Pequeña Antología Boliviana Español Esperanto 2004 2140kb

159
1 < CONTENIDO — ENHAVO JOSÉ ROBERTO ARZE Malgranda Bolivia Antologio (Pequeña Antología Boliviana) Antaŭigita de dokumentoj kaj atestoj pri Esperanto-movado en Bolivio (Precedida de documentos y testimonios sobre el Esperanto en Bolivia) 2004 © Rolando Diez de Medina, 2008 La Paz - Bolivia Prólogo J. R. ARZE. Visión sintética de la literatura boliviana PRIMERA PARTE. DOCUMENTOS Y TESTIMONIOS. Artículos de Bolivia Revuo Artículos de Bolivia Esperantisto ENRIQUE ALCOCER HURTADO. Actividades esperantistas pioneras. [Sólo en esperanto] RODOLFO ESPINOZA ALIAGA. El esperanto, símbolo de la fraternidad. [Sólo en esperanto]. —El movimiento esperantista en Oruro en la década del [Sólo en español] GUILLERMO TARIFA. Organización del movimiento esperantista en La Paz (1948). [Sólo en español]. MAGIN ZUBIETA. Amistad con el esperanto. [Sólo en esperanto] JOSÉ ROBERTO ARZE. Artículos sobre el esperanto [Sólo en español). —Esperanto, lengua universal —Esperanto, un idioma para todos. —Glosas sobre la literatura en Esperanto —¿Qué es el esperanto? —Sobre lengua española y lengua internacional. Antauparolo J. R. ARZE. Skiza vidaĵo de Bolivia literaturo UNUAPARTO. DOKUMENTOJ KAJ ATESTOJ. Artikoloj de Bolivia Revuo Artikoloj de Bolivia Esperantisto ENRIQUE ALCOCER HURTADO. Pioniraj Esperanto-agadoj. [Nur esperante] RODOLFO ESPINOZA ALIAGA. La esperanto, simbolo de la frateco. [Nur esperante). —Esperanto-movado en Oruro, je la 40-a. jardeko. [Nur hispane). GUILLERMO TARIFA. Ekorganizo de esperanto- movado en La Paz (1948). [Nur hispane]. MAGÍN ZUBIETA. Ekamikeco kun esperanto. [Nur esperante] JOSE ROBERTO ARZE. Artikoloj pri esperanto. [Nur hispane) —Eperanto, universala lingvo —Esperanto, lingvo por ciuj —Glosoj pri la Esperanto- literaturo —Kio estas esperanto? —Pri hispana kaj internacia lingvoj

Transcript of Pequeña Antología Boliviana Español Esperanto 2004 2140kb

1 < CONTENIDO ENHAVO JOS ROBERTO ARZE Malgranda Bolivia Antologio (Pequea Antologa Boliviana) Antaigita de dokumentojkaj atestojpri Esperanto-movado en Bolivio (Precedida de documentos y testimoniossobre el Esperanto en Bolivia) 2004 Rolando Diez de Medina, 2008 La Paz - Bolivia Prlogo J. R. ARZE. Visin sinttica de la literatura boliviana PRIMERA PARTE. DOCUMENTOS Y TESTIMONIOS. Artculos de Bolivia Revuo Artculos de Bolivia Esperantisto ENRIQUEALCOCERHURTADO.Actividadesesperantistas pioneras. [Slo en esperanto] RODOLFOESPINOZAALIAGA.Elesperanto,smbolodela fraternidad. [Slo en esperanto]. ElmovimientoesperantistaenOruroenladcadadel[Slo en espaol] GUILLERMOTARIFA.Organizacindelmovimiento esperantista en La Paz (1948). [Slo en espaol]. MAGIN ZUBIETA. Amistad con el esperanto. [Slo enesperanto] JOS ROBERTOARZE. Artculos sobre el esperanto [Slo en espaol). Esperanto, lengua universalEsperanto, un idioma para todos.Glosas sobre la literatura en EsperantoQu es el esperanto? Sobre lengua espaola y lengua internacional. Antauparolo J. R. ARZE. Skiza vidao de Bolivia literaturo UNUAPARTO.DOKUMENTOJ KAJ ATESTOJ. Artikoloj de Bolivia Revuo Artikoloj de Bolivia Esperantisto ENRIQUE ALCOCER HURTADO. Pioniraj Esperanto-agadoj. [Nur esperante] RODOLFO ESPINOZA ALIAGA. La esperanto, simbolo de la frateco. [Nur esperante). Esperanto-movado en Oruro, je la 40-a. jardeko. [Nurhispane). GUILLERMO TARIFA. Ekorganizo de esperanto- movado en La Paz (1948). [Nur hispane]. MAGN ZUBIETA. Ekamikeco kun esperanto. [Nur esperante] JOSE ROBERTO ARZE. Artikoloj pri esperanto. [Nur hispane) Eperanto, universala lingvoEsperanto, lingvo por ciujGlosoj pri la Esperanto- literaturoKio estas esperanto? Pri hispana kaj internacia lingvoj 2 SEGUNDA PARTE. PIEZAS DE LA LITERATURA BOLIVIANA l. POESA. JUAN WALLPARRIMACHI. Kacharpari (Despedida).[Quechua-espaol-esperanto]. JOS MANUEL LOZA. Epicedion seu enchomiasticon. (Epicedio y encomistica). [Latn-espaol- esperanto]. FRANZ TAMAYO. Scherzo del bosque. WASKAR NINA NINA (seud. de E. Alccer hurtado).Hasta la muerte. YOLANDA BEDREGAL Antfona RODOLFO SALINAS PREZ. Horizontes humanos CARLOS MENDIZBAL C. Flores al vuelo. LUIS MENDIZBAL SANTA CRUZ. El pintor. ALCIRA CARDONA TORRICO. Hermano Juan Martn. GUSTAVO MEDINACELI. La nia y el ro. OSCAR ALFARO. Mi perro. FERNANDO ORTlZ SANZ. Prlogo al adis. RAL OTERO REICHE. Canto al hombre de la selva. FLIX LAYME (comp.). Refranes aymaras. [Aymara- espaol-esperanto]. [ANNIMO]. Canto sagrado.[Guaran-espaol-esperanto]. II. NARRACIONES NATANIEL AGUIRRE. Una familia criolla en los -buenos tiempos del rey nuestro seor. OSVALDO MOLINA: Penitencia y absolucin. ALCIDES ARGUEDAS. Cndor Mallku. DEMETRIO CANELAS. Historia de un beso. AUGUSTO CSPEDES. La paraguaya. JOS ANTONIO ARZE. Melsurbo NSTOR TABOADA TERN. El can de Punta Grande. PETER LOWEN. Dos puados de man. DUAPARTO. PECOJ DE BOLIVIA LlTERATURO l. POEZIO JUAN WALLPARRIMACHI. Adiao. [Keue-hispane- esperante) JOS MANUEL LOZA. Funebra kaj ladiga kanto.[Latine- ispane-esperante] FRANZ TAMAYO. Skerco de l'arbaro. VASKAR FAJRO (psed. de E. Alcocer Hurtado).is la marta. YOLANDA BEDREGAL. Antifono RODOLFO SALINAS PREZ. Homaraj horizontoj. CARLOS MENDIZBAL C. Florflugecoj. LUIS MENDIZBAL SANTA CRUZ. La pentrartisto. ALCIRA CARDONA TORRICO. Frato Johan' Martin'. GUSTAVO MEDINACELI knabino kaj la rivero. OSCAR ALFARO. Mia hundo. FERNANDO ORTlZ SANZ. Antaparolo al adiao. RAL OTERO REICHE. Kanto al horno de l' arbaro. FLIX LAYME (comp.). El ajmara refranaro. [Ajmare- hispane-esperante ] [ANNIMO]. Sanktega kanto. [Gvaraie-h ispane-esperante]. II. RAKONTOJ NATANIEL AGUIRRE. Kreo- la familia je la bonaj tempojde nia rea moto. OSVALDO MOLINA. Pento kaj absolvo. ALCIDES ARGUEDAS. Kondoro Mallku. DEMETRIO CANELAS. Historio pri kiso. AUGUSTO CSPEDES,. La paragvajanino. JOS ANTONIO ARZE. Melsurbo NESTOR TABOADA TERAN. La kanono de Punta Grande. PETER LWEN. Du manplenoj da ternuskoj. 3 .III. ENSAYOS Y DISCURSOS. SIMN BOLIVAR. Palabrasen la Cima del Potos. GUSTAVO ADOLFO NAVARRO ("Tristan Marof').La tragedia del altiplano. JOS ANTONIO ARZE. Discurso en la SociedadEsperantista Chilena. CARLOS MEDINACELI. La cuestin del indianismo. TIBOR SEKEU. Tiwanaku: ciudad prehistrica americana. FERNANDO DIEZ DE MEDINA. Thunupa. JENARO FLORES. Janiw yaqha sutiak wakiskiti.(No necesitamos hroes prestados). [Aymara- espaol-esperanto]. JUDITA REY HUDEEK. Un relato sobre el Ekeko. BIOGRAFIAS.EQUIVALENCIAS ALFABTICAS. GLOSARIO. CONTENIDO.III. ESEOJ KAJ PARO-LADOJ SIMN BOLIVAR. Parolojsur la yerto de Potos. GUSTAVO ADOLFO NAVARRO ("Tristan Marof').La tragedia de Altebenajo. JOS ANTONIO ARZE. Parolado e la iliaEsperantista Societo. CARLOS MEDINACELI. La afero indianisma. TIBOR SEKEU. Tiauanako: praurbo Amerika. FERNANDO DIEZ DE MEDINA. Refortiejo. JENARO FLORES. Ne necesas al ni prunteprenitajherooj. [Ajmare-hispane-esperante]. JUDITA REY HUDEEK. Rakonto pri ekeko. BIOGRAFIOJ.ALFABETAJ EKIVALENTOJ.GLOSARO. ENHAVO. 4 PROLOGO Por alguna misteriosa tentacin, el aprendiz de un idioma se siente pronto capaz de verter a lcualquierpiezaliteraria.Noadviertede comienzoqueeltrabajo,ademsdeser minuciosoyrequerirunprogresivodominiodel idiomaaprendido,amenudoseinterfierepor ocupacionesdeotrognero,que permanentementeinterrumpenoposterganel propsito.Estamismahistoriacorrespondea este volumen. Novoyaentraraquenconsideracionesa favordelcultivoyextensindelidiomade Zamenhof.Ellasseencuentranenmisartculos reunidos en la primera parte de esta compilacin ylosargumentosestnarchidifundidospor millares de autores de todo el mundo. Lo que s deseo subrayar son mis convicciones sobre dos cosas: primera, el uso que evidentemente puede hacersedelEsperantoenlaliteraturayla ciencia,ademsdelmuyextendidoenla correspondenciaprivadaycomercial;y segunda,comoconsecuenciadelaanterior,la necesidad de probar con hechos su aptitud para desempearelpapeldeembajadorsinsede delasexpresionesnacionalesenelmbito universaldelacultura.Estaltimaesuna finalidadcompartidapornumerososgruposy personasdediversospasesytiene,entresus manifestaciones ms tangibles, la publicacin de antologas nacionales e internacionales. En un recuento preliminar de segunda mano encuentro,entreotras,lassiguientes antologas1:laFundamentakrestomatio,de LzaroZamenhof,obrapionerapublicadapor primera vez en 1903; Paoj al plena posedo, de WilliamAuld,obratambincrestomtica,pero defacturamoderna(1968;3.ed.1974);Pola antologio(1906);Katalunaantologio(1925); Svedaantologio(1934);Anglaantologio(1957); Antologiodeportugalajrakontoj(1959);ina antologio(1960)yotrasobrassimilares aparecidasenFrancia,Japn,Vietnam,etc.En relacinconelidiomacastellano,en1927se publicModernaHispanaparnaso(1927)yun cuartodesiglodespusellibrodeManuel FernndezMenndez,Lahomosursiavojo.El hombreensucamino,miscelneade documentosdediversaclase,concebido tambincomounacrestomata,msquecomo una antologa. Sin embargo, dentro de ella figura una Breve antologa potica bilinge espaola e hispanoamericana,contextosdeGngora, Piferrer,Bcquer,JosHernndez,JosMart, RubnDaro,AntonioMachadoyotros, incluyendounscherzodenuestroFranz Tamayo. ANTAPAROLO Proiamisteratento,laeklernantode lignvobaldasinkonsideraskapablaporveri en in iun ajn literaturan pecon. Li ne rimarkas, jekomenco,kelalaboroestasdetalemakaj bezonasprogresivandominiondelalernita lingvokajofteestasinterferitadealigenraj prizorgoj,kiujseneseinterrompasa prokrastaslacelon.itiusamahistorio apartenas al tiu i volumo. itie,minefaroskonsiderojnfavorajnal kulturadokaj disvastigodelaZamenhof-a lingvo.Ilitroviasenmiaj artikolojpri esperanto,kunigitajenlaunuapartodetiu i kompilao kaj la argumentoj estas ege diskutitaj kajdisvastigitajdemilojdaatorojtralatuta mondo.Tio,kion midezirassubstrekiestas miakonvinkopriduaferoj:unua,laevidenta kapablecodeesperantoporlaliteraturakaj sciencauzado,kromedelatreetenda privata kajkomercakorespondo;kajdua,kiel konsekvenco de la antao, la bezono provi per faktoj ian tagecon por ludi rolon de "sensideja ambasadoro"denaciajesprimojantala universala kampo de la kulturo. i tiu lasta celo estaspartoprenitademultnombrajgrupojkaj personoj en diverzaj landoj, kaj havas, inter siaj plejtueblajelmontroj,lapublikadodenaciaj kaj internaciaj antologioj. Perprovizorakajduamanarekonto,mi trovas,interaliaj,jenajnantologiojn1:la Fundamentakrestomatio,deLazaro Zamenhof,pioniraverko unuafojeaperiintaje 1903; Paojalplenaposedo,deWilliamAuld, verkoankakrestomatia,seddemoderna farado(1968;3-.eld.1974);Polaantologio (1906);Katalunaantologio(1925); Sveda antologio(1934);Anglaantologio (1957); Antologio de portugalaj rakontoj (1959); inaantologio(1960)kajaliaj similajverkoj aperintajenFrancio,Japanio,Vietnamo,etc. Rilatealhispanalingvo,je1927aperis ModernaHispana parnaso(1927)kajpost kvaronodejarcento,lalibrode Manuel FernndezMenndez,Lahomosursiavojo. El hombreensucamino,miksaode diversklasajdokumentoj, ankakonceptigita kielkrestomatio,pliolantologio. Tamen, eni troviasEtapoeziaantologiodulingva hispana kajhispanamerika,kuntekstojdeGngora, Piferrer, Bcquer, Jos Hernndez, Jos Mart, RubnDaro,AntonioMachadokajaliaj,e inter ili, unu skerco de nia Franz Tamayo. 5 Elpresentevolumenenriqueceelconjunto deantologasnacionalesenlengua internacional;pero,porotrolado,seincorpora tambinenunbuenconjuntodeantologas bolivianas en idiomas extranjeros2,en elque se puedenencontrar,entreotras,lassiguientes3: en alemn, Moderne Erzhler der Welt: Bolivien deJosA.FriedlZapata(Stuttgart:1973)yDie Heimstatt des Tio: Erzahlungen aus Bolivien, de ManuelVargas(Zurich:1995;traduccindesu Antologadelcuentobolivianomoderno);en francs,Bolivie:actuallitdelanouvelle,de MartineCourdec(Paris:1985);Posie boliviennecontemporaineyPosiequechua, ambasdeAdolfoCceresRomeroy,forzando unpocolafigura,porsuproximidadcultural,la PosieguaranideRubnBareiroSaguiery CarlosVillagraMarsal(Gnve:2000)4.En ingls,Oblivionandstone,deSandraReyes (incluyepoesaycuento.Fayetteville:1998),y ThefatmanfromLaPazdeRosarioSantos (cuentos.NewYork:2000).Enserbo-croata,("Poesa bolivianacontempornea"),antologaprecedida deunestudiodeJuliodela Vega(Krushevats, 1980);yalgunasotraspiezasenjapons, sueco, etc. ----------- Las caractersticas de la presente obra se resumen a continuacin. Laobraconstadedospartes:unade documentos y testimonios sobre el esperanto en Bolivia, y otra de piezas de la literatura boliviana traducidasalidiomainternacionalu originalmente escritas en este idioma. En la PRIMERAPARTE, he recogido textos de algunos documentos referentes al esperanto, incluyendoartculosdelaBoliviaRevuo,del boletnBolivia Esperantisto, y, en buena parte mis propios artculos sobre la materia y algunos testimoniosdeotrosautores.Lagentilezadel Dr.RodolfoEspinozaAliaga,unodelos pionerosymsactivosdifusoreseinstructores delesperantoenBolivia,mehaposibilitadola consultadeloscuatrofascculosdelaBolivia Revuo(RevistaBoliviana)publicada sucesivamenteenLaPazyOrurode1948a 1950.SudirectorfueelperiodistaEnrique AlccerHurtado,quientuvoqueabandonarel pascomovctimadelarepresin gubernamentalenvsperasdelaRevolucinde 1952.Enlosdosprimerosnmerosdeesta revistasehallandatossobrela institucionalizacin del esperanto enBolivia, por lapresenciadeTiborSekeljennuestropas; traduccionespionerasdetextosdelaliteratura bolivianayartculosdiversos.Estainformacin, ascomolacontenidaenunartculo autobiogrficodeAlccerylostestimonios de Espinoza Aliaga, itiuvolumosumiasallagrupodenaciaj antologiojen internacialingvo,kajaliflanke enkorporiasankaen gravanarondeboliviaj antologiojenfremdajlingvoj2en kiuonipovas trovi,interaliaj,lajenajn3:engermanalingvo, Moderne Erzhler der Welt: Bolivien, de Jos A. Friedl Zapata (Stuttgart: 1973)kaj Die Heimstatt desTio:ErzahlungenausBolivien,deManuel Vargas(Zurich:1995;tradukodeliaAntologa del cuento boliviano moderno); en franca lingvo, Bolivie:actuallitdelanouvelle,deMartine Courdec(Paris:1985);Posiebolivienne contemporaineyPosiequechua,ambade AdolfoCceresRomerokaj,fortoprenante iometelafiguron,proiakulturaproksimeco, la Posieguarani,deRubnBareiroSaguierkaj CarlosVillagraMarsal(Gnve:2000.196p.)4. Enanglalingvo,Oblivionandstone,deSandra Reyes(kiuinkludaspoeziaronkajrakontaron. Fayetteville: 1998), kaj The fat man from La Paz, deRosarioSantos(rakontoj.NewYork:2000). Enserba-kroata,("Aktuala Bolivia poezio"),antologoantaigita de studo de Julio de la Vega (Krushevats, 1980); kaj malmultaj aliaj pecoj en japana, sveda, k. a. ---------- La trajtoj de tiu i verko skzias jene: Laverkokomprenasdupartojn:unu,el dokumentoj kaj atestoj pri Esperanto-movado en Bolivio,kajalia,elpecojdelaBolivialiteraturo, tradukitajallainternacialingvoaoriginale verkitaj en tiu i lingvo. EnlaUNUAPARTO,mikolektiskelkajn dokumentojnrilatajnalesperanto,inkluzive artikolojn el la Bolivia Revuo, el bulteno Bolivia Esperantisto; grandmaniere miajn propajn aliajn artikolojnprilafakokajkelkajnatestojndealiaj atoroj.LaafablecodeD-ro.RodolfoEspinoza Aliagaunuellapionirojkajplejaktivaj disvastigintojkajinstruistojdeesperantoen Boliviopermesisalmilakonsultondelakvar kajerojdelaBoliviaRevuo,komencepublikita en La Paz kaj poste en Oruro, je 1948-1950. ia efredaktoroestislaurnalistoEnriqueAlccer Hurtado, kiu poste forlasis la patrion, kiel viktimo delaestrarasubpreno,antaproksimealla Revoluciode1952.Enladuunuajnumerojde tiuirevuotroviasinformojprilastarigode Esperanto-movado en Bolivia, dank' al eestado de Tibor Sekelj en nialando; la unuaj tradukaoj detekstojdelabolivialiteraturokajdiverzaj artikoloj.Tiuiinformaropluslaenhavitaen membiografiaartikolodeAlccerkajlaatestoj de Espinoza Aliaga,6 llegaron a confirmar datos proporcionados por el Prof. Guillermo Tarifa y el Ing. Magn Zubieta. A ambosleshepedidotestimoniospara incorporarlos en esta coleccin. Los documentos que forman esta primera parte se transcriben en el idioma en que fueron creados, sin traduccin. Creoqueellosseexplicanporssolosyno requieren de mayores aclaraciones. EnlaSEGUNDAPARTE(lamsimportante), sereunenpiezasdelaliteraturaboliviana, segn los siguientes criterios: Primero,piezasoriginalmenteescritasen esperanto, como las de Jos Antonio Arze, Tibor Sekelj y Enrique Alccer Hurtado. Segundo,versionesesperantasde creaciones hechas en idiomas extranjeros y que puedenconsiderarsehastaelpresentecomo inditasencastellano.Setrata,principalmente, delRelatosobreelEkeko,deJuditaRey Hudecek y de un texto de procedencia germana: unaevocacindelaguerradelChacoescrita porPeterLwenypublicadaenellibritode KorneliusN.NeufeldLaCakaMilito(Laguerra delChaco),en1985,queexpresaunpuntode vista paraguayo, pero muy humano, sobre dicha guerra. Tercero,lastraduccionespionerasde creaciones bolivianas publicadasen las revistas o boletines del movimiento esperantista.A este grupopertenecenlostextosdeCarlos Mendizbal,RodolfoSalinasPrez,Franz Tamayo,AlciraCardonaTorrico,Luis Mendizbal Santa Cruz y otros. Estos textos son fcilmenteidentificables,yaquetodosellosse publicaronenlaBoliviaRevuodirigidapor Enrique Alccer Hurtado de 1948 a 1950. Finalmenteseincorporanotrostextos seleccionadosytraducidosporelautordeesta antologa,escritosoriginalmenteencastellano, ms unos cuantos que pertenecen a la literatura quechua,aymaraoguaran.Nopretendemos rigoresttico,sinosimplementedifusinde nuestra literatura a travs del esperanto. ----------- Sobreelsignificadodelaliteratura boliviana,nosabstenemosdehacer consideracionesenesteprlogoyremitimosal lectoranuestroensayoVisinsintticadela literatura boliviana, que aparece despus de l.

riigislainformaronliveritandeProf.Guillermo TarifakajInenieroMagnZubieta.Kajlaunua kajlaalia,mipetisatestojnporenkorporiilinen tiuikolekton.Ladokumentojkiuformasitiun unuanpartonestastransskribtarijenlamema lingvoenkiuestiskreitaj,sentrakujo.Migredas keiliekspliaspersimemkajnenecesas grandaj klarigoj. En la DUA PARTO (la plej efa), kunias pecoj de la bolivia literaturo, la la jenaj kriterioj: Unue,pecojoriginaleverkitajen esperanto,kielestastiujdeJosAntonioArze, Tibor Sekelj kaj Enrique Alccer Hurtado. Due, esperantaj tradukoj de kreaoj verkitaj enfremdajlingvoj,kiujnonipovaskonsideri isnune nepresitajn en la hispana. Estas precipe lakazojdelaRakontopriEkeko,deJuditaRey Hudecek,kajunutekstodegermanadeveno: elvokaoprilaakamilito,verkitadePeter LwenkajpublikitaenlalibretodeKorneliusN. NeufeldLaakaMilito,en1985,kiujesprimas paragvajan,sedtrehomaranvidpunktonpritiu milito. Trie,prionirajtradukojdeboliviajkreaoj aperintajenrevuojabultenojdeEsperanto-movado.Alitiugrupoapartenaslatekstojde Carlos Mendizbal, Rodolfo Salinas Prez, Franz Tamayo, Alcira Cardona Torrico, Luis Mendizbal SantaCruzkajaliaj.itiujtekstojestasfacile identigi,ariujiliestispublikitajenlaBolivia Revuo,redaktitadeEnriqueAlccerHurtadoje 1948-1950. Finfine,enkorporiasaliajtekstojelektitaj kajtradukitajdelaatorodeitiuantologio, originale verkitaj en la hispana, plus iom aliaj, kiu apartenasallaliteraturokeua,ajmaraa gvarania.Ninepostulasestetikanseveronsed simpledisvastigondenialiteraturotrala esperanta lingvo. ----------- Prilasegnifodelabolivialiteraturo,ni abstinas fari konsiderojn en i tiu antaparolo kaj sendaslalegantonal niaeseoSkizavidaode bolivia literaturo, kiu aperas post i. 7 Algunas palabras sobre los problemas que haplanteadoestaantologaylaformaenque sehanresuelto.Elprimeroeseldela ortografadelosnombrespropios, especialmentedeciudadesaunquetambin, en algunos casos, de personas. Siguiendo una costumbreyaextendidaenlaproduccin escrita,seharespetadoenloposiblela ortografaoriginal:Cochabamba(yno Koabamba), Uyuni (y no Ujuni), etc. De los nombres personales, la mayor parte sehamantenidoencastellano.Estoamerita llamarlaatencinsobreelcuadrode equivalenciasdelalfabetoespaolque aparecealfinaldellibro,juntoalGlosario.Sin perjuiciodeesto,enmuchoscasos,unanota sealalapronunciacinaproximadadelos vocablos. Enlaspiezastraducidas,hayvarios bolivianismosquepocasvecestienen equivalenciasenesperanto.Sinpretender su incorporacin en el idioma (hecho que hay que dejaracargodeunlargoprocesode desarrollo),loshemos"esperantizado"enlo posibleyavecessimplementetransliteradoo transcrito,ysusdefinicionesaparecenenel Glosario. Comoestelibroestdestinadoasu difusininternacional,hemosprocurado ponernosenellugardellectornobolivianoy evitarlossobreentenidosquesondeesperar ennuestropas.Aestepropsitoconcurren tambinlasescuetasnotasbiogrficasque acompaanaestelibro.Detodosmodos, abrigamoslaesperanzadequelacrticay los comentariospuedanayudarnosenelfuturoa solucionar problemas de esta clase. La Paz, 13 de enero de 2004. JOS ROBERTO ARZE. * * * --------------------- 1.Vase:I.Lapenna,Esperantoenperspektivo. Londono, Rotterdam: 1974. passim. 2.Vase: J. R. Arze, "La antologa en Bolivia: esquema metodolgico y recuento general". Anales. Academia Boliviana de la Lengua. 15 (2000): 165-213. 3.Algunasdeestasreferenciashansidotomadasde segundamano,delaBio-bibliografaboliviana,de Werner Guttentag. 4.Nosparecequeestaobrarecogeslolapoesa guaran paraguaya; pero no hay que olvidar que este idioma es tambin hablado en Bolivia. Kelkaj paroloj pri la problemoj elmergiintaj de i tiu antologio kaj ia solvo... La unua estas laortografiode proprajnomoj,precipedela urboj,eankakelkfojede personoj.Lala kutimojamdisvastiintaenlaverka produktaro,nirespektistiom,kiomeblas,la originalanortografion;ekzemple:Cochabamba (kaj ne Koabamba), Uyuni (kaj ne Ujuni), ktp. Ellapersonajnomoj,laplejgrandaparto estas restigita hispane. Tio i meritias atentigi prilatabelodeekvivalentojdelahispana alfabeto,kiuaperasenlafinpartodelalibro, apud la Glosaro. Malgra i tio, multfoje notetoj klarigas la proksiman prononcon de la vortoj. Enlatradukitajtekstoj,estaskelkaj bolivianismoj,kiujneiamhavasekvivalenton enesperanto.Senpostulodeiliaenkorporio enlalingvo(faktokiunonidevaslasialla longaestontaprocesodedisvolvio),ni laeble"esperantigis" ilinkaj kelkfoje nisimple transliterigisilinaenuretrankskibis.Iliaj difinoj aperias en la Glosaro. Protio,keitiulibroestasdestinitaalsiainternaciadisvastio,niklopodisokupilokon de ne-bolivia leganto kaj eviti la nesprimon (a memankomprenon),kiuestasespereblaen nialando.Altiucelokuniraskelkajlaskizaj biografietoj,kiujakompanasitiunlibron. Tutmaniere,niesperas,kelakritikokajla koment[ari]oj povuestontehelpininallasolvo de i tiaj problemoj. La Paz, je la 1-a de januaro, 2004. JOS ROBERTO ARZE. *** --------------------- 1.Vd. I. Lapenna, Esperanto en perspektivo. Londono, Rotterdam: 1974. passim. 2.Vd.J.R.Arze,"LaantologaenBolivia:esquema metodolgico y recuento general". Anales. Academia Boliviana de la Lengua. 15 (2000): 165-213. 3.KelkajreferencojestasprenitajduamanedeBio-bibliografa boliviana, de Werner Guttentag. 4.ajnasalni,keitiuverkorikoltasnurlagvaranian paragvajanpoezion;sedoninedevasforgesi,kela gvarania lingvo estas anka parolata en Bolivio. 8 JOS ROBERTO ARZE VISINSINTTICADELALITERATURA BOLIVIANA Consideramostilesalgunaslneassobre lahistoriadelaliteraturaboliviana,sealando losprincipalesperodosycorrientes espiritualesconpresenciaennuestropasy los autores y obras ms representativas1. a) POCA PRECOLONIAL. Tradicionalmente-oporlomenosenalgunos textos-,quizcomounresiduodelespritu colonialistaespaol,lasliteraturasamericanas enidiomasaborgenesseestudiabancomo parte de lasliteraturas hispnicas.Hoyparece generalizarseunaactitudmsecunimeen sentido de reconocer el carcter plurilingstico denuestraliteratura,enlaque,juntoalas expresionesenlenguaespaola(ynopor debajodeella),existenysedesarrollanlas expresionesliterariasenquechua,aymara, guaran,etc.Enestecontexto,laliteratura precolonialasumeelcarcterdeorigende talesliteraturas.Laliteraturaquechuatuvo,al parecer,enelOllantaysu"monumento literario",deinspiracinoriginaria,aunquela elaboracindelasversionesquenoshan llegadoseaposterior.Ladedicacindelos estudiosos ha permitido recopilar y seleccionar numerosaspiezasqueformanelacervo literariodeesteidioma.Elaymarahatenido menosfortuna,peronofaltanesfuerzosde recopilacin antolgica. b) POCA COLONIAL. Establecidalapremisaanterior,puede advertirsequelaproduccinliterariadela pocacolonialsedirige,porunaparte,ala creacinenlenguaespaolay,porotra,ala creacinenlenguasnativas.Sinembargo,los historiadoreshanpuestoatencincasi exclusivaenlaprimera.Enella,hayen Charcasadiferenciadeotrasregionesescasaspiezaspicasylricas,bastante crnicaehistoriayalgodeleyenda.Augusto Guzmnhahechounaseleccinde28 autores, entre los que se han reconocido como principalesrepresentantesaAntoniodela Calancha (1584-1654) y JOS ROBERTO ARZE SKIZAVIDAJODELABOLIVIA LITERATURO Nikonsiderasutilajkelkajnliniojnprila historiodelabolivialiteraturo,indikantela efajnperiodojnkajspiritajnfluadojn eestantajnennialandokajlaatorojnkaj verkojn plej reprezentigajn1. a) ANTAKOLONIA EPOKO. Latradiciealmenaenkelkajtekstoj, eblekielrestaodelahispanakoloniaspirito, laamerikajliteraturojenindienajlingvojestis studatajkielpartoellahispanajliteraturoj. Hodia ajnas disvastii pli justa sinteno, la la sencoderekonodelamultlingvakarakterode nialiteraturo,enkiu,apudlaesprimojen hispanalingvo(sednesubi)ekzistaskaj disvolviaslaliteraturajesprimojenkeua, ajmara,gvaraniakajaliajlingvoj.Entiu kunteksto, la antakolonia literaturo prenas sur si la karakteron de deveno de tiaj literaturoj. La keualiteraturohavis,laajne,enOllantay sian"literaturanmonumenton",kunaborigena inspirio,kvankamlaellaboradodelatekstoj kiuj nin atingis, estu posttempa. La laboro de la studemuloj permesis la kompiladon kaj elektojn de multnombraj pecoj, kiuj formas la literaturan havaon de tiu i lingvo. La ajmara lingvo havis malpli grandan sukceson, kvankam ne mankas klopodoj de antologiaj kompiloj. b) KOLONIA EPOKO. Starigitalaantaapremiso,onipovas avertikelaliteraturaproduktadodelakolonia epokoorientias,unueflanke,alkreaojen hispanalingvo,kajalie,alkreaojen memlandajlingvoj.Tamen,lahistoriistoj dediis preska ekskludan atenton al la unuaj. InteriliestasenCharcasmalsimilealaliaj regionojmalmultajepopeajkajlirikajpecoj, sufiedakronikokajhistoriokajiomda legendo.AugustoGuzmnfariselektonde28 atoroj,elkiujonirekoniskiellaefajn reprezentantojnalAntoniodelaCalancha (1584-1654) kay 9 BartolomArzns(1674-1736).Protioke Charcasnehavispresonmalgrahavante unun ellaplejfamajUniversitatojdela regiono, estis malmultaj okazaoj por presmeti lakreaojn.Grandaparto detio,kiononinun konas korespondas al postaj malkovrioj.2 c) RESPUBLIKA EPOKO. Larespublikaepoko(kunianaskiga periodo,kiuestaslamilitoporla sendependio)povasdividiientrikronologiaj fazoj,korespondantajallaXIX-ajarcento,la unuaduonodelaXX-ajarcentokajladua duono de la XX-a jarcento. c1)JARCENTOXIX-a(1809-1899).La XIX-ajarcentode labolivialiteraturonaskias sublasignodelaromantikismo.Memla hispanamerikamilitoporlasendependio(kaj sekvelaekaperiodelarespubliko),lala hispanakritikistoSalvadordeMadariaga, povasestikonceptitakielromantikaagado,en kiulakaptitaprincino(Ameriko)estasreakirita de sia Liberiginto (Bolvar). La aserto koincidas kuntiudeAdolfoCceres.Izolapersonafloro de la poezio de tiama milita epoko (kontrae a laanonimapoezio)estaslapoetokeuaJuan Wallparrimachi(1793?-1814),senmalkonila anoniman literaturon esprimitan per la paskviloj kaj aliaj dokumentoj. Launuaduonodeitiujarcentooferas, enerale,feblajnproduktojn,malgralaapero delaunuajromanoj,launuajpoeziojkajla unuajurnaloj.Laatorojplimultemalaperias meze de paskvila literaturo, kun pretenda gusto de politika a justica polemiko. Kontrae al tio, laduaduonoproduktasverkistojnplisolidajn kaj, inter ili, la du plej gravajn de tiu epoko, kaj ebledelatutahistoriodelabolivialiteraturo islanunatempo:NatanielAguirre(1843-1888),atorodeJuandelaRosa(1885), kvalifikitakiellaplejbonaromanoverkitais nunenBolivio;kajGabrielRenMoreno (1836-1908),abundemaeseisto,historiisto, bibliografo, kromnomita "la princo de la boliviaj literoj",prolaelegantecokajkvalitecodeliaj verkaoj. Lafilozofiajkajpolitikajbaraktajfluoj esprimiasperladuoblakajsampotenca antitezodepozitivismokontrakatolikismokaj liberalismokontrakonservativismo. Agustn Aspiazu (1826-1897) Bartolom Arzns (1674-1736). Como Charcas careca de imprenta a pesar de tener una de lasUniversidadesdemsprestigioenla regin,habapocasoportunidadesde plasmarenelimpresolascreaciones.Buena partedeloqueseconocecorrespondea descubrimientos ulteriores2. c) POCA DE LA REPBLICA. Lapocarepublicana(consuperodode gestacin,que eslaguerradela independencia)puededividirseentres fases cronolgicas,correspondientesalsigloXIX, la primeramitaddelsigloXXylasegunda mitad del siglo XX. c1)SIGLOXIX(1809-1899).ElsigloXIX de la literatura boliviana nace bajo el signo del romanticismo.Lamismaguerra hispanoamericanaporlaindependencia(ypor tantoelsurgimientodelarepblica),segnel crticoespaolSalvadordeMadariaga,se concibecomounaobraromntica,enquela princesa cautiva (Amrica) es rescatada por su Libertador (Bolvar). El juicio coincide con el de AdolfoCceres.Florsolitariapersonaldela poesadeaquellapocadeguerra(por oposicinalapoesaannima)eselpoeta quechuaJuanWallparrimachi(1793?-1814), sin perjuicio de la literatura annima expresada en pasquines y otros documentos. Laprimeramitaddelsigloofrece,por logeneral,productosfebles,pormuchoquea lcorrespondanlasprimerasnovelas,las primeraspoesasylosprimerosperidicos. Los autores se pierden, en su mayora, en una literaturafolletinescadepretendidosabor polmico-polticoojudicial.Lasegundamitad, encambio,produceescritoresmsslidos,y, entreellos,alosdosmsimportantesde aquellapocayquiensabesidetodala historiadelaliteraturabolivianahastael presente:NatanielAguirre(1843-1888),autor de Juan de la Rosa (1885), calificada como la mejornovelaescritaenBoliviahastaahora;y GabrielRenMoreno(1836-1908),prolfico ensayista,historiador,bibligrafo,apodado"el prncipedelasletrasbolivianas"porla elegancia y calidad de sus escritos. Lascorrientesfilosfico-polticasenpugna se expresan en la doble y equipotente anttesis depositivismovs.catolicismoyliberalismovs. conservatismo. Agustn Aspiazu (1826-1897)10 es, seguramente, el exponente ms importante delpositivismobolivianodecimonnico, particularmente por su papel de pionero de las cienciasensusmltiplesfacetas.El catolicismo-conservatismotuvoundestacado exponenteenMarianoBaptista(1832-1907), quien brill principalmente como orador poltico y periodista y alcanz la presidencia de Bolivia. Losdemsgnerosycorrientessonen general dbiles. c2)PRIMERAMITADDELSIGLOXX (1899-1952). El sigloXX,en su primera mitad, esenbuenaparteuncicloderenovaciny modernizacin de Bolivia, a pesar de la aguda crticasociallanzadaporArguedas. Polticamenteseimponeelliberalismoyasu presenciacorrespondelaconsolidacinde grandesempresascapitalistasmineras,el surgimientodeunproletariadoreducidopero combativo,laiterativarebelindelos indgenas, etc.Comocorrienteliteraria,elromanticismo perduraenciertomodoatravsdelapoesa deAdelaZamudio(1854-1928),quienms bientiendeunpuentehaciaelmodernismo; peroessteelqueseimponecomocorriente encarnndose,encuantoaverso,enlostres poetasmsgrandesproducidosporBolivia: RicardoJaimesFreyre(1866-1933),Franz Tamayo(1879-1956)yGregorioReynolds (1882-1948), acompaados de otros poetas; y, encuantoaprosalrica,enungrupomso menosnutridodeautoresenelqueesdifcil encontraraalgunosingularmente representativo. Peroelmodernismorpidamentehalla rivalesyadversariosyalfinesreemplazado porunaampliagamadeexpresionesliterarias dealientosocialy,entreellas,principalmente el indigenismo3. Al margen o no de intenciones ycompromisospolticos,laliteraturaboliviana de esta poca es, en general, un retrato vvido delosproblemassocialesytnicosdelpas. Se considera que hay aqu una clara influencia delrealismonaturalistafrancs.El representanteliterariomsimportantedela prosadeaquellostiemposesAlcides Arguedas(1879-1946),crticosocialen Puebloenfermo,instauradordelanovela indigenistaconRazadebronce,historiador crtico y moralista en sus obras de Historia de Bolivia,periodistacombativoymemorialista incansable.EntornoaArguedassurgen posicionesencontradas,afavoryencontray quizssinquelopretendaelmismoautor,su personalidad y su obra se convierten en puntos dereferenciainexcusablesparaulteriores definiciones polticasebleestaslaplejgravaeksponanto dela boliviapozitivismojelaXIX-ajarcento,precipe proliarolodepionirodelasciencojeniliaj multnombrajfacetoj.Lakatolikismo-konservativismohavisstariantaneksponanto enMarianoBaptista(1832-1907),kiuprecipe briliskielpolitikaoratorokajurnalistokaj atingislaprezidantecodeBolivio.Larestantaj enroj estas enerale malfortaj. c2)UNUADUONODELAXX-a JARCENTO(1899-1952).LaXX-ajarcento, dumiaunuaduono,estasgrandmaniere renovigakajmodernigadeBolivio,malgrala akrasoci(al)akritikoetitadeArguedas. Politike,imponiaslaliberalismokajalia eestokorespondaslaplifirmiodelagrandaj minejajkapitalismajentreprenoj,laprucode proletariaromalgrandasedbatalema,la repetema ribelo de la indienoj, k. c. Laromantikismo,kielliteraturafluado, longdarasia-manieretralapoeziodeAdela Zamudio (1854-1928), kiu etendas ponton al la modernismo;sedestasitiu[movado],kiu imponiaskielfluadoenkarniante,rilateal verso, en la tri plej grandaj poetoj produktitaj de Bolivio:RicardoJaimesFreyre(1866-1933), FranzTamayo(1879-1956)kajGregorio Reynolds(1882-1948),akompanatajdealiaj poetoj;kaj,rilatealprozo,enaropli-malpli nutrigitadeatoroj,interkiujneestasfacile trovi iun singularan reprezentanton. Sedlamodernismobaldatrovas konkurantojnkajkontraulojnkajfinfineestas anstatagitadeampleksagamodeliteraturaj esprimojsocispirajkaj,interili,precipela indienismo.3Mareneanedepolitikaj intencoj a kompromisoj, la bolivia literaturo de tiuiepoko estaseneralevivantaportretode sociajkajetniajproblemojdelalando.Oni vidaskeitieestasklarainfluodelafranca naturalisma realismo. La efa reprezentanto de la prozo de tiuj tempoj estas Alcides Arguedas (1879-1946),sociakritikistoperPueblo enfermo(Malsanapopolo),starigantodela indienismaromanoperRazadebronce (Bronzaraso),kritikakajmoralahistoriistoper siajverkojprilaHistoriadeBolivia(Historio deBolivio),batalemaurnalistokajnelacebla memorverkisto.irkaArguedasstarias interkontraajpozicioj,favorajamalfavorajal li,kaj,eblesenlavolodelamema atoro,liaj personecokajverkarokovertiisennepraj referpunktoj por postaj politikaj 11 yliterarias.Enlamismavertientedela literatura de contenido social est la novelstica deJaimeMendoza(1876-1939)(Enlas tierrasdelPotos)ydeArmandoChirveches (1881-1926)(LacandidaturadeRojas). Singularescritordeestapoca,conalta calidad estilstica, cultor de la novela, el cuento yelteatro,yocasionalmentedelensayo,en castellanoyenfrancsesAdolfoCostadu Rels (1891-1980). Enelplanoideolgico,frenteal liberalismo que, a pesar de su largo reinado en Bolivia, no logr producir idelogos de primera lnea3, se yerguen dos corrientes de avanzada: elsocialismoyelnacionalismo.Ambas muestransusprimerosindiciosenladcada del20,peroslodespusdelaGuerradel Chaco(1932-35)seconsolidancomo corrientes que rivalizan entre s en la contienda contrael"tradicionalismo"paraalcanzarel "manejodelahistoria".Aunqueambasse expresanatravsdepartidospolticos(PIRy POR, en el primer caso; MNR, en el segundo)5, tienentambinsusexponentesindividuales, debiendosealarsecomolosmsdestacados aGustavoAdolfoNavarro(1898-1980)yJos AntonioArze(1904-1955),enelsocialismo,y CarlosMontenegro(1903-1953),enel nacionalismo. La literatura postblica no se destaca tanto porrecogerlaexperienciadelaguerra,como por penetrar y trascender, a travs de ella o al margen de ella, en la crtica social y poltica. A esteperodocorrespondelaobracuentstica deAugustoCspedes(1904-1998?),Sangre demestizos(1946),quizlamejorqueha producidoBoliviaenestegnero.Elminero, comoobjetodeexplotacindelhombreporel hombre,esmotivodedescripcionesliterarias dediversocarcterycalidad,entrelasquela novelaSocavonesdeangustiadeFernando Ramrez Velarde (1913-1948), es seguramente unadelasmejores.Porsutipicidad,hayque nombrar tambin la novela La Chaskaawi, de CarlosMedinaceli,representativadetodala vertientetemticadelamestizacin sentimental. Lapoesaylaprosapostmodernista,en todossusmaticesde"vanguardia", corporativamenterepresentadaporlasdos generacionesde"GestaBrbara"6aunqueno reducida a ellas, se tie igualmente de poltica, de"telurismo"yseadhiereenparteal surrealismo,aunqueformalmenteoscilaentre loscnonestradicionalesylasformaslibreso "liberales"delaretricaylacomposicinen verso. kajliteraturajdifinoj.Enlasamafluejodela literaturokunsociaenhavoestaslaromanaro deJaimeMendoza(1876-1939)(Enlas tierras del Potos = En la teraro de Potos) kaj deArmandoChirveches(1881-1926)(La candidaturadeRojas=Lakandidatecode Rojas).Singularaverkistodeitiuepoko,kun altastil(istik)akvalito,kulturantodelaromano, la rakonto kaj la teatro, kaj kelkfoje de la eseo, enhispanakajfrancalingvoj,estasAdolfo Costa du Rels (1891-1980). Enlaideologiaplano,kontrala liberalismo,kiu malgraialongareadoen Bolivio,nesukcesisproduktiideologiistojde unualinio4,stariisduavantaigaj fluaoj:la socialismokajlanaciismo.Ambamontras siajnunuajnspurojnjela20-ajardeko,sed estaspostlaakaMilito(1932-35)keili firmiiskielfluojinterkonkurantajenlakverelo kontrala"tradiciismo",por atingila"regadon de la historio". Kvankam amba esprimias per politikaj partioj (PIR kaj POR, en la unua kazo; MNR,enladua)5,havasankasiajn individuajn reprezentantojn, el kiuj la plej staraj estasGustavoAdolfoNavarro(1898-1980)kaj JosAntonioArze (1904-1955),enla socialismo,kajCarlos Montenegro (1903-1953), en la naciismo. Lapostmilitaliteraturonestariastiompro lakolektodelamilitasperto,kiomprola enirio kaj trascendeco, tra i a ekster i, al la sociakajpolitikakritiko.Altiuperiodo apartenaslarakontaverkarodeAugusto Cspedes(1904-1998?), Sangre de mestizos (Sango de mestizoj, 1946), eble la plej bona el laproduktitajenBolivioentiuienro.La minlaboristo,kielobjektodelahoma ekspluatadodelahomo,estastemode literaturajpriskribojdediversajkarakterokaj kvalito,elkiujlaromanoSocavonesde angustia (Subfosoj de korpremo) de Fernando RamrezVelarde(1913-1948)estasebleunu delaplejbonaj.Prosiatipikeco,onidevas menciiankalaromanoLaChaskaawi (Krispokululino),deCarlosMedinaceli, reprezentantadelatutatemafluejoprila sentema mestizio. Lapostmodernismapoeziokajprozo,en iujsiajnuancojde"avangardo",korporacie reprezentatadeladugeneraciojde"Gesta Brbara",6kvankamnereduktitaalili,same tinkturias per politiko, "terismo" kaj algluias al surrealismokvankamformaleaneliasinter latradiciajkanonojkajlaliberaja"liberalaj" formoj de la retoriko kaj la versa komponado. 12 Elensayotienedosrepresentantesde primeralnea:CarlosMedinaceli(1898-1949), especialmenteconEstudioscrticos,y RobertoPrudencio(1908-1975),quien,a travsdelensayobrevehapenetradoen cuestionesestticas,histricasyliterarias,en libros que se han compilado pstumamente. Esposiblesustentarlaideadequela literatura de esta primera mitad de siglo abon dealgunamaneralasensibilidadpolticay socialdecuandomenosdosgeneraciones(la del28yladelapost-guerra)paralograrel protagonismohistricoenlarevolucinde 1952. c3) SEGUNDAMITADDELSIGLOXX.La Revolucinde1952constituyeelviraje histrico-socialmsimportantedelasociedad boliviana,despusdelaindependencia.Fue una revolucin ms nacional que nacionalista y conunaindudableproyeccindemocrtico-social. Nacionaliz las minas (el petrleo ya se habanacionalizado15aosantes);llev adelanteunareformaagrariacuyoefecto principalfueunaintensamovilidadsocialde campesinoseindgenasqueseincorporaron enlavidapolticadelpas;modificlasbases electoralesytratdecerrarelciclode transformaciones con una reforma educacional avanzada. Aunqueelgobiernoostentoalent algunasvecesactitudes"antiintelectualistas" (persecusinaintelectualesconservadores, clausuraviolentadeperidicosopositores, intervencinpoltico-sindicaldelas universidades,etc.),simultneamenteel procesorevolucionariofuegestandouna intelectualidad,bastanteheterognea,que,en loideolgico,remoz,porunaparte,el nacionalismotantodeizquierda(Almaraz, Zavaleta)comodederecha(sinfigura intelectualdestacable)ypermiti,porotra,el desenvolvimientodediversosmatices "indigenistas"(indianistas,nativistas,etc.) (Reinaga)einclusopopulistas(sin intelectualesrelevantes).Elsocialismoen general,yelmarxismoenparticular,sufrieron undeteriorotericoevidente,aunquehubono pocosescritoreseidelogosquemilitaronen susfilas(R.Alvarado,J.Lara,O.Alfaro,N. TaboadaT.,R.Barrenechea,enlavertiente comunista;M.QuirogaSantaCruz,enladel PartidoSosicalista - 1,yG.Loraenla trotskista). Laeseohavasduunualiniajn reprezentantojn:CarlosMedinaceli(1898-1949),precipepersiajEstudioscrticos (Kritikajstudoj)kajRobertoPrudencio(1908-1975),kiuperlamallongaeseopenetrasen estetikajn, historiajn kaj literaturajn aferojn, kun libroj postmorte kompilitaj. Eblassubteniideon,keliteraturodeitiu unua jarcenta duono fruktodonis la politikan kaj socialansentemecondealmenadu generacioj(tiudela28-ajaro,kajladela postmilito), por atingi la historian efrolon en la revolucio de la jaro 1952. c3) DUA DUONO DE LA XX-a JARCENTO. LaRevoluciode1952konstituaslaplejgrava historiakaj socia turniodelaboliviasocieto, postlamilitodela sendependio.iestis revolucioplinaciaolnaciisma,kun senduba demokratakajsocialaprojekcio.inaciigisla minejojn(lapetrolojamestisnaciigita15jaroj antae); antaenigis agran reformon, kies efa efektoestisintensansocialanmovadonde kamparanojkajindienoj,kiujenkorporiisen lapolitikanvivondelalando;modifisla deputajnbazojnkajintencisfermilaciklonde transformoj per antaenirema eduka reformo. Kvankamkelkfojelaregistraromontris "kontrainteligentajn"agadojn(persekutadoal konservativajintelectuloj, perfortafermigode opoziciajurnaloj,politik-sindikata intervenode launiversitatoj,k.c.),samtempelarevolucia procesokreadisintelektaron,treheterogena, kiu, rilatealideologio,revigligis,unueflanke,la naciismon tiel maldeskstran(Almaraz, Zavaleta)kieldekstran(sen intelektaelstara figuro),kajaliepermesisladisvolvion de diverzajindienajnuancoj(indianismaj, ennaciiaj,ktp)(Reinagak.a.)epopolismaj (sen singularaj intelektaj figuroj). La socialismo, enerale,kajprecipelamarksismo,suferis evidentanteoriandifekton,kvankamestisne malmultajverkistojkajideologojkiujmilitisen iliajvicoj(R.Alvarado,J.Lara,O.Alfaro,N. Taboada T., R. Barrenechea, en la komunisma fluejo;M.QuirogaSantaCruz,entiudela SocialismaPartio 1;kajG.Loraenla trotskisma). 13 Enelplanopropiamenteliterario,hay,por cierto,figurasquehabiendocomenzadosu faena en la etapa anterior la prosiguen en esta nueva.Variosautores,viejosynuevos,se alinean en diversas corrientes marcadas por el signo"realista":surrealismo,neorrealismo, realismomgico,realismomtico,realismo crtico,realismosocialista,etc.;mientrasotros pretendenromperconelrealismoyprefieren avanzarhaciaformas"puras"(diraseaveces "vacas")enlacreacin:nofaltancultoresdel "antisoneto",la"antimetfora",lapoesa "concreta","visual","virtual",etc.,ode pretendidatrascendenciametafsica, ontolgica, etc. Latemticaestambinheterognea. Comosueleocurrirenlaspocasde revolucin,losautoresrevolucionariosen buenaparterecogentemasdelas"injusticias" delpasado(novela,cuentoypoesade temticaindgenaominera),mientraslos autoresreaccionarioscontrastanunpasado areo o por lo menos tolerable con un presente opresor y destructivo (algo de la cuentstica de EnriqueKempff).Unvenerodemotivosfue recogidodelasluchassociales(guerrillasdel CheGuevarayoposicinalasdictadurasde BanzeryGarcaMeza).Entodocaso,es todava difcil hacer un buen balance literario y temtico de este perodo. Un rasgo interesante de esta nueva fase es elincremento(proporcionalyabsoluto)delas mujeresautoras:YolandaBedregal,Alcira CardonaTorrico,SilviaMercedesAvila, MatildeCasazola,GabyVallejo,sonapenas unoscuantosnombresdestacadosentre muchosotrosqueformanestesectordela creacin literaria. Noesfcilconstruirunmuestrariodeesta pocareciente.Conriesgodeomisiones, podramosmencionaraOscarCerruto(1912-1981), Oscar Alfaro (1921-1963), Jaime Saenz (1921-1986), como los principales poetas de la poca,yGuillermoFrancovich(1901-1980), SergioAlmaraz(1928-1968)yRenZavaleta (1936-1984),comolosprincipalesensayistas, dejandoenmaceracinalosrepresentantes delosdemsgneros.Laoratoriarevivesu prestigioconMarceloQuirogaSantaCruz (1931-1980),quientambinsedestacacomo novelista moderno con Los deshabitados. Heahunasintticavisindelaliteratura boliviana,queladeseamostilparafranquear la entrada a esta pequea antologa. La Paz, 19 de diciembre de 1999. * * *Surlapropraliteraturaplano,certeestas figurojkiujkomencintesianlaboronenla antaa fazo, darigasin en i tiu nova. Kelkaj atoroj,antikvajkajnovaj,liniiasaldiverzaj tendencojdelasigno"realisma":surrealismo, novrealismo,magiarealismo,kritikarealismo, socialismarealismo,ktp;dumaliajpretendas rompiikunlarealismokajpreferasantaeniri al"puraj"(kelkfojemalplenaj)formoj:ne mankaskulturistojdela"kontrasoneto",la "kontrametaforo", la "konkreta" a la "videma" ala"virtuala"poezio,ktp,aallapoeziode pretendiatrascendometafizika,ontologia,k. c. Latemaroankaestasheterogena.Tiel kielofteokazasenrevoluciajepokoj,la revoluciajatorojpliekolektastemojnprila pasintaj"maljustecoj"(romano,rakontokaj poeziojpriindienaaminatemaro),dumla reakciajatorojkontramontraskelkan pasinteconoranaalmenatolereblanalla astemposubpremigakajdetruiga(iodela rakontarodeEnriqueKempff).Vejnarode literaturajmotivojestisreprenitadelasociaj bataladoj(gerilojdeCheGuevarakajlaposta lukto kontra diktatorecoj de Banzer kaj Garca Meza).Tutmaniere,ankoraestasmalfacile faribonanbilanonliteraturankajtemarande tiu i periodo. Interesatrajtodeitiunovafazoestasla pliio(proporcakajabsoluta)delaatoraj virinoj:YolandaBedregal,AlciraCardona Torrico,SilviaMercedesAvila,Matilde Casazola,GabyVallejo,estasapena malmultajelstarajnomojintermultajaliajkiuj konstituas i tiun fakon de la literatura kreado. Ne estas facile konstrui montraron de i tiu usaepoko.Riskantepreterlasiiujn,estas menciindaj:OscarCerruto(1912-1981),Oscar Alfaro(1921-1963),JaimeSaenz(1921-1986), kiellaplejgravajpoetojdelaepoko,kaj GuillermoFrancovich(1901-1980),Sergio Almaraz(1928-1968)yRenZavaleta(1936-1984),laefajeseistoj,lasantepormacerado la reprezentantoj de la restantaj enroj. Oratore enrorevivigassianprestionperMarcelo QuirogaSantaCruz(1931-1980),kiuanka elstariaskielmodernaromanistokunLos deshabitados (La malloantuloj). Jenlaskizavidaodelabolivialiteraturo, pri kiu ni deziras ke i estu taga por malfermi la eniron al i tiu malgranda antologio. La Paz, je la 19-a de decembro, 1999. * * * 14 -------------------- 1.Elpresenteresumenformapartedelprlogoal tomoIXdenuestroDiccionariobiogrfico boliviano,consagradoalosEscritores,poetas yperiodistas.Enelpresentetextohemos prescindidodelasnotasbibliogrficasde detalle y nos limitamos a ofrecer a continuacin lalistadealgunosttulosqueconsideramos tilesparatenerunavisinmsampliadela literaturaboliviana.Historia:A.Cceres Romero,Nuevahistoriadelaliteratura boliviana(Cochabamba:1987-96;t.1-3);C. CastanBarrientos,LiteraturadeBolivia(La Paz:1990);E.Finot,Historiadelaliteratura boliviana(3.ed.LaPaz:1964).Antologas:M. BaptistaGumucio(ed.),Boliviaescribe(La Paz:1976);Y.Bedregal(ed.),Antologadela poesaboliviana(3.ed.LaPaz:1991);A. CceresRomero(ed.),Posieboliviennedu xx-esicled'expressionespagnole(Gnve: 1986); G. A. Otero (ed.), Crestomata boliviana 4. ed.LaPaz:1943); J.Quirs(ed.),Indice de la poesa boliviana contempornea, 2. ed. La Paz:1983);A.SorianoBadani(ed.),Antologa delcuentoboliviana(2.ed.LaPaz:1991). Biografas:A.Guzmn,Biografasdela literatura boliviana (Cochabamba: 1982). Resmenes:J.SilesGuevara,Lascienobras capitalesdelaliteraturaboliviana(LaPaz: 1975). Literatura quechua y aymara: J. Alb y F. Layme(eds.),Literaturaaymara:antologa (La Paz: 1992; t. 1, prosa); J. Lara, La literatura de losquechuas:ensayoyantologa(3.ed.La Paz: 1980).2.Claroejemplodeestasediciones"postcoloniales" sonlosAnalesylaHistoriadelavillaimperialde Potos,deArzns;laGuadePotos,deCaete, etc. 3.G.Francovich,enElpensamientobolivianoenel siglo XX (Mxico: 1956; 2. ed. La Paz: 1985), plantea lasucesindelatriloga"positivismo-liberalismo-modernismo"porlade"nacionalismo-socialismo-indigenismo",separadasporunafasede"crisis"o transicin. 4.Laideologaliberalestrepresentadapolticamente en Bolivia no slo por el Partido Liberal, sino tambin porelRepublicano(endiversasvertientes)yotros partidos menores que, por simplificacin lexicolgica, recibieron el nombre de "tradicionales". 5.PIR=Partidodela IzquierdaRevolucionaria.POR= PartidoObreroRevolucionario.MNR=Movimiento Nacionalista Revolucionario. 6.GestaBrbara:grupoculturalfundadoenPotos hacia1919,bajoladireccindeCarlosMedinaceli, Gamaliel Churata y otros. 1.i tiu resumo apartenas al la antaparolo de la tomo IXdeniaDiccionariobiogrficoboliviano(Bolivia biografiaro), riltata a la Verkistoj, poetoj kaj urnalistoj. Enitiutekstonipreterlasislapridetalajn bibliografiajnnotojn.Pormalgrandabibliografia orientigoprila bolivialiteraturo,vidulanoton 1dela hispana teksto. 2.Klaraekzemplodeitiuj"postkoloniaj"eldonojestas laverkojAnaleskajHistoriadelavilla imperialde Potos, de Arzns; la Gua de Potos, deCaete, k. c. 3.G.Francovich,enElpensamientobolivianoenel sigloXX[LaBoliviapensodumlaXX-ajarcento] (Mxico:1956;2.ed.LaPaz:1985),proponaskela trilogio"pozitivismo-liberalismo-modernismo"estas sekvitadelatrio"naciismo-socialismo-indienismo", disigitaj de "kriza" kaj transira fazo. 4.La liberala ideologio en Bolivio estas reprezentata ne nurdelaLiberalaPartio,sedankadela Respublik(an)a(endiversajfluejoj)kajaliajpli malgrandaj,kiuj,perleksikologiasimpligo,estis nomitaj "tradiciaj". 5.PIR=PartidodelaIzquierdaRevolucionaria(Partio delaRevoluciaMaldekstro).POR=PartidoObrero Revolucionario(PartioLaborismaRevolucia).MNR= MovimientoNacionalistaRevolucionario(Revolucia Naciisma Movado). 6.Gesta Brbara: Barbara Heroaro, kultura grupo fondita en Potos. 1919, sub la konduko de Carlos Medinaceli, Gamaliel Churata, k. a. 15 UNUA PARTO DOKUMENTOJ KAJ ATESTOJ (PRIMERA PARTE: DOCUMENTOS Y TESTIMONIOS) ARTIKOLOJ DE "BOLIVIA REVUO" (ARTCULOS DE "BOLIVIA REVUO") LaactividadesperantistaenBoliviaenlasegundamitaddeladcadadelos40delsigloXXes especialmente destacable. Intelectuales y jvenes estudiantes de diversos lugares se entusiasmaron con el esperanto y organizaron cursos, seminarios, conferencias, audiciones radiales, etc. Algunos esperantistas haban aprendido el idioma ya en la dcada del 30 (como Jos Antonio Arze); otros recin lo haban descubierto. La presencia en Bolivia de Tibor Sekelj (explorador y alto personero de U.E.A.)estimullaactividaddelosesperantistasyculminconlacreacindediversoscentrosenLa Paz,Sucre,Cochabamba,CachuelaEsperanza,etc.ademsdelyaexistenteenOruro.Sefundla AsociacinBolivianadeEsperantoystadecidipublicarunrganooficial,conelttulodeBolivia Revueto(RevistitaBoliviana),delquesalieroncuatrofascculos,correspondientesa6nmeros:un fascculoenLaPazytresenOruro.(Curiosamente,enlaenciclopediaEsperantoenperspektivo (London,Rotterdam:1974),enlaquecolaborSekelj,nohemosencontradoalusinasupresenciaen nuestro pas). Como resultado de disidencias internas, despus de la publicacin del segundo fascculo, la Revueto seconvirtienRevuo,comorganoindependiente.AnimadorprincipaldeestapublicacinfueEnrique AlccerHurtado(quienadoptlosseudnimosdeWskarNinaNinao,enesperanto,VaskarFajro),y colaboradores, entre otros, Julio Espinoza, Rodolfo Espinoza Aliaga, Mario Beltrn, etc. CONTENIDO DE LA PRIMERA PARTE Artculos de Bolivia Revuo. Artculos de Bolivia Esperantisto. RODOLFOESPINOZAALIAGA.Elesperanto,smbolodela fraternidad. [Slo en esperanto]. El movimiento esperantista en Oruro en la dcada del 40. [Slo en espaol] ENRIQUEALCOCERHURTADO.Actividadesesperantistas pioneras. [Slo en esperanto]. GUILLERMOTARIFA.Organizacindelmovimiento esperantista en La Paz (1948). [Slo en espaol]. MAGN ZUBIETA. Amistad con el esperanto. [Nur esperante]. JOSROBERTOARZE.Artculossobreelesperanto.[Slo en espaol] Eperanto, lengua universal. Glosas sobre la literatura en Esperanto. JOSROBERTOARZE.Artculossobreelesperanto.[Slo en espaol] Eperanto, lengua universal. Glosas sobre la literatura en Esperanto. Qu es el esperanto? Sobrelenguaespaolaylenguainternacional. (Conversacin con el profesor noruego Otto Pryts). ---------- ENHAVO DE LA UNUA PARTO Artikoloj de Bolivia Revuo. Artikoloj de Bolivia Esperantisto. RODOLFOESPINOZAALIAGA.Laesperanto,simbolodela frateco. [Nur esperante]. Esperanto-movadoenOruro,jela40-a.jardeko.[Nur hispane]. ENRIQUEALCOCERHURTADO.PionirajEsperanto-agadoj. [Nur esperante]. GUILLERMOTARIFA.Ekorganizodeesperanto-movadoen La Paz (1948). [Nur hispane]. MAGNZUBIETA.Ekamikecokunesperanto.[Nur esperante]. JOSE ROBERTO ARZE. Artikoloj pri esperanto. [Nur hispane]. Eperanto, universala lingvo. Glosoj pri la Esperanto-literaturo. Kio estas esperanto? Pri hispana kaj internacia lingvoj.(Interparolado kun norvega profesoro Otto Pryts). ---------- 16 SegninformacinproporcionadaporAngelTorres,Alccerfueunperiodistarebelde,quecay vctima de la "lista negra" del gobierno oligrquico de entonces y se exili a la Argentina, donde ha vivido el resto de su vida. Rodolfo Espinoza vive en Oruro y aun mantiene la emocin esperantista de sus aos juveniles.lhatenidolagentilezadeentregarnos,enfotocopia,eltextocompletodelarevista,cuyo propsitofue:"hacerconocerelesperantoenBoliviaypresentarnuestropasalmundo,pormediodel esperanto".Enconsecuencia,larevistacontieneartculossobreelesperantoytextosdelaliteratura bolivianatraducidosaesteidioma.Hemosrecogidopiezasdeunosyotros,concuyatranscripcin deseamos rendir un clido homenaje a tales pioneros. Msadelantehallarellectordostestimonios,uno deAlcceryotrodeEspinoza,dondeseevocan los aos de la Bolivia revuo. J. R. A. 17 BOLIVIA REVUETO OFICIALA ORGANO DE LA BOLIVIA ESPERANTO-ASOCIO N 1.La Paz, oktobro de 1948.1-a jaro. *** NIA UNUA JARKUNVENO LaunuaKunvenodeDelegitojdelaBoliviaEsperanto-Asocio,okazantalatagojn18-ankaj19-ande oktobro,neestasnurturismavojao,malgratio,keiokazasenlakadrodelajubileafestodela kvarcentjaradatrevenodelafondiodelaurboLaPaz.Nipreskaiujestasnovajesperantistoj.Ni bezonas koni la samideanojn el aliaj urboj, interkonsenti kun ili pri multaj aferoj rilate la estontan maron de nia movado, kajfiksi la bazojn porharmonia kaj efika kunlaborado. Pro tio, laefa trajto de niaKunveno estos la laborkunsidoj. Lagvidantarodenialandamovadoestasnurprovizoreelektita,kajtiuiKunvenodevaszorgiprila estonta gvidantaro. La organizo de la lokaj societoj devas esti plifirmigita per ofta kaj intensa interrilato. HENOS AQU! Haceunaoapenassehacreadoel primerncleodepersonasdeseosasde aprender el idioma internacional, primero en La Paz y luego en otras siete ciudades bolivianas, entusiasmadasporlasconferenciaspblicas, reunionesycursosabreviadosdictadosporel conocidoesperantistaTiborSekeljdela ComisinDirectivadelaAsociacinUniversal deEsperantoqueaprovechsupasopor nuestropasparacrearaquelmovimiento esperantista.Culminaestetrabajosuyoenla celebracindelaprimeraConvencindelos esperantistasdeBolivia,yenlaedicindel primer nmero de esta revista,nuestrorgano oficial. LaREVISTITABOLIVIANA,queconeste nmero entregamos al mundo esperantista, es unapruebamodestaysinpretensionesdelos esfuerzosdeestanuevaorganizacin.Con perseveranciayentusiasmotrataremosque nuestrapublicacinseacadavezmsdigna representantedeBolivia,dentrodel MovimientoEsperantistaMundial,ycadavez mselocuentepruebadelvalordelalengua internacional ante los bolivianos. Puesesprecisamentestanuestra finalidad:hacerconocerelEsperantoen Boliviaypresentarnuestropasalmundo,por medio del Esperanto. La Redaccin. JEN NI ESTAS! Antaapenaunujarokreiislaunua grupetodapersonojdezirantajeklernila internacianlingvon,unueenLaPazkajposte enaliajsepurbojboliviaj,entuziasmigitajpor [de]lapublikajprelegoj,kunvenojkajrapidaj kursetojfaritajdelakonatasamideanoTibor Sekelj,komitatanodelaUniversalaEsperanto Asocio, kiu profitis sian pason tra nia lando, por kreiinternilaesperantanmovadon. Kulminaciastiulialaboroperlaunua Konferencodeesperantistojboliviaj,kajperla eldono dela unuanumero detiu i nia oficiala organo. La BOLIVIA REVUETO, kiun per tiu i numero nitransdonasallaesperantistamondo,estas pruvomodestakajsenpretendadelaforta streoj de tiu i nova organizo. Kun persistemo kajentuziasmoniklopodos,keniapublikigao estuiamplikajpliindareprezentantode BolivioenlamondaEsperanto-Movado,kaj iamplielokventapruvoprilavalorodela internacia lingvo anta la bolivianoj. arniajcelojestasustetiuj:konigi Esperanton en Bolivio, kaj prezenti nian landon al la mondo per[e] de Esperanto. La Redactoro. 18 Onidevaspridiskutitemojnrilatajnalpropagandokajalinstruado,porplifortigilajamekzistantajn centrojn, kaj pensi pri fondado de novaj. Tiuirevuetonehavasankorazorganton.PorlabonodelaMovadoidevasaperadiregule almena dumonate, laeble presita, kaj minimume dekdupaa. Tiu i laboro postulas la atenton de la plej kleraj samideanoj. Lainternaciakorespondadoestasgravegafaktoroenlapligrandigodelaentuziasmodelanovaj esperanto-grupoj. Pro tio oni devas instigi grandskalan internacian korespondadon. Perentuziasmo,obstinokajlaboremoniirosantaen,solvantelaproblemojnunupostalia.Nenio retenos nin!. *** TIBOR SEKELJ INFORMO PRI LA KOMENCIO DE ESPERANTO EN BOLIVIO TujpostmiaalvenoallaefurboLaPaz,miparoladisenlatieauniversitatopriE.,la23-andesept. [1947]1 kaj post kelkaj tagoj en la salono de la Edukministerio kaj en la instruista lernejo. Kun S-roj. J. A. Arze [kaj R.] Olmos ni fondis la Bolivian Esperanto-Asocion, al kies membroj mi gvidis unumonatan kurson. EnCochabamba,la6-andejanuarode1948miparoladis,aspicitadelauniversitatokajregistaro. Sekvis [la] fondado de E.-centro kun s-roj. Kuner kaj Paredes. En Cachuela Esperanza mi paroladis en oficista cent[ro] kie ni fondis E.-societon, la 11-an de junio. EnRiberaltaokazisduparoladoj,la15-ankaj16-an[de]junio,enlaklubo"Progreso"kajenla mezlernejo, el kio [eka]ltis E.-centro. En Santa Cruz ni fondis E.-centron post parolado oka[zi]ta en la universitato, la 30-an de junio. EnSucremiaparoladoenlauniversitato,la17-andejulio,vekisgrandaninteresondelarektoro,kiu promesisgravanapogonallausfonditasocieto.Bonancetrovisties-no.PastroOrtega,kiuakceptis gvidadon de [la kur]so. En Potos mia prelego farita en la universitatro estis anka disradiita, kaj krom i mi faris du paroladojn [al] mezlernejanoj, Anka tie ni fondis E.-centron. Oruro estis la sola urbo, kie mi trovis societon jam fonditan. Fondis in s-ro. Julio Espinoza en 1945, kaj re[fon]dis s-ro. Kuner en 1948. Miaj paroladoj en la universitato kaj radioj de tiu urbo ebligis ekgvidon de nova kurso fare de s-roj. Julio Espinoza kaj Roberto Espinoza. Al la novaj societoj mi distribuis gramatikojn, revuojn, flugfoliojn, insignojn kaj flagetojn. En gazetoj de [dive]rsaj urboj mi publikigis proksimume 40 artikolojn [kun teks]tojn pri Esperanto. [Il]i kunvokis la unuan jarkunvenon kaj kreis revueton. LaBoliviaEsperanto-Movadoestasiniciatitakajla[voj]oirotaestasmontrita.Nunmitransdonasin en la [man]oj de la boliviaj samideanoj, kun miaj plej [sin]ceraj bondeziroj: i kresku kaj progresu! Samideanoj: EK AL LABORO!. Sekelj. ---------------------- 1.Enlafotokopiokiuservaskielfonto,kelkajpartojestasnelegeblajkajnedeifreblaj.Nianstataisilinpersupozajtekstoj,en rektaj krampoj. 19 BOLIVIA REVUETO OFICIALA ORGANO DE LA BOLIVIA ESPERANTO-ASOCIO Jar'1.Oruro (Bolivio), Januaro 1949.N-ro 1-a NACIAJ LINGVOJ Estaskelkajpopolojkiujsentasgrandegan amonporsianacialingvo,almenakiamtia lingvoestasdepropraennaskiokajenhavas latutangrandecondesiahistorio.Tiusento estastrejustakajneniupovasjesila kontraecon.Nacialingvoestaslafamilia lingvokiuninlernigaslaamonalenlandanaj gefratoj. Sendube i tiu estas la kazo pro ke la Esperanto ne kresku tiel rapide kiel ni deziras. Protiolaboliviajesperantistojhavas antaedesitregravanseriozanmision.Ili devas esperantistigi grandan popolon kiu nune batalasforteporlernialianlingvon;mianoblo popolokiuparolasKeuonkajstudasporlerni ispanon k[aj] ne povas fari in, ar tiu i lingvo estastremalfacilaporili,kajarlalernejojne sufiasporlatutakamparano.Aliparte,mi pensas ke la Hispano [sic] estas vana por miaj gefratojdelakampo.Ilikompreniasunula alijan pere de nia nacia lingvo, la dola Keuo. KiamlakampajvirojparolasHispanonajnas anglaj a germanaj viroj, ne parolas koreke kaj tialilinepovasuziin,kajpreferasinterani siajn ideojn pere de la esprimebla Keuo. Keuoestasparolatadepreskalatri kvaronajpartojel la bolivianoj.Sutilekajsufie studante in, oni renkontas ke i estas a estis kreitadescienculojlingvistaj,aronividastra siatutakonstruaotielperfekteconkielen Esperanto.iujiajregulojestassenvarieblaj: existasankaeniagramatikolakadrodela korelativajvooj.Tiuikajlabelsonofarasla Keuonpliesprimeblakajmuzikalingvoolia alia de Ameriko. iuinteligentabolivianodevasparoli keuonkajEsperanton.Ambaestaslaura voko de la AMO, la PACO kaj la HOMARANISMO. Jenlaklopododelaboliviajesperantistoj, batalikontralasenfinaegoismokaj senkomprenodekiujdirasestilapatrojdela respublikojunadeBoliviokajketamenne faras ion. [LLAJTA SIMIKUNA] Tianwakinllajtakuna,maypichusaswan munakunkukikinparlayninkuta,almenoschay llajtakikinmantapunikajtinkuychayparlaypi tukiyawpakawsayninkutauyarispay riskuspa.Manipipisninanchutiyan chayraykuqamanaallintaruwasqanchajta. Llajta-jiswawanqayachanchajtukuy llajtamasisninchajtamunakuyta.Manamaa wajjiswawanjinachuchejniyyachaqanchaj runamasisninchajta. IchapischayraykuEsperantoqamana atinchuwiaytallajtanchajpiimaynatachuso-qanchajmunasunmankarqa.Chayrayku Boliviaesperantistasqaanchallankkanayku tiyan,tukuyllajtamasisnincajtaEsperantota munaspayachachiytaqa.oqayku,espe-rantistakunaqa,yachachinaykutiyankay jiswatatucuyBoliviarunaman,kampu-ru-nakuman,llajta-runakuman,imaraykucus jaqaykunaumasninkutaqqaqarakushanku kastellanota yachanayaspa, y mana atinkuchu. Kastellanoqamancaysasakampurunaku-napajqa.Llajtanchajpi,eskuelaskaytakan; peroma' tukuyyachaymunajkunapajkinacu. Wakin-wakinllaeskuelamanchayanku.Mana tukuychu.Chantatajermanokunancaj, kampu-ermanokunancaj,ma'atinkuchukastellanopi sumajtaentiendenchikuyta;chayraykucharis aswanQheshwallantaparlakunku.Pikampu-runapis,kastellanotaparlashaspa,as-wan mitimajmanrijcchakun. Wakinkutiqaoqa nini ujalimanchuchayriuj yankulichupar-lashan? Qheshwataqasapajisqqonmanta,sojta runakunaparlankukajBoliviallajtapiqa. SumajtaQheshwataestudianpaqatarinchaj Esperantomanrijcchakujta.Pipis,prirunapis, ruwanman-karqajinaQheshwaqa.oqayuyani ashkhasimitimankunaruwasqankuta. Esperantoqarunaj-ruwasqanjiswa.Ichapi Qheshwa kikin kashan. SapayachaysapaBoliviarunaqa yachananpuniQheshwata[y]Esperantotapar-layta, imaraykuchus kay iskay jiswakunawanqa ychanchajrunamasinchajtatukuysonqo-mankuyta.Esperantotaparlaspawajruna kanchajwajlayatatajjallppataqhawanchaj. Ya[cha]ta Esperantota. 20 *** PENSO DE PREZIDANTO LabolivianaPrezidantoEnrikoHertzogmanifestiskelirekonaslasociaaferokiellaplejgravakaj serioza problemo de la nacia tato; kaj ke la regnestro kiu ne protektas la proletarion estas vojperdii[n]ta. Publikita en Accin Sindical, oficiala organo de la Sindik[at]a Laboristara Federacio. *** MAURICIO GONZALES SALINAS U VI SCIAS KIO SIGNIFAS POR MI L' ESPERANTO...? L'Esperantoestaslatutalecodeiujlingvoj,kiupovasinspirigi, persiajregulojpraktikaj,fratecan kondukton al la tutaj homoj. Sen internacia lingvo ne ekzistas frateco, kompreneco kaj ebla relacio. L'Esperantoklopodasunuiginin,aliujintelektulojkajlaboristojdelatutamondo;arneniupovas elkurielitiuspiritaunueco,neniupovasrestimalproksimii[n]takajvivisola.Launuecokajlahoma sento estas biologiaj efektoj kiel la "H" kaj la "O" (hidrogeno kaj oksigeno) formas unuii[n]te la H2O (akvo) por la vivo de la naturaj idoj. Niestasnaskii[n]tajellahomafamilio,kajneestasnecesavivieniporsentitialanbiologia[n] efekton. La frateco, kompreneco kaj relacio esta natura fakto el kiu ne estas eble ke ni elkaptiu. u ne? Do, i tiu pruvas la veron de tiuj jesoj. Enlanunaaltecodelahomaevoluciolaegoismoestastropotencainternedeni,kazintelaplej dolorajn vundojn al lia socia organizado. Pro tio la grandaj instr[u]istoj, filologistoj kaj sciencaj virojiame serislailondekorespondokajunuecointerlamondajpopoloj:surl'Esperantoilitrovislaprecipan formulon kiu iis vidi sur iuj teraj landoj kaj popoloj, kiel la simbolo de la unueco, paco kaj kulturo. *** RODOLFO ESPINOZA ALIAGA LA ESPERANTA LINGVO KAJ LA UNIVERSALA FRATECO Esperantalingvo:uvikomprenaslasignifondetiujvortoj?Bone,mi[diras]vin.Enlajaro1887 aperislaunuajlibrojdeEsperanto;laD-ro.Zamenhofkreislainternacianhelpanlingvon,dankonalli estos universalan komprenecon. Inter la kontinentoj estas grandaj facilecoj por komuniko: la telefono, la telegrafo, la radio, kiuj tagas por porti la parolon al iuj lokoj de la nacioj por komunikii inter la popoloj. Sedlahomojseonikomunikasinteriliendiversajlingvoj,ilineniamatingosinterkomprenii,ar malfacilecodelernimultajnlingvojn,farasinmalebla;tiallahomarokreisuniversalanlingvon.Kajtiu lingvoestaslaesperanto,kiunehavaslimitajnlandojnnekunusolanpopolonkieoninepovasadi, paroli, sed ke ili, speciale la intelektuaro klopodas lerni in, i estas difundita sur la tuta tero. Universala frateco: Mi pensas ke vi scias tiujn i vortojn sed, kiel faros vi por atingi en la praktiko? En iuj grupoj de esperantistoj kaj vi povas interkomunikii kun ili pere de leteroj, potkartoj, ktp, ar la letero estas la esprimo de la animo. 21 La universala frateco konsistas tiam, en ke iuj la personoj, parolante nur unu lingvon, povas kompreni ilin en la kvin kontinentoj de la mondo; nure tiel ni povas paroli tutkore kun niaj gesamideanoj. Kaj mi diras ke sendube i estas la lingvo de la venonta mondo. Lingvo de paco, de amo kaj frateco. La tago en kiu la Esperanto estu rekonita kiel monda oficiala lingvo. *** NIA UNUA KUNVENO DE ESPERANTO Post preska unu jaro de ekzisto, la Bolivia Esperanto-Asocio kunvokis al delegitoj de iuj Centroj, por la efektivio de la Nacia Kunveno, en la urbo La Paz, kun la prezenco de delegitoj de La Paz, Koabamba kajOruro.Deitiulastalokorepresentantojrealiisitiumodestakunveno,kiesdukonsilojestis preziditajdeS-ro.GregoioKushnerelKoabambakajS-ro.TiborSekelj,delegitoellaUniversala Esperanto-Asocio. Estis atingitaj la jenaj decidoj: 1. Konfekciii la Sttatutoj de la B. E. A., la modelo de la Argentina Esperanto-Ligo, en la ebla baldao. 2. Havante la Statutojn pretajn, eniri en la U. E. A. kun 110 membroj asociiintaj. 3. Eldoni la dumonatan revuon Bolivia Revueto presota en Esperanto, en Oruro. 4. KunvokilaDuanNacianEsperanto-Kunvenon,porlatagoj8-akaj9-adeagustode1949,en Koabamba. 5. DestiniallaKoabambaCentrolaservadondelibraro,vendodeinsignoj,revuojkajtuta komunikado eksterlanda. 6. SanilaatoritatojndelaB.E.A.estintebalotataj:S-ro.RobertoOlmosdeLaPaz,Prezidanto; S-ro.Gregorio Kushner deKoabamba; S-ro.Enriko Alkocer Hurtado, de Oruro,Redaktorode laoficiala Organo. La Unua Kunveno de boliviaj esperantistoj sendas koran saluton al iuj membroj, kun la granda deziro kaj espero de ke la Dua estu pli brilonta kaj fruktodona. *** ESPERANTO EN BOLIVIO Dankon al la kunlaborado de la sinjoroj Tibor Sekelj, Gregorio Kushner kaj Julio Espinoza, la plej bonaj esperantistoj i tie povis esti realeco la progreso de la belsona lingvo de D-ro. Zamhenhof, en Bolivio. Anta ke i tiuj samideanoj venu al nia lando, preska la tuta bolivianaro ne sciis [pri] la ekzistado de la Esperanto nek konis tiun i vorton; sed nun iuj konas la veran steleton kaj ian grandan signifon. Tial ni vidas kun plezuro la kreskon de nia movado tago al tago. Kvankam ni konstatas kun certa degusto ke la boliviaintelektularonealmontrasinteresonprisialernado;kiujnicerteinteresasestasallajunaj laboristoj multoj de kiuj studas en niaj centroj iutage, je la tagmezo kaj je la vespero harde, post eliri el la laborejoj.Ilistudastiele,arkredaskajsentastionkiolatutalaboristarodelamondocelasenitiuj historiajtagojenkiujnivivas.Do,neniudevasstrangi,tiam,itiujnartikolojnkiujestasakrajkriojde revolucio a malesperita espero pro plibona socio homa. Sendube la boliviaj intelektuloj, kiel la komercistoj, ne renkontas ian utilaon en la Esperanto, ar en la amerikakontinentoonipovasatingiionperedelaHispanoalaAnglo.ajne,laEsperantoneestas necesaenAmeriko.EnlaNordoiliparolasAnglan, enlasudoiliparolasHispanan,kajambalernasla lingvondelaaliaporlainteranokomercaakultura;sed,nidemandiis:uiliforgesaskeanka ekzistaskulturokajkomercoenaliajpartojdelamondo,keilibezonasfariinteranonkomercana kulturankunEropo,Oceanio,AziokajAfriko,keeniuunueltiujkontinentojekzistaspluelducent diversaj lingvojn kaj ke por korespondi kun ili estus necese lerni plu el diversajn mil lingvojn? 22 Sed,niataskuntiokionnifarisisladato.Nipreferashavi,internimalmultajnsedbonajn gesamideanojn, kaj ne multajn hipokritajn farsulojn. LasinjoroTiborSekeljdonacismultajnparoladojnpriEsperanto,enladiversajlokojdenialando, iamekungrandajsukcesoj;linunerestadasenSorata(LaPaz)realigantegravajnfilologiajnkaj areologiajn studojn. La sinjoro Gregorio Kushner anka ofte kaj senlace, kie li estas donas paroladojn pri Esperanto, nun li estas enerala Sekretario de la Bolivia Esperanto-Asocio kun loejo en Koabamba kie li instruas [nian] lingvon. Sinjoro Julio Espinoza, alia mondo-civitano kiu el la jaro 1940 laboras forte por la Esperanto, antinginte organizi en Oruro unu ella plejbo[na]j naciajcentroj; nune li estasveturante tra la diversajurbojdeBolivio[sta]rantelaesperantistanpropagandonkajiamorganizantepluajngrupojnde Esperanto. Niaj tri efaj majstroj estas tre laboremaj kaj abnegataj de la Esperanto. Pro tio, iru la ili niaj plej koraj salutoj kaj senfinaj dankoj kun la serioza promeso de ke ni, por nia parto, [farios] pluajn servantojn de la homaro tra la vojo farita de ili. Interlanovajefesperantistojnihavassenlacajn[?]junulojn,kielRodolfoEspinoza,MarioBeltrn, Florinda Escobar, Fernando Borda, Jorge Martnez, Felix Velasco kaj aliaj abnegataj kaj senlazaj plu kiuj en i tiuj momentoj laboras harde pro la progreso de nia sankta movado. *** BOLIVIA REVUO SOCIEDAD INDEPENDIENTE Ao IBolivia, agosto de 1949.N 2 EL ESPERANTO ElEsperanto,comotodaideagrandeycomotodaempresapujante,tieneantesenemigosy difamadores gratuitos y, quin sabe, hasta pagos. Hace unos meses se publicaba en El Diario un versito humorstico dedicado al Esperanto cuyo autor era un tal Abuelo Panchito. Bien, en el citado trabajito no hemos visto sino un sntoma de la campaa que se tiene que desatar en Bolivia contra esta lengua auxiliar internacional y, al mismo tiempo, una muestra palmaria de la vasta expansin de la misma y de lo que es capaz Oruro en lo que se refiere a renovacin, a progreso y a humanizacin, que no otra cosa son el Esperanto y su desarrollo cultural. Igualmente la Asociacin de Prensa Americana est difundiendo una serie de comunicados contrarios a la verdad y contrario al Esperanto; afirmando que el Esperanto es un sonado fracaso, que tiene ms de sesenta formas distintas de ensearse y hablar y que por lo tanto exista una gran confusin internacional. O los que escribenestas cosas son simples escribidoresindocumentadoso existen ciertos intereses creados que obligan al escritor a ser tendencioso y falaz. Lo cierto es que hay dos cosas: o escriben por escribir o calumnian por ganar. Una lengua es muerta cuando no se la usa, como el latn y el snscrito. El Esperanto se lo usa como lengua activa tanto en literatura como en comercio, en Estados Unidos de Norteamrica, Azores, Algeria, Argentina,Australia,Austria,Blgica,Borneo,Brasil,GranBretaa,Bulgaria,Checoeslovaquia,Chile, Dinamarca,Egipto,Finlandia,AfricaEcuatorialFrancesa,Francia,Alemania, Grecia,Guatemala,Hindia, Indonesia, Espaa, Hungra, Irlanda, Islandia, Italia, Yugoeslavia, Canad, Islas Canarias, Nairobi, Congo Belga,Cuba,Liechtensteinia,Madagascar,Madeiro,Malaya,Marruecos,Holanda,Noruega,Nueva Zelandia,Palestina,Polonia,Portugal,Rodas,Rumania,Siam,SierraLendelAfricaoccidentalinglesa, Sud-Africa,Suecia,Suiza,Turqua,Uruguay,Venezuela, China,IndochinaFrancesayJapn,sincontar otrospasespequeos.Sonprofusaslascomunicacionesentretodosestospasescuyoshabitantes mantienenestrechasrelacionespostales,fueradehacerintercambiodeperidicos,revistas,libros, boletines, catlogos, rclames y otras cosas en materia de impresos, que alcanzan a millares. Si hubiera, 23 como afirman los opositores del Esperanto, ms de sesenta formas de Esperanto, no podra pues existir comprensin entre tantos pases de tan diversos y variados idiomas nacionales; ms lo cierto es que con el uso del idioma inventadopor don Luis Lzaro Zamenhof hay una absolutainteligencia entre todos los que lo conocen, sin haberse hasta ahora encontrado el caso de que alguien hubiera recibido una carta o unimpresoescritoenun"esperanto"quenoseaEsperanto.Porqueparanosotrosexisteunsolo Esperanto mediante el que nos hemos comunicado ya con esperantistas chinos, japoneses, indonesios, y casiconlosdetodoslospaseseuropeos.Sialguiendudadeesteaserto,puededirigirseanuestra UniversidadObreraparaconvencerseporpropiosojosennuestrosarchivos,ynoconfiarenartculos capciosos e interesados. Nosotros los bolivianos, que hemos vivido siempre enclaustrados en las fras cordilleras andinas por la mezquindadeincomprensindelasfronterasinternacionales,sabemosloqueesestaraisladosdel mundocivilizado.Hemosnacido,vividoymuertosinsalirdelpequeocrculonacional,sinninguna aspiracindehorizontes.Sinningnanhelodedistancias.Lamonotonadelavida,ylaignoranciadel mundo y sus maravillas han matado a nuestros padres. Hoy nos rebelamos contra este encierro geogrfico-social, no en el sentido de la violencia, sino en el sentidohumanodelapaz.Odiamoselaislamiento,noqueremosserpormstiempoloscautivosde nuestras propias fronteras. Por eso hemos aprendido el Idioma Internacional Esperanto, y por eso tambin lodifundimoscontodalafuerzadenuestroahinco.Queremossentirlaspalpitacionessocialesdeotras latitudes,queremosembelezarnuestramiradaenlacontemplacindesuarte,sentirlaemocindesu inspiracinpotica,queremosserlospartcipesdesusmomentosbuenosydesusmomentosmalos, queremos aprovechar su ciencia, su adelanto tcnico, todo su adelanto en general, queremos marchar por lavidaalladodeellos,juntoconellos.Odiamoselatraso,noqueremosquedarnosalazagadeesta marcha vertiginosa del tiempo y la humanidad. Y por eso somos ardorosos difusores del Esperanto. Elxitonosehadejadoesperar.Henosyaaqugozandodelosbeneficiosdeestemagistral instrumento lingstico, henos aqu leyendo libros y revistas de los ms remotos confines de la tierra, cuyo contenido es altamente superior a la literatura nacional, cuyo acervo es una fuente inagotable de ideas; y henosaquatendiendounaprofusacorrespondenciapostalconmuchachosymuchachasdelAsia,del frica y de Europa, como de aqu a Cochabamba, y como si no existieran diferencias lingsticas, raciales o geogrficas; todo gracias al Idioma Internacional Auxiliar Esperanto. *** MOVIMIENTO ESPERANTISTA EN BOLIVIA Orura Junularo Esperantista. (Juventud Orurea Esperantista), entidad de reciente fundacin, est integradapor40jvenesdeambossexos,hacumplidohastaelmomentounaimportantsimatareade propaganda y difusin del Idioma. Despliegan intensa actividad sus jvenes dirigentes Rodolfo Espinoza, MarcosMedina,FlorindaEscobar,JorgeCalvimontes,JuanMontaoQuiroga,AliciaHinojosa,David Romero y otros, todos prestigiosos esperantistas de la localidad. La finalidad exclusiva de esta entidad es la de preparar profesores y profesoras de Esperanto, ya que de ellos depende la mayor o menor difusin del asunto esperantista. Sin el suficiente nmero de personas especializadas en la enseanza del idioma espuntomenosqueimposibleeldesenvolvimientodelesperantoenunpas.Esenesteentendidoque "OruraJunularoEsperantista"estabocadaalaespecializacindesuselementosenlapledagoga esperantista.PosteriormenteOrurotendrlagratasatisfaccindeenviarsusprofesoresdeEsperanto a cualquier punto de la repblica que lo solicite. Por otra parte, fuera de cumplir esta tarea fundamental, la entidaddelrubroharealizadoimportantesactuacionespblicas,enesteaodesufundacin,como audiciones radiales, participacin en actos culturales, ha convocado a certmenes deportivos y culturales, comoelcampeonatojuniordeAjedezquehatenidounmaravillosoresultado,variosconcursosde vocabularioesperantista,haauspiciadoelrecitalpoticodelesperantistaJorgeCalvimontes,elmismo que se ha efectuado en el Paraninfo de la Universidad Tcnica; en el otoo pasado se realiz el pic-nic de laentidadenelvecinooasisdemojsuhumadondechicasychicospasaronmomentosinolvidablesde jolgorio. Nos cabe felicitar efusivamente a la samideanino Florinda Escobar por su destacada actuacin en la Secretara de Cultura gracias a quien la entidad ha tenido brillantes actuaciones en la radio, asimismo 24 alsamideanoDavidRomero,quienenlaSecretaradeDeporteshacoronadoconelxitotodaslas actuaciones deportivas del grupo juvenil. UniversidadObreradeOruro.El8deagostodelaoencursosehafundadoenOrurola Universidad Obrera, habindose introducido desde el comienzo la ctedra de Esperanto en su programa. Alafechavienedesarrollndosecontodoxitolaenseanzadeestamateriaentrelosobreros universitarios, quienes habindose embebido de la enorme importancia del Esperanto para sus relaciones internacionalesloestudianconentusiasmoyavidezincomparables.ElsamideanoEnriqueAlccer Hurtado es el profesor de esta materia en la Universidad Obrera de Oruro, teniendo el firme propsito de hacerdelosactualesestudiantesunosbuenosesperantistashastaelmesdediciembre.Enestos momentos se halla embargado en el empeo de buscar contacto con entidades afines de Europa, frica y Asia,paraefectuarintercambioepistolaryorganizarmuyprontotardesdecorrespondenciasemanales entre los alumnos. A l y sus alumnos les deseamos xito. Centro Esperantista Oruro. Esta es la primera organizacin esperantista de Oruro, a cuya cabeza marchaneldinmicosamideanoManuelValdiviayelprestigiosoesperantistaJulioEspinoza; aparentementesepuedeverciertorecesoenestaentidad,peroenrealidadseencuentraintensamente trabajando. Su misin especfica es la que sus miembros se han impuesto, de realizar constantes jiras de propagandaesperantista.Actualmenteseencuentradesempeandoestafuncinelcarsimosamideano Julio Espinoza, en una jira de conferencias por las ciudades del interior. *** ESPERANTO MOVADO EN BOLIVIO OruraJunularoEsperantista.usfonditaorganizointernedekiutrovias40gejunuloj,fervoraj studentojdenialingvokajmoviado.Oniinfondisla20-andefebruarode1949a.iagemembroj konsideras tre grava la preparigadon de instruistoj, do de ili dependas la efika diskonigo de Esperanto. La unuaPrezidantodelagrupoestislakonatapoetoS-ro.KarloMendizbalCamacho,kiulasissian postenonporuravojaoalLaPaz.LanunaprezidantoestasS-ro.RodolfoEspinoza,entuziasmakaj sindona junulo. Meritas specialan mencion la gesamideanoj Florinda Escobar, Klersekretariino de la grupo, dank' al i oni efektivigis sukcesplenajn disadigojn pere de Radio "El Cndor" [La Kondoro], piknikojn kaj aliajn agadojn por la disvastigo de nia afero; S-ro. Davido Romero, Sportsekretario, per kies agemo estis efektivigitajmultajgravajpartoprenojkajalvokojensporto.Jenlainteresakonkurodeakosukcesfinita en majo, en kies okazo la organizo donacis medaloj kaj diplomojn al la gajnantoj, kaj aliaj, kiuj estus longe elnumerigi.ElitiuorganizojameliriskelkajinstruistojporEsperantokiujinstruasapartedelacentra organismo. Baldae Orura Junularo Esperantista povos sendi geinstruistojn al ia parto de la lando el kiu oni petu. Proletara Universitato de Oruro. La 8-an de agusto de i tiu jaro fondiis en i tiu urbo la Proletara Universitato, kies celo estas la edukado de la laboristoj. Havis gravan partoprenon en la entrepreno multaj esperantistoj kaj la socialista grupo L. O. M. (Marxista Laborulista Ligo). Ekzistas granda intereso inter la 70 laboruluniversitatanoj por la serado de la vero en sociologio, filozofio, historio kaj ekonomio, kvar efaj materiojkiujnnunilistudas.AnkaenitiuUniversitatooniinstruasEsperantonkieldevigakajoficiala studo,trifojesemajne.LainstruistoestasS-ro.HenrikoAlccerHurtadokiuatingisentuziasmigilatutan anaron.LaUniversitatopagaslaservojndeiujiajinstruistoj.LakatedrodeEsperantoankaestas pagita per monatsalajro. Finfine ni kredas ke Esperanto estos en Bolivio serioza katedro, ne nur en i tiu urbo, sed anka en la aliaj. CentroEsperantistade Oruro.MalnovaorganizaojekieskapotroviaslakaraprofesoroManuel Valdivia,ankaagadasporniaafero;iapenokajceloestaspropagandiEsperantonenaliaj departamentoj,peredeirkavojaojkajparoladoj.NuneS-ro.JulioEspinozatroviasenCochabamba realigante i tiujn. Bondezirojn al li. Johano Montiroga.1 ----------------- 1.Eble estas psedonimo de Juan Montao Quiroga. 25 *** *** MARIO BELTRN CABALLERO. EL ESPERANTO COMO MEDIO DE PAZ La humanidad ha llegado a un estado catico de nerviosismo, debido a diversos motivos y formas de vidadelospueblos,sistemasdegobierno,faltademedioscomunicativosinternacionalesennaciones atrasadas, y falta de un medio de comprensin (mundial) de franqueza y de confianza. Aconsecuenciadetantosfactores,hallegadotambinlahumanidadadarsecuentadequelavida terrestreesyaimposible;porquesehallegadotambinalaincomprensinycreadoodioshastael estallido de guerras internacionales y luego mundiales, que han puesto al hombre contra el hombre, y la lucha por la existencia, se hace cada da ms aguda. Gobiernoshayquehancomprendidolaimposibilidaddeseguiresaruta,yhanvistoconvenientela unidaddesentimientos,launidaddetenerlosmismosderechosentreloshombres.Denadaservirael adelantodelacienciaqueponeennuestramanosfacilidadesdevida,queloscablesnosponenen contactoamuchasdistancias,vehculosquedesarrollanmuchavelocidadynospermitenelabrazo fraternalconotroshombres,otrascorrientesquehacensentirfeliz.Deahqueserealizanlas conferenciasinternacionalesdediversostemas:desalud,decomercio,deorganizacinylas competencias deportivas que reunen a diversos pases por medio de sus delegados y representantes. AGRADECEMOS Hacemospbliconuestroagradecimiento alSr.LuisHerrero,AlcaldeMunicipaldela ciudaddeOruro,yalosmiembrosdel HonorableConcejoMunicipalporlavaliosa colaboracineconmicaconquenoshan dispensadoparalaedicindeestesegundo nmero de BOLIVIA REVUO. Advertencia a los lectores Advertimosanuestroslectoresque,por faltadelostiposdeimprentasupersignados, estamosempleandolaletra"h",quetambin esadmisibleencasossemejantes,no debiendoextraarporlotantoestaaparente falta. LA REDACCIN. 26 Ah tambin se ha visto que las grandes reuniones, discusiones y arreglos, han tenido y tienen an un problema fundamental por lo que en general estos acuerdos no se ajusten a las verdaderas necesidades e intenciones que hayan tenido los conferencistas y no puede ser otro que el IDIOMA: un idioma que sea elempleadoenestasreuniones.Sehanempleadoyseempleansiempreaintrpretesquenopueden estardispuestosalosmismosinteresesdelasrepresentaciones;allsediscutencuestionesde importancia para el desarrollo de la vida de pueblos y que son los que simienten el futuro de la humanidad misma. Seveclaramentequeladiversidaddeidiomasdelosdiferentespasesesunescolloparaestas prcticas;sinquequieradecirquenosonnecesariosparaelentendimientodesuspropioshabitantes. Cadalugartieneunmediode expresarsussentimientos,demostrarsus riquezas,subelleza,suritmoy los grandes adelantos de la ciencia, especialmente en cuanto a la ciencia mdica, eje de la existencia de lahumanidadycuantristeescuandotantoshombres,tantasnacionesquenopuedeninterpretaryno pueden estar al alcance de esos medios, por no saber en el idioma que se demuestran tantas realidades. Es preciso que este problema pase a la inquietud de los estudiantes y sea para poner en contacto a cada uno de sus conciudadanos con el resto del mundo. Slo es necesario un idioma que sea de fcil aprendizaje, de pocas reglas gramaticales, ausencia de lasexcepcionesyfaltadeverbosirregulares.Estascaractersticasnosetienenenlosidiomasque emplean las naciones. Cada uno de ellos acusa formas interpretativas distintas. De nada sirven las alianzas internacionales, sean militares o de comercio, si no disponen de un medio de igual interpretacin que es el idioma. Ahora que el mundo se halla embargado en encontrar la frmula de paz, de comprensin, de sincero entendimiento, es preciso sealar con orgullo y con satisfaccin, la felicidad de tener en nuestras manos ese idioma: EL ESPERANTO ES LA NICA ESPERANZA. 27 Portada del ltimo nmero de Bolivia Revuo (1950) 28 BOLIVIA REVUO REVISTA BOLIVIANA Jaro IIJanuaro, 1950.N 1-3 UNIVERSIDAD OBRERA DE ORURO LautilidadprcticadelIdiomaAuxiliarInternacionalEsperantoesunhechoincontrovertible;todo obrerointelectualdelmundoloaprendeydifundefervorosamente;alcanzaamilloneselnmerode obreros en todoelmundo quelo usan correctamente en sus relacionesinternacionales. Existe unagran organizacin mundial de obreros esperantistas, cuya sede principal funciona en Pars, bajo el rubro de S. A. T. y cuenta con filiales en casi todos los pases del globo. Ya son 32 los congresos universales que ha realizado, y otros congresos nacionales en diferentes pases de Europa que pasan de los 1500. Vivimosenunapocaenquelosgrandesmovimientosinherentesalprogresohumano,muvense hacia la corriente internacionalista, como la ciencia, la economa, el arte, la tcnica, etc. La burguesa es un movimiento internacional que, con su oro, puede sostener grandes plantas de intrpretes y traductores paralaeficienciadesusrelacionesinternacionales;elmovimientoproletariodebeser,yloesya,una potenciatambininternacional;peronoposeemsriquezaquesupobresalarioparavivir,nopuede costearse traductores ni intrpretes para sus relaciones universales. Entonces, pues, el Esperanto es una necesidad indubitable para los obreros de todo el mundo en estos momentos histricos. Aprenda Ud., compaero obrero, a hablar el Esperanto en las aulas de la Universidad Obrera, que se ensea juntamente con otras materias de vital importancia para la cultura proletaria. [p. 0/1] * * * EL ESPERANTO EN BOLIVIA Universidad Obrera de Oruro. El quince de marzo se han de realizar los exmenes de esta nueva universidad; entre otras materias se dar examen de Esperanto ante un tribunal formado por miembros de la Escuela de Idiomas, Centro Esperantista Oruro y Oruro Junularo Esperantista. Auguramos xito. OruroJunularoEsperantista.(JuventudOrureaEsperantista)vienerealizandodesdeelmesde diciembreaudicionesradialesporlasemisorasdelalocalidad,enondaslargaycortayenespaoly esperanto. El samideano Juan Montao Quiroga est a cargo de este movimiento cultural. Exposicindematerialesperantista.Conmotivodelaclausuradelaodeestudiosdela UniversidadObreradeOrurolosesperantistasdelalocalidadofrecernalcultopblicodeOrurouna modesta exposicin de cosas esperantistas, en la segunda quincena del ms de marzo del presente ao en la Biblioteca Universitaria. OficinadeContactoeInformacin.HasidofundadaenestalocalidadlaO. C. I.acuyocargo estnlossamideanosJulioEspinoza,HumbertoAntorianoyRodolfoEspinoza.Lafuncinespecficade estaentidadesladeproporcionarinformesalinterioryexteriordelarepblicasobrelamarchadel Esperantoenelmundoynuestropas,ascomoponerencontactodirectolasentidadesdelpasy personasparticularesquelodeseenconentidadessimilaresdetodoslospasesdelmundo,inclusos Rusia y China. Dirigirse a O. C. I., casilla postal 381, Oruro Bolivia. OtroscentrosesperantistasdelaRepblica.Sesabalaexistenciadecentrosesperantistasen LaPaz,Cochabamba,Potos,Sucre,ascomolaexistenciadeunaAsociacinenlaciudaddeLaPaz; perodeplorablementenohemospodidotomarcontactoconellos,apesardetodonuestromximo 29 empeo.Rogamos,siesquerealmenteexistenestoscentros,ponerseencontactoinmediatocon nosotros. CursoslibresdeEsperanto.Enestosdashandecomenzarafuncionarunoscursoslibresde esperanto, desde horas 12 hasta 13, en el edificio de la F. O. S. (Federacin Obrera Sindical), a cargo de los samideanos Florinda Escobar y Jorge Calvimontes. Se invita a todo el pblico de Oruro. [p. 12] *** PAON POSTPAO EnizolitajlandojkielBoliviolaavantaojdelacivilizacioenirastromalrapide.Doitiulandoestas malliberigitadesiajnajbarojperaltegamontarenojelaokcidentapartokajpernetraireblajarbarojjela orienta parto. Do pro tio ni ne povas fanfaroni pri nia movado en i tiu nacio. Konsiderinde malmultaj estas la ekzistantaj esperantistoj kiuj jam scipovas nian lingvon i tie. El iu mil loantoj apena unu konas ion priEsperanto.Nineestaskvarmilionoj,doenlatutateritorioapenakvarmilpersonojsciasionprii. Memkompreneble nia tasko estas harda. LaPaz.iestaslaefurbodelarespublikokajhavaskonsiderindannombrondaenloantoj;sed bedarfindetielaaferodormas,malgrake,lanisciis,tietroviaslasidejodelaBoliviaEsperanto-Asocio je kies kapo situias S-ro. Roberto Olmos Luca kiel ia prezidanto. is nun ni ne atingis kontaktii kun iu samideano tiea. Tio estas grandega domao por ni. Cochabamba.Gravaurbo,kieloasSro.GregorioKushnerSmith,nunaeneralaSekretariodela ne-tutekonataEsperanto-Asocio;liestasrespektindaesperantisto,kiuiamprezentisitieinteresajn parladojn. Sed bedarinde en Cochabamba anka dormas nia afero. Ni ne konas la kialon. Sucre.AntalongatemponiriceviskomunikonelSucre,antikvaurbokajefurbodelarespubliko antajarcento,defralinoTeresaUrriolagoitiaVillakiualnisciigislaekzistondeEsperanto-Societotie; sed is nun ni ne scias plu. Estas bedarinde ke nia afero dormas anka tie, en tiu kulta loko. Oruro.Giestasurbomineja,kungrandagravecoenlatataekonomio.40milenloantoj.Anta nelongeusaperisitieEsperanto,tamenjamekzistas4centrojenkiujoniinstruasniankaranlingvon: LaboristaUniversitato,OruraJunularoEsperantista,EscueladeIdiomaskajCentroEsperantistaOruro. MalmultajestaslaEsperanto-parolantojitie,sednipovasesprimikuncertafierecokeiliestasfervoraj kaj agemaj diskonigantoj de nia grandioza afero. LaboristaUniversitato.EnlavenontamartokomencoslaekzamenojdeEsperanto en itiugrava domo de superaj studoj, kune kun aliaj fakoj, kiel Filozofio, Historio, Ekonomio, Sociologio kaj urnalismo. LaDirektoro deitiu Universitato estasniakara amiko D-ro.Ricardo Perales.Al li niuldas dankojn kaj gratulojn por lia akcepto de nia movado. [p. 20] *** ESCUELA DE IDIOMAS SeinvitaalcultopblicodeOruroasistiralasclasesespecialesdeEsperantoquesedictaenla EscueladeIdiomas,lasmismasquefuncionanbajoladireccindelprestigiosoProf.JosClaros.Pedir datos en el local de la calle Bolvar, frente a la Polica de Seguridad. [p. 25] *** 30 ARTIKOLOJ DE "BOLIVIA ESPERANTISTO" (ARTCULOS DE "BOLIVIA ESPERANTISTO") A mi regreso de Colombia, en 1975, traje entre mis proyectos, el de divulgar el esperanto y contactar con esperantistas bolivianos. Logr entonces entusiasmar a algunos amigos y amigas para restablecer la LigaEsperantistaBoliviana,conelnombredeNovaBoliviaEsperanto-Ligoysacarunmodestoboletn, Bolivia Esperantisto, del que salieron seis numeros en cinco hojas. Menciono con especial cario a Pilar Soruco, que comparti conmigo los ensueos esperantistas. LamaterializacindelproyectodelaNovaLigotuvoalfrentenograndesobstculos,peros ocupaciones y preocupaciones cotidianas que no permitieron aflorar la organizacin. De las pocas hojas de Bolivia Esperantisto he extractado para este volumen los artculos editoriales e informativos que reflejan algo de esta contribucin a la difusin del esperanto. J. R. A. BOLIVIA ESPERANTISTO N 1Septembro, 1976 Primera pgina del nmero 1 de Bolivia Esperantisto (1976) *** PREZENTAO Karaj amikoj kaj samideanoj: Jen la unua numero de nia informa bulteno BOLIVIAESPERANTISTO(ElEsperantista Boliviano).iestasmodestaklopodopordoni alboliviajesperantistojinformankaj interkomunikan organon. BOLIVIAESPERANTISTO,komence, publikios iumonate. per iaj paoj,ni sciigos aspektojndelavivokajkulturodeBolivio, artikolojnpridiversajaferoj,klasikajntekstojn delaEsperanto-literaturoatradukaojnde tekstoj de la universala literaturo kaj, enerale, sciigojn kaj novaojn pri la Esperanto-movado. Poratingitiujncelojn,nipetasla kunlaborecon de la esperantistoj deBolivio kaj ceteraj landoj. iujajnartikolojasciigojkajankala opinioj kaj koment