dituzte: Gorbeia,Berretin edo Oderiaga. Aitzitik, kararriekirtenune malkartsu eta nabarmenak osa-tzen dituzte, horma ia bertikalak nagusi-tuz: Itxina, Aldamin edo Lekanda. Kararrihauek haustura eta karstifikazio handiaazaltzen dutenez gero, akuifero interes-garri bihurtzen dira.

Ezaugarri fisiografikoak

Erliebe gogorren goialdeak, litologiarenarabera, kararri-edo lapiaz-haitzebakiekedo leunagoak eta biribilduagoak diren

tontor silizeoek (Arabako lurraldean)osatzen dituzte. Nolanahi ere, ibai etaerreka nagusiek urratutako sakan sako-nek zeharkatzen dute aipatutako inguruosoa. Erliebe zakar eta malkar-tsuenakgutxiago dagoen kararri arrezifalaridagozkio eta, prozesuaren intentsitatea-gatik, itxinaren paisaje karstikoa nabari-tzen da bereziki (Biotopo Babestua).Zenbait ibaibidek mazizo honen goialde-etan dute jatorria eta horietako batzukgarrantzitsuak dira Euskal Herriko ibai-sarean. Iparraldeko eta mendebaldekosakanak urratzen dituztenek (Arratia,Arnauri, Rekandi eta Altube ibaiak)Nerbioi eta Ibaizabal ibai kantauriarretanisurtzen dituzte urak eta hegoaldekoeketa ekialdekoek (Bayas, Ugalde,Subiualde edo Undebe), berriz, ibilbideluzeagoa dute eta Ebro ibaiaren bitartezmediterranioraino iristen dira. Gorbeiako gailurra, 1.482 metroko altitu-deaz, mazizo honetako eta Araba etaBizkaiko lurraldeetako punturik garaienaeta bien arteko muga da. Ondoko hauekere gailur aipagarriak ditugu: Aldamin(1.378 m), Lekanda (1.302), oderiaga(1.243) eta Berretin (1.226 m).Area natural honetan hostozabalenbasoak dira nagusi, baina sastrakak eta,neurri txikiagoan, larreak eta koniferoensail landatuak ere nahiko azalera han-dietan zabaltzen dira.Gorbeia Bizkaiko antiklinal handiarenhego edo hegomendebaldean dago.Espazio hau osatzen duten lurrakgehienbat Behe Kretazikokoak dira etalurzoru azidoak eta hareatsuak sortaraz-ten dituzten harearriez eta buztitez osa-


4

tuak dira bate ere.Serie hareatsu eta pelitiko horrekin tarte-katuta kararri arrecifalen banda batzukageri dira. Garrantzitsuena iparmende-balde-hegoekialde norabidean doa,Itxinatik Aldamitik igaroz, Subialdeko

sakaneraino. Kararri horiek paisaje kars-tikoa, irregularra eta gora-beheratsuaosatzen dute eta nabariena Itxina dugu.Hegomendebaldeko muturrean, Altubekobasoan, margen eta kararri hareatsuetansubstratuak azaltzen dira.

5

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Material koarernarioak (hegaletako kolu-bioiak, alubioiak, etab) dituzten lekuenartean, tamainagatik eta ustiapen inten-tsiboaren ondorioz jasandako eragina-gatik, Saldropoko zoikaztegia (Barazar)aipa daiteke.

PAISAIA

Gorbeiako mazizoa lehen mailako akzi-dente topografikoa da eta Arabako etaBizkaiko zati handi baten paisajearenerreferentzia bihurtzen da.

Gorbeiako Parke Naturalean bost paisaje-eremu handi bereizi dira

Hegoaldeko sakaneko mendi-maze-lak: mendi-erliebea, aldapa handi etaertainekoa baina bat-bateko ebakirikgabea, hondoan mehartuta bideratzendiren errekak dituzten ibilbide luzekosakanak osatzen dituzte.Landaretza naturala da, nagusiki, bainakonifero-sailak ere azaltzen dira.Hainbat ibairen urbazterretan haltzadiakluzatzen dira.

Hareharri gaineko gailur handiak:hareharri gaineko gailurrak, Nafakorta,Oderiaga, Gorbeia eta Berretingo goi-erliebe eta gailurrekin. Altuera 900metroen eta Gorbeiako gailurrak hartzendituen 1.481 metroen artean koka-tzenda.Landaretzari dagokionez, txilar, grami-neo garai eta iratzeak dituzten larre ire-kiko landak edo sastrakadi-landak diranagusi. Eremu honetan ez dago ia ubi-

derik, nahiz eta bertan iturburu txikiakugariak diren (iturburu hauetan finka-tzen dira, batzuetan, esfagnalak.Mazizoaren zentroan Gorbeia gaina edoGurutzea dago, gailur honek inguratzenduena bere menpe hartzeko modukoaltuera du. Oso zona erakargarria suer-tatzen da eskaintzen dituen bista pano-ramiko zabalak direla-eta. Multzo honek,hain zuzen ere, iradoki du ParkeNaturalaren anagrama.

Gailurretako zona karstikoak: mazizo-aren Bizkaiko aldean kokatzen direnzona hauen elementurik adierazgarrienaItxinako mazizoa da. Kararrizko zonahonek ia bertikalak diren hormak ditumugatzat eta bertan karstifikazio-proze-su ikusgarriak gertatu dira. Iparraldekomugan monolito bakan batzuk, Atxak,nabarmentzen dira.Zona karstiko honen gainerakoan erlie-bea ez da hain nabarmena: Arraba,Egiriñao eta Ipergorta. Bertan belardinatural alpinizatuak dira nagusi etabelardi hauetan artzainen kortak etapagadi txikiak tartekatzen dira. Hego-ekialderago Aldamin haitza dago (1.378m).

Hegoaldeko sakaneko mendi-maze-lak: erliebe malkartsuko zona honekaldapa handiak ditu eta kararri-gailurra-ren oinean sortzen diren sakanak labu-rrak eta sakonak dira eta Orozko etaArratiako haranetaraino heltzen dira.Konifero-sailak dira gehien ikusten denlandaretza, baina sakanen goi-aldeanbaso naturaleko gune txikiak eta sastra-


6

kadi-zona batzuk ere ikus daitezke.Altubeko pagadia: mazizoaren hego-mendebaldean kokatzen den zona hone-tan pagadi handi bat zabaltzen da. Zonahonetan iragaiten dira Altube ibaia eta

honen Oiardo ibaiadarra (ibaiadar honekur-jauzi berezi baten bitartez isurtzen dituurak haranean(. Altube ibaiarekiko para-lelo bideratzen diren A-68 autopistak, A-624 eskualde-errepideak eta trenbideak

7

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


eragin handia dute paisajean.

Baliabide hidrologikoak

Gorbeiak dituen ezaugarriengatik, erre-ka askoren sorlekua da eta, beraz, ber-tan jaiotzen diren uren ezaugarri fisikoaketa kimikoak garrantzi handikoak dirainguruko arroentzat. Ur korronte horieta-ko ba-tzuek, inguruko biztanleei hartunetxikien bitartez ura hornitzeaz gain,Gasteiz eta Bilboko ingurunea urez hor-nitzen duen sistemaren parte diren urte-gi handien arroetara drenatzen dute. Ezaugarri hauek direla medio, arretaberezia eskaini behar zaio Gorbeianhidrologiaren gaiari.Azaleko zein lurpeko urei dagokienez,Gorbeiako azalera bost arro nagusitanbana daiteke: Altube, Arratia, Baia,Zubialde eta Undebe. Zona karstikoakParkearen zati handi bat hartzen du(Parkearen azaleraren %15 inguru ira-gazkortasun handiko kararriek osatzendute), batez ere kararrizko harkaitz, lau-tada eta sakonune moduan.Behe-kretazeoko serie detritikoak (buz-tin eta hareharriak) nagusi diraGorbeiako litologian eta erraztu egitendute azaleko uraren zirkulazioa, oroko-rrean emari txiki baino etengabeko itur-buru ugariren bitartez.Gorbeiako ubideak luzera eta emari txi-

kikoak dira, Altube eta Baia ibaiak izanezik. Garrantzi naturalistiko handia dute,balio handiko ekosistemak eusten dituz-te-eta, bai eta garrantzi ekonomiko han-dia ere, ur-hornidurarako edo produkziohidroelektrikorako ur-hartune ugari

dituzte-eta. Gorbeiako ubideek oso nabarmenak ezdiren agorraldiak bizi dituzte udan etaudazkenaren zati handi batean eta garaihauetan ur-emariak behera egiten du.Plubiometriaren eta azalerako urarenzirkulazioaren arteko erlazioa euritehandi baten ondoren azaltzen diren itur-buru txiki, sorgune eta errekasto ugarianisladatzen da.Garrantzi handiko industria- eta hiri-isur-kinek eragindako arazorik gabe,Gorbeiako kutsadura-iturririk nagusie-nak, batetik, abeltzaintza-azpiegituretangertatzen diren animalia-metaketenondoriozkoak (mangada eta bainuon-tziak) eta, bestetik, jatorri antropikokohondakin solidoak eta likidoak dira. Gauregun, arazorik handienak eragiten dituz-ten guneak mendiko aterpeak ditugu,garai jakin ba-tzuetan jende asko biltzenbaita bertan eta, gainera, aterpeetaraibilgailuetan hurbiltzeko sarbide egokirikez baita. Honen ondorioz higadura-ara-zoak sor-tzen dira larreetan eta ez da ur-saneamenduko azpiegiturarik. Izan ere,Egiriñaoko aterpeak soilik du arazketa-rako depositu organikoa, dagoenekobetea.

ONDARE HISTORIKO KULTURALA

Gorbeiak Bizkaia aldean duen isurialde-an aurkitutako lehen aztarnategia UrratxaIII kobazuloa (Orozko) izan zen. Antza,hilobi moduan erabiltzen zen eta Goi-Paleolitoari omen dagokio. Kobazuloanaurkitu diren keramika sorta batzuek zeri-kusia dute lurperatze eta hildakoen oho-


historiko kulturala

8

rezko erritoekin. Orozkotikirten gabe, Atzgorriganemendian, Astapekatu koba-zuloa dugu, Historiaurrekohilobi-eremu gisara sailka-turik.Itxina mendigunean dago-en Superlegor kobazuloanGoi-Paleolitoko silex, kera-mika eta hezur hondarrakaurkitu dira.Arkeologia-ondarea abe-rastu egiten da mendigune-ko eta inguruetako monu-mentu megalitiko askore-kin; hortaz, Orozkon,Austergarmingo Arrie,Pagozarreta, Araneko Arrieeta Usengatxu Trikuharriaketa Gaztaña-zarreta etaAgarazaburu tumuluakditugu; eta Zeanurin,Errekatzuetako trikuharria

9

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Zastegiko kortako lehen artzainak izan ziren, hain segur,iruinarri hay Eneolito-Brontze Aroan eraiki zutenak.

eta Zastegiko trikuharri-tumulumonolitoa.Aipatzekoak dira, baita ere, San AdrianArgiñanokoa baselisza (Zeberio), SanLaurentzi Ozerimendikoa baseliza(Zeanuri), XI. Mendekoa, eta San JuanArzuagakoa baseliza, X. Mendekonekropolis baten gainean erakia.

Bestelako zona menditsuetan gerta-tzen den bezala, honako honen histo-riaurreko larreratzeiharduera monomen-tu megalitikoetan eta fincamenduetandago jasota:

* Trikuharriak: Usengatzu, pagozarreta,G2, G4 eta Errekatxuetako Atxa* Tumuluak: Gaztañazarreta, G1,Egalazaburu eta sastegiko landa.

Bizilekuak:

* Aire zabaleko guneak: Araneko Arrie;Argindegorta; G3, Arimekorta; Azero;Errekarte; Peña Gingia; I eta II; Gorbeia;Aldarro I eta II; Azkaray; Arkarai etaPuente Arlobi.

* Haitzulo naturaletan: Astapecatu;Motasabideko; Axpea; Moros (Hobi-hai-tzuloa); Mairuelegorreta I, III eta XI;Artzegi II eta III; Lazalday eta Legorras.* Aurkikuntza bakanak (silexak, aizko-rak batzuk, etab.): Upo,Mairuelegorreta, Gorbeia, Pagozuri,Berretin. Mairuelegorretako kobak: Erdiko kobaoso handia da (12 km.). Arabako espe-leologoek Gasteizko kale eta plazabatzuen izenak jarri zizkieten kobakogaleria eta gelei. Koba honetan aurkitu

ziren Gorbeian gizakien presentzia ziur-tatzen duten lehendabiziko datu fidaga-rriak. Erdiko Paleolitokoak dira, oraindela 50.000 urtekoak alegia. Herrialdekobeste koba batzuetan bezala, hemenere egon zen altxor ezkutu bat, bainakoba osoa ai-tzurrez zulatu bazuten ere,inork ez zuen aurkitu.

GORBEIAKO GURUTZEA

Gurutze famatu hau León XII. AitaSantuaren gomendio bati emandakoerantzuna da. Aita Santuak gomendatuzuen, hortaz, hainbat gurutze eraikitzeakristauen lurreetako gailur altuenetan,XX. Mendearen etorrera ospatzeko.Gurutze hau, 18 metroko luzerakoa,hemen eraikitako hirugarrena da. Lhena,33,33 metrokoa, 1901eko azaroaren12an bedeinkatu zuten. Denetara,65.000 pezeta balio izan zuen etaZorrozako Tailerrek egin zuten,arkitek-tua Castro de Zabala izan zelarik.Trenez eraman zuten Izarraraino eta idi-gurdi batez, geroago, Aiurdin ganean etaZaraten zehar, gailurreraino. Baina han-dik hilabetera, ekaitz gogor batek botazuen lurrera eta oinarritik sei metrorapuskatu zen. Bigarrena, bada, askozapalagoa (25 metrokoa), 1902ko urria-ren 1ean bedeinkatu zuten. Orduko hark1906ko ekainaren 26ª arte iraun zuen.Eta, azkenik, gaur egunekoa SerapioGoikoetxea Palacio barakaldotarrakegin zuen.Gurutzearen alboan orientazio-mahaibat ikusten dugu. Bertan 106 mendiazaltzen dira; horietako hurbilena


10

Aldamin da, kilometro erdira baitago,lerro zuzenaz; urrunekoak, ordea, ErdikoPiriniokoak dira, gutxi gorabehera 230kilometrotara baitaude. Lucio Laskariizan zen mahai horren susta-tzaile.Marrazkia, Puy de Dome-ko (Frantzia)

lantegi batean esmaltaturiko laba gaine-an egin zen. Mahai osoak 619,75 pezetabalio izan zuen. 1931. Urtean ipini zuten,Zeanuritik gailurrera mando batek era-man ondoren Muntaketa, ordea,Eleuterio Goikoetxeak egin zuen.

11

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Pagadi, harizti eta maiorana zabalza-balek estaltzen dituzte, tapiz baten

antzera, Gorbeiako aranak eta aldapak.Altubetik sartzen diren haize hezeekAltubeko pagadia gara arazi dute, nahizeta espezie horri egoki zaion altueratikbeherago egon. Pagadi aparta dugu,beraz, Altubekoa.Txilarren, otaloreen eta iratzeen koloremore, hori eta berdeek alaitu egiten dituz-te berreskuraketan dauden basoarenalde batzuk. Ibai ertzeetan, aldiz ur jariobortitzen enbatak geldi arazten dituztenhaltzak eta zumeak daude.Gorbeiako Parke Naturalaren landare-tzapotentziala hostozabalez osatutakobasoetan oinarritzen da. Pagadia 500-700 metrotik gora zabaltzen da. Altuerahonetatik behera, lur heze eta buztin-tsuetan haritz kanduduna da nagusi,hegoaldeko lur lehor, haretsu eta askee-tan, aldiz, ametza. Bestalde, kantaurikoartadiek, erkameztiek eta haritz kanduga-bez osatutako hariztiek eremu txikiakhartzen dituzte.Baldintza ekologiko zehatzak dituztengune jakin batzuetan «komunitate iraun-korrak» biltzen dira: haltzadiak etasahastiak, zohikaztegiak eta lur hezeak,gailurretako flora eta abar.Eremu honetako baliabideak antzinatikari dira biziki erabiltzen eta honek forma-zio potentzialak oso murriztea eragin dueta, ondorioz, gizakiak sortu eta manten-dutako formazioak edo etapa erregresi-boak ekarri ditu.Pagadia da gaur egun hedadura handie-na duen baso naturala. Altuben,Larreakortan, Itxinan eta Padrobason

pagadi handiak aurki ditzakegu. Ameztia da azalera handien hartzenduen bigarren baso naturala. Batez erehegoaldeko mendi-mazeletan eta,zehazki, Baia ibaiaren inguruan etaMuruaren iparraldean nagusi da. Haritz kandugabea malkar handikosakan silizeoetan aurkitzen da. Motahonetako hariztirik garrantzitsuenakTxaran (Erreserba Integrala osatzendute( eta Padrobasoko sakanean aurki-tzen dira.Haritz kandudunak degradatu samardauden baso txikiak osatzen ditu, oroko-rrean. Basorik garrantzitsuenak Altuben(Erreserba Integrala) eta Arbaizan daude.Haltzadi, erkamezti, kantauriko artadi,pinu gorriko pinudi eta urkidiek ez dutehedadura handirik.Baso hauek suntsitzeak espazio irekiaksortu ditu; zona silizeoetako espazioetantxilardiak eta otadiak dira nagusi eta lursakoneko kararriek hartzen dituzten zonairekiak larre alpinoaz daude estalita.Konifero-sailak dira hedadura handienaduten formazio antropogenoak. Askozere urriagoak dira baserrien inguruetakosega-belardiak eta bazka-belardiak.Bestetik, harkaitzetako, lapiazetako, lurhezeetako eta zonarik gabeko beste eko-sistema batzuetako landaretza ere ugariada Gorbeian.

FLORA

Gorbeiako Parke Naturalaren lurraldeaeskualde eurosiberiarrean dagoen arren,hegoaldetik sartzen diren korologia zir-kunborealaren eta eurosiberiarraren ele-


12

mentuetako askotarako lehen oztopoa da.Bestetik, oraindik ere zenbait elementumediterraniar erliktiko antzeman daiteke.Flora-mailako aberastasun hau areagotuegiten da Parkean aurkitzen direnKantauriko eta Pirinioetako goi-mendikoelementuekin eta zenbait espezie arrotz.Gorbeiako Parke Naturalean ez dagoberez elementu endemikorik, banaketa-eremu murritza duten landareak ingurukobeste mendi-sistema ba-tzuetan ere azal-tzen dira-eta.Gorbeian aurki ditzakegun landare basku-larrei dagokienez, ondokoa adieraz deza-kegu:23 espezie oso urriak dira Euskal Herrian;aurreko espezieetako 3k EuskalAutonomia Erkidegoan ezagutzen denkokapen bakarra Gorbeiako ParkeNaturalean dute, eta 17 espeziePirinioetako eta Kantauriko mendietakoendemismoak dira.Kare- eta silizeo-substratuen aniztasunak,

hezetasun handiak eta altuera handiakeraginda Gorbeiako aberastasun briologi-koa oso handia da. Landare-multzo hone-tan elementu zirkunborealak eta atlantiko-ak dira nagusi eta oso urriak dira medite-rraniarrak eta kosmopolitak. Katalogobriofitiko ezagunak 290 espezie bainogehiago biltzen ditu Gorbeian:* 58 espezie oso urriak dira EuskalHerrian. Hauetako 26 Euskal Herribarruan Gorbeian soilik ezagutzen dira.Hauetako 1 Iberiar Penintsula barruanGorbeian soilik ezagutzen da.Balio handiko espezieen babesak bat egi-ten du, inolako zalantzarik gabe, espeziehauen inguruneen kontserbazioarekin.Horrenbestez, ondoren oso urriak direnlandare-espezieak edo interes handiaduten espezieak ugarien diren inguruneakematen dira adi-tzera:* Harkaitzak, kararrizkoak zein silizeoak,harrietak eta zona karstikoak.* Megaforbio-zonak.

13

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Basoetako mingotsa.

* Lur hezeak.* Orein-larreak eta gailur silizeoetakolarreak.* Zohikaztegiak eta esfagnalak.* Txilardiak.* Ondo kontserbatutako baso naturalak.Mendiko florari dagokionez, GorbeiaEuskal Autonomi Elkarteko arearikgarrantzitsuenetakoa da. Jarraian ikusikoditugun interes korologikoko landareenkopuru handi bat leku ireki naturaletanbizi da: haitz-inguruneak, leku hezeakedo gailur silizeoetako larrediak. Espeziehorietako batzuk penintsulako iparraldeeta erdialdeko endemismoak dira etabaten bat mazizo honetan besterik ez daaurkitu gure lurraldearen barruan (esate-rako, Diphasiastrum alpinium etaRanunculus amplexicaulis): Anemonebaldensis, pavoniana subespeziea,Pulsatilla alpina, cantabrica subespeziea,Alchemilla sp. pl., Genista micrantha,Erodium glandulosum, Sagina saginoi-des, Herniaria latifolia, Sphagnum sp.pl.,Huperzia selago, Lycopodium clavatum,Equisetum hyemale, E. fluviatile,Botrychium lunaria, Gymnocarpiumdryopteris, Nigritella gabasiana,Polygonun bistorta, Ranunculus thora, R.aconitifolius, R. tripartitus, Berberis vulga-ris, Kernera saxatilis, Prunus lusitanica,Geranium sylvaticum, Hypericum richeri,burseri subespeziea, Androsace villosa,Viola pyrenaica; Epilobium duriaei, E.lanceolatum, E. collinum, Myrrhis odora-ta, Gentiana lutea, Tozzia alpina,Pedicularis tuberosa, Omalotheca sylva-tica, Adenostyles alliariae, Dorondicumgr. pardalianches carpetatum, Liliummartagon, Allium victorialis, Paris qua-

driofolia, Polygonatum verticillatum,P.odoratum, Festuca vivipara, Poa alpi-na, Hydrocotile vulgaris, Juncus squarro-sus, Catabrosa aquatica, Tynchosporaalba, Cicendia filiformis, Montia fontanasubespeziea, Chondrosperma, etab

FAUNA

Gorbeiako Parke Naturalean ornodunen174 espezie dago. (Arrainak (7), Anfi-bioak (12), Narrastiak (14); Hegaztiak(105) eta Ugaztunak (36).Fauna-multzo honek, batez ere, izaeraeurosiberiarra du eta, neurri txikiagoan,mediterraniarra; alabaina, faktore diber-tsifikatzailetzat mazizoaren zonarik altue-netan biltzen diren mendi-izaerakofauna-elementuak eta harkaitzekinlotzen diren hainbat espezie ditugu.Kontserbazioaren lege-egoerari dago-kionez, Gorbeian aurki ditzakegunespezie gehienak babes-erregimenenbaten pean daude. Europako Batasu-naren mailan, 23 espezie hegaztieiburuzko arteztarauaren babespean dagoeta 22 espezie habitatei buruzko artezta-rauaren babespean. Bestalde, baso-fau-naren erabilera kontrolatzeko eta baso-fauna babesteko sistemak ezartzendituzten nazioarteko hainbat hitzarmenere aplika daiteke gure eremuan.Honela, Gorbeiako 142 espezie Bernakohitzarmenaren babespean dago, 28hegazti-espezie Bonngo hitzarmenarenbabespean eta beste 17 espezie Was-hingtongo hitzarmenaren babespean(CITES erregelamendua).Gorbeiako Parke Naturalaren barruanondoko eremuak hartu dira fauna-interes


14

handiko eremutzat:* Hostozabalen basoak.* Altube eta Lamiojiko lur hezeak.* Hegoaldeko sakanak eta ibaiak.* Gorbeiako urtegiak.

* Landak eta hegoaldeko isurialdekoespazio irekiak. * Itxina - Aldamin -Arraba. * Saldropoko lur hezea.

15

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Gibel-belarrarena.

Otsababa arra

Belatz handia. Ur zozoa.

Uhandre alpetarra.

Piulsatila vulgaris.

Urkiolako Parke Naturalaren deklara-zioa Naturguneen eta Basa-flora eta

Faunaren Artapenerako martxoaren27ko 4/1989 Legeak eratzen duen mar-koaren barruan gauzatu zen, eta dekla-razio horren bitartez babes araubideazhornitu zen parke naturala.Eusko Jaurlaritzak, Nekazaritza etaArrantza Sailak eskaturik, UrkiolakoParke Naturala deklaratu zuen 1990ekourtarrilaren 4ko Euskal HerrikoAgintaritzaren Aldizkarian argitaratu zenabenduaren 29ko 275/1989 Dekretuarenbidez.Geroago, Eusko Jaurlaritzak,Nekazaritza eta Arrantza Sailak eskatu-rik, Urkiolako Natur BaliabideenAntolamendurako Plana onetsi zuen102/1994 Dekretuaren bidez; horrela,Urkiolako Parke Naturaleko natur baliabi-deen plangintza eta kudeaketarako tres-na eratu zen, Naturguneen eta Basa-

flora eta FaunarenArtapenerako 4/1989Legean eta Euskal HerrikoNatura Babesteko 16/1994Legean aurrikusitakoaridagokionez.

INGURUNE FISIKOAMarko geografikoa eta

aztertze-eremua

Urkiolako Parke NaturalaAraba eta Bizkaiko lurraldehistorikoen ekialdekomugan dago. Aramotzekomendizerrak, Durangaldekomendiek eta Arangioko

mendizerrak osatzen dute, guztiak isu-rialde atlantiarra eta mediterraniarrabanatzen dituen lerroko mendiak.Bere zabalera 5.958,3 ha-koa da etaperimetroa 83,8 km-koa. Bi punturenarteko gehinezko tartea 20,5 km-koa da,iparmendebaldeko mugatik (Aramotz)hegoekialdeko mugara (Tellamendi)dagoen tartea, alegia.Gehienezko altuera Anbotokoa da -1.330m- eta gutxienezkoa Zallobentakoa -240m-, baina lurralde gehiena 600 metrotikgora dago.Ingurune hori balio handikoa da, natura,

kultura eta ikuspegien aldetik, eta EuskalHerriko ekosistemarik bereizgarrienetari-kotzat har daiteke.Urkiola artzainleku eta basogune izan dabetidanik; aldean ez dago aipatzekoherririk, S. Antonio Saindutegia eta alda-meneko ostatu eta jatetxeak izan ezik.Urkiolako parke naturaleko lurrak zortzi


16

udalerrirenak dira. Azalera honelabanatzen da:Espazioak, oro har, mazi-zo honen kararrierliebeak biltzen ditueta aipatutako zonen azpitik kokatutakomendi-hegalak orokorrean babes-areahorretatik kanpo geratzen dira.Mugaketaren altitudea oso aldakorrada, Mañaria, Artaun edo Arrazolaren

inguruko 300 metroetatik hasi etaUrkiolako mendatearen eta Aramaioharanaren 700 edo 750 metroetara iritsiarte.Ur kantauriar eta mediterraniarrenbanalerroan barne hartutako mendihauetatik Bizkaiko Atxondo, Arratia etaOtxandio haranen paisajea eta Araban

17

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

URKIOLAKO PARKE NATURALA

kokatutako Aramaiokoa ikus daitezke.Herrigune ugari kokatzen dira ingurue-tan, batzuk industrialak eta garrantzi-tsuak, hala nola: Dima, Lemoa,Durango, Apatamonaste-io, Otxandioeta Ibarra.Arratia eta Ibaizabal ibaien arroek areanatural hau mugatzen dute.

Klima

Klimari dagokionez, Urkiolako parkenaturala, isurialde biak banatzen dituz-ten mendien lerroan kokaturik, Bizkaikoklima atlantiar ekialdekotik Araba gehie-neko klima mediterraniar kontinentalerabitartekoa da. Aldaketa hori ez da bapa-tean gauzatzen, apurka-apurka baizik.Mendiek pantaila klimatikoa osatzendute, prezipitazioak areagotuz etahodeiak ugalduz.Hala neguan nola udan tenperaturak

epelak dira, itsasoaren eraginak goza-tuak. Urteko batez-besteko tenperatura11 ºC ingurukoa da; gehienezko tenpe-raturen batez-bestekoa 15,5 ºC-koa daeta gutxienezkoena 7 ºC-koa.Euri-legeari dagokionez, urteko batez-besteko prezipitazioa 1.500 mm-koa da,eta maila plubiometrikorik gorena urtarri-lean izan ohi da. Nahiz eta urteko hila-bete guztietan euria egiten duen, udasasoian euri-egun gutxi izan ohi da etahegoaldeko isurialdea aridoago egon ohida iparraldekoa baino.Ozeano atlantiarretik datozen aire hezemultzoak NW norabidea duten haizeekbultzatuak heltzen dira kostaldeetara.Euskal Herriko mendiek

Kantauri eta Pirineoetako mendilerroenaldean goiera txikia dutenez gero, hai-zaldi hezeek erraz sartzeko bidea aurki-tzen dute zonan. Horregatik, zona osoanklima atlantiarreko eragina duten eurieknagusitzen direla esan daiteke.Tenperatura alorrean gertatzen denbezala, eurien kopurua ere ezberdinaizaten da goieraren arabera eta goigaraietan ugaritu egiten dira euri-isurke-tak, era aldakorra dutela baldin badaere, orografia, haizeen erregimena etab.bezalako faktoreen arabera.Ageriko egin behar da, bestalde,Parkeko eremurik garaienetan naharoakizaten direla neguko elurtea.

Gea

Inguru honetako materialak, gehien bat,buztinak, harearriak eta kararriak dira.Guztiak Behe-Kretazikokoak dira,Koaternarioko estaldurak izan ezik, etaserie bakoitza maila kronologiko batidagokio.Mendilerro nagusienak ia ehun metrokolodiera duten kararrizko multzo handiezosatuta daude. Beran ugariak dira doli-nak eta haitzuloak, kararria disolbatzea-ren ondorioz sortutakoak.Koaternarioko estaldurak lodiera txikiko

sedimentuak dira eta honako lekuetanazaltzen dira: zoru elubialak, mendi-hegaleko higakinak, erreken garraiake-tak; eta zohikaztegiak, lohiuneak etabuztin-lurrak.Parkea Bizkaiko antiklinorioaren barruandago eta bertako haustura nabarmene-na Urkiolako faila da. Faila hau grabitate


18

erakoa da eta alderik alde zeharkatzendu eremua, Anboto eta Aramotz mendi-zerrak hegomendebaletik inguratuz.

Sarrerak

Parkea sartzeko bide naturalaUrkiolako mendatean zehar doa,Durangotik Gasteizera doan Bi-623

eskualde-errepidea hartuta, beraz.Urkiola ganean informazio eta interpre-tazio gunea dago. Toki-Alai izenekoa,eta zenbait ostatu ere bai. Atseden-egun lasaia izan nahi duenak atseden-leku batzuk ditu Urkiolako santutegia-ren inguruan: bata Saibierrekan, B-623errepidearen albo bietan, Urkiola etaOtxandio artean; eta besteak

19

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Neverakoak dira, Mugarra harkaitzareninguruetan, sarbidea Durangotik duelaSan Rokeburuan zehar. Parketik kanpoere baditugu Zumeltzako atsedenlekua,Dimako mendatean, eta PrezazelaikoaOtxandion

Paisaia

Urkiolako paisaia oso eraldatuta dagoantzinatik gizakiak erabili eta itxuraldatuduelako. Hala eta guztiz ere, oso paisaiaaberatsa da, eta, Euskal Herriaren ere-muan, kalitate handikotzat jodaiteke.Paisaia aldetik, multzo nabarme-nena Parkeko kararrizko mendizerrekosatzen dute. Haitz-multzo bikain hauekoso malkartsuak eta ertz zorrotzekoakdira. Parkea HE-IM ardatzean zeharka-tzen dute eta kontraste handia sortzendute gainerako paisaien artean.Gailur hauetako behealdean hainbatbaso-mota daude: artadi ilunak, pagaditrinkoak eta sail landatu handiak. Honekdibertsitatea eta aberastasuna ematendio paisaiari.Zelai karstikoek ere paisaia aberatsadute. Han-hemenkako elementu zatiezberdinek (sastrakadiak, larreak, har-kaiztegiak, pagadiak eta pinudiak)mosaiko moduko paisaia eratzen dute.Gainera, landareen eiteak balio estetikoberezia du topografiari bereziki moldatu-tako formak agertzen dituztelako.Haranetan sail landatuak daude batezere, tarteka hostozabalen basotxoren batedo beste badago ere. Alde hauetan pai-saia artifizialagoa da, adibidez, formageometriko ugari ikusten direlako jabe-tzaren banaketa dela eta. Nolanahi ere,

zonalde hauek kolore berdea urte osoangordetzen dutenez gero, halako xarmabat badute jende-mota baten ikuspegitik.Paisaia gehien eraldatu duten faktoreakazpiegiturazkoak dira. Aipagarrienak bidira: Santutegi ingurua I-H norabideanzeharkatzen duen goi-tentsioko kablea;BI-623 errepidea, norabide bereanParkea erdialdetik zeharkatzen duenerrepidea, trafiko handia duena. Hauetazgain, harrobiek zenbait tokitan eragitenduten inpaktua ere nabarmentzekoa da.

FLORA

Urkiolako Parke Naturaleko florarenbehin-behineko katalogoan 660 taxonjaso dira.Horien artetik 156 bereziki interesgarriakdira : Arraroak (100); Arraro lokalizatuak(12); oso arraroak (35) eta Endemikoak(12).Endemismoaren kontzeptuak lurraldegeografiko zehatz baten erreferentziabehar du ezinbestean. Berez, Parkeanez dago espezie endemikorik, hau da,Parkeaz beste inon bizi ez den espezie-rik. Hemen endemikotzat jotzen ditugu-nak Kornisa Kantabriarrean etaPenintsulako iparraldeko mendietanbaino ez dira aurkitzen.Urkiolako flora interesgarriena gordetzenduten inguruneak aztertuz gero, ondoriohauek ateratzen dira:* Oso arraroak diren espezie gehienakharkaiztegietan bizi dira (%41), batik batarrakala eta pitzaduretako inguruneetaneta laiotzean. Hostozabalen basoetanespezie oso arraroen %24a dago, batezere artadi kantauriarretan. Zohikaztegi hezeek, azalera txikia izanarren, oso arraroen kopuru handi bat


20

gordetzen dute (%22), eta horregatik,Parkeko ingurune baliotsuenak dira. * Espezie arraro lokalizatuentzat (AL) har-kaiztegiak dira ingurune egokienak eta

bertan ikusten dira sarrien. Hortik kanpo,larre menditarretan ere kategoria horreta-ko bi espezie bizi dira.* Espezie arraroak (A) edozein ingurune-

21

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


tan eta kopuru berdintsuan agertzendira: harkaiztegietan (37), hostozabalenbaso naturaletan (32), larre-sastrakadie-tan (32) eta zohikaztegi hezeetan (25).Harkaiztegietan, balio floristiko handienaduten habitatak honako tokiak dira: arra-kalak eta pitzadurak, labarretako behe-aldeak, eta goialdeetako zenbait laiotzu-ne. Bestalde, hostozabalen basoetan(baso mistoak, pagadiak eta artadi kan-tauriarrak) kategoria honetako flora uga-riena bizi da.Larre-sastrakadietan, flora berezienalarre harritsuetan dago eta, ondoren,larre menditarretan. Edonola ere, berrirogogoratu behar da zohikaztegi hezeenbalioa, txikiak izanik ere Urkiolako espe-zie arraroen %21 gordetzen dute eta.* Espezie endemikoetan (E) ere harkaiz-tegietako taxonen espezializazioa (9)ikusten da, batez ere laiotzean; horieta-ko hiruk bakarrik dute arraroen katego-ria. Gainontzeko endemismoak larre-sastrakadietan agertzen dira: bi espezietxilardi kaltzikoletan, eta beste bat subs-tratu azidoetako sastrakadietan eta basomeatzetan.Anboto mendiaren oineko iturburuetaneta Urkiolamendiren hegomendebalde-ko isurialdean flora interesgarria dutenzoikatz-gune txikiak azaltzen dira.Parke Natural honek barne hartzendituen eta jarraian ikusiko ditugun inte-res korologikoko landare gehienak haitz-inguruneetan, harkaiztegietako pitzadu-ra eta zapaldetan, arrailadura karstikoe-tan, legardietan, etab. etan kokatzendira. Horietako batzuk zoikaztegi txikieilotutako iturburuen inguruneetan bizidira.* Banaketa-area Penintsulako iparraldeaedo lurralde ez asko zabalagoa dutenendemismoak: banaketa orokorrekoak

ez dira aipatzen: Anemone baldensis,pavoniana subespeziea, Aquilegia pyre-naica, Fritillaria pyrenaica, Narcissusvarduliensis.* Interes nabaria duten bestelako espe-zieak: Huperzia selago, Polystichum lon-chitis, Gymnocarpium robertianum,Rumex scutatus, Minuartia verna, Silenesaxifraga, Gypsophila repens,Ranunculus thora, Ranunculus triparti-tus, Arabis turrita, Alyssum montanum...

FAUNAUrkiolako Parke Naturaleko ornodunespezieak, kiropteroak kenduz gero, 131dira: Arrainak (4), Anfibioak (7), Narraztiak(10), Hegaztiak (73), eta Ugaztunak(37)Urkiolako faunan nagusi dira espezieeurosiberiarrak(%83tik gora), jatorrizko-ak edo barreiadura bitartez iritsitakoak.Badira ere mediterraniarrak (%13), etio-piar-ekialdekoak (%0,8) eta kosmopoli-tak (%2,5).Urkiolako espezie asko babestutadaude hainbat legeriatan. Estatu mai-lan, "Arriskuan dauden EspezieenKatalogoan" Urkiolako hirurogeitahamalau espezie daude; hiru arrantza-tzekoak dira eta hamabi ehizatzekoak.Europako Elkarteko legeriak, HegaztienArteztarauaren bidez, Parkeko 19 espe-zie babesten ditu eta, HabitatenArteztarauaren bidez, beste 15.

Basa fauna babesteko nazioarteko hi-tzarmenetatik hauek dute indarra etaeragina Urkiolako Parkean: Berna-koHitzarmenak (106 espezie babestenditu), Bonn-eko Hitzarmenak (30 espe-


22

zie) eta Washington-goak (15 espezie).Lurralde honen zati handi batean zabal-tzen diren eta bertako paraje asko hele-zin bihurtzen dituzten kararrizko haitze-bakiak eta erliebe karstiko malkartsuakfauna-populaziorako babesgarantiadira.

Haitz-inguruneeen ugaritasun horrezgain, bestelako habitat adierazgarriak

aipatu behar dira, esaterako, pagadi etaartadien baso-azalerak, landazabal etalarre menditarrak eta ibaibideak, oro harfauna-elementu aipagarri asko barnehartzen baitituzte.Ibaiak egoera honean daude (horietakobatzuetan ibai ertzeko landaredirik ezbadago ere) eta ohiko arrain-espezieakbiltzen dituzte (ibai-amuarraina, ezkai-

23

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Txinbo kaskabeltza. Mendi erregetxo.

Lepazuria. Basurdea.

Erbinudea.

Area natural hau BizkaikoLurraldearen mendebaldeko mutu-

rrean dago kokatuta, Enkartazioetanhain zuzen ere.

Peñas de Ranero-Surbias-Armañon-Jorrios eta Peña Las Palomas bitartekomendi-lerrokaduran, baso-lurrak, lapia-zak eta kararrizko haitzebakiak barne

hartzen ditu. Karrantza etaAgüera ibaietako haizpitarteenartean igarotzen da eta lur mui-notarrak eta menditarrak biltzenditu 400-600 metroko (150metro haizpitarteetan) altitudealdakorreko kotatik gora.Iparralde eta mendebalde osoanKantabriarekin muga egiten du.

Aipatutako mendien inguruanherrigune txiki eta sakabanatuak

kokatzen dira, hala nola: Rioseco,Santecilla, Herboso, Cueto edoBasinagre.

Berezitasun geologikoak

Batezbesteko altitude eskasa duenmazizo hau Karrantza eta Truciosharanen paisajean nabarmentzen da


24

25

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

ARMAÑONGO PARKE NATURALA

eta iparraldeko zatian mugatzen dituhoriek.

Erliebe aski malkartsua eta latza du,zenbait kararrizko malkarrekin, etanagusitzen den karelitologiak erabatbaldintzatzen du inguru hau. Hala,Peñas de Raneron eta Jorriosen formakarstikoak maiz agertzen dira, lapia-zak, dolinak, arrailadurak, etab., barnedirela. Zorupean balio geologiko, pale-ontologiko eta espeleologiko handiaduten haitzulo eta leize ugari daude(Jorriosen 200 haitzulotik gora katalo-gatu dira). Bereziki nabarmentzen diraPozalaguako haitzuloak, estalaktitaeszentriko bakanekin, eta Torca delCarlista, ezagutzen den zulogunerikhandienetakoa, 500 metroko luzeraeta 125 metroko altuera duen aretohandiarekin.

Gainazaleko ur-zirkulazioa eskasa dabatik bat kararrizkoa den mazizo hone-tan eta Armañon mendiko hegaletandauden erreka txikietara mugatzen da.Mendi horietan jasotako urak ingurukoharanetako iturrietan azaltzen dira eta,azkenean, Ason, Karrantza eta Agüeraibai kantauriarren emarian bildukodira.

Gehienezko altitudea Armañon men-dian kokatzen da eta 854 metrora iris-ten da. Ranero (737 m), Surbias (638m) eta Jorrios (837 m) mendiek eretontor garaiak dituzte.

Lurralde menditsu honen paisajea

sastraka- eta larre-azalera zabalekosatzen dute eta haitz-azaleramendueta baso-gune nabariak daude.

Espazio natural honetako substratuak- Behe Kretazikoan datatuak- batezere kararri arrezifalez eta dolomiezosatuak dira eta, neurri txikiagoan,harearriez eta buztin hareatsuez.Kare-materialak, oso karstifikatuak,Peñas de Raneron eta Jorrios men-dian azaltzen dira. Bertan, emankorta-sun eskaseko lurzoruak sortzen dira,haitz-azaleramendu ugarikoak. Izanere, mendi horietan baso-soildutakozona zabaletan erliebe karstikoaknagusitzen dira.

Carceles-Armañon-Ilso de Oro mendi-ardatzak osatutako espazio honenerdialdean harearrizko eta buztin hare-atsuko substratuek erliebe uniformea-goak sortzen dituzte eta sakonerahandiagoko lur azidoak garatzea ahal-bidetzen dute. Surbias mendiarenhegaletan margazko eta buztinezkosubstratuak dituzten hainbat azaleraere azaltzen dira.

Landaredia

Mendi hauetan, beste askotan bezala-xe, larreratze-tradizioa historiaurrekogaraietatik dator. Baso-soiltzeak, erre-ketak eta bertan abereak etengabeizateak denboran zehar lurralde hone-tako landare-estaldura itxuratu duteorain arte.


26

Gaur egun zuhaiska- eta belar-etapaknagusitzen dira, nahiz eta paisajeanbaso-mota jakin batzuk, hala nola, arta-

di kantauriarrak eta pagadiak aski uga-riak diren. Baso horiek dituzte, hainzuzen ere, area potentzial zabalenak

27

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


mazizo honetan. Beste baso potentzialbatzuk, besteak, beste, hariztiak/hos-tozabalen baso mistoak, haltzadiaketa ameztiak jadanik urriak dira (men-diaren hegaletako eta goialdeetakolurzoru azidoan dagoeneko desagertudira).

Jorrios mendiaren ekialdeko hegale-tan espazioko artadi kantauriarrenbaso zabalenak daude, iraunkortasu-nik gabeko kare-lurzoru harritsuetan.Mota horretako bestelako baso eskle-rofiloak, urriagoak, Karrantza ibaikosakanetan, Riosecon, eta Sopeñako(Paules) eguteretan azaltzen dira.Armañon mendiko laiotz freskoekpagadi karezale eta silizezaleen baso

nabariak barne hartzen dituzte. Pagobakanek eta pagadi harritarren gunetxikiek, Jorriosko lapiaz handian saka-banatuta, aspaldian erliebe karstikohauen zati handia baso-mota horrekestali zuela adierazten digute.

Hariztiek/hostozabalen baso mistoek,oro har zuhaizti gaztearekin, oso aza-lera txikiak okupatzen dituzte mendi-hegaletan eta errekaguneetako hon-doetan eta han-hemenka Agüera,Karrantza eta Valneroko ibaibideeijarraitzen dien ibaiertzeko haltzadiare-kin nahasten dira.

Zuhaiska-formazioei dagokienez, txi-lardi-otadi-iratzedia da area menditsu


28

honetako sastrakarik ezaugarriena etalarre mesofiloekin batera mosaiko batosatu ohi du. Zenbait substratu basiko-etan ere azaltzen da, base-ikuzketaketa lurzoruaren gainazaleko azidifika-zioak sastraka azidofilo hori finkatzea

ahalbidetzen baitute. Artadi kantauria-rraren soiluneetan gurbizti bat edobeste ager daiteke. Formazio karstiko-etan, batez ere Peñas de Raneron,sastraka karezale baxua agertzen da,pre-txilardi atlantiarra hain zuzen, larre

29

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


harritarrekin tartekatuta.

Koniferoen sail landatuek ez dute iagarrantzirik zona honetan eta intsinispinua duten zenbait lurzati txikietaramugatzen dira.

Haitzari lotutako landarediak garrantzihandia du, karrari-azaleramendu uga-riak direla eta. Ranero eta Jorrioskoharkaiztegi bertikaletan eta lapiazzabaletan espezie nabariak barne har-tzen dituzten haitzetako zenbait komu-nitate egokituak badira. Bertako flora-tik ondoko hauek aipa ditzakegu:Sempervivum tectorum, Sideritis hys-sopifolia, Veratrum album,Polygonatum odoratum, P. verticilla-tum, Paris quadrifolia, Pimpinella tra-gium, lithophila subespeziea,Buglossoides purpureocaerulea...,Spiranthes aestivalis eta Viola palus-tris barne direla, espezie benetanbitxiak gure eremuan, berez zoikatzez-ko leku hezeetakoak.

Interes bereziko fauna

Ordunte, Karrantza eta Ranero men-diak barne hartzen dituen zona, fauna-ri dagokionez, Euskal AutonomiElkarteko interes handiko areatzatadierazten da.

Espazio honetan hostozabal autokto-noen baso-gune garrantzitsuak gordedira eta horrek, haitz-inguruneen uga-ritasunarekin batera, fauna-elemen-tuen erakusgarri bikaina ahalbidetzen

du. Kantabriako baso-zona zabalakmugakide izateak ere ingurune naturalhonen fauna-aberastasuna areago-tzen laguntzen du.

Karrantza eta Agüera ibaiak artapen-egoera onean daude eta ezaugarritzathar ditzakegun espezieak barne har-tzen ditu (ibai-amuarraina, aingira,ezkailua, etab.).

Abifaunari dagokionez, espezie naba-rien artean, besteak beste, ondokohauek aipa ditzakegu: sai zuria(Neophron percnopterus), zuhaitz-belatza (Falco subbuteo), arranosugezalea (Circaëtus gallicus), mirubeltza (Milvus migrans), belatxingamokogorria (Pyrrhocorax pyrrhocorax)eta mendi-berdantza (Emberiza cia).

Gure Autonomi Elkartean ugaztunenartean badira zenbait espezie bitxi edoapartekoak: sator itsua (Talpa occiden-talis), ekialdeko ur-arratoia (Arvicolaterrestris) (zenbait urtetan haranekobelardietan kalte handiak sortaraztenditu), elur-lursagua (Microtus nivalis),soro-muxarra (Elyomis quercinus),erbinude zuria (Mustela erminea) etaorkatza (Capreolus capreolus).

Leku aipagarriak

Sopeñako artadi kantauriarrak, izenbereko haitzen oinean. Eite bikainekozuhaitzak dituen baso-mota horrenurritasunagatik.


30

Kararrizko haitzebaki bertikalak Peñasde Picon, Cuadro, Sopeña eta Ranero

mendietan. Flora eta fauna interesga-rria.

31

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Jorriosko karsta. Zona karstiko zabalaaipatutako mendiaren goialdean etahegaletan. Geologia, flora eta faunainteresgarria.

Lurzoruaren erabilera nagusiak

Tradiziozko larreratze-aprobetxamen-dua da lurzoruaren erabilera nagusia.Landa-aberea, batik bat ardi latxa,askatasunez larratzen da lurraldemenditsu honetan ezaugarriak dirensastraka- eta larre-azalera zabaletan.

Baso-aprobetxamenduak bigarrenmailakoak dira. Zuhaitz erretxinadu-nen sail landatuak ez du garrantziriketa oso zur eta egur gutxi erauzten da,entresaka txikiren batean besterik ez.

Atseden-baliabide ugari dago.Txangolariek, mendizaleek zein espe-leologoek, ibilbide anitz egiten dituztemendi hauetako gainazalean eta zoru-pean; izan ere, Enkartazioetakoeskualdeak Europsko leize eta haitzu-lorik zoragarrienetakoak ditu. Mendi

hauetako gailur-lerroakEnkartazioetako eskualdera-ko eta Kantabriako albokoparaje natural interesgarrieta-rako aparteko behatokiak dira.

Peñas de Raneron bi harrobidaude, bata Riosecoko herri-gunetik gertu, Karrantza ibai-ko haizpitartean, eta bestea,gaur egun baztertuta,Pozalaguako mugartean,Ranerotik hurbil.

Interes arkeologikoa duten elementuak

Orografia karstikoak haitzulo-etan eta babesleku naturale-tan gizakia finkatzea ahalbide-tu zuen eta zenbait kobazulonaturaletan hainbat arrastoarkeologiko eta paleontologi-ko daude. Venta Laperrako(Rioseco) haitzuloan eskual-dearen historiaurreko arrasto-


32

ak daude -besteak beste, hai-tzetako grabatuak-.

Lurraldearen antzinako larre-ratze-tradizioa mendi haueta-ko goialdean dauden megali-toek egiaztatzen dute.

Haitzuloetako hobiak:Sandro, Mingon, Logalan etaKokabrea, Truciosen; Bortaleta Venta LaperraKarrantzan.

Trikuharriak: Galupa 1,2;Campo Diego eta Lama.

Harrespilak: Biroleo 1 eta 2.

Tumuluak: Galupa 3,4;Surbias eta Carcelares.Finkamenduak: Surbias,Campo Diego, Carcelares,Lama eta Fuentefria.

33

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Valderejoko parke naturalaArabako Lurralde Historikoaren

mendebaldeko muturrean dago, eta3.496 hakoazalera hartzen du berebaitan. Valdegoviako udalerrian koka-tzen da, eta Valderejo lehengoudalerrikoAdministrazio Batzarenlurraldeak osatzen du.Iparraldetik Burgosko Losa Haranekoudalerriekin muga egiten du; mende-balde eta hego-mendebaldetik,Tobalina Haranarekin eta CuestaUrriako merindadearekin; etaekialde-an, San Zadornilgo jurisdikzioarekin.Boveda mendizerrako gailurlerro harri-tsuak dira Lerondik Karria Harriraino,parke honen muga naturalakIparraldean, eta aurrerago aztertukodugun Boveda mendizerrako areanaturaletik banantzen dute.lArea menditsu honek egitura aski itxiaduen haran txikia mugatzen du, etairteerako puntuek bi ibai txikien arroe-

tan daude: Puron ibaia, hegoaldetikisurtzen dena, eta Paules erreka,ekialdetik Omecillo ibaian isurtzendena. Bi ibaibideak Ebro ibaiarenafluenteak dira.

Lurralde txiki honek artapenerakointeres bereziadu, bere barruan dau-den balio naturalak direla eta.Iaiadespopulaturiko harana da, lauherrigune dituena,Lahotze, Lalastra,Erribera eta Villamardones, azkeneko-biak orain dela hogei urte baino gehia-gotik abandonatuak.Lurralde honek biltzen dituen natur etakultur balioengatik parke naturaltzat jozen urtarrilaren 14ko4/1992 Dekretua-ren bidez, Natur Baliabideen Antolamen-durako Plana onetsi ondoren.

Paisaia

Espazio menditsu honen ezaugarriden erliebe orokorra oso basatia da;gainean karrarizko harkaiztegi bertika-lak eta lautada karstiko irregularrakdituzten baso-hegal aldapatsuak ikusdaitezke, bai eta ibai nagusiek urratu-tako haran-zonak ere, labotantzakkokatzen diren tokia, hain zuzen ere.Aipatutako erliebea, neurri handi bate-an, Lalastra-Lahoz Antiklinalak eragi-ten du. Honen ardatzak iparmendebal-de-hegoekialde norabidea du etaLerongo bertikaletik hedatzen da,Lalastra zeharkatuz, Solinde mendie-tako Torrombaos izeneko ingururaino.Higadurak antiklinalaren nukleoa aza-leratu du eta zati handi batean hara-neko nekazaritza-zonekin bat etorriz,zenbait material erakusten ditu.


34

Goialdean paisajean morfologikokinabarmentzen diren kararri dolomi-tikoek definitzen dituzte, eta honekpaisajeari gailur eta kararrizko har-kaiztegiez osatutako erliebe korapi-lotsuaren itxura ematen dio.

Herriko laborantza-areak direnhegaletan eta behealdeetan, mate-rial biguinenak dira nagusi, margaeta kararri buztintsuak, alegia.Lalastra eta Ribera herrien arteankokatutako Carrascosa eta Solindemendietan izaera azidoagokosubstratuak daude, harearriak etahareak, hain zuzen ere.Parke natural honetan azaleratzendiren harriak Goi kretazikoarengarai desberdinetan eratu zirennagusiki, eta aurreko material azi-doak azik, itsasharriak dira.Abelaintza estentsiboa aspalditikdago mendizerra hauen goaildee-tan eta honek, harkaitzen azalera-mendu gogorrekin zein giro latzare-

35

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

VALDEREJOKO PARKE NATURALA

kin batera, garai batean zen pagadiadesagertzea eta sastrakadi baxu etalarre egokituez ordezkatzea ahalbidetudu. Aitzitik, mendi malkartsu hauenhegalak hostozabalen eta koniferoautoktonoen baso desberdinez estalitadaude, nahiz eta han-hemenka, sastra-kadi eta larren argiuneak agertu.

Halaber, ibaien ibilbideek paisajeannabarmen diren oso area malkartsuakagertzea ahalbidetu dute, RiberanPuron ibaiak sortutako haizpitarte estua

bezala.Mendi hauen altuerarik garaienakArrayuelas mendiaren kararrizko gailur-lerroetan (1.124 m), ecuenco edo Leronmendian (1.238 m) eta Vallegrull men-dian (1.226 m) ikus daitezke.Parke Naturala deklaratu zutenetik Val-derejora doazen bisitariak asko gehitudira. Hala eta guztiz ere, mendizale asko-ren ibilbideek honako hauek izaten jarrai-tzen dute: Lalastratik Portillo de la Sie-rra zeharkatuz, Arrayuelaserako igoera;

Lahoztik Recuencorakoigoera; Villamardones-tik, San Lorenzo ermitazeharkatuz, VallegrullHarrirako igoera; etaRiberatik Puron ibaiarenhaizpitarterako ibilaldia.

Leku apaigarriak

Vallegrull mendiarenkararrizko gailurlerro,harkaiztegi eta legar-diak. Bertan komunita-te faunistiko eta floristi-ko interesgarriak dituz-ten zenbait habitatharritsu ikus daitezke.PUron ibaiaren haizpi-tartea. Puron ibaiakurratutako arroil txikiaVallegrull eta SantaAna mendien artekokararrietan zehar.Riberatik BurgoskoHerran herrira doa.


36

Baliabideak

Parke Natural bezala deklaratu zutenartean Valderejoko aprobetxamendunagusiak honako hauek ziren: baso-aprobetxamendu (zura eta suegurra)eta larreratze eta nekazaritza-aprobe-txamenduak, mendi-nekazaritzakoekonomiari berez dagokion bezala.Natur Baliabideen Antolamendu-rakoEgitasmoak gaur egun aipatutakoiharduerak baldintzatzen ditu.Nekazaritza-laborantzak dira, oraindikere, haran-lurretan nagusi; mendihauen goi-lautada karstikoetan, berriz,ardi-aziendarentzako larredi klasikoakdira, eta neurri txikiago batean, basa-behiak eta zaldiak ere agertzen dira.Abere hauek ere baso-areetako argiu-ne eta oihanpeetan larreratzen diranoizean behin.Alderik garaiena, Anderejoko mendi-

zerra, txilarren sastrakek estalitadago, non larratzen baitira haranekoe-

ta Araba eta Burgosko zenbait espe-zietako etxabereak,larreak denenartean partituz.

Alde hori larraketagunetradizionalaizan da, bertan dauden monumentumegalitiko,tumulu eta iruinarriek era-kusten dutenez.Parke Natural bezala deklaratu ondo-

ren, inguruaren atseden erabilera sus-tatu egin da eta mendizale asko berta-ratzen dira balizaturiko ibilbideak egi-tera.

LANDARETZA ETA FLORA

Valderejon baso autoktono asko kon-tserbatzen dira, eta paisajea eta faunaaberatsak eta anitzak direnez geroParke Natural izaera eman zaio.Area natural honen landaredia abera-tsa eta anitza da, bertako ingurunedesberdinek eta biztanleek inguruaerabili duteneko moduak ahalbidetua.Zuhaitz-landarediari dagokionez, pinu

37

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


gorriaren (Pinus sylvestris) pinudia etakarraskala (Quercus ilex subsp. rotundi-folia) dira mendi hauen hegaletan basonagusiak. Pinu gorriaren hedapen eko-logiko zabalak, eta Arabako mendebal-deko klima argitsu eta nolabait kontinen-talak, eskualde honetan aipatutako koni-feroan hedatzea ahalbidetzen dute. Halaeta guztiz ere, gizakiaren eragina izangoez balitz, bere area naturalak askoz eremurritzagoak izango lirateke. Honela,hautazko mozketak, (hostozabalek su-egurretarako eta eraikuntzarako zurhobea dute) eta larreratzea izan dirapinudiaren hedapenerako arrazoigarrantzitsuak, pagadia, erkameztiakedo ameztia zein karraskala bezalakohostozabalen kalterako.Ingurune menditsu hauen hegal laiotzeta garaietan, pinudia gaizki hazten denlekuetan, pagadi trinkoek (karezale etaazidofiloak) itzala eta freskotasuna ema-

ten dute. Hedatuenak Torcas mendianeta Vallegrull mendiaren hegaletan ikusdaitezke.Mendi hauetako landatuta garai karsti-koak pagadi kareralearen eremu pote-tzialak dira eta sastrakadi baxu eta tinto-ez okupatuta daude: pretxilardi harri-tsua, sustraiak zona hauei dagozkienlurzoru errakitiko eta azalezkoetanerrozten dituena. Sastrakadi hauek larreharritsu bakanekin txandakatzen diranoizean behin, altuera hauen azalera-mendu harritsuetan. Antzinatik ardi,basebehi eta zaldi aziendentzako larre-ak izan dira.Arcena Mendizerrako (Vallegrull, SantaAna, Solinde) eguterek jasan beharduten eguzkitu latza eta bertako kara-rrizko luzoru ez dira oztopo, maiz ezpelarruntarekin agertzen diren arte-basoalfinkatzeko.Erkamezti txikiaren basoak (Quercus


38

faginea) sakabanatuta agertzen diralurralde honetan, landaguneetatik gertubereziki, marga eta kararri buztintsuengainean. Garai batean haran-hondohauek estali zituzten erkameztietatikgeratzen diren aztarnak dira; gauregun, ordea, larre eta laborantza-areekokupatzen dute.Area hau inguratzen duten harkaiztegi,gailurlerro eta kararrizko legardietakolandaredia harrizaleak ere garrantzihandia du. Kararrizko haitzebakienoinetan baso mistoko arearen bat ikusdaiteke (lizarra, pagadia, hagina, etab.).Puron ibaiaren haizpitartearen erdian,Riberatik gertu, baso mistorik osatuenada hedatuena dago.Nekazaritza-larre laborantzak (zereala,patata eta belar-bazkak) behealdeetandaude,landaguneen inguruan. Zonako

despopulaketa orokorrak larredi mar-ginal eta menditar askotan sastrakadieta herbazeoak agertzea ekarri du.Interes korologiko bereziko florarenzati handi bat lehen ikusitako harri-inguruneekin lotuta dago. Honi dago-kionez, aipatzekoa da Vallegrull men-dia. Horietako landare batzuk ende-mismo erregionalak edo penintsula-rrak dira.Endemismoak: Endressia castellana,Laserpitium eliasii, Asplenium seelosiiglabrum, Dianthus subacaulis brach-yanthus, Sarcocapnos enneaphylla,Pritzelago alpina polatschekii, Digitalisparviflora, Phalacrocarpum oppositifo-lium, Senecio lagascanus, Linariabadalii, Oreochloa confusa, Erodiumglandulosum eta Saxifraga cuneata.

39

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Centaurea scabiosa. Mitxoleta.

Area natural honen aberastasun fau-nistikoa Parke Natural deklaratzeko

kontuan hartutako arrazoi nagusieneta-koa izan zen. Bere ezaugarri diren habitatbasatiek -kararrizko gailurlerro eta har-kaiztegi askorekin -azken urteotan zonanizan dendespopulaketak eta baliabidenaturalen erabilera razionalak aberasta-sun faunistiko horrekin zerikusi handiadute.Beste espazio natural mugakideetangertatzen den bezala, Burgosko lurral-dearekin muga izateak bertatik elemen-tu faunistiko interesgarriak etortzeaahalbidetzen du.Fauna anfibioaren espezierik baliotsue-na, apo pinatu iberiarra (Discoglossuspictus) da, Autonomi Elkarte honetan

urria den taxon iberiar eta iparrafrikarra.Lepidopteroaren artean Parnasius apo-llo garrantsitsua da.Harana inguratzen duten harrizko for-mazioetan, bereziki Vallegrull Harriarenharri-horma bertikaletan, harkaitzetakohegazti-komunitate interesgarriak egi-ten ditu bere habiak. Sai arrearen(Gyps fulvus) -Euskal Herrian direnhandienetakoa-, etasai zuriaren(Neophron percnopterus) koloniaknabarmenak dira, bai eta belatz han-diarenak ere (Falco peregrinus), guz-tiak babespen-interes handiko harrapa-riak izanik. Lurralde menditsu hau,halaber, arrano beltzaren (Aquila chry-saëtos) bikote baten ohiko heiza-lekuada. Honako hauek dira bestelako har-

kaitzetako hegaztiak: belatxingamokohoria eta belatxinga mokogo-rria (Pyrrhocorax graculus etaPyrrhocorax pyrrhocorax), hontzahandia (Bubo bubo), malkarsorbel-tza (Apus melba), harkaitz-zozogorria (Monticola sexatilis) mendi-tuntuna (Prunella collaris), etamendi erregetxoa gure lurraldeanbanaketa mugatua dutenak.Era berean azpimarratu beharradago aztorearen (Accipiter gentilis)eta mokokerraren (Loxia curviros-tra) presentzia basoetan, bai etazapelatz liztorjalearena (Pernis api-vorus) ere. Ugaztunen faunari dagokionez,nabarmentzekoa da orkatzaren pre-sentzia, eta basakatuaren rein lepa-zuria (Martes foina) bezalako karni-boroena.


40 Sai arrea.

Puron ibaia parke naturalean dagoenurkorrontegarrantzitsu bakarra da, hara-naren ardatza alegia. Ibaihorretan biziden faunari buruz, aipa-tzekoa da urzo-

zoaklortzen duen dentsitatea, nahiz etaEuskal AutonomiElkartean espezie urriaden, ur-korronte aski oxigenatueta gar-biak behar baititu.

41

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Gardatxoa.

Erbi europarra. Arrano sugezalea.

Izkiko parke naturala Arabako lurraldehistorikoan dago. Ondoko mugak ditu:

iparraldean, Gasteizko mendiak; ekialde-an, Berrón erreka; hegoaldean, Kantabriamendietako beheko aldea; eta mendebal-dean, Trebiñoko konterria.9.081 hektarea hartzen ditu eta Izkiko

ameztiaren inguruan egituratzen da, izenbereko ibaiak egindako kubeta estaltzenbaitu. Inguruko punturik garaiena Kapilduimendia da, 1.175 metro ditu. Kotarik txi-kiena, berriz, Izki ibaiko beheko aldearidagokio.Izkiko parke naturalaren lurraldea hiruudalerriren jabetzakoa da.Arraia-Maeztu 3.592 39,56; Bernedo4.992 54,97 eta Kanpezu 497 5,47.Izki aldean izen bereko ibaiak eta ibaiadarugariek moldaturiko erliebe gorabehera-tsu, leuna, da nagusi; ibaiak eremu hare-atsuak zeharkatzen ditu ibilbide osoan,Ega ibaian bukatu arte. Izki Mendiarenerdigunetik urrundu ahala, aldapak gero-

ago eta handiagoak dira, eta landare-dia geroago eta dibertsoagoa.

Klima

Izkiko aldea atlantiko hutsaren etamediterranokoaren arteko trantsiziogunetzat har daiteke. Haize nagusiakiparmendebaldetik datoz, eta, Izkira iri-tsi baino lehen, hainbat oztopo orogra-fikorekin topo egiten badute ere, horrekez du galarazten urteko 800 mm-koeuria izatea. Hartara, berezko onbroti-poa sub-hezea eta hezearen bitarteandago.700 metrotik gorako aldeetan neguhotzak eta uda epelak izaten dira.Urteko batez besteko tenperatura

11.ºC inguru da, eta gutxi dira izozterikgabeko egunak. Inguru guztia sar daiteketermotipo menditar deritzonaren barruan.Hala ere, ingurua trantsiziokoa denez,uda partean halako lehorte bat izaten da,erregimen mediterranearrak jotzen dituenmuturretara iristen ez bada ere, ingurukolandaredi berezkoa argi eta garbi muga-tzen duena.

Gea

Izkiko inguruak eremu zabala hartzen du,eta, geologiaren ikuspuntutik, arro kanta-brikoko hegoaldean dago; zehatzagoesanda, Arabako Ildoan. Formazio honenezaugarri da goi-kretazikoan zehar meta-turiko jalkinen lodiera handia.Inguruaren tektonika eta egituraketa oro-korrak errazak dira; antiklinal eta sinklinalleunak eta faila arruntak, lerradura gutxi-koak. Inguruko tektonikan, Maeztuko dia-piro triasikoa azpimarra daiteke, nahikoa


42

zabala da eta (14 km2 inguru).Altura-diferentzia handirik gabeko aldemenditsu-zabala izateak berarekindakar erliebe ondulatua, goibehera mar-katuegirik gabekoa.Lurraldearen zatirik handiena Izki ibaia-ren arroan kokatzen da. Unitate geo-

morfologiko horren ezaugarrien arteanditugu material litologikoen eraberdinta-suna (hare eta hareharri karetsuak,marga hareharritsuekin batera), baitaerliebearena ere: ibarbide eta bizkar txi-kien segida, kubeta zabala osatzenduena, elipse itxurakoa, kareharrizko

43

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

IZKIKO PARKE NATURALA

mendietan artekatua.Kapildui mendiaren hegoaldeko hegalaketa haren jarraipenek, San Justi (hegoal-derantz) eta San Kristobal (hego ekialde-rantz) mendietarantz, Kapildui-SanKristobal deritzon goi-zelai karetsua osa-tzen dute, non Izkiko tokirik garaienakkokatzen baitira. Unitate honen ezaugarrinagusiak dira lautada karetsua izatea,900 eta 1.100 metro bitarteko garaieran,irregulartasun gutxikoa, non ingurua drai-natzen duten errekak sortzen baitira:Berrozi, Los Ríos, San Justi, El Molino,eta abar.Soila eta Durrumako La Muela kareha-rrizko mendiek, Izki ibaiak bereizten bai-titu, aurrekoaren antzeko unitate geo-morfologikoa osatzen dute, azalera txi-kiagoa badu ere. Tontorretako lautadakez dira oso zabalak, eta mendi-hegalakaldapa handikoak dira. La Muelarenezaugarri karstikoak agerikoak dira,lapiaz garrantzizko bat eta guzti.Bere litologiari dagokionez, harea kreta-

zikoak nagusitzen dira Izki Mendienezaugarri nagusi diren erliele leunetan.Harearri buztintsuzko lentejoiak izatendituzten harea finak, erraz higatzen dire-nak dira eta ez dute landare-estalkiarenbabesik. Subtratu hareatsu hauetansarritan ugariak izaten dira errekak nahizemari txikiko zona hezeak eratzen dituz-ten iturburuak.Inguruetako goraunean material gogorre-koak dira, adibidez kararriak, dolomiak etatertziarioko kalkarenitak. Hauek erliebegogor eta malkartsuagoak eragiten dituz-te. Tertziarioko konglomeratuek matrizeharea-tsua dutenek- nolabaiteko garran-tzia hartzen dute Kapilduiko eguteretan.

Han Molino ibaiaren sakanean trabertino-en zenbait kolada nabari daitezke.Apellaniz inguruetan eta Mantxibiorenlaiotzetan area hau maeztuko Diapirokobuztinekin eta kararriekin (flotatzaileak)bat egiten da.Zazpi puntu katalogatu dira interes geo-logiko bereziko aldetzat:* Kapildui-Izarza hegia mendikatearenaldapako erliebea. Interes ertaina.Hauskortasun txikia.* El Molino eta San Justi sakanak.Interes handia. Hauskortasun ertaina.* Arluzea eta Markinez arteko sakan hon-dolauak. Interes ertaina. Hauskortasunhandia.* Berezko asfaltoak. Oso interes handia.Hauskortasun txikia.* Izkiko sakana. Interes handia.Hauskortasun ertaina.* Durrumako La Muela. Interes handia.Hauskortasun txikia.* Birgara Barreneko aintzira. Interes han-dia. Hauskortasun txikia.Inguruak kubeta-itxura du, eta bertako

sakonean azpimarratzekoa da ia etenikgabe hedatzen den ameztia (Quercuspyrenaica), munduko zabalenetarikoa.Kubetaren itxitura gisa, GasteizkoMendien jarraipena diren mendi garaieketa amildegi malkartsuek mugatzen duteinguru guztia, hegoaldetik izan ezik, ber-tan, Ega ibaiaren arroak Izki etaKantabria Mendiak banatzen baititu.

Paisaia

Izkiko lautada hareatsua goraune des-berdinez inguratuta dago, adibidez SanCristobal mendiak (1.057 m), Belabia


44

(970 m), Muela (1.056 m) eta Mantxibio(937 m). Hauek baso-lurralde zabal haumugatzen eta isolatzen dute eta berenaltitudeak 700 eta 800 artean daude.Espazio natural honek Kapilduiko egute-rak barneratzen ditu eta 1.175 m dituenizen bereko mendia da kotarik altuena.Iparraldean eta hegoaldean, kararriaren

lurretan daude erliebe malkartsuenak etagorabehera handienekoak. Honen aldibi-de dira zenbait goraune menditsu etaBerron, Izki edo Molino ibaien sakanestuak.Erreka gehienen urak Izki ibaian isurtzen

dira eta honek lurralde hau mendebalde-tik ekialdera zeharkatu ondoren, Egaren

45

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


adarra den Berron ibaian isurtzen ditubere urak. Ayuda ibaiaren iturburuakKapildui mendian daude eta honen ada-rretako batek, Molino ibaia hain zuzen,bere hego-isirialdeko urak jasotzen ditu. Izkin, oro har, zehaztasun homogeneoakdituzten zortzi paisaia-eremu handibereiz daitezke:* Izkiko mendiak. Lurralde historikokoberezko baso azalerarik handienetakoa,eta haren barruko giro oihandarrak pisuhandia du paisaia kalifikatzerakoan, uni-tate honek berezko dituen kolore- etaegitura-monotonia orekatu egiten du eta.Barruko ikuspena urria da, eta, beraz,kanpoko bistetatik babestuta dago.* Kapildui eta Arluzeako ordokia. Izkikokotarik altuenak dira. Oro har, larre gogo-rrak eta sastrakadiak dira nagusi, aldapaleunak daude eta oso ikuspegi politak:Izkiko gainerako inguruak eta Kantabriamendietako hormatzarrak.* Arluzeako amildegia. Arluzeako herriainguratzen duten kareharrizko erlaitzeiesaten zaie horrela. Ibarraren sakonekosoroek eta mendi-hegaletako larre-sas-trakek kontraste gogorra egiten dutehorma bertikalen haitz biluziarekin.Harkaiztegi horien balio ekologikoa ezinda zalantzan jarri, eta saiek eta harrapa-ri handiek habiak egiten dituzte bertan.* Kogurria eta Sasikal gainak. San Justieta San Kristobal mendietako hegoalde-ko hegalak osatzen dituzte. Malda handi-ko hegalak dira, pagadiz eta larredizestaliak. Mendi hegal hauetan ameztiaikus daiteke pago-enborren artean: ikus-kizun paregabea. Harkaitz biluztuenirtengune ugari ikus daitezke zuhaitzenadaburuen bitarteetatik, paisaiari are

nortasun gehiago emanez.* La Muela. Mendizerra txikia da, eta1.056 metro du kotarik altuenean.Hegoaldetik, Durruma Kanpezuko iba-rrerantz amiltzen da bat-batean, eta 200metro baino gehiagoko koska dago.Aldapa larri horiek baso soilduz eta sas-trakadiz estalita daude, eta kareharrizkobarrak dituzte goiko aldean: paisaiabasatia, inondik ere, muino bakartu iza-teak areagotua.* Korresko sinklinal esekia. Egitura geo-logikoaren berezitasunean datza unitatehonen singulartasuna. Argi eta garbi era-tutako sinklinal esekia da, iparretik hego-aldera luzatua, eta mendebalderantz ire-kia, Izkiko basorantz. Azalera laburrekoabada ere, lurraren erabileraren alternan-tzia bitxia aurki daiteke (basoak, larreak,sastrakadiak eta soroak), bizitasun han-dia ematen diona. Haranak kubeta itxuradu, eta barruko ikusgarritasuna handiaden arren, kanpotik hutsaren hurrengoada. Korresko hirigunea, izen berekosakanaren goi aldean, guztiz txertatutadago inguru horretan.* Atauriko zintzurra. Atauri eta Antoñanaherriak lotzen ditu iparretik hegorantzkozehar-haran honek. Berrón errekak,ubide batek eta errepideak goitik beherazeharkatzen dute. Baditu hozkadurak etazabalguneak, eta, goi alde batzuetan,malkar ikusgarriak. Pagadia ezin hobetokontserbatuta dago eta ibairaino heltzenda, ia-ia, Izkiko aldearen mugaraino,beraz.* Izkiko sakana. La Muela eta Soila hor-matzarren bitartean limurtzen da Izkiibaia, bere azkenetan, eta edertasunhandiko zintzur meharra landu du.


46

Hormak, tontorretan harkaitzak badaudeere, espezie askok osatutako baso mistozestalita daude, eta hainbat kolore ikusdaitezke udazkenean.* Buxanda. Morfoegituraren aldetik,Buxandako ibarrerantz lerratzen direnbizkar edo muino leun samarrez osatuadago. Substratua margazkoa da, eta

horren gainean sustraitu den landare-tzan nahasirik ageri dira ametza(Quercus pyrenaica) eta ezkametza(Quercus faginea). Ikusgarritasunahandi-handia ez bada ere, La Muela etaSoila ederki ikus daitezke, paisaiarenardatz bihurturik.


47

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Landare-formazioak oso ezberdinaketa ugariak dira -batzuk oso hedaduratxikikoak-, litologiak, topografiak etaorientazioak horretarako baldintzaksortzen dituztelako. Basoetan, esate-rako: ameztia, artadiak, pagadi-motaezberdinak, Q. robur-eko hariztiak,hagin-basoak eta ezkameztiak. Habitatberezien artean, berriz: zohikaztegiaketa ur karbonatuzko iturbegiak.

LandaretzaIzkiko Parke Naturalaren landaretzapotentziala hostozabalez osatutakobasoetan oinarrituko litzateke, perturba-ziorik ezean. Pagadia 750-800 metrotikgora zabaltzen da. Altuera horretatikbehera, lur silizioetan ameztia da nagusi,eta kareharrizkoetan, aldiz, ezkametza.Bestalde, artadiak ere eremu txikiak har-tzen ditu, kareharri gogorrezko eguteran.Azkenik, haritz kanduduna ere ageri da,ameztiaren barruko zuhaiztietan, lurraksakonago eta hezeago diren tokietan.Zuhaitz hori eskualde atlantikoan arruntabada ere, hemen du hegoaldeko muga.Baldintza ekologiko muturrekoak dituz-ten gune jakin batzuetan bestelakokomunitateak biltzen dira, baso-dinamikaorokorretik at: haltzadiak eta sahastiak,zohikaztegiak eta lur hezeak, gailurreta-ko flora eta abar.Eremu honetako baliabideak antzinatikari dira biziki erabiltzen eta honek berez-ko basoak asko murriztea eragin du eta,ondorioz, gizakiak sortu eta mantenduta-ko formazioak edo etapa erregresiboakekarri ditu.Ameztia da gaur egun hedadura handie-

na duen berezko basoa. Oinarri dituenharezko substratu pobreak ere lagunga-rri izan zaizkio. Baso horrek Izki ibaiarenkubeta osoa hartzen du, eta Europakoamezti heldurik interesgarrienetakoa da.Azaleraren aldetik, pagadia da bigarrenberezko basoa. Ameztia inguratzenduten mendietan hedatzen da, ameztia-ren barruan pagadi azidofilo gutxi batzukaurki badaitezke ere.Ezkameztiak Korres eta Buxanda inguru-ko kareharrizko aldean garatu diragehien, baita Arluzearen inguruan ere.Oro har, nahiko gaizki zainduta daude,eta zuhaitz gazte-gazteak dira. Ingurukobaso askotan, hala ezkameztietan, nolapagadi-artadietan, ezpel ugari aurki dai-teke.Haltzadi, harizti eta artadiek ez dutehedadura handirik, baina nahasirik aurki-tzen direnez, oso interesgarri dira, ekolo-giari eta paisaiari damaioten aniztasuna-gatik.Baso horiek suntsitzeak espazio irekiak

sortu ditu; alde silizeoetako espazioetantxilardiak eta otadiak dira nagusi, eta lursakoneko kareharriek hartzen dituztenalde irekiak larrediz estalita.Konifero-sailak ez dira oso ugariak;egian esan, ameztiaren baitan tamaina-ko azalera duen zatiren bat edo besteaurki daiteke, Douglas izeia eta pinugorria, batez ere. Parkearen barruan lurlandu eta finka partikular gutxi dago,zerealez edo belardiz estaliak.Zuhaiskei dagokienez, ugariak diraameztien eta pagadi azidofiloen argiune-ak astaltzen dituzten sastrakadi azidofilo-al nahiz txilardi-otadi-iratzediak eta txilar-di subkantauriarrak. Hararriaren geogra-


48

fian harkaitzetako pre-txilardiak eta, pun-tualki, ipurudi-larreak nahiz ezpeldiak diraohikoenak.Mendi hauetan estentsiboki larreratzen direnabereek, zenbait lare mesofilo eta menditardituzte gainera, azken hauek ameztiarenargiuneetan eta harkaitzetako pre-txilardia-

ren eremuetan garrantzitsuak.Urari lolutako landaredia haltzadiek,sahastiek eta espazio natural honetandauden erreka eta iturburu ugarien ertzakestaltzen dituzten zingira txiki eta zohikaz-tegiek osatzen dute. Haltzadi hauetannoizbehinka urkiak (Betula pendula,

49

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Betula celtiberica), lertxunak (Populustremula) eta haritz kandudunak azaltzendira. Molino sakanaren hegaletan nahizburuan, zohikaztegiak eta iraurbelarrez(Schoenus nigricans) estalitako zingirakikus daitezke.Kararrizko harkaitztegiek eta gailurreknahiz hauei lotutako landarediak (haitze-bakien oineko baso mistoak, harkaitzeta-ko larreek, pitzaduretako nahiz zapalde-tako landareek) nolabaiteko garrantzialortzen dute Korres harriaren eta Soilanahiz Muela mendien arteko mendiketaharkaiztsuan.Koniferoz landatutako lurzati gutxidaude, garrantzitsuenak hegomendebal-dean eta batez ere Trebiñoko lurraldee-tan kokatzen badira ere. Hauetako ba-tzuk mistoak dira eta ondorioz espezieugari inplikatzen dituzte, adibidez: lariziopunua, pinu gorria eta itsas pinua, Haritzamerikarra, gaztainondoak, etab.Bereziki ikusgarriak dira Apellaniz herri-gunearen inguruan aurreko mendeanlandatu ziren ehun urteko gaztainondoenunadak Bestetik, harkaitzetako, lapiazetako, lurhezeetako eta zonarik gabeko besteekosistema batzuetako landaretza ereugaria da Izkin. Izan ere, kareharrizkosubstratuak eta silizeoak tartekatzeakinteres handiko formazioak sortu ditu.

Egungo landaretza Azalera (ha) Hostozabalak 6.280,03 Koniferoak 251,24 Zuhaixkak 61,42 Larredia/Sastrakadia 1.889,20Belardiak eta soroak 515,91 Bestelakoak 83,63

Guztira 9.081,43 Arboladun 6.531 hektarea horiei 766hektarea arboladi barreiatu gehitzenbadiegu, hau da, dentsitate gutxikobasoa, Izkin 7.927 hektarea arboladi ate-ratzen da, guztira.

Baso landaretza Azalera (ha) Ameztia 3.498,44 Pagadia 2.003,40 Ezkameztia 1.120,39 Ibaiertzeko basoak 167,81Artadia 89,59 Bestelako hostozabalak 152,81 Koniferoak 264,66 Guztira 7.297,10

FLORA

Izkiko Parke Naturalaren lurraldeaeskualde eurosiberiarrean dagoenarren, trantsizio aldea ere bada, eta aldemediterraneoak badu eraginik, udanhalako lehorte bat izateak erakustenduen bezala. Flora-mailako aberastasunberezia damaio horrek, substratuenezberdinak izateak areagotua. IzkikoParke Naturalean ez dago berez espezieendemikorik, banaketa-eremu murritzaduten landareak inguruko beste mendi-sistema batzuetan ere azaltzen dira-eta.Hala ere Euskal Herrian eta are penin-

tsulan oso bakan aurkitzen diren landarebatzuk idoro daitezke Izkin, zohikaztegi,toba eta halakoekin batera. Halakoakdira Drosera anglica, Carex davalliana,Potentilla fruticosa, Rynchospora fusca,Drosera intermedia, Triglochin palustrisedo Dryopteris carthusiana espezieak.Balio handiko espezieen babesak bat


50

egiten du, inolako zalantzarik gabe, espe-zie hauen inguruneen kontserbazioare-kin. Horren bestez, ondoren oso urriakdiren landare-espezieak edo interes han-dia duten espezieak ugarien diren inguru-neak ematen dira aditzera:Zohikaztegi karetsuak ur karbonatatuko

iturburuetan; izkiko ameztia; Quercusrobur zuhaiztiak; Urkidiak; Arluzeako

hagin-basoa; Izki ibaiko haltzadi azidofilo-ak; zohikaztegiak eta lokaztiak ; kareha-rrizko haitzetako komunitateak; apinaniz-ko gaztainadia; haitzebakien oineko basomistoak; harezko zoruen gaineko terofitokomunitateak; harkaiztegi silizikoletako(hareharriak) landaretza.

51

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Izkiko Parke Naturalean ornodunen 151espezie dago eta kopuru honetan ez

dira kiropteroak barne hartzen, ez etaeremu honetan migrazioaldia edonegualdia soilik ematen duten hegaztiakere.Fauna-multzo honek, batez ere, izaeraeurosiberiarra du eta, neurri txikiagoan,mediterraneoa; alabaina, faktore dibertsi-fikatzailetzat mendigunearen zonarikaltuenetan biltzen diren mendi-izaerakofauna-elementuak eta harkaitzekin lotzendiren hainbat espezie ditugu.Ikuspegi sistematikotik, ondoko taulak

faunaren klaseen araberako banaketajasotzen du:Arrainak (3); Urlehortarrak (12);Narrastiak (11); Hegaztiak (92) etaUgaztunak(33)Izkiko harkaiztegietan hegazti interesga-rriak bizi dira. Nabarmenenak: sai arrea

(Gyps fulvus), arrano beltza (Aquila chry-saetos), sai zuria (Neophron percnopte-rus) eta belatz handia (Falco peregrinus).

Halaber, basoan fauna garrantzitsuababesten da; azpimarragarriena, okilertaina (Dendrocopos medius): Izkikopopulazioa penintsulan ezagutzen dengarrantzitsuena da, eta hegazti honenbanaketaren hego-muga markatzen du.

Ibai-ekosistemak ongi kontserbatzendira, eta horren adierazgarri da bertakofauna ur garbietara aski espezializatua:desman piriniarra (Galemys pyrenaicus),bisoi europarra (Mustela lutreola) edoigaraba (Lutra lutra).Ornoduen espezie ezagunen arteanaipagarrienak ondorengoak dira:

Anfibioak: gailurretako uhandrea(Triturus alpestris), apo pintatu iberiarra(Discoglossus pictus) eta baso igel jauz-


52Miiru gorria. Harkaitz-zozo gorria.

karia (Rana dalmatina).Hegaztiak: basahatea (Anas platyrhyn-chos), sai zuria (Neophron percnopterus),sai arrea (Gyps fulvus), gabiraia (Accipiternisus), arrano txikia (Hiaraëtus penna-tus),arrano beltza (Aquila chrysaetos),

arrano sugezalea (Circaëtus gallicus),belatz handia (Falco peregrinus), zuhaitz-belatza (Falco subbuteo), kopetazuria(Fullica atra), martin arrantzalea (Alcedoatthis), okil ertaina (Dendrocopos medius),okil handia (Dendrocopos major) eta ur-zozoa (Cinclus cinclus).Ugaztunak: basakatua (Felis sylvestris),Lepazuria (Martes foina). desman pirinia-rra (Galemys pyrenaicus), bisoi europarra(Mustela lutreola), igaraba (Lutra lutra).Arrainak: ibaibideen egoera ere nahikoona da, beren iturburuetatik hasita; berta-ko landaredia ibaiertzeko landaredi babes-lea da eta bertan bizi diren arrain-komuni-tateen artean azpimarragarriena amua-rrain arrunta da. Anfibioen eta arrainenfaunari dagokionez garrantzia duten urbil-du txikiak. Izki ibaiaren hazpitartean(Korrestik hurbil), Urturin eta Lacanduzmugartean (Kintana) aurkitzen dira.Kontserbazioaren lege-egoerari dagokio-

nez, Izkin aurki ditzakegun espezie gehie-nak babes-erregimenen baten peandaude. Hogeita hamasei espezieArriskuan dauden Espezieen EuskadikoZerrendaren barruan dago: espezieetakobat, galtzeko arriskuan; hamaika, kaltebe-ren artean sailkatu dira; beste horrenbes-te, bakanen artean, eta hamahiru, interesberezikoen artean.

53

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Basakatua.

Katajineta.

Arrano beltza.

Medio fisikoak

Gipuzkoako Lurralde Historikoarenifarraldean dago kokatuta

Pagoetako Parke Naturala. Azalera:2.910 ha. Horietatik 1.335 ha., parkenatural izateko proposatutako aldearidagozkio eta, 1.575 ha., berriz, babeske-tarako inguruguneak hartuko ditu.Aia, Zarautz eta Zestoa udalerrietako

lurrak hartuko ditu.Goreneko kota Pagoeta mendiak du 714metrorekin eta, behenekoa, Manterolaerrekak alde ordenatuaren muga gaindi-tzen duen gunean dago kokatuta, itxaso-aren nibeletik 7 metro baino gutxiagorakokatuta dagoelarik. Desnibel handihonek lurra oso aldapatsua izatea dakareta ia-ia ez dago lur laurik.Alde horretako lurrak malkartsuak dira

eta, ondorioz, biratsuak eta aldapatsuak

dira errepideak. LurraldeHistorikoko barnealdea etaitsasertza eskualdeko bierrepidek elkartzen dituzte:GI-2631 (Zarautz-Villabona)eta GI-2633 (Meagas-Azpeitia) hain zuzen.

Pagoeta mendikatekohego-mendebaldeko isurial-dea da komunikazioetarakoarazorik ugarien eskaintzendituen eremua.Gipuzkoako Foru Aldundia-ren Parkea da, etaNekazaritza eta IngurumenDepartamentuak kudeatzendu.Parkeak balio patrimonialugariak eta aukera zabale-

koak dauzka, bai izadiaren eta paisaia-ren bai antropologia-etnograafiaren alde-etatik interes haundikoak direnak.

Klima

Haran Atlantiarren Eskualdean sartzenden alde ordenatu honek ur asko du etatenperatura beroak. Tenperaturakhotzepelak dira bai neguan eta bai uda-partean ere, itsasoaren aire gozoak ber-taratzen baitira. Urteko batazbestekotenperatura 12-13 C-koa izan ohi da;gorenekoen batazbestekoa 16-18 C-koa izaten da eta behenkoena 8 C-koa.Eurien errejimenari dagokionez, urteko

batazbesteko prezipitazioak 1.600 mm-tik gorakoak dira. Plubiometriak neguanjotzen du goia, hala ere, urte osoanzehar egiten du euria eta, udapartean,250 mm-tik gorakoak dira prezipitazioak.


54

Euskal Autonomia Erkidegoko herrieta-tik, euririk ugarien egiten duen aldea dahau, hori dela eta, bertako onbrotipoaoso hezea da.Klimaren xuabetasuna dela medio, lan-

dareen bejetazio-aldiaren iraupena ia-ia12 hilabetekoa izan ohi da eta ez da gel-ditzen, ez udako lehorteengatik eta ezneguko hotzengatik ere.

GeaBi unitate tektoniko-estruktural nabar-mentzen dira Parke honetan:* San Sebastián-Donostiako unitatea:ifarraldea hartzen du eta Euskal Arkoaizenaz ezagutzen den megaegiturarenmuina osatzen du. Material detritiko-karbonatodunak, sorrera turbiditikoadutenak azaltzen dira eta, bereziki,honako hauek: Flysch Baltza (harezkosilizeoak eta lutita baltzak) eta Goi-Kretazeoko Flysch-a (harezko kareha-rriak, margak eta estratifikatutako hare-harriak).

* Oizko unitatea (Zestoa sektorea):aurreko unitatearen hego eta mende-baldera dago kokatuta eta muga diskor-dante bat osatzen du: San Sebastián-Donostiako materialen gain kabalga-tzen du eta izugarrizko akzidente tekto-nikoa egiten du, alegia, PagoetakoKabalgamendua. Kronologia mailanInfralien eta Goi-Kretazeoaren arteankokatu behar den unitate hau osatzenduten materialen artean honako hauekjarri behar dira nabarmen aldakortasunhandia baldin badute ere: kareharrimasibo urgonianoak, izan ere, osatzenduten erliebea benetan harrigarriabaita.

Interes geozientifikoa puntuak* San Juan ermitako dolina (Aia): 400-500 m-ko diametroa duen dolina bat daeta garapen bertikal urria izan du. Interesdidaktiko, zientifiko eta dibulgatibo handiadu, erraza baita bertara heltzea.* Iribarrengo kantxal zementatua(Altzolaras harana): semikono erako

55

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

PAGOETAKO PARKE NATURALA

kolubioi bat da eta kaltziodun karbona-toz hornitutako karezko ertz zementa-tuak ditu. Interesa ertain-garai mailakoada, zientzia-didaktiko erakoa.

Ur baliabidea

Hautxek dira ibilgurik nagusienak:* Altzolaras: errekasto honek, Urolaraurak botatzen dituen honek, Gatzumemendiaren ifarraldeko estribazioetan dusorrera, alde ordenatutik kanpo.Surgentzia Granada da ibaiburuan egi-ten duen ekarpenik nagusiena, pitzadu-ra ugari dituzten karezko zati urgoniano-en lurrazpiko eskorrentziak ematendituenak hartzen dituelarik. Zati urgonia-no horiek eragin zuzena dute errekasto-an eta emeki-emeki egiten dute berenekarpena. Errekastoak egiten duenbidea 8 km-koa da. Goreneko kotaGatzume-n du, 996 m-ko altuera duelaeta, behenekoak 20 m-koa, ikerketarengai den aldearen barruan.* Almizuri: errekasto honek Zarautzerrekara jaurtikitzen ditu urak. Pagoetamendiko ifarraldeko hegalean du jaiole-kua. Goreneko kota 552 m-ko altueradu-na da eta, behenekoak 40 m-ko altueradu, ikerketaren gai den aldearenbarruan.* Manterola: Oria ibaira jaurtikitzen dituurak eta Pagoeta mendiko IEko hegale-an du jaiolekua. Karezko materialak dre-natzen dituzten hainbat surgentzienekarpenak hartzen ditu ibaiburuan. 7km-ko bidea egiten du. Goreneko kota,Pagoeta mendia da 710 m-ko altuerare-kin eta behenekoak 7 m-ko altuera du,

ikerketaren gai den aldearen barruan.* Pagoeta mendigunea: uretorri handiadu eta surgentziarik nabarienaGiltzariturri izenekoa da. Beheko Liasdelakoko kareharritan dago kokatuta.Egon badaude beste surgentzia batzukere, hainbat errekastoen ibaiburuak osa-tzen dituztenak hain zuzen. Horiek emandezaketen ur-kopurua, 0,52 Hm.3-koaizan daiteke.Akua-Aizarna akuiferoa: ordenatutakoaldearen hego-mendebaldearen mutu-rrean dago kokatuta. Karezko materialekosatzen dute, azalean oso karstifikatutadaudenek hain zuzen (lapiaza, dolinak,poljé-a). Iturbururik emankorrenaHamabiturri da, 190 l/seg.-ko ematenditu gutxi gora-behera. Zestoako bainue-txean erabiltzen da hemengo ura.

Paisaia

Gipuzkoako erliebe prelitoralaren barruansartzen da Pagoeta, hau da, itsasertza-ren eta barruko bailaren artean kokatutadagoen gunean hain zuzen. Erliebe hauoso malkarra da, ezberdintasun nabariakematen dira altueren artean etaPagoetako Atxurigana-Olarteta-Cruzizena duen mendikatea nagusitzen dabertan. Horretaz aparte, antzinakogaraietatik hona gizakiak lurralde honieman dion erabilera eta okupazioa delamedio, aldakuntza handiak jasan beharizan ditu paisaiak.Mendikate hau, Urola eta Oria ibaietakourak banatzeaz aparte, begiez somatudaitezkeen bi arroen arteko muga da;bestalde, bi arro horiek bat datoz arro


56

hidrografikoekin. Bi arroetan nagusitzendiren paisaia-unitateak, landutako lauta-dak eta baso-paisaiak dira.Ganadu-janetarako zelaiek, han-hemenkaikus daitezkeen baserriek, landutakolurrek eta baso-unada txikiek osatzendituzte landutako lautada horiek. Aia,Laurgain, Ibarrola eta Altzola aldeeidagozkie ezaugarri horiek.Gehienetan nahiko hondatuta egon ohidiren hosto-zabaleko zuhaitzek osatzendute gehienbat baso-paisaia. Nahiko han-diak diren mantxak aldapa nabarmenekohegaletan topatuko ditugu beti, nekazari-tzarako erosotasun gutxi duten aldeetanalegia. Koniferoen plantazioak ugariak diraPagoetako ifar-hegalean, pinu radiata eta

Lawson nekosta espezieak ikus daitezkebertan. Plantazio hauek nahiko itxurahomogeneoa izan ohi dute, izan ere,espezie eta adin berdinekoak izaten baiti-ra beti.Atxurigana-Olarteta-Cruz izena duenmendikatearen goialdea txilardiek etaalbitz-belarrek okupatzen dute, ondorioz,alde horrek garbi-itxura hartzen duela.Oteek edo txilarrek lorea ematean aldatuegiten da unitate honen itxura urtaroenarabera.Paisaiaren bitxitasunei dagokienez,Altzolaras malkartegiaren estutasuna danabarmen jartzekoa, bere hormak ia-iabertikalak dira. Zuhaitzak ibai-bazterretanbaso-erakoak baldin badira ere, harizti eta

57

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


baso mistoak nagusitzen dira mendi-hegaletan. Errekastoa izatea oso positi-boa da alde honentzako.

Ondare historiko-kulturala

Kobazuloetan (Burnikurutz, Giltzarri-turri, Amalda, Arbelaitz, Erralla, ...) hain-bat aztarnategi dago Pagoetan; elemen-tu megalitikoak ere ikus daitezke, nahizmendikateetan, nahiz goialdeetan(Urruztume eta Murufil tumuluak,Olasteta trikuharria, e.a.).Halaber, azpimarragarria da, balore his-toriko-patrimoniala duten hainbat base-rri egotea eta bai errotak ere (Kamio,

Arginberri, Errotatxiki...). Burdinolak:Manterola, Agorregi, Bekola, ...Karobiak. Labur esateko, abelur-ustiate-giekin zerikusia duten elementuak diraguztiak.GIZAIAK, URTEETAN ZEHAR ZEN-

BAIT KULTUR LEKUKOTASUN UTZIDITU PAGOETAN

Aztarna zaharrenak inguru horretandauden megalitoak dira (tumuluak etatrikuharriak). Hileta-elementuak dira,artzain kulturari dagozkionak, eta duela5.000 urte inguru eraikitakoak.Pagoetako tontorretan Olartetako tri-kuharria, Murugilgo bi tumulak, eta


58

beheraxeago Urruztumeko lau tumuluakdaude. Handik ez oso urruti,Sarobeberriko haitz txikiaren goialdean,

beste tumulu bat dago. Eta Aiako herri-gunetik gertu, Arretakoa.Elurzulo deritzanak ere interesgarriak

59

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


dira. Lurrean egindako zulo haundiakdira, hormak harlanez beterik eta teilatuapal edota kupula faltsu batez estaliak;Neguan elurra biltzeko eta gordetzekoerabiltzen ziren, eta gero hau urteanzehar erabilpen ezberdinetarako apro-betxatzen zuten. Pagasoroko elurzuloaeta Nebera baserritakoak aipagarriakdira.Baserrien ondoan,maiz, karobiak aurkidaitezke,kareharrietatik kare bizia lor-tzeko eginak.Parkean Aiako Altzola auzoa, orain delagutxirarte Gipuzkoan aldenduen zego-en lekuetako bat, apaizetxea eta mon-jaetxea aurkitzen dira; azken honetan1618. Urtean monja trinitarien talde batfinkatu zen, urte bat beranduago hutsikutziko zutelarik.Arkitektura erlijiosak parroki elizenmonumentaltasunaz gain honako ezau-garriok ere ditu bereizgarri: bide zaha-rrak mugarritatzen dituzten baselizaxume eta bakarti ugariak.Agorregiko burdinola eta errota, Mendiketa Giltza-Iturri errekeeen gurutzean,Parkearen behe-aldean kokaturik dago-ena, burdinola zahar batez, 1470.Urtean jadanik aipatua, bere urtegiz,ubideez eta gainera bi errotez osaturikdagoena, paregabeko balio arkitektoni-ko eta didaktikoa daukan protindustria-ko monumentu interesgarria da.

BaliabideakNekazaritzako ustiategiak

Alde honetako aunitz nekazaritza-ustia-tegi ez dira heltzen NAEaren 5 ha. iza-

tera.NAEren barruan larretegiak nagusitzendira eta, honek, ondorioz, ustiategiakganadutan espezializatzea dakar bestegabe. Lantzen den azalera oso urria da,izan ere, aldapak handiak baitira etalurren gaitasun agrologikoa oso txikia.

Basoen sektorea

Laurgain-Pagoeta finkaren baso-kude-aketari dagokionez, hosto-zabalakdituzten eta astiro-astiro handitzendiren masei ematen zaie lehentasuna,era honetan, koniferoak ordezkatu ahalizateko emeki-emeki.Aldeko horretako haritz eta pagoen gaingizakiak ugari hartu du parte eta horrenlekuko gisa zera jarri daiteke, alegia,masa handiak lepatuta egotea edoondotik ernaberritzea. Espezie naturalhauek matarrasa erara moztu ahal iza-teko baimena, ezinbestekoetan baka-rrik eman ohi da. Honako era honetanegin ohi da horien bereoneratzea, hauda, soilune txikietatik atera daitezkeenprobetxamendu txikiak eta erregenera-ziorako mozketak.Laurgain-Pagoetako finkan, hazkuntzaertaina duten espezieak landatuz egindira esperientziak, adibidez, haritz ame-rikarra (Quercus rubra) eta Lawsonnekosta (Chamaecyparis lawsoniarra)landatuz. Espezie hauek tratatzeko,soilketak egin ohi izan dira edo mozke-tak gauzatu ohi izan dira 60 urterenbarruan gutxi gora-behera. Beste espe-zie batzuk ere sartu dira finka honetan,esperientzia txikiak izan baldin badira


60

ere: alertzea (Larix sp.), izei gorria(Picea abies), gaztainondo japoniarra(Castanea crenata), bertako pinua, e.a.Pinu radiata delakoak lur asko hartzen

du 500 m-tik beherako altituteetan.Masarik ugarienak ikerketa arloaren ifa-

rraldeko muturrean daude kokatuta etabai Altzolaras izeneko trokarteko laio-tzaldean ere. Zaila da, masa hauetanerabili ohi den errepoblazio artifizialasustrai ondoko ebaketaz ordezkatu ahalizatea; alde batetik, ekonomia-mailan

61

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


jabetzen diren batazbesteko azaleraktxikiak direlako eta, bestetik, biologia-mailako erregenerazio naturala urriadelako eta pinu horiek tenperamentuzeguzkizaleak direlako.

Agorregiko burdinola

Duela urte asko galdutako lanbideak etajarduerak dira, beren aztarrenak lurraldehonetan utzi badituzte ere: Parkean saka-banatuta, industriaurreko ondare bikainatopatuko baituzu. Elementu horietakobatzuk birgaitu egin dituzte eta lehenal-dian bezalaxe funtzionatzen dute berriro.Agorregiko burdinola haran sakon batenhondoan kokatuta dago. Ibaiaren energiahidraulikoa aprobetxatzen zuen bertakohauspo handiei eragiteko,inguruetan dau-den errota batzuek egiten zuten bezalaxeerrotarriak mugiaratzeko.Oraingo Agorregiko burdinola Laurgainjauregiko jaunak eraiki zuen 1754an,aurretik izandako burdinola baten honda-kinen gainean. Francisco Ibero arkitektoaarduratu zen proiektuaz.Kokaldeku zoragarri batean dago, hariz-tiez eta pagadiez inguratuta. Izan ere, bur-dina urtu ahal izateko ikatz begetala lor-tzen zuten zuhaitz horietatik.Oso sistema hidrauliko landuak erabatekoetekina ateratzen zuen ibai-arroarenbaliabide hidrauliko urrietatik, eta 2 kilo-metroko luzera zuen ur-biltegi bikoitzaerantsi zitzaion kanal-sistemari esker iris-ten ziren urak burdinolara.Urak, burdinolara iritsi ondoren eta urbilte-gi desberdinetan banatuta, multzo hidrau-likoa osatzen zuten engranaje desberdi-

nak jartzen zituen martxan: burdinolakohauspoak eta mazoa, eta goiko behekoerroten harriak, alegia.Ikatz minerala erabiltzen zuten LabeGaraien lehia gogorrak eraginda, burdino-la hau eta Gipuskoako beste batzuk itxiegin behar izan zituzten.Burdinola birgaitu egin dute eta gaur egunzabalik dago bisitatu nahi duenarentzat,baita siderurgiako labe garaien aurretikburdina lantzen zen modua ikusi nahiduenarentzat ere.Bertan, ur-biltegiak edo anteparak, urte-giak eta kanalak eta establezimenduhidrauliko honek funtzionatzeko beharrez-ko azpiegitura guztia ikus daiteke.

IBILALDI GIDATUAK

Parkea naturaren, antropologiaren edoetnografiaren aldetik sakonago ezagutunahi duten pertsonek horretarako aukeraizan dezaten ibilaldi gidatuak egiten dira,gauzarik interesgarrienak azaltzen dituz-ten monitore adituen laguntzaz.Ibilaldiak urte osoan zehar izateen dira,

hilean behin eta beti larunbatean 9,30eta-tik 13,30etarara. Egunen edo ibilbideen berri jaso nahi due-nak Iturraranen eska diezaieke monitoreei.

AHOLKU PRAKTIKO BATZUK

- Pagoetako Parkean ibiltzea pentsatutabaduzu, ez ahaztu oinetako egokiak etaeuritako zamarra eramatea.- Landareak errespeta itzatzu eta anima-liak ez zirikatu.- Horretarako egokiturik ez dauden lekue-


62

tan ez ezazu surik egin.- Median ez hondakinik ez zaborrik utzi.- Basozaina aintzat hartu eta bere oharraketa esanak bete itzazu.- Kontutan izan zu ez zarela Parkeko era-biltzaile bakarra.

Landareria

Euskal Autonomia Erkidegoko isurialdeatlantiarrean dago kokatuta oso-osoanPagoeta aldea. Eta, ondorioz, lurrarenazala osatzen duten landareetatik gehie-

63

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


nak, eurosiberiarrak eta zirkunborealakdira.Haritzek (Quercus robur) osatzen dutegehienbat landareria. Baso hauek eutrofo-ak dira lur aberats eta sakonetan. Lurraktxirogoak izanez gero, haritz azidofiloakjarri beharko lirateke, espezie gutxiagodituztelako. Ibai-ertzetan eta etengabekohezetasuna duten lekuetan, haltz kanta-briarra nagusituko litzateke. 500-600 m-tikgorako altuera duten lurretan, pago kare-zalea karbonatodun arkaitzen gain; etapago silizezalea silizedun substratoetanedo zoru garbituen gain. Aipatu direnhoriek osatuko lukete agiango landareria.Ia-ia lurrik gabeko lekuetan egoten diren

haitzetan, lapiazetan eta legardietan nekezhaziko da zuhaitz-masarik. Espazio irekihauetan beste landare-moeta batzuk jarribeharko dira, adibidez, inguru gogorretanbizi izateko gaitasuna duten zuhai-tzak etabedarrak.Heldutako hariztiak oso gutxi dira, bainaondo kontserbatuta daude eta beroienaberastasun biologikoa dela medio etaberen bitxitasunagatik balio handia dute

landare-unitateen artean. Gizakien jardu-nak direla-eta, arriskua izan dezaketenlandare-moetak, haltza eta harizti-basomistoak dira.

PAGOETAKO FAUNA

Pagoetako fauna ere oso interesgarria da.Lurralde guztia ehiza-babesleku izenda-tzeak, Parke barruko biziraupena posibleegin du, eta kasu batzuetan beste lurralde-etan desagertzeko zorian zeuden zenbaitespezieren ugalketa ere ahalbidetu du.Ikerlan berri batek ornodun lurtarren artetikhonako espezieen presentzia azaldu du: 3arrainak espezie, 12 narrasti espezie, 80hegazti espezie egonkor eta hogei udaldi-koak; horrez gain hogeitasei ugaztunespezie; kiropteroak kontuan hartu gabe.Perkean erdi-libre bizi den orein talde batere aurkitu dezakegu, eta azken urteotan,ortaz eta erbien birpopulaketak arrakastahaundiz egin dira.Fauna-komunitateen artean, Pagoetanordezkaririk ugarien dutenak honakohauek dira:

* Haitzetako hegaztiak.* Hariztien eta baso mistoenfauna-komunitatea.* Pagadien fauna-komunitatea.* Ibai eta ibai-ertzetako fauna-komunitatea.* Basoetako fauna-komunita-tea.* Landutako lautadetako fauna-komunitatea.* Landa eta larre-soloetakofauna-komunitatea.


64

65

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Musker berdea.

Udaberriko eszilak.

Hirusta gorria.

Suge belar nerbiozuria.

Bisoi europarra. Katagorri arrunta.

Aralarko Mendizerrak Gipuzkoakohego-ekialdeko angelua osatzen du,

Nafarroako mugetan eta lurralde hone-kin mendi-mazizoa honpartitzen du.Ekialde eta hegoaldeko mugak bi lurral-deak banantzen dituztenak dira; iparral-dean eta mendebaldean, BedaioGoikoa, Amezketa, Abaltzisketa,Larraitz, Zaldibia, Antsurieta, Ataun,Ergoiena artean doan marra bihurgune-tsua eta Ursuaran (Etxegarate) etaAgaunzaren arroak banantzen dituenBalankaleku-Atxu mendiketa ditu mugagisa.Aralarko Parke Naturalak 10.956 hakoazalera biltzendu bere baitan,Gipuzkoako Abaltzisketa, Amezketa,Ataun, Lazkao, Tolosa eta Zaldibiakoudal mugarteeieta Enirio-Aralar manko-munitateko lurraldearidagozkienak.

Aralar jaio eta Gipuzkoa zeharka-tzen duten ibaiak Oriaren afluente-ak dira eskuinaldeko ertzetik.Honako hauek dira mendebaldetikekialdera: Agauntza, Zaldibia, Ibiureta Amezketa-Badaio.Bestalde, zona ur kantauriar-medi-terraniarren banalerroa osatzenduten mendien lerroari dagokio.Aralar aldea, Gipuzkoan kokaturik,paisaien edertasunagatiketa florazein faunaren berezitasun etaaniztasunagatiknabarmentzen da.Naturgune hau babestea funtsez-koa da Euskal Autonomi Elkarteanalde gutxitarahedatzen diren espe-zie askoren kontserbaziorako.Abeltzantza oso garrantzitsua daAralarren, eta mendikateanzeharbana-tzen diren monumentu mega-

litikougariek erakusten duten bezala,lurralde honetan antzinatikpraktikatzenden erabilera. Gipuzkoan tradiziorikhan-dieneko mendialdeetarikoa da, eta bertanegitenden jolas erabilera ere garrantzihandikoa da.

Paisaia

ralar Autonomi Elkarteko lurraldekomendiarea garrantzitsuenetakoa da,bere hedadura, goruneak, balio natura-lak eta paisajearen eragina direla eta.Paisajearen berezko kalitateez gain,lehen mailako erreferentzia da eta bereingurune hedatuak kalitate izugarria du:ekialdeko isurialdeak mendizerra-profiladu (Balerdi-Uakorri-Beoin-Aldaon-Irumu-garrieta) Araitzeko haran nafarraren gai-nean; iparraldea (Auza Gaztelu-


66

Tx indok i -Uzku i t i -Ar tub i -Ba le rd i )Gipuzkoako lurraldearen barrualdearibegira dago. Bertan Txindokiko tontorranabarmena da, eta, behaketa-puntuarenarabera, bere silueta desberdinak ager-tzen dira; Ataungo domoa (Haizkoate-Itaundieta-Leizadi), Aralarko mendebal-deko mendi-adarretan, herri honetatikLizarrusti Gainera doan errepideakzeharkatua…Mendizerrako kotarik altuenaIrumugarrietari dagokio (1.427 m);Nafarroako lurraldean dago bainaGipuzkoako mugatik gertu. 1.400 metro-tik gorakoak dira ere Aldaon eta Ganbogailurrak. Mazizoaren guneak, gehienalarreetara dedikatua, 1.100 edo 1.200metroak gainditzen ditu azalera zabale-an zehar.Aralarko barne-paisajeak hainbat ezau-garri karstiko ditu, eta mendiei berezdagoztien inguru anitz ditu: gailurrak,harkaiztegiak eta sakanak; area periferi-koan baso garrantzitsuak daude; mendi-

belardi zabalak; erreka eta iturburuak;aparteko ezaugarri geologikoak…

Kontraste nabarmena dago Aralarkomazizoaren eta Lizarrusti arearen arte-an. Baso handi hau homogenoki heda-tzen da lehen aipatutako mendiketakohegalak estaliz, 900 metroko(Balankaleku 987 m) gailur eta lepoensail uhintsuan zehar. Hegalek maldamalkartsuak dituzte, Agauntzaren erre-kek drenatzen dituzten iparhegoalde-rantz diren ibar paraleloekin. Basoa 15kilometro inguruko luzeran eta 2 metro-ko batezbesteko zabalerarekin heda-tzen da, isurialde kantauriarreko pagadi-rik garrantzitsuenetakoa osatuz.


Aralar kararrizko mazizoa da nagusiki,eta bertako lurrak Jurasikokoak etaKretazikokoak dira. Multzoak antiklinalaosatzen du eta haustura asko dituen“domo” itxura tipikoan amaitzen da

67

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

ARALARKO PARKE NATURALA

(mendebaldeko ertza).Denboraldi eta jatorri desberdinekokararriak dira bertako substratu nagu-siak eta paisajea osatzen dutenak,nahiz eta zenbait puntutan argilita,harearri eta margak bezalako bestematerialak azaleratu.Forma eta fenomeno karstikoak: lapiaz-eremuak, dolinak, hobiak, ur-sorburuk(Osinberdeko iturburua, urteko 350-400l/s emariarekin), haitzuloak, lurrazpikourak, etab. Horiek guztiak dira, egituraz-ko alderdiekin eta iraganeko zenbaithigadura formekin batera, mendia itxu-ratzen dutenak. Azken hauekin loturik,Pardelutz eta Arritzagan zenbait erlie-be-ezaugarri eta jatorri glaziarreko sedi-mentu detektatu dira.Lizarrustiko substratuak BeheKretazikokoak dira; behealdean kara-rrizko argilita masiboak dira eta erdial-dean edo goialdeko bi herenetan, hare-arri eta buztin txandatuak. Aipatutakosubstratuen gainean, Gipuzkoako klimaeuritsuan, lurzoru azidoak sortzen dira(bigarrenetan oso nabarmenki) etapagoaren inguruan egituratzen direnlandaredi-komunitateetan itxuratzendira, pagoa bera indiferente edafikoaizanik.

Leku aipagarriak

kaitz-Sastarri basoa (gailurra eta hego-aldeko hegala). Apartekoa da pagadia-ren barruan den hagin-kopuruagatik.Flora (zurkarak eta herbazeoak) osoazpimarragarria da.Pardarriko Lapiaza. Morfologia karstiko-ko area, oso nabarmena eta karakteris-

tikoa. Flora eta fauna ere azpimarratze-koak dira.“Ataungo Domoaren” gailur-lerroa.Ezaugarri oso bereziko formazio geolo-gikoa; artadi kantauriar zabala eta inte-res handiko abifauna.Aldaon-Balerdi gailur-lerroa eta iparral-deko fatxadako mendi eta sakanak(Txindoki-Balerdi): Mendizerrako gailu-rrak. Alderdi guztietan azpimarragarria.Pardeluzko “Zirkua” eta Arritzagakaoareak. Jatorri glaziar edo periglaziarrekoerliebe eta sedimentu-formen presentzia.Harkaiztegia eta basoa (pagadia, hagineta gailurreko baso mistoarekin)Agaunzaren buruaren gainean,Lizarrusti Gainetik gertu.Lizarrustiko basoa. Baso -masa zabalhonen biozenosiaren multzoa.

Baliabideak

ralarko iharduera produktibo nagusiakbi dira, mendi-zonetan ohiko den beza-la. Alde batetik, azpimarratzekoa dabertako larratzea, latxa ardiko aziendahandia delako eta mendizerran bordaeta abeletxe asko dagoelako. Era bere-an, abere larriak ere badira, zaldiak,behiak baino ugariago izanik.Larreak zona garai osotik zabaltzendira, eta mazizoareen azaleraren zatihandia hartzen dute. Parkearenbarruan, baserriak eta bere belardiakarea periferikoan daude: iparraldekoertzean eta Aia-Ataun arean.Bestalde, baso-aprobetxamendua azpi-maratu behar da, espazioaren zatihandi bati dagokiolako. Zuraren ustia-


68

pen intentsiboa espezie exotikoko landa-ketei mugatzen zaie.Sastarriren oinean duela gutxi eraikitakolareoko urtegia dago, eskualde osoaurez hornitzen duena. Gainera bestelakohartune eta eroanbideak badira, Zaldibia

ibaiaren buruaren erreketan (Osinberde,Egiluz,…) aprobetxamendu hidroelektri-koak dituztenak. Garai batean, meatzari-tza bazegoen: Arritzagako meatzea etaArratetako harrobia.Jolas-mendi area bezala, Aralar oso

69

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


garrantzitsua da eta tradizio asko du:Txindokirako igoera Larraiztik;Amezketatik Arritzaga-Igaratzara;Baraibartik Errenagara; Ataundik Lareo-Maomendira, etab.

Ondare Historiko kulturala

Aralarrek eta Lizarrustiko mendiketakhistoriaurreko hobi-kontzentraziogarrantzitsua biltzen dute (hondarepaleontologikoak barne), hala haitzuloe-tan, nola monumentu megalitikoetan.Aipatutako hobiak mazizoan etaLizarrustiko mendiketan zehar sakaba-natuta daude.Euskal Herri menditsuko trikuharriak,hegoaldekoak baino txikiagoak etabakunagoak dira. Asko oso urratuak etahautsiak daude, eta harripila eta kutxa-ko harri bat edo beste bakarrik geldi-tzen zaie.Euskal Herriko mendilerroen artean,Aralar dugu, zalantzarik gabe, trikuharrigehiena duena. Eneolitos eta Burdinoriaroan artzaingoak bizitasu haundia izanzuen Aralarren eta gaur egun ere baioraindik.Aralarko trikuharri asko, Aranzadi,barandiaran eta Eguren hirukoteakaztertu zituen 1917tik 1936 bitartekourteeta. Gero J. Elosegik aurkitu ditubeste zenbait.Trikuharriak: Aranzadi, Argabi,Arraztarangaina, Ausokoi, Ausokoi II,Baiarrate, Erremedio, Igaratza Ip,Igaratza H, Jentillarri, Labeo, LeizardiH, Matxitxane, Txotxeta, Uelogoena Ip,Uelogoena H, Uidui, Uidui II,

Zearragoena, Urritza, Igartza E, IgartzaM, Intxusburu, Larreluza, Muñaan,Napalatza.Monolitoak: Arrubi, Ataungañe,Igaratza III, Irazustako lepoa, Jentillarri,Saltarri, Supitaitz.Tumuluak: Beaskin, Igaratza, LeizardiIp, Ontzanburu, Pagabe I, Pagabe II,Pontoa I, Pontoa II, PontoaIII, PontoaIV, Larraondo, Praalata, Unanabi.Harrespilak: Beaskin I, Igaratza II.Trikuharria bezala, harrespila ere hilobibat da. Hilotza erre ondoren, errautsaharrespilaren erdian jarritako kutxatilabatetan ipintzen zuten. Batzuetan, ku-txatilaren ordez lurrontzi bat erabiltzenzuten.Harrespilak ere ikuspegi zabaleko leku-tan aurkitzen dira. Mendi lepo eta biz-karretan.Haitzulo-hobiak: Agaoz, Troskaeta,Usategi, Kobazar, Limurita, Pikandita,Koa, Armontaitze, Sastarri II, Lareo,Allekoaitze, Akaitz txiki II, Urdanaizeazpi.

Aire zabaleko hobiak: MaomendiGainera, erromatar garaiko aurkikuntza-ren bat ikus daiteke, bai eta Erdi Arokoesparru harresituak ere (Jentilbaratzaeta Auzagaztelu).


Gipuzkoako lurraldean kokutakoAralaren zatian, orokorki, bi area des-berdin bereiz ditzakegu landaredi-estal-kiaren arabera. Zati garaiena denerdialde eta ekialdean, larreek arian-


70

arian basoei lurra kendu zieten horiekerabat ordezkatuz. Prozesu hau antzi-nan hasi zen eta uneren batean egonkorbilakatu zen; duela gutxi eman diraoreka hobea lortzeko urratsak. Aitzitik,mazizoa inguratzen duen ertz osoan,

eta, bereziki, hegoaldean, aparteko inte-res ekologikoko baso garrantzitsuakkonserbatu dira, eta espezie exotikoenbaso-landaketak egin dira zona zabale-tan. Hegoaldeko ertz honek Lizarrustikobaso hedatuan jarraitzen du.

71

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Jentillariko trikuharria.

Errolan harria.

Uegoena trikuharria.

Supitaitz harria.

Espazio handiena pagoaren pisu biokli-matikoari dagokio, eta pagadiak, kare-zale-eutrofoak edo azidofiloak izan dai-tezke. Substratuen izaerak edo lurzo-ruaren goialdeko horizonteen lisibazio-mailak landaredia asko baldintzatzendu: Maomendi eta Allekopikoaren arte-ko basoa; Akaitz-Sastarriko apartekopagadi karezalea, hagin kopurua etagarapenagatik. Area malkartsuenetan,iparraldeko fatxadako hegalen etasakanen kasuan (Txindoki, Muitze,Arritzaga eta Balerdi) baina beste lekubatzuetan ere (Akaizgo leku batzukbarne), pagadi karezalea gailurrekobaso misto bihur-tzen da. Baso hau,zuhaiztiari dagokionez, irekiagoa da etatamaina txikoagoa du, baina espezieaskoren nahasketaz osatuta dago.Lizarrusti masa jarraia da, zona altuan

diren iratzedi-argiuneak ezik. Zatirikhandiena pagobasoak hartzen du, etabeheko zonan badira harizti masa-xeheak eta konifero landatuen lurzatiurriak. Landaredia pagadi azidofiloaridagokiona da; leku eutrofagoak daudeibar-hondoetan eta batez ereAgauntzatik gertuko tarteuneetan.Basoez ari garenean, gauzarik garran-tzitsuena biozenosia da, eta hemenespezie nagusiak aipa baditzakeguere, ez dugu horrelakorik egingoharriei loturiko landaredi-multzoetankopuru ugaria aipatzen delako.Pagadiekin erabat kontrastatuz, artadikantauriarraren ordezkapen ezinhobeadago “domoaren” mendebaldekohegaletan, Haizkoate eta Leizadirenartean. Pistacia terebinthus, Prunus

mahaleb, Phyllirea latifolia bezalakozuhaiskak…eta izaera mediterraniarre-ko herbazeoek edo zuhaiskek klimaatlantiarrean populazioak dituzte nagu-si den artearen ondoan. Barrualdeanedo ertzetan, harizti karezaleko masaxeheek (Quercus pubescens-humiliseta bere hibridoak) landaredi estaldu-raren aniztasuna areagotzen dute.Erdialdeko eta ekialdeko zona osoan

paisaje karstikoa biluzik agertzen da,zuhaitz-estaldurarik ez duelako.Txikori-belardi menditarrak (txilar, otadiedo heriotzorri gehiago edo gutxiago-rekin) lurzoru onenetan ezarriak, larreharritarrekin txandakatzen dira azale-koenetan. Harkaiztegiek, landarediiraunkor gisa, flora herbazeoa eta inte-res botaniko izugarria duten muluakdituzte: kararrizko pitzadura txikiko lan-daredi-komunitateak; arraildura zabaleta humiferokoak; zapalda eta haitze-bakien oinekoak laiotzetan, etab.Pirinioetako eta kantaurialdeko ende-mismo ata goi mendiko berezko espe-zie anitz gailur garaietako leku desber-dinetan sakabanatuta geratzen diragure Autonomi Elkartean, eta espeziehorietako batzuk, gainera, han-hemen-ka bakarrik aurki daitezke. Besteakbeste: Saxifraga trifurcata, Pimpinellasiifolia, Pritzelago alpina subsp.Auerswaldii, Potentilla alchimilloides,Pulsatila alpina subsp. Cantabrica,Dethawia tenuifolia, Petrocoptis gr. his-panica-pyrenaica, Carex caudata,Saxífraga hisrusa subsp.Paucicrenata, Draba dedeana,Aquilegia pyrenaica, Narcissus vardu-


72

liensis, N. gr. asturiensis, Sagina sagi-noides, Fritillaria pyrenaica, Gentianaangustifolia subsp. Occidentalis,Armeria pubinervis, Geum pyrenaicum,Viola cornuta, Veronica ponae, … eta

banaketa zabalagoko mendi-espezieenartean, gure eremuan oso garrantzi-tsuak direnak, honako hauek aurki dai-tezke: Botrychium lunaria, Dryopteriossubmontana, Polystichum lonchitis,

73

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Negakina. Viola reichenbachiana.

Itxikorria.

Ranunculus carinthiacus, Polygonumbistorta Polygonum viviparum,Veratrum album, Allium victorialis,Convallaria majalis, Paris quadrifolia,Polygonatum verticillatum, Epilobiumduriaei, Geranium sylvaticum,Geranium phaeum, Myrrhis odorata,Aconitum vulparia, Cicerbita plumeri,Adenostiles alliarae, Arnica montana,Crepis pyrenaica, Trifolium montanumvar.gayanum, Poa alpina, Poa chaisii,Coeloglossum viridae, Nigritella gaba-siana, Geum rivale, Hypericum richerisubsp. Burseri, Tofieldia calyculata,Thalictrum aquilegifolium, Pedicularisfoliosa, Ribes petraeum, etab.Hegoaldeko ertzeko hegal tarte soildueta eguzkitsuetan pre-txilardia sarritanagertzen da, eta basotik gertu daudenlarre-iratzediko area batzuetan elordilodi eta zaharrak aurki daitezke.Kararrizko hartxingadietako florak(Rumex scutatus, Centranthus lecoqii,etab.) mendizerrako zenbait puntutanere agertzen dira.Koniferoen baso-landaketek (lariziopinua alertzea, Douglas izeia, intsinispinua) garrantzizko azalera okupatzendute Ataungo “domoaren” gune ahu-rrean. Bertan ere belardiak dituztenzenbait baserri agertzen dira. Bi motahorietako landarediestalkiak iparralde-ko fatxadaren mendioinean eta Aiakoarean agertzen dira.

FAUNA

Aralar aparteko aberastasuna duenfauna-multzoa barne hartzen duen

mendiko espazioetako bat da.Mendizerrako hainbat desberdinekinloturiko espezie hedatuenez gain,Herrialdeko mendi-sistema nagusiene-tan soilik agertzen diren beste batzukere badira. Area hau AutonomiElkarteko inguru bakarra izango dahabigile gisa Okil beltza (Dryocopusmartinus) hegaztia hartzen duena,baso-masa handi eta helduekin loturikohegaztia. Harkaitegi, baso, belardi eta landenespazio ireki eta zabalek, eta tokihezeren batek osatzen dute balio fau-nistiko handia duen hainbat-multzohau.Ornodunen 147 espezie ezberdin zen-batu dira Aralarko Parkean. Funtseanezaugarri eurosiberiarrekoak direlaesan daiteke, eta horien artean mendi-tar ezaugarriko espezieak daude men-dikateko goiko eremuetan, harkaitzmalloetara lotutako zenbait espezieeta eguzkiak ondo berotzen duenhainbat gune aproposetan ezaugarrimediterranearreko beste zenbait espe-zie ere topa ditzakegu.Anfibioen artean azpimarratzekoa dagailurretako uhandrea), nahiz etapopulazio urria izan.Hegazti eta ugaztunen espezie garran-tzitsuen adibideak ikus ditzakegu;lehenengoen artean, etaarestian azpi-marratutakoaz gain, mazizoaren pun-turen batean habiak egiten dituztenharrapari ugarien presentzia nabarme-na da, nahiz eta oso urriak izan, EuskalAutonomi Elkartearen iparraldean.Hegaztiak: zapelatz liztorjalea, sai


74

zuria , sai arrea, arrano txikia, belatzhandia, haritz-enara, mendi-tuntuna,harkaitz-zozo gorria, belatxinga mokoho-ria, belatxinga mokogorria, mendi txirris-kila , etab. Noizean behin, Aralarren,ugaz, espezie horrek Piriniotan dituen

populazioetatik datozenak.Ugaztunak: elur-lursuaga , lepahoria ,basakatua, orkatza hinka sartzen denaeta duela gutxi birsartu dutena… Horiekguztiak dira arraroenak, erbi eta basur-deez gain.

75

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Orkatza.

Orkatza.Apo hontza.

Okil beltza.

Basakatua.

Aiako Harriko Parke Naturala,Gipuzkoaren iparmendebaldeko era-

tzean kokatua dagoen eta bere luzera guz-tian. Nafarroarekin muga egiten dueneremu menditsua da. Bi mendiren inguruakbarneratzen ditu: Aiako Harria etaUrdaburu. Iparrekialdean Bidasoa ibaia etahegomendebaldean Urumea ibaia diuenlurraldean zabaltzen da. ParkeanEndarako nahiz Aiztondoko sakanak etaOiartzunen (Aritxulegi, Ohianleku-Bianditzeta Alduraren ipar-isurialdea) nahizAñarberen ibaiburuak barne hartzen dira.Iparraldeko bi herenak Bidasoa etaOiartzun ibaien arroek zeharkatzen dituzteeta hegoaldeko herena berriz Urumeaibaiak.

Aiko-harria aldeak erliebekonplexuadauka, erreka ugarik zeharkatzen dituztentroken eta mendien mosaikoak osatuta-koa; errekahoriek, itsasotik gertu izaki,gainbehera handia egitendute tarte labu-

rrean, haran estuak eratzen dituztela-rik. Gizakiaren eraginez, gehienbat hosto-zabalen basomistoek osatzen zutenjatorrizko landaretzaren ordez,hazkun-de ertain-arineko konifero-espezieekbetetako baso-sailak zabaldu dira geroeta gehiago; hala ere, interes handikoaldeak aurki daitezke oraindik ere,halanola Endarako troka, Aiako-harriak, Biandizko pagadia etaAñarbeko pagadihariztia.Paisaia berezia eta sarritan ikusgarriaeskaintzeaz gain, garrantzi handikolandare-formazioak dituenaldeadenez, eta bertako habitat ezberdine-tan animaliespezie ugari kokatzen

direla kontutan hartuta, bidezkoda inguruhau, parke natural deklaratuz, babes arau-bidejuridiko bereziaz hornitu eta EuskalBaserrialdekoPlangintzan aurrikustakoaldeen barruan sartzea.

Lurralde-eremua eta ingurukobabes-aldea

Aiako-harria parke naturalak, gutxi gorabe-hera,6.105 ha-ko azalera biltzen du berebaitan, GipuzkoakoLurralde HistorikokoDonostia-San Sebastián, Hernani, Irun,Oiartzun eta Rentería udal mugarteeidagokiena.Natur baliabideen babes osoa bertma-tzeko xedeaz,eta ekologiak eta paisaiakkanpoko eraginik jasanez dezaten, parke-aren inguruko babes-aldea ezartzenda,parke naturalaren kanpoko mugareninguruko 200metroko lur zerrenda, alegia,beti ere Gipuzkoako Lurralde Historikoaren


76

barruan.Aiako Harriko Parke Naturalaren izenda-pena ekainaren 30eko 16/94 Legeak,Euskal Herriko NaturarenArtapenari buruzkoak, ezarritakoarenbebesean egin zen. Hala, babes araudi bateman zitzaion Aiako Harria aldeari.Eusko Jaurlaritzak, Industria, Nekazaritzaeta Arrantza Sailaren proposamenez,Aiako Harriko Natur BaliapideenAntolamendu Plana onartua du apirilaren11ko 240/95 Dekretuaren bitartez (ikus1995ekoekainaren 5eko Euskal HerrikoAgintaritzaren Aldizkaria).Aldi berean, Eusko Jaurlaritzak,Nekazaritza eta Arrantza Sailaren propo-samenez, Aiako Harriko Parke Naturalaizendatua du lehengoaren data berekoaden 241/95 Dekretuaren bitartez. Halaxe,Aiako HarrikoParke Naturaleko natur baliapideak planifi-katzeko eta kudeatzeko bitartekoa eratu daaipatu Legean.Gipuzkoako Foru Aldundiak bere aldetik,

Parke Naturalaren administrazioa arautuzuen, horretarako egin zuen 46/1999Dekretu Foralaren bidez, maiatzaren 4koa,1999ko maiatzaren 18an GipuzkoakoAldizkari Ofizialean argitaratu zena.Erliebe nahasiko lurzoru oso malkartsuadu, altitudeari dagokionez kota altuenak800 m nekez gainditzen baditu ere (Aiakoharria eta Bianditz 830 m inguruan daude).Desnibela berriz garrantzitsua da; kotabaxuena 50 metrotik behera dago etaBidasoa ibaian eta gutxi gora-behera alti-tude honetan Urumea ibaia ere.Aiako granitozko batolitoa ingurune zabalbateko paisajearen erreferentzia nagusiada eta gainera dituen berezitasun geologi-koei esker, ezaugarri biltxiak ditu EuskalAutonomi Elkartearen barruan. Iparralderadituen luzakinetan sakan gogorrak hondo-ratzen dira (Endara eta Aiztondo, azkenhonek 100 m-ko desnibela duen urjauziaduelarik), Bidasoa drenatzen duten saka-nak alegia. Mendebaldera eta hegoalderaibarbideek ibai nagusiekiko arro indepen-denteak eratzen dituzte, Oiartzu ibaia sor-

77

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

AIAKO HARRIKO PARKE NATURALA

tuz.Bianditz-Zaria mendiketak eta Alduramendiak banatzen dituzte arro hauek (etaAiaren ingurunea bera) Añarbe-Urumeaarrotik, Urdaburu mendiaren areatik, ale-gia; 600 m nekez gainditzen dituzten men-diak dira baina gehiengo eta gutxiengokoten arteko diferentziak handiak dirahemen ere (550 m inguru). Urdaburu-Aldura ingurutik eta Bianditz-Zaria ere-muaren hegoisurialdetik, malda handikozenbait errekagunek Añarbe ibaian, hauUrumea ibaiarekin bat egiten den ingurue-tan dagoen urtegian edo Urumean bertanisurtzen dituzte beren urak.Zona guztiko paisajean basoak dira nagu-si eta hauetan baso autoktonoen azalerazabalak nahiz zuhaitzez landatutako sai-lak tartekatzen dira. Honen guztiaren gai-netik Aiako Harrien profil harritsu eta osoberezia gailentzen da eta tarteka larratze-rako eremuak edo inguruetako baserribakanak daude.


Lurzoru gehienak Paleozoikoan dute jato-rria eta pirinioen ardatz-zonaren mende-baldeko muturra osatzen dute (BortziriakMazizoaren ertzean): harri plutonikoak(ale fin edo lodiko granitoak etagranodiori-tak) eta haren aureola metamorfikoa(eskistoak, grauwakak, etab.). Hau delaeta, eremu hau interes geologikoari dago-kionez bakarra da Euskal AutonomiElkartean. Interes hau gehitu egiten dabertan dauden harrieneta egitura geologi-koen barietatea eta erromatarrek ere eza-gutu eta ustiatu izan dituzten mineral zai-

nak (galena, blenda, burdin, minerala,etab.) kontuan izaten baditugu. Gaur egunAiako batolitoaren oinetan dagoenArditurriko mea-tzearen aire libreko ustia-penak lanean jarraitzen du. Antzinakomineral ustiapenak zuen tamainaren ara-bera, inguru hauetako mineral tunelenluzeera asma daiteke; mende honen hai-seran egindako azterlanek, 46 galeria,azaleko 82 putzu eta barneko hainbateskabazio zituen ustiapen honetako tune-lak 15-18 kilometroak zirela estimatu zuen.Area batzuetan, nagusi iparmendebalde-ko ertzean zehar, material triasikoak ereazaleratzen dira: harearri masiboak etabuztin gorriak, oinaldeko konglomeratue-kin; Aizpitarten, salbuespen gisa, kararrimesozoikoak azaleratzen dira.

Barruti banaketa

Antolamendu Planean parke naturalahainbat zatitan banatzen da, eta banaketahorretan ondorengo barruti motak bereiz-ten dira:

Erreserba barrutiak: ekologiaren ikuspe-gitik balio handia duten edo bereziak direneremuak, flora, fauna, paisaia edo arkeo-logi ezaugarri apartekoak dituztenak.

Babes barrutiak: zorua higatzeko edogaltzeko arrisku handia duten lurraldezabalak dira. Zorua eta uraren zikloababestea eta hobetzea dute helburu,zorua galtzeko prozesuak eragozteko etazuhaiztien azalera handitzeko jarduerakbultzatuz.Kontserbazio aktiboko barrutiak: natu-


78

raren eta kulturaren ikuspegitik interesaduten eremuak dira eta beharrezkotzatjotzen da ingurunea babestea eta egungoerabilerei eustea edo hobetzea.

Berriztapen barrutia: Arditurri eta

Arlepoko meatzen ondorioz sortutako hon-dakindegiak dira, eta gutxi-asko egonkortu-ta daudela esan daiteke. Bete beharrekohelburuak egonkortasuna finkatzea etaikuzketaren ondorioz gerta daitekeenkutsadura zuzentzea dira.

79

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Abeltzaintza eta basogintza sustatzekobarrutia: egun lehentasunez, abel-tzain-tza estentsiborako eta basogintza erabil-tzen diren lurraldeak dira. Beren helburuaerabilera horiek antolatu eta sustatzekobeharrezkoak diren neurriak hartzea da,bai ekonomikoak eta bai azpiegitureidagozkienak ere.

Gailurren babes barrutia: Aiako Harria-Bianditz- Zaria kordaleko zenbait lurraldesartzen dira. Belarkien eta zuhaisken lan-daretzaz estaliak daude eta balio handiko-ak dira paisaia eta kulturaren ikuspegitik.

Landa zabaleko barrutiak: baserri etaauzune inguruetako lurraldeak dira, belar-di, soro eta ondoan izan ohi dituzten basotxikiek osatua. Beren helburua eremuhorietako erabileren aniztasunari eusteada, paisaiaren eta faunaren aniztasunabaitakar horrek, bai eta biztanleen bizi kali-tatea hobetzea ere.

Azpiegituren zortasun barrutia: ondo-rengo azpiegituren zortasun barrutia:Errepideak; Urtegiak, ubideak eta uhar-kak; Ur hodiak eta depositoak; Ur hartune-ak; Goi-tentsioko hariak;Telefono hariak; Telekomunikazio errepi-kagailuak; Gasbideak.

Inguruaren babes barrutia: ParkeNaturalaren kanpoko muga inguruanzehar eta Gipuzkoako LurraldeHistorikoaren barruan zabaltzen den 200metrotako lur eremuak osatzen du.Parkeko baliabide naturalakbabes daitezen ziurtatzea du helburu, eko-

logia eta paisaiak parketik kanpo datoz-kion erasoak saihesteko.

INGURUNE FISIKOA

Eremu geografikoa eta azterketa esparruaAiako Harriko Parke Naturala, GipuzkoakoLurralde.Historikoaren ekialdeko muturrean koka-turik dago. Bidasoa ibaitik Urumearainozabaltzen da eta hegoaldean NafarroakoForu Komunitateare- kin egiten du muga.Luze-zabaleraz 6.913 ha ditu eta perime-troz 105.5 km. Bi punturen arteko gehie-nezko distantzia 19.1km-koa da, ipar-ekialdeko muturraren(Bidasoa ibaia) eta hego-mendebaldekoa-ren (Añarbeko urtegia) artean dagoena,hain zuzen ere.Eremuak erliebe konplexua dauka, mendieta sakanez osaturiko mosaikoa da, ber-tatik errekasto ugariisurtzen direlarik. Altitudez punturik garaie-na Aiako Harria (834 m) du eta apalenaBidasoako behekaldea (6 m), baina lurral-dearen zatirik handiena (%71) 200-500 mbitartean dago.Aiako Harriko Parke Naturalak bost udale-rritako lurraldeak hartzen ditu. Honelabanaturik daude azalerak: Irun (1.258 ha-portzentaia 18,2%); Oiartzun (3.087,4 ha -portzentaia 44,7%); Errenteria (1.736,5ha-portzentaia 25,1); Hernani (621,1 ha-portzentaia 9%); Donostia (2009,8 ha-por-tzentaia 3%).

Klima

Aiako Harriko Parke Naturala, Pirinio ingu-


80

ruko mendietan dago. Bizkaiko Golkotikdatorren aire masak bertako mendien kon-tra jotzen du. Mendi horiek hezetasunakondentsatzen duten lehen pantailak diraeta horren ondorioz, haizaldean daudenharanetan ugariak izaten dira zaparradak.Hori dela eta, Euskal Herrian, euri gehienegiten duen eremua dela esan dezakegu,izan ere, Euskal Herriko haranetan 2.000mm-tik gora euri egiten du batez beste urte-an, eta Aiako Harrian, aldiz, 2.800 mm.Neguan egin ohi du euririk gehien.

Bai neguan eta bai udan, tenperaturak leunsamarrak izaten dira, itsasoaren eraginakarindu egiten ditu eta. Urteko batez beste-ko tenperatura 12.º C ingurukoa da, maxi-moen batez bestekoa 17.º C izanik etaminimoena, berriz 8.º C.

Gea

Herrialde mailan, Parkearen eremuaPirinioen mendebaldeko inguruetan dago

81

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


kokatuta, Kantaurialdeko euskal arroa-ren barruan, Euskal Arku Tolestua dei-tzen den horretan, hain zuzen ere.Zorua osatzen duten material nagusiakjatorri ezberdinetakoak dira, bertan harriplutonikoak, paleozoiko eta mesozoikoaroko harri sedimentarioak eta depositukoaternarioak ikus daitezke.Aiako Harriko Parke Naturalak, mendi-gune paleozoikoa du, hau da, orogeniahertzinikoaren aurretik eratutako mate-rialez osatuta dago, beraz, EuskalHerrian azaltzen diren materialik zaha-rrenetarikoak dira. Orogenia horrenondoren, harri igneo masa bat azaleratuzen eta bidean zeharkatu zituen mate-rial paleozoikoak metamorfizatu eginziren. Geroztik urak eta haizeak eragin-dako erosioak agerian jarri dute AiakoHarriko masa granitikoa.Prozesu hori dela eta, material graniti-koa gaur egun Paleozoiko Aroko harrizinguraturik dago eta harri horiek eraberean Triasiko Aroko sedimentuakdituzte mugan. Granitoa, harri paleozoi-loak eta harri triasikoak banda egituraberezi bat osatuz ikus daitezke.

Aiako Harriko Parke Naturalarenbarruan ondorengo areak interesfaunistiko handikotzat hartu dira:

Endarako hariztia eta errekastoa;Enbidoko basoa eta urjauzia; AiakoHarriko harkaiztegi granitikoak;Oiartzun arroko hariztiak, baso naha-siak eta; pagadiak; Urdaburu-Añarbekozuhaitz masa; Oiartzun, Karrika etaSarobeko errekak.

Leku Aipagarriak

* Oiartzun ibaiburuko pagadia, Soldanellavillosa endemismoaren populazio garran-tzitsua duena.* Aiako Harriko harkaiztegiak, hemen jaso-tzen ditugun alderdi desberdinen baliogarrantzitsuak biltzen ditu.

* Endarako sakana, harizti garrantzitsuaeta flora eta faunako espezie azpimarra-garriak biltzen dituen errekastoa.

* Aiztondo sakana, paisaje bitxia izateazgain ezaugarri geologiko eta botanikoaipagarriak dituena.* Urdaburu -Añarbeko basoa.

ONDARE HISTORIKO KULTURALAAITZBITARTE:

Duela 24.000 urte, glaziazioaren fase hotzbatean, gizatalde bat Gipuzkoako ipar-mendebaldean zebilen. Ehiztari hauekhaitzulo batzuk ikusi zituzten gaur egunLandarbaso izeneko muino batean.Haitzuloak zabalak eta lehorrak ziren,hego-mendebaldera orientatuak. Azpianerreka bat zuten eta muinoa harrapakinakikusteko puntu ona zen. Horrela, bertan geratzea erabaki zuten.Indusketetan aurkitu diren silexezko tres-na moten arabera, Aitzbitarte III izenekobaitzulora iritsi zen lehen talde hauPerigordiense kulturakoa zen. Bere man-tenu nagusia bisontea zen oreinarekinbatera eta talde honek bisontearen hon-dakina aprobetxatzen zituen. Ugaztunak eta hegaztiak ehizatzeaz gain,


82

landare-elikagai mota ororen bilketan zihar-duen, gerakinak kontserbatu ez badiraere.Talde Perigordiense hauen ondorenbeste batzuk etorri ziren, goiko haitzuloan(Aitzbitarte IV) kokatu zirenak. Solutrensekulturakoak ziren (duela 18.000 urtekoa)

eta oreinak, sarrioak, bisonteak, zaldiak etaPirinioetako ahun-tzak ehizatzen zituzten.2.000 urte geroago, duela 10.000 urterarte,Aitzbitarte IV Magdalenienseko taldeekokupatu zuten. Hauek beren aurrekoek ehi-zatu zituzten animalia berberak ehizatzen

83

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


jarraitu zuten baina tresnak desberdinakziren, hezurrez egindakoak bereziki.Arpoiak, orratzak eta azagaiak ugariakziren, kasu askotan ebakidura desberdi-nekin dekoratzen zituztenak. Orein baten burua grabaturik duen hare-harrizko harribil bat ere utzi digute.

PAISAIA

Aiako Harriko Parke Naturala, malda han-diko mazelak dituzten haran estuen segi-da da eta haranak erreken bidez bereiztendira. Parkeak ibai modelatua dauka.Errekak higadura ahalmen handikoak diraeta tarte txikian maila desberdintasun han-diak gainditubehar izaten dituzte.

Arroak estuak dira, luzerakoak haran hon-doetan eta baita bailaretako bitarteko alti-tudeetan ere. oialdean, aldiz, ikusmiraasko zabaltzen da eta Bianditz-AiakoHarria kordaleko tokirik altuenetan esatebaterako ikaragarria da bertatik ikustenden paisaia, Parke Naturalaren zati handibat ezezik, ondoan dauden Gipuzkoa etaNafarroako lursail zabalak ere ikusten bai-tira.Paisaia kalitaterik handiena duten alder-dien artean Endarako sakana, Enbidokourjauzia, Aiako Harriko masa granitikoaeta Añarbeko zirkua nabarmentzen dira.Lehenengo alderdia, sakan oso itxia da,beheko aldean hariztia dauka. Harkaitzirtenuneak eta landarediak bere ikuspenkalitatea handitzen dute. Enbido-ko urjau-zia Meazuriko sakanean dago eta bertanurak 125 m-tako desnibela gainditzen du.Aiako Harriko harkaiztegia, itxura malkar-

tsua duen masa granitikoa da, malda han-diko hormak ditu eta zenbait tokitan erabatbertikalak dira.«Añarbeko Zirkoa», arku forman koka-tzen diren mendiei deritzaie, bertako urakAñarbeko urtegira iristen dira. Itsura mal-kartsua du, bai erliebearengatik bai berta-ko landaretzagatik ere. Horrez gain, ia ezda aldaketarik egon, inguru horretanazpiegiturak eta giza bizilekuak urriak bai-tira.Aldaketarik gehien izan duten alderdiak etapaisaiari dagokionez kalitaterik txikienadutenak Arditurriko antzinako meatze ustia-ketak dira. Bertan, material metaketa han-diak, ahoak, plataformak... ikus daitezke.Neurri txikiago batetan, han-hemenkadauden kanaleek, deposituek, hodiek,elektrizitateko hariek eta errepideek, era-bat aldatzen dute paisaia.

Ur baliapideak

Aiako Harriko lur iragazkaitzak ura sakon-ki sartzea eta lurpeko akuiferoak eratzeaeragozten du, horregatik baldintza hidrolo-gikoak erlatiboki homogeneoak dira.Lurgaineko eta azpilurgaineko ur mugi-menduak, agente geomorfologiko nagu-sienak dira. Hori bertako litologia baldin-tzek, maldek eta plubiometriek (2000 mmbaino gehiago urtean) eragiten dute. Batazbesteko malda handiek, ibaibide labur etamenditsuak sor-tzen dituzte, ibaiburuabokaletik erlatiboki gertudutelarik.Kordal topografikoek lurgaineko isurialde-en banalerroak definitzen dituzte. Parkeania ez dago lurrazpiko drenajea (alubialmotakoa) duen terrenorik eta orokorrean


84

errekek daramaten ur-emaria, drenatzenduten lurgaineko azalerarekin (isurbidearroa) eta egiten duen euriarekin uztarturikegon ohi da, alderdi horretan ez dagoelakolurrazpiko korronterik.Hiru arro nagusi daude, Urumea, Oiartzuneta Bidasoa ibaiei dagozkienak, hain zuzen

ere, eta hiru horietatik Oiartzun ibaiarenasoilik dago bete-betean Gipuzkoan.Helburu hidroelektrikoa duten ur-hartuneta-tik aparte, ur hornidurarako hartune ugaridaude. Horien artean, Añarbeko urtegiaaipa daiteke, Añarbeko UrMankomunitateak kudeatzen du eta 44

85

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


hm3-ko bolumena du. Urtegi horren azpie-gitura osatuz joango da datozen urteetan,Artikutzako beheko kanala ordezkatukoduen ura eramateko beste kanal bat ereegiteko asmoa baitago.

Landaretza eta flora

Aiako Harriko Parke Naturalak hartzenduen eremu osoa Euskal Herriko isuraldeatlantikoan dago.Parke Naturalaren barrenaldea (500-600metroko kotatik behera) BailaraAtlantikoen eskualde naturalekoa da etagoialdea berriz, Iparraldeko Mendieneskualdekoa, Euskal Herriko AutonomiaErkidegoko Landaretza obrak proposa-tzen duen banaketaren arabera.Parkearen lurraldean dagoen landare-tzagehiena eurosiberiarra eta zirkunborealada. Oinarrizko landaretza horrez gainera,toki eguteretan elementu mediterraneoa-rrak ageri dira eta zenbait sakan babes-tuetan badira elementu makaronesikoaketa goialdean, berriz, kantauri-pirinearrak.Aiako Harriko floran ia ez dago elementukarezalerik, bertan ageri diren espezieakazidofiloak dira oro har, lurzoru karetsu osogutxi dagoelako, alde batetik, eta euri ugariegiten duenez, zoru garbiketaren ondoriozzorua azidifikatu egiten delako, bestetik.

Gaur egungo landaretza

Gizakien jardueraren eraginez berezkoalitzatekeen landaretza eredu hori aldatuzjoan da urteetan zehar.Lehen hariztiak zeuden lur askotan belar-diak, soroak, baratzak, zuhaitz landaketak

eta abar daude orain.Landaretzaren aldaketa duela milaka urtehasi zen, inguru horretan ugariak direnaurri arkeologikoek adierazten dutenmodura. Egurraren ustiapena, ganadua-rentzako larreak lortzea, ikazkintza etagaztainondoaren landaketa, izan zirenerabilera nagusiak mendi horietan mendehasiera arte. Gaztai-nondoak suntsituzituen tinta gaixotasunak eta ikazgintzarenbeherakadak aldaketa garrantzitsua ekarrizuen, ondorioz, hazkuntza azkarrekozuhai-tzak eta babes izaerako zuhaitzaklandatu baitziren zuhaitzik gabeko sailhandietan.Zuhaitz landaketek, txilardi-otadi-garo saileta larreek hartu dute pagadi gehienen etaia amezti guztien tokia.Gaur egun Aiako Harriko paisaian, zuhaitzlandaketak dira nagusi, azalera handiahartzen baitute.Konifera landaketen artean Pinus radiata,Pinus nigra larizio subespeziea eta Larixkaempferi dira ugarienak eta hostozaba-len landaketen artean Quercus rubra etaCastanea crenata. Otadi-txilardi-garo sai-lek betetako azalera ere nabarmena da,suak, segak eta artzain-tzak mantentzendituztelako. Oraindik irauten duten berez-ko basoen artean, honako hauek diraaipagarrienak:

Añarbeko harizti-pagadia, Endarakohariztiameztia eta Oielekuko pagadia

Aberastasun biologikoari eta bakantasu-nari begira, landaredi unitaterik aipagarrie-nak honako hauek dira: berezko basoak(hariztiak, pagadiak, ameztiak, eta haltza-


86

diak), zohikaztegi txikiak, harkaiztegi silize-oak eta babesean dauden errekastoetakokomunitateak.Giza jardueraren ondorioz arriskurik han-diena duten landarediak berezko basoak

eta zohikaztegi txikiak dira, lehenengoekgehiegizko artzantzaren ondorioz, eta biga-rrenek larreak hobetzeko tratamenduen etamakinarien mugimenduaren ondorioz.

87

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Aiako Harriko Parke Naturalean, 170ornodun espezie bizi dira. Kopuru

horretan migrazio garaian edo neguteansoilik egoten diren hegaztiak ere sartuditugu.Animali horiek multzo eurosiberiarreko-ak dira eta horien artean, baso hostoe-rorkor atlantiarrean, bere azpiserialekokomunitatetan eta horiei artifizialkiordezkatzen dien labore atlantiar etazuhaitz landaketetan berezkoak direnespezieak dira nagusi. Babestutakoeremu horretan bereziki nabarmena da(Quercus robur) motako harizti atlantia-rrari dagokion komunitate faunistikoa.Lurralde historiko mailan, Añarbekobasoan dago mota horretako hariztirikadierazgarriena.Euskal Herriko atlantiar isuraldekobeste tokietan gertatzen den modura,faunari dagokionez mediterraneo mota-ko zenbait espeziei ikus ditzakegu (un-txia, etxe-txinboa), kostaren hurbiltasu-nak dakarren klima bigunaren ondorioz. Fauna anizten duten beste elementugarrantzitsu batzu zenbait harkaiztegidira, horien artean Aiako Harriko masagranitikoa, harkaitzetako espezie batzu-ren (sai arrea, belatz handia) bizilekudena. Bestalde, mareen eraginez

Bidasoan zehar ur geza sartzen daParkeraino eta horrek itsas espeziebatzuk ekartzen ditu (korrokoia, platu-xa,...).Bidasoako arrain komunitatea nabar-mena da, bertan Euskal Herrian heda-pen murriztua duten espezieak daude-lako, adibidez, kolaka, zarboa eta batezere izokina, an-tzina gure erreka atlan-tiar guztietan gora joaten zena. Urumeaarroan ere ikus daiteke gaur egun espe-zie hori Gipuzkoako Foru Aldundia-renahaleginari esker.Azkenik aipatzekoak dira Parkekogangar eta gailurrak, hainbat eta hain-bat espezietako milaka hegaztienmigrazio aktiboa behatzeko apartekotokiak, egon ere, Parkea mendebalde-ko pirinioan zehar igarotzen den korre-dore migratzailearen bidean kokatutabaitago.Ehizean ere ikus dezakegu horren era-gina. Legearen aldetik duten artapenegoerari dagokionez, Aiako Harriandauden espezie gehienak babesturikdaude. Europako Batasunaren mailan,Hegaztien Arteztarauak 27 espeziebabesten ditu, eta Habitat Arteztarauak,berriz, beste 17. Fauna basatia babes-ten eta zaintzen duten nazioarteko

hitzarmen batzuek erebadute aplikazioa parkea-ren eremuan. Hala, AiakoHarrian dauden 135 espe-zie Bernako Hitzarmeneanbabesturik daude, 41hegazti espezie BonnekoHitzarmenean eta 18 espe-zie WashingtonekoHitzarmenean (CITES


88Horma-sugandila.

89

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Arrubioa.

Izokina

Suge berde-horia.

Aizkorri-Aratz aldea Gipuzkoa etaArabako lurralde historikoen arteko

mugan dago, eta bi lurralde historikoakbanatzen dituen mendi-kordala hartzendu, gutxi gorabehera Arlaban etaOtzaurte portuen arteko eremua.Geografiak Zaraia, Elgea, Urkilla,Aizkorri eta Altzania mendilerroak har-tzen ditu alde horretan, non nabarmen-tzekoak diren Aitxuri (1.551 m-ko altitu-dea) eta Aratz (1.442 m-koa) tontorrak.Kantauri-Mediterraneoko uren banale-rroa ere mendilerro horretan da.Administrazioaren aldetik, berriz, aldehori lau arabar udalerrik (Asparrena,Zalduondo, Donemiliaga eta Barrundia)eta zazpi gipuzkoarrek (Leintz-Gatzaga,Eskoriatza, Aretxabaleta, Oñati, Legazpi,Zerain eta Zegama) osatzen dute, baitaGipuzkoa eta Arabako PartzuergoOrokorraren lursailek ere.Geomorfologiaren aldetik, ostera,

Aizkorri-Aratz aldeak erliebe malkar-tsua du, izan ere, haran sakon eta ton-torren artean 1.000 m inguruko kota-aldea dago; ekialdean Aizkorri, Aratzeta Egino bezalako kareharrizko fron-teak gailentzen dira, baita Elgea etaUrkilla bezalako silize-harriak ere.Badira interes handiko beste elemen-tu geomorfologiko batzuk, hala nola,sakonuneak, aldapak, arroilak, dolinaketa arro karstikoak. Deba, Urola etaOria ibaiek ura Kantauri itsasora isur-tzen dute; Mediterraneora, berriz,Arakilek eta Barrundiak. Kontuan izanbehar da, baina, lurrazaleko ibilguenur-emaria lurrazpiko akuiferoen siste-

men garatzeak baldintzatuko duela.Jatorrizko basoen zati handi batek berehorretan dirau; batez ere, pagadi kaltzi-kolaz eta azidofiloz eta ameztiz osatuta-koak. Alde horren % 40aren erdia gutxigorabehera horrelakoez beteta dago.Merezi du aipatzea haritz kandugabekohainbat gune ere badaudela. Baina,gizakiak esku hartu du, eta horren ondo-rioz, landaredi potentziala aldatu eginda; baso-landaketak eta landazabalatlantiarrak ugari dira, batez ereGipuzkoan. Gainera, interes komunita-rioko 22 habitat-mota identifikatu dira,1992ko maiatzaren 21eko EEE/1992/43Zuzentarauarekin bat (arau hori habitatnaturalak eta basoko fauna eta florazaintzeari buruzkoa da), eta horietatik 10lehentasunezkotzat jo dira. Fauna dela-eta, baso eta mendi inguruko hainbatespezie dagoela egiaztatu da; horietatik20ren bat interes komunitariokotzat jo


90

dira, EEE/1992/43 Zuzentarauarekin etabasoko hegaztiak zaintzeari buruzko1979ko apirilaren 2ko KontseiluarenEEE/1979/409 Zuzentarauarekin bat.Halaber nabarmen daitezke, harrapaka-ri, pizido, kiroptero, basoko haragijale,mikrougaztun eta ornogabe saproxiliko-en populazioak; horietarik gehienakarriskuan dira eta ondo zaindutakoEAEko baso handietan baino ez daude.Horiek horrela, inguru horrek ondorengopopulazio hauek zaintzeari egin dionekarpena garrantzi-garrantzisua da: okilbeltza (Dryocopus martius), miru gorria(Milvus milvus), sai zuria (Neophronpercnopterus), lepahoria (Martes mar-tes), elur-lursagua (Chyonomys nivalis),ferra-saguzar handia (Rhinolophusferrumequinum) eta Osmoderma eremi-ta, besteak beste.Alde horren jabetza publikoa eta priba-tua da, zati berdinean. Araban, baina,lursail pribaturik ez dago ia-ia; aldiz,Gipuzkoan lur gehiena pribatua da.

Lurrak batik bat dira, basoko eta abel-tzaintzako aprobetxamendua egiteko.Gainera, ur-hornidurarako hainbat urte-gi, harrobi bat eta bi parke eoliko daude;baita hainbat ur-hartune ere, ingurukozentraletan hidroelektrizitatea produzi-tzeko. Aisialdiko jarduerak ere garran-tzizko erreferentzia dira, mendirakozaletasunagatik eta ibiliengatik; baitaArantzazuko Santutegiak duen sinbolo-giagatik ere.Gainera, Parke Natural deklaratzearenbidez alde horretan ezarriko den babesaraubideari eta bere natura-balioeiesker, Europako Batzordeak eskualdebiogeografiko atlantiarra GarrantziKomunitarioko Lekuen (GKL) zerrendansartuko du, 2004ko abenduaren 7koBatzordearen EE/2004/813 Erabakiakdioenez; horren bidez eskualde biogeo-grafiko atlantiarreko garrantzi komunita-rioko lekuen zerrenda onartzen da,1992ko maiatzaren 21eko KontseiluarenEEE/1992/43 Zuzentarauak, habitat

91

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

AIZKORRI ARATZ PARKE NATURALA

naturalak eta basoko fauna eta florazaintzeari buruzkoak, jasotzen duenare-kin bat.

Lurralde-eremua

Aizkorri-Aratzeko Parke Naturalak19.400 ha-ko azalera barne hartzen du,Arabako Lurralde Historikoko Asparrena,Donemiliaga eta Zalduondoko udal-mugapeen, eta Gipuzkoako LurraldeHistorikoko Zegama, Zerain, Legazpi,Oñati, Aretxabaleta, Eskoriatza etaLeintz- Gatzagako udalerrien arteanbanatuta; Gipuzkoako LurraldeHistorikoan, Gipuzkoa eta ArabakoPartzuergo Orokorra ere barne dela.Aizkorri-Aratzeko mendigunea argi etagarbi bereizten diren bost mendilerrokosatuta dago: Altzania, Aizkorri, Urkilla,Elgea eta Zaraia. Bertan mendi altuenaAitxuri da (1.551 m); EAEko mendirikaltuena ere bada.Mendigune horretan basogintza eta abel-tzaintza dira nagusi eta zenbait erakundeere badaude toki-entitate ezberdinekbasoak batera erabiltzen dituztela zain-tzeko.

Inguruko babes-zona

Baliabide naturalak erabat babestukodirela, eta kanpotik etor litezkeen eraginekologikoak eta paisaiaren gainekoaksaihestuko direla ziurtatzeko, ingurukobabes-zona bat ezarri da. Zona hori api-rilaren 4ko 75/2006 Dekretuaren bidezonartutako Baliabide NaturalakAntolatzeko Planean deskribatuta eta

grafiatuta dago; eta Arabako Zalduondo,Asparrena, Donemiliaga etaBarrundiako, eta Gipuzkoako Leintz-Gatzaga, Eskoriatza, Aretxabaleta,Oñati, Legazpi eta Zegamako udalerrienzati bat biltzen du.Inguruko babes-zonan, Aizkorri-Aratzparke natural deklaratzeko helburuak,eta Baliabide Naturalak AntolatzekoPlanean ezarritako helburuak ere lortzeagalarazi edo eragozten duen jardun oroorgano kudeatzaileak baimendu beharkodu.Gizarte- eta ekonomia-eragineko ere-mua.Euskal Herriko natura babesteari buruz-ko ekainaren 30eko 16/1994 Legearen22. artikuluan jasotako ondorioetarako,gizarte- eta ekonomia-eragineko eremudeklaratzen dira Asparrena,Donemiliaga, Zalduondo eta Barrundiakoudal-mugarteak, Arabako LurraldeHistorikoan, eta Zegama, Zerain,Legazpi, Oñati, Aretxabaleta, Eskoriatzaeta Leintz-Gatzagako udal-mugarteak,Gipuzkoako Lurralde Historikoan; bai etaGipuzkoa eta Arabako PartzuergoOrokorra, Gipuzkoako LurraldeHistorikoan.

Klima

Antolatutako aldea Euskal HerrianAtlantikoko eta Mediterraneoko urakbereizten dituen banalerroko basoetankokatzen da. Banalerro hau zona horre-tan nagusi diren ipar-mendebaldekohaizeek topatzen duten hesi orografikogarrantzitsuena da. Hala ere, antzeko


92

altuera duten beste mendigune batzuen(hots, Durangaldearen) haizebera dago-enez, prezipitazioak ez dira pentsa deza-kegun bezain ugariak.

Altuera-kotak 700 m-tik gorakoak diralurraldearen eremu honetan eta honekeragin zuzena du tenperaturan, negu

hotzak eta uda epelak izatea eragitenbaitu.Bestalde, udan fronte polarra iparralde-rantz mugitzearen ondorioz, Azoreetakoantizikloiak lehorraldi laburrak eragin ohiditu urte-sasoi honetan zehar. BainaAizkorri-Aratz aldea menditsua etagaraia denez, prezipitazioak ugariagoak

93

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


dira zona honetan inguruko ibarretanbaino eta, hortaz, ez da arazo bereziriksortzen ura eskuratzeko orduan.

Gea

Eskualde-geologiari dagokionez,Aizkorri-Aratz mendilerroa Bilboko anti-klinalaren hego-ekialdeko muturreandago. Mendilerroa ipar-mendebaldetikhego- ekialderantz luzatzen da,Somorrostrotik Gipuzkoako eta ArabakoPartzuergo Nagusiraino, NafarroakoForu Erkidegoarekiko mugan.Mendilerro hau Kantaurialdeko EuskalArroko egitura geologiko nagusia denBizkaiko sinklinalarekiko paraleloa da.Mendilerro honen erdian erliebe handi-ko egitura dago: Aizkorri-Aratz mendigu-nea. Mendigune hau Bilboko antiklina-lak Gipuzkoan duen jarraipena da, eta,batez ere, material karbonatatu urgon-dar ugariz osatuta dago. Bere egituraoso sinplea da: faila-antiklinala eta ipa-rralderanzko joera duen zamalkadura.Aizkorriko zamalkaduraren frontea gutxigorabehera ipar-mendebaldetik hego-ekialderantz doa.

Kuaternarioko materialak salbu, irudika-pen estratigrafikoan Barremiarretik(Behe Kretazeoa) Turoniarrera (GoiKretazeoa) bitarteko materialak daudebatez ere. Fazies ugari antzeman dai-tezke, ingurune sedimentario ezberdi-netan, trantsizioko ez oso sakonetatikhasita (Weald-motakoak) plataformakarbonatatuko inguruneetaraino(Turoniarrak), arrezife-fazies urgonda-

rrak barne.Antolatutako eremuaren litologiak mea-tze-intereseko harriak eta mineralakditu. Horien artean, material karbonata-tuak (kareharria eta kaltzita) hareenmaterialak baino ugariagoak dira.

Geomorfologia

Aizkorri-Aratz mendilerroaren eremuanerliebea oso aldakorra da; NBAPareneremuan, adibidez, milametro baino gehiagoko aldeak daudekoten artean.

Formari begiratuta, mendilerroaren erdi-erdian dagoen multzoa menditsua,aldapatsua eta malkartsua da(Urbia, Degurixa eta Alabitako depresio-ak salbu) eta malda handiko mendi-hegal eta ibaiarteek inguratzen dute.Haran oso sakonak eta bizkar-itxurakozenbait eremu ere baditu.

Hala ere, eremu horretan funtsean egi-tura geologikoak dira nagusi, zehazkiAizkorri-Aratzeko eta Eginoko kareha-rrizko aurrealdeak, Kurutzeberri,Orkatzategi eta Aloñako maldak, Urbia,Degurixa eta Alabitako depresioak etaArantzazu eta Jaturabeko arroilak.

NBAParen eremuan aktibo dauden pro-zesu geomorfologikoei dagokienez,nabarmenenak mendi-hegalekin erla-zionatutako grabitate-prozesuak etadolinak eta depresio itxiak sortzen dituz-ten hondoratze- edo subsidentzia- pro-zesuak dira. Azken prozesu horietan,


94

ura kareharrizko mendiguneetan barrenajoaten da, eta ondorioz, galeria-sare kon-plexua eratzen du. Prozesu hauek osonabarmenak dira eremu honetan, mendi-gailurrak elurrez estalita baitaude urtekozati handi batean. Elurra depresiobatzuen hondoan geratzen da eta, ondo-rioz, tenperatura baxuetan urak kareha-

rria disolbatzeko duen ahalmen handiaareagotu egiten da.

Paisaia

Mendigunearen erdian Aizkorri-Aratzmendilerroa dago, kareharrizkoa etairtengune ugarirekin. Bertan ditugu anto-

95

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


latutako aldeko eta, oro har, EAEko gai-lur altuenak. Mendilerroaren altueraketa kareharrizko malkar eta irtenguneekgarrantzizko erreferente bihurtzen dutepaisaiari dagokionez.

Mendebalderantz, Urkilla-Elgea mendi-lerroa dugu. Honen erliebea askoz ereleunagoa da, eta batez ere bizkar- itxu-rako mendi-hegalak eta uhin-itxurakotontorlerroa ditu bereizgarri.

Gipuzkoako aldean, multzoa Zaraiamendilerroan, mendebaldean amaitzenda, eta ipar - hego orabideko arkua era-tzen du. Bertan aipatzekoak diraKurutzeberri eta Orkatzategiko maldahandiak. Mendilerro horiek mugatzenduten gune honetan daude zona zapa-lenak, besteak beste, haranak etadepresioak.Zona hauetan ikusmen-eremua goragodaudenetan baino txikiagoa da, bainakasu askotan paisaiarenkalitatea oso altua da.

Berezko kalitate handiena duten unitatepaisajistikoen artean honakoak aipa dai-tezke: Aizkorri-Aratz-Aloña mendiak, Urbia eta Degurixakodepresioak, Arantzazu eta Jaturabekoarroilak, Urkuluko urtegia eta honeninguruak, eta Aizkorriren hegoaldeandagoen zona karstikoa.

NBAPak ukitzen duen aldeko paisaiaaldatu egin da orain gutxi, Elgea-Urkillako parke eolikoa instalatubaita. Instalazio hauek ingurumenean

eragiten dituzten kalteei dagokienez,ekiditeko zailena eragin bisuala da,asko ikusten diren zonetan kokatzendirelako eta aerosorgailuen tamaina,forma eta antolaketak ikusteko moduko-ak egiten dituztelako. Elgea etaUrkillako mendixketan altxatzen direnaerosorgailuen isla antolatutako aldekopasaiaren zati da dagoeneko.

Landaredia

Inguru honetan oraindik ere jatorrizkobasoei dagozkien lur ugari dago. Pagadikaltzikolak eta azidofiloak batez ere isu-rialde gipuzkoarrean aurki daitezke etahorietan, garai batean garatu zen ikaz-gintzako jardueraren eragina argi etagarbi ikus dezakegu.

Elgea-Urkilla mendilerroaren Arabakoisurialdean ameztiak dira nagusi(Quercus pyrenaica). Ametz ilaunduntalde txiki eta urriak aurki daitezkeArantzazuren eta Urkuluko sakanareninguruetan.

EAEn haritz kandugabeen (Quercuspetraea) multzo zabalenetako batAizkorriren hegaletan dugu (Urolarengoi-ibarrean). Azkenik, gailurreko basomistoak harkaitzarteetan daude, pagoakez baitira gauza horietan indarra hartze-ko.

Sastrakadiei dagokienez, txilardi/ otadi/irasailak dira hedadura handiena dute-nak, eta Elgea-Urkilla mendilerro guz-tian eta Altzaniako zenbait lekutan aurki


96

daiteke. Halaber, larre-belardi mendita-rrarekin batera mosaiko-itxura ematendie Aloña-Urbiako eremu askori.Mendi-adarren karreharrizko hegal eguz-kitsuetan ohizkoa da pre-txilardien mul-tzoak aurkitzea.Larre-belardi menditarra batez ere

Aloña-Aizkorriko mendi-hegal eta depre-sioetan eta Zaraian aurki daiteke. Kareharrizko gailur eta harkaitzek (pitza-durak, erlaitzak, lapiaz-arrailak, harkaitz-barrenak eta abar) interes korologikohandia duen askotariko flora menditarrabiltzen dute. Halaber, zohikaztegi txikie-

97

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


tako flora eta, zehazki, Arbarraingo(Altzania) zohikaztegikoa garrantzi han-dikoak dira, bitxiak baitira benetan.

Urkulu-Araotz-Arantzazu aldean belar-diak/soro landuak dituzten baserri ugari


Landare-moten banaketa (ha).

Basoak 7.175 ha 327Sastrakadia 2.504 840Belardi-landaredia 2994 152Landaturako basoa 2.895 1.364Landaredi antropogeno eta nitrofiloa 22 13Larre eta labore atlantiarrak 213 772Labore mediterraneoak 19 8Landsredirik gabe 97 5

GUZTIRA 15.919 3.481

Baso natural nagusien banaketa (ha)

Artadia 10 ha 327Quercus robur-en hariztia 110 840Quercus etraea-ren hariztia 223 152Ezkameztia 428 1.364Ameztia 481 13Pagadia 5.864 772Gailurreko basoa 24 8Urkidia 5 5Ur-bazterreko landaredia 30 7

GUZTIRA 7.175 327

Parke Naturala Zona Periferikoa

Parke Naturala Zona Periferikoa

98

dago. Koniferoen baso-sailek (intsinispinua, larizio pinua, pinu zuria eta pinugorria) batez ere Elgea-Urkillako bi isu-rialdeak hartzen dituzte.NBAPak ukitzen duen aldean intereskomunitarioko 22 habitat-mota identifika-

tu dira eta horietatik 7ri lehentasunaeman zaie. Horiek guztira 11.012 habarne hartzen dituzte eta zabalenenartean honakoak aipa daitezke:

- 4030. Txilardi lehorrak

99

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


- 9120. Pagadiak Ilex eta Taxus oihanpe-arekin, epifitotan aberatsak (Ilici-Fagion)- 9230. Quercus robur eta Quercuspyrenaicaren amezti galaikoportugesak- 6230(*). Nardusa duten belar-erake-tak, espezie ugarirekin, mendiko zoneneta Europa kontinentaleko zona azpi-menditsuen substratu silizeoen gainean- 8210. Landaredi kasmofita kaltzikola- 6210. Larre eta belardi xerofitoak,kare- eta buztin- substratuen gainean(Festuco Brometalia) (*paraje hauetanorkidea bikainak daude)

Fauna

Inguru menditsu zabal hau, baso-masa

nabarmen eta anitzekin, gailurlerrozabalekin, harizti eta sakanekin, belardieta txilardi luzeekin, erreka eta hezegu-neekin, beste areetan desagertu direnespezieen eta inguru menditsuei baka-rrik dagozkien espezieen habitat etababesleku da. Aipatutako habitatetakofauna nagusia osatzen duten espezieanitzez gain, askoz ere lokalizatuagoakdiren beste batzuk ere badira. Esatebaterako:

Anfibioak: gailurretako uhandrea(Triturus alpestris) eta baso-igel iberiarra(Rana iberica).

Hegaztiak: zapelatz liztorjalea (Pernis


100Okil txikia.

Elur lursagua.

Ugatza.

apivorus), sai zuria (Neophron percnop-terus), sai arrea (Gyps fulvus), arranosugezalea (Circaëtus gallicus), arranotxikia (Hieraëtus pennatus), belatz han-dia (Falco peregrinus), mendi-tuntuna(Prunella collaris), harkaitzozo gorria(Monticola saxatilis), belatxinga mokoho-ria (Pyrrhocorax graculus), belatxingamokogorri (P. pyrrhocorax), mendi txirris-

kila (Serinus citrinella), mendi-txirta(Anthus spinoletta),...

Ugaztunak: elur-lursagua (Microtus niva-lis), lepahoria (Martes martes), bestelakomustelido hedatuagoez gaiz; adibidez,azkonarra, lepazuria edo ipurtatsa basa-katua (Felis sylvestris), erbia, basurdea,etab.

101

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Basamortu itxurako lurralde zabala da,415 km2-koa, Nafarroaren hego-ekial-

dean, Aragoi eta Ebro ibaien artean. Bar-dea txuria eta beltza bereizten dira. Lehen-bizikoak kolore zurixka du -marga igeltsu-duna eta igeltsu-harria ugari baitaude etapaisaje berezia du, nolanahi higatutako pla-no eta muinoz eta amildegi sakonez batea.Landarediak aleppo pinu batzuk baino ezditu onartzen, Vedado de Eguarasen sal-bu, hor ugariagoa baita, eta landre xerofi-loak. Bardea beltzean, buztin gorria etakararria baitago, ugariagoa da landaredia,aleppo pinua gehienetan, eta sabina, ipu-rua eta abaritza oihanpean.Bardean zereala lantzen bada ere, probe-txamendu nagusia artzantza da. Horretarakoeskubidea dute partzuergoko herriek, Erron-kari eta Zaraitzu ibarrek, besteak beste.

Bardea txuria ezagutzeko,biderik errazena tiro poli-gonoa inguratzen duenerrepidea da, Arguedastikabiatuta.Aguilares gainetik izanendugu lehen bista eta, gero,Castildetierra, erreka, Rasode la Junta, Pisquerra, LaRalla, Rallón, Sanchico-rrota eta, bueltarakoan, LaCruceta eta La Nasa ikusi-ko ditugu.Hona beste bide batzuk,nahiz eta pistak izan:Yugoko Ama Birjinarenermitatik Vedado deEguarasera eta,Zarrakaztelutik kilometrobatzuk hartago, El Paso -

hortxe da ar-tzaiaren monumenta- etaCornialto azpitik Ferialgo urtegiraino,Arradatik hurbil. Ez galtzeko, komenigarrida mapa zeha-tzak eramatea edo ingu-rua ezagutzen duen norbait lagun izatea.Bardea beltza ezagutzeko Tutera bainolehentxeago Ejea de los Caballeroserajoateko errepidea har daiteke, edoCabanillas, Fustiñana eta Tausteko erre-pidetik inguratu, nahiz eta Aragoiko lurre-tan sartu, Sancho Abarcaren ordokira igo-tzeko. Hori da Bardea beltza ikustekobegiratoki onena.

INTERES BEREZIKO TOKIAKAguilaresko gaina

Arguedastik, tiro poligonoko bidean,Limas zulaka gurutzatzen da Aguilares


102

gainera igotzeko. Hortik hartzen daBardea txuriaren ikuspegi osoena.Hurbilen, tiro poligonoko lurra, arrasoeta muinoekin, ordokiak atzean,Candévalos, La Estroza, Cornialto,Blanca garaia, Rallas eta atzean, suer-tea izanda, Pirinioak.

El Paso

Zarrakaztelutik Sadabako bidean, 6.Kilometroa baino lehentxeago, erronka-riarren altxonbidea El Pasora iritsikogara, goardetxea eta artzaiaren monu-mentua dauden tokira.Bardeako sarrera da iparraldetik eta

103

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

ERREGE BARDEA PARKE NATURALA

hona hurbiltzeko modu errazena. Ageridena ez da Aguilarestik bezain ikusga-rria, baina merezi du.

Vedado de Eguaras

ha.ko landaredi bakarra da Bardea txuria-ren erdian. Sakongune bat da, alorrak etaaleppo pinuak dituena. Natur Erreserbadeklaratua dago eta Peñaflor gazteluarenhondarrak daude bertan. Yugoko AmaBirjinaren ermitarik mendebaldera doanpistatik sar daiteke, gero bide bat eskuine-ra hartzeko Tausteko al-txonbidea -gukdakarguna- eta ezkerraldetik datorrenbeste bat elkartzen diren tokian.

Pisquerra

Hor daude formazio ikusgarrienak tiropoligonoko errepidetik ibiliz. Urrutitikageri dira eta hurbildu ahala direkzioa, for-mak eta itzalak aldatzen dira eta ikuspegi

berriak ematen dituzte. Guztiz higatutakomuino multzoa da Pisquerra, forma zorro-tzak dituena. Ondoan daude Angarillones,La Ralla, El Rallón eta Sanchicorrota mui-noa. Haien artean, badirudi denborak ezduela aurrera egiten.

Ezaugarri fisiografikoak

Errege Bardea Nafarroako ForuKomunitateko hegomendebaldeko lurral-de zabal bat da; euri gutxi eta haiek uhol-de gisakoak izaten ditu; uda beroak etanegu aski hotzak; horren ondorioz, ekai-tzek higadura handia sortzen dute, eta ezzoruak ez landareek ez diote ur horri ete-kin handirik ateratzen. Geomorfologiaz, Errege Bardea Ebrokobeheraguneak osatzen duen unitategeologikoaren iparreko ertzean dago.Beheragune horrek tertziario kontinenta-leko eta kuaternarioko materialak dituosagai. Pirinioak eta Mendikate

Iberikoak, eta baibeste batzuek ere,bul-tza egiten dioteErrege Bardeari,eta bertako defor-mazio tipikoak sor-tzen dituzte: tolesmonoklinalak, osobuzamentu leune-koak. Sustratu geologi-koa gatz eta kisuhandikoa baita etabertako klima ereoso lehorra, gesallur asko egoten dira


104

Errege Bardeako zoruan. Eta gainera,euri urak zoruan iragazi eta zoruarenhigadura mekanikoa sortzen du: ordokieta erreka ikusgarri ederrak, landaretzagutxikoak eta eragin handikoak.

Errege Bardeako landaretza, estepetakoeta Mediterraneoko landaretza da.Osagai mediterranioa ezagun da, ontinaeta sisalloa ausarki dagoelako, eta espar-tzudia ere bai. Landaretza hori, jakina,

105

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


inguruneko kondizioek eta giza eskuhar-tzeak sortua da, baina kasurik hoberene-an sastraka altu edo antzeko komunitatesubserialen bat bilaka liteke. ErregeBardeako flora eta landaretzaren interesbotanikoa Ebroko Beheragune- arenberezitasun klimatikotik heldu da; horre-gatik, Habitat-Errolda Nazionalean ere -Habitatei buruzko maiatzaren 21eko92/43 EEE zuzentarauaren arrimuansortua- sartu da Errege Bardea. Faunak ere ale interesgarri asko ditu:anitz arrain, anfibio eta narrazti espezie;baina hegaztiak dira agian aipagarrie-nak, Nafarroan soilik ez baina Europanere garrantzi larria ematen baitioteErrege Bardeari: aipa dezagun, adibidez,saizuria. Harrapari populazioak, oro har,handiak dira, eta berriki giza eskuhartze-aren mehatxua sufritzen hasi dira; horre-gatik, zenbait jarduera arriskugarri direlamedio, ezinbestekoa da berehala arau-tzea. Estepako hegaztiek -basoilarra,basoiloa, eperzuria, larreoiloa- komunita-te handia osatzen dute Errege Bardeaneta haiek kontserbatzeko ezinbestekoada nekazaritzako ingurumenari buruzkoneurriak hartzea, labore estentsiboarengaur egungo araubidea faboratzeko. Aurrekoaz gain, esan beharra dagoErrege Bardearen eskualde osoarenegoera egokia izan dadin komenigarriadela bertako eremu batean -tiro poligo-norako gordetakoan, hain zuzen- buru-tzen ari den erabilera eta jardueraberraztertzea. Nahi hori hainbat aldizonetsi izan du Nafarroako Parlamentuak.Horregatik, aipaturiko erabilera arautzenduten indarreko harreman juridikoak

bukatu ondoren, eta Errege Bardeareningurugiro-garapen osoa eta Foru Legehonen betetze osoa lortzearren, bidez-koa da Administrazio Publiko eskudunekbeharrezkoak diren neurri eta ekimenguztiak har ditzatela aipaturiko gauregungo egoera gainditzeko. Hori guztia,eskualde horrekin zerikusia duten baliz-ko ingurugiro-kalteen azterketa eginondoren. Ingurumena Errege Bardean babestekolege-araubidea bilakatuz joan daLurraldea Babestu eta ErabiltzekoHerrialdeko Hirigintza arauei buruzkoapirilaren 10eko 6/1987 Foru Legeaklehenbiziko natur erreserbak deklaratuzituenetik (Rincón del Bu, Caídas de laNegra) harik eta natur erreserbak muga-tu ziren arte. Berrikiago, kasuko toki enti-tate eskudunak, hau da, ErregeBardeako Komunitateak, sustatuta NaturBaliabideak Antolatzeko Plana onetsiondoren (irailaren 7ko 266/1998 ForuDekretua). Elkarte tradizional horrenalehenbiziko ekimena izan da Nafarroannatur baliabideak antolatzeko plan batitxuratzeko. Araudi horretan ErregeBardea Natur Parke deklaratzen da,delako Plana itxuratu eta onesteko trami-tea behin egin ondoren, Nafarroakonaturguneen gaineko ekainaren 17ko9/1996 Foru Legearen 21.1. artikuluarenarabera. Errege Bardeako Natur Parkea deklara-tzea jotzen da figura juridikorik egokiena,aurretik zeuden baloreak eta ekosiste-mak zaintzeko ez ezik, plangintza etakudeaketa osoak eta koherenteak ber-matzeko ere, egungo eta etorkizuneko


106

eskakizunak bermatzearren, garapeneutsigarriaren ikuspuntutik. Natur Parkeada, halaber, udal gozamenkideek, JuntaNagusiaren eta ordenantzen bidez, azkenhamarkadetan baliatu dituzten erabilera-eta kudeaketa-formulak hobekien zain-tzen duen botere publikoen deklarazioa.

Era berean, ohiko sektoreek eta artisauekekoitzi bertako produktuen balio ekonomi-ko diferentziala bultzatu eta handitu egitenditu natur parkeak, eta, aldi berean, kan-poko baliabide ekonomikoak erakartzenditu Bardeara eta handik hurbilen daudenhirguneetara, eskualdeko gizarte- eta

107

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


ekonomia-garapenaren mesederako. Nafarroako ubidearen interes orokorraEstatuko lege batean eta NafarroakoGorteen beste foru lege batean deklara-tuta dago, eta horrek zilegi egiten du ubi-dea hemen ere aipatzea; izan ere, par-kearen lurraldearen baitan eraiki daiteke,zati txikia hartuko badu ere, edota lurral-de hori zeharkatu. Hortaz, parkea sortze-ko helburuekin bateragarria bada ere,ubidea ezin izanen da parkeko gunejakin ba-tzuetan sartu, natur erreserba-tzat edo hegaztien babesgune berezitzatjotakoetan, alegia. Entitate horrek berak Parke berriarenkudeaketa berari egoztea eskatu du.Kasurako den araudiak ez du aukera horiezintzen, eta gainera hartara hurbildu

egiten zaizkio antolatze eta funtziona-mendu lanak lurraldez ere hurbilen bizidenari, nahiz eta beste zenbait erakun-dek parte har dezaketen kudeaketan. Natur Parke deklaratzen da Nafarroako

Errege Bardeak hartzen duen lurraldeosoa. Babes figura horretatik kanpogeratzen dira honako erabilera berezikoeremuok: Hondo de Espartosa (272 ha.),Bandera (43 ha.), Cinco Villas (13 ha.)eta tiro poligonoa (2.244 ha.). Natur Parkearen mugak, 1998ko edizio-ko Nafarroako 1:5.000 MapaTopografikoaren arabera, honakoak dira: Iparraldetik: X 632138.19; Y 4383664.41UTM koordenatu puntutik hasten da,Tres Mugas esaten zaion parajean, zei-nean bat egiten baitute Sadabako


108

(Zaragoza), Zarrakazteluko eta ErregeBardeako mugapeek. Handik ipar-men-debalerantz segitzen du,Zarrakazteluko muga-lerroarekin bat, XErrege Bardeako Parkeak NaturBaliabideak Antolatzeko Plana izanendu araubide, Nafarroako Gobernuakbehin betikoz irailaren 7ko 266/1988Foru Dekretuaren bidez onetsi zuena,hain zuzen, eta ondorengo aldaketak,hala bada. Nafarroako Ubidea, Errege BardeakoNatur Parkearen deklarazioa justifika-tzen duten helburuekin bateragarridenez, aipatu Natur Parkearen lurralde-eremuan jar daiteke, edo eremu horizeharka dezake, parkeko hurrengoaldeak salbu: natur erreserba, hezegu-ne edo hegaztien babesgune berezitzat

jotakoak. Halaber, garapen eutsigarriasustatuko da, lurraldeko balio naturalenkontserbazioa eta ureztatutako nekaza-ritzaren aprobetxamendua uztartzeko. Natur Parkea kudeatzea ErregeBardeako Komunitateari dagokio, etaberak izanen ditu indarra duen legediaknatur parkeetako Presa handiak -15etikgora metroko altuera dutenak edo100.000tik gora metro kubiko biltzendituztenak- eraikitzea polemikarakomotibo izan da beti. Zenbait pertsona-ren arabera aurrerabide-iturri eta ura-ren arrazoizko banaketarako bide,ingurunearen gaineko eraginagatik etasortaraz litzaketen segurtasun arazo-engatik kaltegarriak bestetzuen arabe-ra, obra handi hauen beharra gai ezta-baidatsua da oraindik.

109

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Bertizko Jaurerriko Parke NaturalaNafarroako ipar-mendebaldean

dago, Bertizaranako ekialdeko muturre-an, zehazki. Denetara, luze zabaleran,2.040 hektarea hartzen ditu, itxura elipti-ko xamarra du, hegotik iparrerantz luza-tua. Hauexek dira bere mugak: Bidasoaerreka hegoaldean, Oieregiko dermioa(Bertizaranako udalerrian ere dagoena)mendebaldean, Etxalar iparraldean, eta,azkenik, Baztan, ekialdean.Ez da erraza Bertizko Jaurerriko ParkeNaturala bere osotasunean ikustea, ezzerutik begiratuta, ezta lurretik begiratu-ta ere. Egia errateko, ez da luze zabale-ra handikoa, baina mendien artean her-tsirik dago, kasko eta gailurrez inguratu-rik, erreka eta errekastoz zeharkaturiketa oihanez beterik. Horregatik, lurrarenarrasetik ikusita, oso ongi heldu zaio

esaera zaharrak dioena, hots,zuhaitzek mendiaren ikuskeragalarazten dute.Barnean nahiz kanpoan,badira hainbat talaia.Parkearen ikuspegi ederraematen digutenak, baina ezinosorik ikusi. Hiruk eskaintzendute ikuspegirik zabalena.Lehenbizikoa Aizkolegikokaskoa da, parkearen tokirikgaraiena, udarako jauregi txi-kia duena. Kasko hartatikBidasoa errekara jaisten denoihanaren ikuspegi apartaikus daiteke eta ingurukomendien ikuspegi osoa erebai.Bertze talaiak kanpoan daude

eta oinez, nola halako ahaleginean, joanbeharra dago. Horietako bat Legatekokaskoa da, 870 metro dituena, parkea-ren ekialdean kokatua, Larrazuko kas-kotik Alkurruntz mendiraino doan mendilerroan, zehazki. Mendi lerro horrek aldebatean uzten du Baztango sakonuneaeta bertze aldean Bertizarana,Malerreka eta Bortzirietako mendiak.Legatek, Aizkolegik baino 30 metrogehiago ditu eta ikuspegia, inguruz ingu-ru, aparta da zinez. Sari ederra, zalan-tzarik gabe, gailurreraino iristeko egin-dako ahaleginaren ondoren. Bada ber-tze behatoki bat parkearen hegoaldeaeta mendebaldea ikusteko, hots,Mallurketa mendia. Meate ere erratenzaio, 640 metro gora da, eta Nabartekoeta Bertizko dermioak bereizten dituenhormatik hurbil dago. Bada antzeko


110

behatoki bat, baina nekoso xamarra,batez ere, bero zakarra egiten duene-an. Hauxe da: Amaburuko leporaino,ira-tzeen artean, igotzen da bidexka.Erreparatzeako jauregitik bertatik abia-tzen da. Beraz, Bidasoa gaineko zubi

bikaina igaro, eta, hartu behar da zubi-tik 100en metrora eskuinera hastenden bidea.Baina, arrestian erran dugun bezala,ikuspegi horiek guztiak ederrak izanikere, ezin parke osoa ikusi. Den-dena

111

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

BERTIZKO JAURERRIKO PARKE NATURALA

ikusteko, Itsusiko harriaren NaturErreserban bizi diren saiarreen edo ber-tze hegazti harkaiztarren ibilera berberaegin beharko litzateke. Erran nahi baita,Ptsondo gainean gora joan beharkogenuke, Alkurruntz mendiko kaskozorrotzaren gainean hegan egin,Orabideako belar soro eta oihanen gai-netik segitu, azkenean Aizkolegirainoiritsi arte. Azkenik, lorategirantz jaitsita,espezie exotiko ugariek harriturik,hegaztiek begirada botako liokete jau-regiari, baita ondoko eraikinei ere, etajendeari kasu handiegirik egin gabe,eskultura ugari dituen aparkalekuarengainetik hegan eginen lukete eta berrizere igoko, bidaia segitzeko, sigi-sagandoan Bidasoaren zintaren gainean.Bertzenaz, Baztan errekan goiti joan,berriz ere Itsusiko Harriaren gaineanpausatuko lirateke, abaroan egoteko,eguzkiaren beropean goxo eta harkai-tzen babesean.

Parke Naturala

1984ko martxoaren 22an, Iruñeko ar-tzapezpikuak eta Nafarroako ForuDiputazio ordezkari batek idazkia -Gozamenaren KostubidezkoLagapena- sinatu zuten, zeinaren bitar-tez aipatu Diputazioak “BerizkoJaurerria” finkaren jabari osoa eta era-batekoa eskuratu baitzuen.

Legedia

“Bertizko Jaurerriaren” jabari osoa etaerabatekoa eskuratzeko aurretiko neu-

rri horren ondotik, eta aurreko jabearendesioei jarraiki, Nafarroako ForuDiputazioak erabaki zuen finka ParkeNaturala izendatzea, 1984ko martxoa-ren 29an.Geroago, 67/1991ko otsailaren 21ekoForu Dekretuaren bitartez, NaturParkeko Zuzendaritza Batzordearenosaketa eta eginkizunak aldatu ziren,eta argiago ezarri zen parkearenzuzendari kontserbatzailearen figura.

Lurralde-mugaketa

Aipatu Foru Dekretuaren eranskinean,deskribaketa orokorra egin zen eta ber-tan erraten da “Bertizko Jaurerria”Parke Naturala Kantauriko Ibarren erdi-gunean dagoela. Aipamen historikolaburra egin ondotik, sakonago deskri-batzen ditu finkaren ezaugarri fisiografi-koak eta edafikoak, baita geografia etaklimaren aldetik dituen bereizgarriakere. Izan dezakeen landaretzari buruz-ko azterketa egiten du eta, era berean,dagoen faunari buruzkoa. Faunarenbiodibertsitatea eta kopurua ikusita, batdator Nafarroako inguru berezi honeta-rako espero denarekin.

Babes neurriak

Foru Dekretu horren beraren laburpenaeta iruzkina egiten segiruz gero, aipadezagun parkea bost alderditan banatudela. Xedea da oreka lortzea ekologia-sistemen kontserbazioaren eta jardue-ren garapenaren artean. (heziketa jar-duerak, turistentzakoak, kulturalak eta


112

zientifikoak). Alderdi bakoitzak berebabes neurriak ditu, batzuk orokorraketa bertzeak bereziak, tokian tokikoak.Bukatzeko, Foru Dekretuak,Ekipamendu eta Zaintza xedatzeaz gai-

nera, Erabilpen Publikkorako Plana erezehazten du, zeinean barne sartzen densarbideei, aparkatzeari, informazioari,interpretazioari eta heziketa jarduereidagokien araudia.

113

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Garrantzia Komunitarioko Tokiak

Europako Batasuneko HabitatenZuzentarauak (92/43/EE) marko komu-na zehazten du Landareak, BasaAnimaliak eta Habitatak kontserbatze-ko. Habitatak natur inguruneak dira,biogeografiaren eta geologiaren aldetikezaugarri oso baliotsuak dituztenak.Bertizko Jaurerriko Parke naturala, bostdaude:- Pagadi atlantiar-azidofiloak, lekuarentokirik zabalena hartzen dutenakEta askoz ere murritzago hauek daude:- Harizti hidromorfikoak (Quercus robur)- Erreka ondoko haltzadiak- Kantauri aldeko mendietako hirustak- Txilardi atlantiarrak

Klima

Bertizko klima leuna da, berotasunaridagokionez. Urteko batezbestekoa13,7-15º C da. Udan ez du bero han-diegia egiten, neguak leunak dira eta ezdago alde handirik hilabeteko tenpera-tura maximoen eta minimoen artean.Hori gertatzen da Bizkaiko itsasoareneraginarengatik, zuzen joan gero, kilo-metro gutxira baitago. Itsasoak tenpera-turan eragiten du, nosko. Euri asko egi-ten du, urtero 1.800 mm inguru, urteosoan barrena banaturik, urritik maia-tzera, bereziki. Beraz, Nafarroako eurikopururik handienetakoa da.

Geologia

Parkearen substratua osatzen duen

harkaitzak oso zaharrak dira, gehienakEra Primario edo Paleozoikokoak, AldiDenboniarrari nahiz Karboniferoaridagozkionak. Oro har, erran daitekeerdi aldea zaharrena dela eta ondotikipar aldea. Bi alde horietan badira arbe-lak, grauwakak, eskistoak, hare-harriaketa konglomeratuak. Tolestura hertzini-koak direla eta, harri mota horiek tokirikgaraienetan daude. Hego aldea, ordea,beherago dago eta, batez ere, EraSekundario edo Mesozoiko hare-harrizeta kare-hariz osaturik legoke.

Baso atlantiarra

Lorategi ikusgarriak bisitaria liluratzendu, noski, baina parke barnera sartzendenari oihana deigarri oso gertatzenzaio: baso atlantiarraren adibide bikai-na da. Europan izen hori ematen zaioalde epeleko baso hostogalkor etahigrofiloari. Europako bertze basoamediterranearra da, xerofiloa eta hostoiraunkorra. Oihan mistoa da gainera,eta, horrek balio erantsia ematen dio.Izan ere, oso oihan naturala da etaerran daiteke egungo landaretza hur-biltzen ari dela gehienez ere izandezakeen landaretzara, bere gorengomailara.

Bidasoa ibaia

Parkean aise ikusten da ur aunitz dago-ela eta hezetasuna etengabe dariola.Badira iturri ugari, eta harkaitzek nahizlandareek. Geldi gabe, ur tantak isur-tzen dituzte, berehalakoan bide ertze-


114

tan errekasto txikiak osatuz. Errekastotxikiak elkarren artean saretuak egonik,gero eta erreka handiagoak urez horni-tzen dituzte, erreka handi handiak osatuarte.Parkearen barnean dabilen urik gehienabi erreka hauek biltzen dute: Suspiroko

errekak eta Aintsoroko errekak.Lehenbiziko horrek Irratazuko errekarenurak hartzen ditu, eta, batu ondotik,Suetxeberriko erreka deitzen da.Bigarrena parketik kanpo sortzen daArtolako erreka izanarekin, errekastoaunitzen urak biltzen ditu, eta, Agote

115

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


errekarekin elkatu ondoren, Aintsoroerreka izena hartzen du. Izen horrekindoala, ezker aldetik, Arbera errekarenurak ere joaten zaizkio. Bestalde,Baztan erreka parkearen hegoaldekoertzetik doa eta hemen Bidasoa izenahartzen du. Behatokiaren azpitik emari-tsu doa, Jaurerrian sartzeko zubipeazeharkatu eta aitzinera segitzen du,Zeberiko errekako urak jaso ondoren,Erreparatzea bidean.

Naturaren interpretazioa zentroa

Jauregiaren ondoan, Tenientetxeabaserrian, Naturaren InterpretazioZentroa ezarri eta moldatu da, hirusolairutan banaturik. Beheko solairuanerakusgai daude nafarroako etaBertizko natur ingurunearen osagaiak.Lehenbiziko solairuan, behar adinabitartekok -maketak, joko elkarreragile-ak, argazkiak eta panel bisoredunak-behar bezalako informazioa ematendute Parkea ezagutzeko, Bertizko fun-tsezko hiru osagaion bitartez: lurzorua,ura eta oihana. Azkenik, hirugarrensolairuan ikuskizun multimedia ikusgaidago: badira efektu bereziak,ahotsak,argia eta soinua, izaki bizidunen make-tak eta behar bezalako eszenografiahainbat alorretan ibilbidea egiteko:sorrerak, historia, klima, paisaiak, euria,lainoa…

Ingurumen-heziketarako egitarauak

Naturaren Interpretazio Zentroaz gain,Bertizko Jaurerriko Parke Naturalak ere

baditu azpiegitura batzuk Nafarroakohezkuntza komunitatearen zerbitzuanjarriak. Xedea da 8 eta 12 urte bitartekoneskato-mutikoei laguntza eraginkorraematea, Ingurumenari buruzko sentsibi-lizazioa landu dezaten. Helburu nagu-sia da neskatomutikoen esku jartzeaBertizko Jaurerriko Parke naturalareneta inguruko Kantauri aldeko ibarrenezagutza, eta, horrekin batera, Bertizkobalioen ulermena faboratzea eta baliohoriek gordetzeko interesa piztea.

Ibilaldeak bertizen barna

Hainbat ibilbide egin daitezke BertizkoJaurerriko Parke Naturala barna.Horietako bat, bisitari gehien hartzendituena, lorategiko bidea da. Horrezgain, ibilkariendako hiru bide erebadaude, seinaleztaturik, gainera:Aizkolegiko igoera, “Suspiroko bidea”eta baserrietako bidea. Bada bertze batere txirrindulaz egiteko, Plaxaxelairainojoateko. Hiruren artean, aski ongi eza-gutu daiteke zer eta nolakoa denBertizko Parkearen barnealdea.

Bertizko Lorategia

Jaurerriko jabeak Besollako markesakzirela, lorazain frantziar bat iritsi zenBertizara, 1848an, Felix Lambert.Kontratu zuten jauregiaren etxaurrea-ren oinetan zegoen lursailean 6.738m2-ko lorategia egin zezan.Pedro Zigak Jaurerria 1900ean erosiondoren, bertze lorategi baten asmoataxutu zuten, askoz ere handiagoa,


116

itxura laukizuzenekoa, eta hasierakohura lorategi berriaren asmoaren baitansartu zuten. Horregatik, “Lorategi zaha-rra” deitzen zaio. 34.000 m2-ko luzezabaleran, Zigak alde batera eta bertze-ra egin zituen bidaietatik ekarritako

espezie exotikoak landatu zituzten.Horren emaitza da egungo lorategi ede-rra, Botanika-Lorategi ikusgarria.Munduko bazter guztietatik ekarritako126 zuhaitz eta zuhaixka-espezie ikus-gai daude.

117

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Urbasako eta Andiako mendieknaturgune bat osatzen dute, geolo-

gia, biologia, ekologia, estetika, paisaje,arkeologia eta soziokultura aldetik baliomultzo zabal batez hornitua. Geologia aldetik, bi mendiek kararrizkomazizo zabal bat osatzen dute, morfoe-gitura bereziak dituena Pirinio-Kantauriko eremuan. Faktore bioklimati-koek karst zabalean menderen mendeegindako lanak paisaje mineral berezibat taxutu dute eta, barrenetik, tamainagaitzeko akuifero bat, interesgarria osohurbileko populazio guneetako giza hor-nidurarako, Iruñea eta horren inguruneabarne. Horri zoru podsolidoen berezita-sun edafologikoa erantsi behar zaio,bakarra baita Galiziakoekin baterapenintsularen eremuan. Biologiaren ikuspegitik, mendi horietanbiltzen dira erregio eurosiberiar-atlantia-rreko eta mediterraniar-iberiarreko bioa-niztasunaren elementu biogeografikoendemiko bereizgarriak. Adierazgarri

aipagarrienen artean,ugatza, uhandre alpe-tarra eta bertako lan-dareen zenbait taxondaude: Scrophulariacrithmifolia, burundanas u b e s p e z i e a ,Cochlearia aragonen-sis, navarrana subes-peziea, Genista elia-sennenii, Arenaria vito-riana, Lathyrus vivantii,Narcisus varduliensiseta Dryopteris carthu-siana.

Ekologia aldetik, mendi hauetanEuropako Elkartearen intereseko habi-tatak daude, hala deklaratuta baitaudehabitat naturalak eta basa fauna etaflora zaintzeko Kontseiluaren 1992komaiatzaren 21eko 92/43/EEEZuzentarauan. Horien artean, interesberezia dute pagadi azidofiloek, basohoriei lotutako txilardiek eta soilune etaharkaitzetako larreek. Estetika aldetik, lurralde hori Nafarroahezeko eta trantsizioko paisaje adieraz-garrienetako bat da, edertasun naturalhandikoa, mendez mende oihan etalarreen erabileraren bitartez areagotudena, sistema erdinatural orekatu har-moniotsuak sortarazi baititu. Ondare arkeologiko aberatsa gaur arteiraun duen antzinako artzain kulturarenlekukoa da, duen garrantzi historikoaoraindik aitortzekoa badu ere. Ezin da ahantzi Urbasako eta Andiakomendiak antzina-antzinako ondare his-torikoa direla Nafarroa osoarentzat.


118

Horren administrazioa eta gestioa,alde batetik, Koroaren eta, ondoren,egungo Nafarroako Gobernura arte,Foru Erakundeen lanari esker etorrizaigu, eta, bestetik, AmeskoakoLimitaciones mendiko AdministrazioBatzarreari esker. Mendez mende

iraun duen tradiziozko entitatea dahori, Lege honek aitortu eta babestendizkion ahalmen historikoak dituena,Nafarroako ohiturazko Zuzenbidearenmuina delako. Hain da oparoa bi mendi horietan bil-dutako balio natural anitza, ezen foru

119

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

URBASA ETA ANDIA PARKE NATURALA

erakunde publikoen babes juridikoabehar baitute, naturgunearen kontser-bazioa eta iraupena bermatuko badira.Horiek baliabide naturalen erabileraordenatuarekin bateragarriak dira sek-tore eta eragile sozialen bitartez. Gehiago ere bada: lurralde hori babes-teko arrazoi estrategikoa dago, erreser-ba natural horri darion uraren kalitateasegurtatzen delako, izan ere, harenerabilerak mendien muga fisikoetatikaskoz haratago egiten baitu, nafarpopulazioaren gehiengo zabal baten-gana hedatzeko, hiriburuan eta inguru-nean bizi dena ere hartuz. Urbasako eta Andiako mendiak ParkeNatural deklaratzea figura juridiko ego-kiena da, ez bakarrik balore horiek edouraren nahiz ekosistemen kontserba-zioa identifikatzeko, baita plangintzaeta gestio integral koherenteak berma-tzeko, egungo eskaerak eta sor daitez-keenak bat etor daitezen. Parke Naturalaren bitartez, gainera,gizarte nafar guztiak eredugarritzat duaurreko belaunaldiek basoan egindakoprobetxamendu ordenatu eta arrazio-nala, gaur egun hain ohikoa dugungarapen jasangarriaren teoria ospetsuagauzatu eta aplikatu baitute aspalditik. Gainera, Parke Naturala da eskualdekobiztanleek (Limitacionesko Batzarrea,Burunda Ibarra, Arañazko Komunitateaeta beste) mendez mende garatu dutenerabilera eta gestioko formula tradizio-nalak hobekien babesten dituen boterepublikoen deklarazioa. Halaber, ParkeNaturalak bultzatu eta handitzen du tra-diziozko eta artisautzako sektoreek

beraiek sortutako produktuen berezita-sunaren ondoriozko balio ekonomikoaeta, aldi berean, erakargunea da kan-poko baliabide ekonomikoentzat mendiingurura eta hirigune hurbilenetara ger-turatzeko, eskualdeko garapen sozioe-konomikorako dakarren onuraz gain. Parke Naturalak 21.408 hektarea har-tzen ditu denetara, honela banaturik:4.700 hektarea Andiako mendian,11.399 hektarea Urbasako mendian,Nafarroako Gobernuaren esku, 5.190hektarea Limitaciones mendian,Erauldik eta Etxabarritik banandutakozatia barne dela, eta 119 hektareaUrederra ibaiaren iturburuko NaturErreserban. Parke Naturala deklaratzeko, eremukoNatur Baliabideak Antolatzeko Planaprestatu eta onetsi behar zen, eta hori1996ko uztailaren 1ean onetsitako ForuDekretuaren bidez egin zen. Bai deklarazioan, bai ParkeNaturalaren kudeaketan, kontutanhartu dira, errespetatu eta babestuLimitaciones mendiko Batzarreareneskubide historikoak, tradiziozkoBatasun administratiboa denez gero,baita Burunda eta ArañazkoKomunitatearen eta Deierriko Udalareneskubideak ere, Planaren arautegianpropio bildutakoak, haren parte baitiraaurrerantzean. Limitaciones Mendiko Batzarreak kude-atuko du Parke Naturala bere lurralde-an, eta Nafarroako Gobernuak gainera-koan, bi lurraldeok kudeatzeko mendezmende erabili diren formulei jarraipenaemanez.


120

Urbasako eta Andiako mendiak kudea-tzeko partaidetza sozialerako,Nafarroako Gobernuak Patronatu batsortzeko asmoa du, Nafarroako ForuKomunitateko Administrazioaren, udaldermioa parkearen lurralde esparruaren

barruan duten edo harekin mugak dituz-ten toki entitateen, Limitaciones mendi-ko Batzarrearen, Nafarroako IngurugiroKontseiluan ordezkariak dituzten elkarteekologisten, Urbasa eta Andiako LarreBatzarrearen eta Parke Naturalaren

121

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


lurralde esparruan zuzenean interesa-tuta dauden beste sektoreen ordezka-riek osaturik, erregelamendu bidez eza-rriko den modu eta osaketarekin.Horrekin nafar guztien ondarea den etaNafarroako Foru Komunitateak bere-berea duen naturgune honen gestiointegrala, partaide bidezkoa, sendotzenda. Parke Natural deklaratzen da Urbasakoeta Andiako mendiek, Limitacionesmendiak eta Urederra ibaiaren iturburu-ko Natur Erreserbak osatutako eremua,muga hauek dituena: - Iparraldeko muga: Urbasako etaAndiako mendien muga Ziordia, Olazti,Altsasu, Urdiain, Iturmendi, Bakaiku,Etxarri-Aranatz, Ergoiena, Uharte-Arakil, Irañeta eta Arakilgo udal muga-peekin. - Ekialdeko muga: Andiako mendiarenmuga Ollaran eta Goñibarko udal der-mioekin. - Hegoaldeko muga, ekialdetik mende-baldera: Urbasako eta Andiako men-dien muga Gesalatz, Lezaun etaAbartzuzako udal dermioekin, nonUrbasako mendiaren muga utzi etaAmeskoako Limitacionesen hegoalde-ko mugari jarraitzen baitio,Ameskoabarren, Eulate, Aranaratxe etaLarraonako dermioekin muga eginez,Araba eta Nafarroa arteko muga admi-nistratiboraino. - Mendebaldeko muga: Araba etaNafarroa arteko muga. Natur Baliabideak Antolatzeko Planak,Nafarroako Gobernuak 1996ko uztaila-ren 1eko 267/1996 Foru Dekretuaren

bidez onetsitakoak, arautuko duUrbasako eta Andiako Parke Naturala,baita hark izan ditzakeen aldaketek ere.

URBASAN ETA ANDIAN APLIKAGA-RRI DEN ARAUTEGI BERARIAZKOA

Burundaren eta AranazkoKomunitatearen eskubideak

Burunda eta Aranazko Komunitateaosatzen duten toki entitateen alde eza-gutzen dira 1855.eko abenduko"Aranazko Komunitatearen ErregeOndareak eta Burundak Andia, Urbasaeta Entziako Errege Mendietan dituzteneskubideen gaineko transakzio etamerkataritza eskritura"-tik ondorioztatu-ko eskubideak.

Ibilgailuen zirkulazioa

* Orokorki begiratuz, ibilgailu motoredu-nak Olaztitik Lizarrako bidean,Lizarragatik Lizarrakoan etaOtsaportilloko pistan ibil daitezke baka-rrik. * Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuarenaurreko baimenarekin ibil daitezke ibil-gailuak, ondorengo helburuak gauza-tzeko badira: - Lan zientifikoak egiteko. - Usadiozko erromeri egunetan. -Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuak finkaditzakeen bertze batzuetarako, aurretikhori egiaztatu ondoren. * Arestion aipatu errepide eta pistenbazterretan, behar bezala seinaleztatu-


122

123

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


ko tokietan, uzten ahal dira turismoak,trafiko arrunta oztopatu edo arriskuanjartzen ez badute behinik behin.

Salgai arriskutsuen trafikoa

Akuiferoen babesa bermatu ahal izate-ko, salgai toxiko edo arriskutsuen tra-fikoa debekaturik dago; horretarakobaimena dutenak ibil daitezke.

Kanpaketa

* Kanpin-dendak edo karabanak baka-rrik jar daitezke Bioitzako turismo kan-pamentuan; Urbasa eta Andiako gaine-rako lurretan kanpaldi librea debekatu-rik dago. * Gazteen kanpaldiak baimentzekoaraubidea indarra duen arautegian etaErabilera eta Kudeaketa PlanZuzentzailean gaitzen diren guneetanezarritakoa izanen da.

Kirolak

* Antolatutako kirolek eta antzeko jar-duerek, Ingurugiro, LurraldearenAntolamendu eta EtxebizitzaDepartamentuaren aurretiko adostasuntxostenaz gain LehendakaritzaDepartamentuaren baimen berariazkoabeharko dute izan, ikuskizun publikoakbaimentzeko baldintzak arautzendituen martxoaren 8ko 44/1990 ForuDekretuaren arabera. * Debekaturik dago mendiko bizikletanedo zaldian ibiltzea, salbu eta horreta-rako seinaleztatutako pista eta bide-

xendetan ez bada. * Parapentean ibil daiteke horretarakogaitu lekuetan.

Erauzketa jarduerak

1) Jardunean direnak etaBerreskurapen Plana onetsia dutenakbadira: Kontzesioak indarra duen bitartean,Berreskurapen Plana aplikatuko da.Etorkizunean, Erabilera eta KudeaketaPlan Zuzentzaileak kontzesioaren luza-penerako baldintzak ezarriko ditu, luza-pen hori naturgunearekin bateragarriabada behintzat. 2) Ustiakuntza berriak. Ez da industri ustiakuntza berririk onar-tuko. Etxolak eraiki, baltsak konpondu, itxitu-rak egin, e.a.erako usadioz egin direnerauzketa txikiek Ingurugiro,Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuaren aurreti-ko baimena beharko dute izan etahorrekin batera egin beharko denerauzketak ukitutako gunea berresku-ratzeko plana.

Hondakinak

* Debekaturik dago mota oroko zaboredo hondakinak botatzea, horretarakoegokitu tokietan izan ezik. * Hildako animaliak, haien gorpuzkinaketa gorotza deuseztatuko dira Erabileraeta Kudeaketa Plan Zuzentzaileak eza-rri xedapenen arabera. * Debekaturik dago ibilgailuen olioa


124

aldatu eta haiek garbitzea.

Merkataritzako jarduerak

Debekaturik daude merkataritzako jar-duerak.

Hori hala izanik ere, Ingurugiro,Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuak honakohauek baimen ditzake: - Artisautzako produktuen saltokiak jar-tzea, inguruko herritarrenak badira.

125

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


- Hondarreko urte hauetan ustiatzenari diren ostalaritzako establezimen-duak, horien titularrak inguruko herrita-rrak badira, jarduera horretarako gaidiren eta egun dauden eraikinetan bal-din badaude eta Industri, Merkataritzaeta Turismo Departamentuaren baime-na badute. - Freskagarri eta izozki saltokiak,horretarako gaituko diren tokietan.

Eraikuntzak Debekaturik dago eraikuntza berririkegitea; aldiz, ondoko hauek eraikitzekobaimena lor daiteke: - Ingurugiro hezkuntzarakoak. - Aziendarendako etxolak eta estalpe-ak. - Interes orokor edo erabilera publiko-tzat jotakoak, balio naturalak manten-tzeko helburuekin duten bateragarrita-suna bermatzen dela. - Mendiak kudeatu eta kontserbatzearilotutako azpiegiturak. Ahal den neurrian behinik behin, eraiki-nak usadiozko era eta baliabideekineginen dira, gehienez ere solairu bate-koak izanen dira eta ahaleginduko dapaisajearekin bat egin dezaten.

Jarduera militarrak.

Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuak bideegokiak ezarriko ditu agintari militarrakjakinaren gainean jarri eta, hala behardenean, haiei jakinarazteko gunehorretan maniobrek eta aginte-ariketeksortzen dituzten ondorioak zein diren.

Fauna eta flora

Debekaturik dago baimenik gabe faunaeta florako kanpoko espezieak sartzea;hori guztia basa fauna eta haren habi-tatak babestu eta kudeatzeari buruzkomartxoaren 5eko 2/1993 ForuAginduari lotuko zaio.

Ondare arkeologikoa eta paleontologikoa

* Indarra duen legerian xedatutakoakarautuko du aurkikuntza arkeologikooro eta haren berri horren kudeaketa-ren ardura duen organoari emanenzaio, identifikatu eta babes dezan. * Interes arkeologiko eta paleontologi-koko guneak lurraren gainean seinalez-tatuko dira era normalizatuan.

Jarduera espeleologikoak

* Jarduera espeleologikoak egitekoIngurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuaren bai-mena beharko da. Aberastasun espele-ologikoa, kobetako fauna, ekosistemahipogeoak, fosil-hondarrak eta urenkalitatea babesteko asmoz, debekatu-rik dago lurpeko formazio geomorfolo-gikoetako elementuak hondatu, bilduedo errotik ateratzea, fauna troglobioahil edo harrapatzea edo haien honda-rrak biltzea, salbu eta arrazoi zientifiko-ak tartean badira; hala ere, horretarakobaimena beharko da. * Debekaturik dago kobetara sartzekoinstalazio finkoak eta hondarrak eskutik


126

utzi eta haien barrunbeetan sua egitea. * Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuak kobaeta leizetan pilatu zaborrak sortutakoarazoak ebaluatuko ditu eta sistemahidrologikoa ukitzen duten leizeak garbi-

tzeko lanak bultzatuko.

Higaduraren kontrola

Larreak hobetzeko landarediko sastrakarikez da kenduko % 20tik gorako maldetan.

127

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-


Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuak lurra

kopuru handitan galtzen den tokietanegin nahi diren jarduerak arau ditzake,


128

baita horiek egitea galarazi ere; eraberean, landare estalkia berreskuratze-ko beharrezkoak diren neurriak hartukoditu.

Bertze jarduera batzuk

Orokorrean debekaturik daude: * Landaredia erre eta horretarako eza-rritako eraikin eta tokietatik kanpo suapiztu eta egurra moztea, Ingurugiro,Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuaren baimenikgabe. * Abereak edo basa fauna asaldatu edogogaitu edo pertsonen lasaitasuna alda-tzen duten hotsak, beharrezkoak ezdirenak, egitea. * Baimendu gabeko merkataritzako jar-duerak edo zerbitzu turistiko osagarriakegitea. * Iturri, baltsa eta asketan garbiketakegin edo baxera garbitzea, baita iturriak,leizeak edo pasalekuak zikintzea ere. * Publizitate higiezineko instalazioak etaofizialak ez diren publizitate inskripzio-ak. * Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuak, aurre-tik, baimena eman dezake filmeak eginedo publizitate lanak egiteko, horiekgauzatzean inguruneari eta haren ele-mentuei kalterik sortzen ez bazaie. *Lagun-animaliak egon egon daitezkejabeek haien osasun agiriak, hori egiteanahitaezkoa denean, ager baditzakete.Animalia horiek beti beren jabeen kon-trolpean egon beharko dute eta azien-dari edo basa faunari eragozpenik ezdie sortu beharko. Ingurugiro,Lurraldearen Antolamendu eta

Etxebizitza Departamentuak debekuaezar dezake animaliak aske ibiltzekonatur parkean eta agin dezake uhal edokatearekin lotuta ibili behar dutela.

UREDERRA IBAIAREN NATUR ERRESERBAREN ARAUTEGIA

Urederra ibaiaren Natur Erreserba etaharen inguruko babesgunea NafarroakoNaturguneen Foru Legean xedatutakoarijarraikiz arautuko dira eta, orobat, harengarapenerako, Nafarroako Gobernuak,Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendueta Etxebizitza Departamentuak proposa-turik, onetsiko duen Erabilera etaKudeaketa Planari jarraikiko dio. Urbasa eta Andiako Natur BaliabideakAntolatzeko Planaren lurraldeak gunehauek izanen ditu: Urederra ibaiaren iturburuko NaturErreserba, Interes ekologikoko gunea;harkaitza; hezeguneak; arantzadia;Oihangintza eta abeltzaintzarakogunea;oihangintza eta abeltzaintzarakointeresa duen gunea; abeltzaintzarakointeresa duen gunea; parke eolikoarengunea; Erabilera turistikorako eta aisiara-ko gunea.

Natur Erreserba

Hor sartzen da lurraldea babestu eta era-biltzeko Lurraldeko Hirigintza Araueiburuzko apirilaren 10eko 6/1987 ForuLegeak Urederraren iturburuko NaturErreserbatzat hartzen duena; behar denlege arautegiari lotuko zaio eta harengarapenerako behar diren Erabilera etaKudeaketa Planetan ezarritakoari jarraiki-ko zaio.

129

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-



130

GORBEIAKO PARKE NATURALA (Bizkaia-Araba) . . . . . . . .2-15Ingurune fisikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Gea. Berezitasun geolokikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Ezaugarri fisiografikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Baliabide hidrologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8Ondare historiko kulturala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8Gorbeiak gurutzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10Landaretza eta flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

URKIOLAKO PARKE NATURALA (Bizkaia) . . . . . . . . . . . . .16-23Ingurune fisikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Gea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Sarrerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

ARMAÑONGO PARKE NATURALA (Bizkaia) . . . . . . . . . . .24-33Berezitasun geologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Landaredia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Interes bereziko fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Interes arkeologikoa duten elementuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

VALDEREJOKO PARKE NATURALA (Araba) . . . . . . . . . . .34-41Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Leku apaigarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Landaretza eta flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Interes bereziko fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

IZKIKO PARKE NATURALA (Araba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42-53Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Gea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Landaretza eta flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Egungo landaretza azalera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

131

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

AURKIBIDEA

Flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

PAGOETAKO PARKE NATURALA (Gipuzkoa) . . . . . . . . . . .54-65Medio fisikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Gea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Interes geozientifikoak puntuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55San Juan ermitako dolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Atzolaras harana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Ur baliabidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Ondare historiko kulturala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Gizakiak, urteetan zehar zenbait kultur lekukotasun utzi ditu pagoetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Basoen sektorea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Agorregiko burdinola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Ibilaldi gidatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Landaredia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Pagoetako fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

ARALARKO PARKE NATURALA (Gipuzkoa) . . . . . . . . . . . .66-75Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66Berezitasun geologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Leku apaigarrriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Ondare historiko kulturala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Landaretza eta flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

AIAKO HARRIKO PARKE NATURALA (Gipuzkoa) . . . . . .76-150Lurralde-eremua eta inguruko babes-aldea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Berezitasun geologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78Barruti banaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78Ingurune fisikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Gea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Leku aipagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82Ondare historiko kulturala -Aitzbitarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

Landaretza eta flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Gaur egungo landaretza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Añarbeko harizti-pagadia. Endarako ariztiameztia eta Oielekuko pagadia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88

AIZKORRI-ARATZ PARKE NATURALA (Gipuzkoa) . . . . .90-101Lurralde eremua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92Gea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Geomorfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Paisaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Landaredia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Fauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100

ERREGE BARDEA PARKE NATURALA (Nafarroa) . . . .102-109Interes bereziko tokiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102Aguilaresko gaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102El Paso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103Vedado de Eguaras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Pisquerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Ezaugarri fisiografikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

BERTIZKO JAURERRIKO PARKE NATURALA (Nafarroa)110-117Legedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Lurralde-mugaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Babes neurriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Geologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Bidasoa ibaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Naturaren interpretazioa zentroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Bertizko lorategia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

URBASA ETA HANDIA PARKE NATURALA (Nafarroa) .118-129Urbasan eta Andian aplikagarri den arautegi berarizkoa . . . . . . . . . . .122Ibilgailuen zirkulazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122Salgai arriskutsuen trafikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124Ondare arkeologikoa eta paleontologikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Urederra ibaiaren natur erreserbaren arautegia . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134


132

133

AURKIBIDEA

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

DE JUANA, F. 1989. Situación actual de las rapaces diurnas (orden Falconiformes)en España. Ecología, 3: 237-292.GARZON, J. 1977. Birds of prey in Spain, the present situation. R.D. Chancellor(ed.): World Conference on Birds of Prey, Vienna 1975. International Council forBirds Preservartion. Cambridge.MARTÍNEZ, I., NUEVO, J.A. & PÉREZ, J.M. 1995. Censo, distribución y protecciónde las rapaces forestales en el territorio histórico de Alava (primera fase). Informeinédito. Gobierno Vasco. Departamento de Agricultura y Pesca.TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conservation status.BirdLife International (BirdLife Conservation Series nº3). Cambridge.GALARZA, A. & DOMÍNGUEZ, A. 1989. Avifauna de la ría de Gernika. DiputaciónForal de Bizkaia. Departamento de Agricultura. Bilbao.MARTÍNEZ, I., NUEVO, J.A. & PÉREZ, J.M. 1995. Censo, distribución y protecciónde las rapaces forestales en el territorio histórico de Alava (primera fase). Informeinédito. Gobierno Vasco. Departamento de Agricultura y Pesca.DONÁZAR, J.A. 1992. Muladares y basureros en la biología y conservación de lasaves en España. Ardeola, 39: 29-40.DONÁZAR, J.A. 1993. Los buitres ibéricos. Biología y conservación. J.M. Reyero.Madrid.HEREDIA, R. 1995. Tres nuevas parejas se incorporan a la población reproductorade Quebrantahuesos. Quercus, 108: 22.HEREDIA, R. & HEREDIA, B. 1991. El Quebrantahuesos (Gypaetus barbatus) enlos Pirineos. Características ecológicas y biología de la conservación. Serie técnicaICONA. Madrid.HIRALGO, F., DELIBES, M. & CALDERÓN, J. 1979. El quebrantahuesos Gypaetusbarbatus (L.): Sistemática, taxonomía, biología, distribución y protección. ICONA.Monografías 22. Madrid.ILLANA, A. & CALVO, M. 1994. El Alimoche (Neophron percnopterus) en Alava:censo, distribución, tasas reproductoras, selección del lugar de nidificación y estadode conservación. Informe inédito. Departamento de Agricultura y Pesca. GobiernoVasco.ILLANA, A., CALVO, M., ARAMBARRI, R. & RODRÍGUEZ, A. 1991.ÁLVAREZ, J.,BEA, A., FAUS, J.M., CASTIEN, E. & MENDIOLA, I. Atlas de los vertebrados conti-nentales de Alava, Vizcaya y Guipúzcoa (excepto Chiroptera). Ed. Gobierno Vasco.Vitoria.BOUTET, J,. PETIT, P. & Centre Regional Ornithologique Aquitaine-Pyrenees. 1986.Atlas des oiseaux nicheurs d'Aquitaine 1974-1984. Conseil Regional quitaine.Burdeos.Renobales, G. (1987). Hongos liquenizados y liquenícolas de las rocas carbonata-das en el Oeste de Vizcaya y parte oriental de Cantabria. Tesis Doctoral ined.

BIBLIOGRAFIA

134

Fernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da;hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autokto-noa ikertzen.

Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea etalehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urte-an sortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Harenburu dela, Fernandok, kazetariak, zoologo eta naturalista taldeazuzentzen eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gaine-ra elkarteak zoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkaribakarra argitaratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzenda 1992az geroztik.Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Euskal HerrikoMarrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “Euskal HerrikoUgaztunak”, “Euskal Herriko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak,Sugandilak eta Apoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “UrkiolakoParke Naturala, Fauna eta Flora”, “Urdaibaiko Itsaspeko Fauna etaFlora”, “Biotopo Babestuak” eta “Euskadiko Gaueko Harrapariak”,Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak”, “Euskal HerrikoZuhaitzak”, “Euskal Herriko Eguneko Harrapariak”). Egilea egunero-ko lanera eta bizitzera bultzatzen duena Euskal Herriko fauna eza-gutarazi nahia da, euskaldunek maite izan dezaten eta iraunaraztenlagun dezaten.

135

Eusk

al He

rriko

Par

ke N

atur

alak

-Fau

na e

ta F

lora

-

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUK

Energia eta Ingurumena.Ingurumenaren Arazoak.

EUSK

AL H

ERRI

KO

ZOOL

OGIA

EUSK

AL HE

RRIKO

PA

RKE N

ATUR

AKAK

EUSK

AL HE

RRIKO

FL

ORA E

TA ON

DDOA

KMU

NDUK

O AN

IMAL

IAK

INGU

RUME

NA

Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak.Euskadiko Anfibioak.Euskadiko, Muskerrak, Sugandiak eta ApoarmatuakEuskal Herriko Sugeak.Euskal Herriko Ur HegaztiakEuskal Herriko Lur Hegaztiak.Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak.Euskadiko Gaueko Harrapariak.Euskal Herriko UgaztunakEuskal Herriko Krustazeoak.Euskal Herriko Moluskuak.Euskal Herriko Kostaldeko Itsas OrnogabeakEuskal Herriko Interes Bereziko Espezieak. Euskal Herriko Galtzeko Arriskuan Dauden Espezieak.Bizkaiko Golkoko Arrain Abisala.Bizkaiko Golkoko Marrazoak.Euskal Herriko Itsas Hegaztiak eta Paduretako HegaztiakEuskal Herriko Ibai Arrainak, Izokinak eta AmuarrainakEuskal Herriko Ibai Arrainak, Karpak eta BarboakEuskal HerrikoIntsektuak (Kirkirrak, Matxinsaltoak...

Euskal Herriko Intsektuak (Proturoak, Anuroak...Euskal HerrikoTximeletak (Likaenidoak)Euskal HerrikoTximeletak (Ninfalidoak)Euskal HerrikoTximeletak (Papillonidoak)

Euskal-Herriko Zuhaitzak.Euskal Herriko ZuhaixkakEuskal Herriko PerretxikoakEuskal Herriko OnddoakEuskal Herriko Perretxiko eta OnddoakEuskal Herriko Perretxiko eta Onddoak II Euskal Herriko Kostaldeko Algak

Euskal Herriko Landare MonokotiledoneoakEuskal Herriko Landare DikotiledoneoakEuskal Herriko Landare Dikotiledoneoak IIEuskal Herriko Landare DIkotiledoneoak (Loreak)Euskal Herriko Lore Gabeko LandareakLandare tropikalak, zaindu babestu eta maitatatu

Euskal Herriko Biotopo Babestuak.Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Valderejoko Parke Naturala, Fauna eta Flora.Izkiko Parke Naturala, Fauna eta Flora.Pagoetako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Aralarko Parke Naturala Fauna eta Flora.Aiako Harriko Parke Naturala.Errege Bardea Parke NaturalaUrdaibaiko Itsaspeko Fauna eta FloraUrdaibaiko Ugaztunak eta NarrastiakTxingudiko Arrainak.Txingudiko Hegaztiak.Abrako Estuarioko eta Bilboko Itsasadarreko Fauna.Pitillasko Aintzirako Erreserba Naturala. Izaroko Irla Itsaspeko Fauna.Euskadiko Hondartzak.

Euskal Herriko ItsasadarrakAizkorri-Aratz-ko Parke Naturala. Fauna eta Flora.Leizaran ibaia babestutako biotopoaInurritza ingurua babestutako biotopoa

Katuki Handiak.Katuki Txikiak.Munduko Koral Ugarrietako MeruakMunduko KrokodiloakMunduko Itsas suge, itsas aingira eta aingrakMunduko Arrubioak

PALEONTOLOGIALehenengo Arrainak (arrainen eboluzioa)Lehenengo Anfibioak eta Narrastiak Lehenengo Dinosaurioak

A.D.E.V.E.IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDENESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

Parke naturalak

Documents

Transcript of Parke naturalak