FEDON

Ekekrat e s 1: Zu zeu, Fedon, egon al zinen Sokrat es e n ondoan, kartzelan pozoina edan zuen egun hartan, edo best e norbait en g a n dik entzun duzu?

Fedon 2: Ni neu egon nintzen, Ekekrat e s .

– Zer esan zuen, bada, gizonak hil baino lehen? Eta nola hil zen? Nik gustura entzungo nuke eta. Fliunteko hiritarre t a t ik inor ere ez baita orain maiz joaten Atenas e r a , eta handik ere ez zaigu denbor a luzez arrotzik etorri horri buruz berri ziurrik ema n ziezaguk e e nik, pozoina edan d a hil zela izan ezik; gainer ako e t a t ik ezin ziguten ezer esan, ordea .

– Epaiket ar e n ingurukoak ere ez dituzue jakin, orduan, ezta zein moduta n gerta tu zen 3 ere?

– Bai, horiek batek kontatu zizkigun, eta harritu egin ginen, epaiket a aspaldi gerta tu bazen ere, askoz berand u a g o hil zela argi dagoel ako. Zerga tik izan zen hori, Fedon?

– Halabeh a r bat egokitu zitzaion, Ekekrat es . Atenas t a r rek Delosera bidaltzen duten itsason tziaren txopa koroatu t a baitzego e n ausaz epaiket a r e n aurreko egun e a n .

– Zer da, bada , itsasontzi hori?

– Atenas t ar r ek dioten ez , itsasontzi horret a n joan zen Teseo behin Kretara «zazpi bikote» haiek eram a n e z 4 , eta salbatu egin zituen eta bere burua ere salbatu egin zuen. Apolori agindu omen zioten ordua n, salbatz e n baziren, errom e s aldi bat egingo zutela urtero Delosera; eta egiat a n beti, ordutik eta gaur egun oraindik ere bai, urtero bidaltzen diote jainkoari. Bada errom e s aldi a hast e n duten e t ik, legetz a t dute denbor a horret a n hiria aratz mante n tz e a eta inor ez exekuta tz e a agindu publikoz, itsason tzia Delosera heldu eta atzera hona itzuli arte; eta hori, batzue t a n , denbor a luzean gerta tz e n da, haizeek halab e h a r r ez oztopatz e n duten e a n . Erromes aldi ar e n hasiera, berriz, Apoloren sazerdot e a k itsason tziare n txopa koroatz e n duen e a n izaten da; eta hori, diodan bezala, epaiket ar e n aurreko egun e a n gerta tz e a egokitu zen. Horrega t ik, hain zuzen ere, denbora luzea egokitu zitzaion Sokrat esi kartzelan epaiket a eta heriotzare n artea n .

– Eta heriotza berare n inguruko ak zer, Fedon? Zein gauz ak esan ziren eta egin, eta lagun minet a tik nortzuk egon ziren bere ondoan? Edo akaso arkonte ek ez zioten utzi inori ondoa n egote n eta lagunik gabe , bakarrik, hil zen?

– Inola ere ez; batzuk ondoa n zeude n, eta asko gainer a .

– Saia zaitez, bada, gauz a horien guztien ahalik eta berri zehatz e n a guri emat e n , ausaz zeregine n bat ez bada uk az u behintza t .

– Tira, badut astia, eta saiatuko naiz zuei konta tz en . Niretzat beti gauz a guztiet a n atse gin e n a baita Sokrat es e z oroitzea , bai neuk hitz eginda, baita best e bati entzund a ere.

– Orduan, benet a n , Fedon, antzeko best e batzuk dauzkaz u entzungo dizuten ak ere; saia zaitez, beraz, guztia ahal duzun zehatz e n azaltzen.

– Ongi, bada. Benet a n gauza harrigarriak jasan nituen bere ondoan nengo el a; izan ere, ez nuen errukirik sentitu, lagun baten heriotzare n aurre a n nengo e n arren; gizon zoriontsu agertz en baitzitzaidan , Ekekrat e s , bai jokaera n eta baita hitzeta n ere. Zein lasai eta noble hil zen... Horrela burura tu zitzaidan Hades e n e r a bazihoan ere, ez zihoala patu jainkotiarrik gabe , baizik eta hara heldut ako a n ere, ongi egongo zela, best e inor inoiz egon ez den bezala. Horrega t ik ez nuen errukizko ezer ere sentitu, dolu baten aurre a n dago e n a r e n t z a t norm ala ema n go lukeen bezala; baina ezta atse ginik ere, filosofian aritzen ginen e t a n ohi genu e n bezala –hitzaldiak filosofiazko batzuk izan ziren eta–, baizik eta sentim e n d u arraro bat neuka n, best erik gabe , atsegin eta atsek a b e a r e n naha sk e t a ezohiko bat, hark segitua n hil behar zuela pents a tz e a n . Eta bertan geund e n guztiok egoer a berdintsu a n geund e n , gutxi gorab e h e r a , batzue t a n barre eginez, best e e t a n , berriz, negarrez , guret ako bat alde handiarekin gainera , Apolodoro –gizona ezagutz e n duzu jada, segur aski, eta bere izaera ere bai.

– Nola ez, bada?

– Hura benet a n horrela zegoe n eraba t , eta ni neu ere aztora tu t a nengo e n , eta gainer ako ak ere bai.

– Nortzuk egokitu ziren bertan, Fedon?

– Lurraldeko e t a t ik Apolodoro hori zegoe n, baita Kritobulo eta bere aita ere, eta Hermog e n e s , Epigen e s , Eskines eta Antisten e s 5 ere bai; Peaniako Ktesipo ere bazego e n , eta Menekse n o eta lurraldeko best e batzuk ere bai. Platon gaixo zegoe n, nik uste.

– Eta arrotzik ba al zegoe n?

– Bai, Simmias tebas t a r ra , Kebes eta Fedond e s , eta Megara tik Euklides eta Terpsion.

– Eta zer? Aristipo 6 eta Kleonbroto bertan al ziren?

– Ez horixe; izan ere, Eginan omen zeude n.

– Beste norbait ba al zegoe n?

– Uste dut gutxi gorab e h e r a horiek egon zirela han.

– Orduan zer? Zein diozu izan zirela hitzaldiak?

– Ni dena hasiera tik saiatuko naiz zuri konta tz en . Izan ere, aurreko egun e t a n beti joan ohi ginen best e ak eta ni Sokrat es e n g a n a , eta epaiket a gerta tu zen epaite gi an biltzen ginen eguns e n t i tik, kartzela tik hurre zegoe n eta. Beraz, kartzela ireki arte itxarote n genu e n beti, elkarrekin entre t e ni tuz , ez baitzen goiz irekitzen; baina irekitzen zene a n , Sokrat es e n g a n a sartzen ginen eta askotan egun osoa pasa tz e n genu e n berarekin. Baina egun hartan bene t a n goizago bildu ginen. Aurreko egun e a n , arrat s ald e a n , kartzelatik irten ginen e a n , itsason tzia Delostik etorria zela jakin baikenu e n . Ondorioz, ohiko tokira ahalik eta goizen etortzeko agindu genion elkarri. Eta etorri ginen, eta kasu egin ohi zigun atez ain ak, gureg a n a atera ondore n , itxaroteko esan zigun eta berak esan arte ez bertar a tz eko: « Izan ere –esan zuen– Hamaikak Sokrat es askatz e n ari dira eta gaurko egun e a n hilko delako berri emat e n ». Eta luze jo gabe , etorri eta sartzeko agindu zigun. Sartze a n , bada , Sokrat es askatu berria topatu genu e n , eta Xantipa 7 –ezagutz e n duzu jada– bere ume a beso et a n eta alboan eserit a . Bada Xantipak ikusi gintue n orduko, oihu egin zuen, eta emaku m e e k esan ohi dituzten ak bezalakox e ak esan zituen: «Oi Sokrate s , azken aldiz hitz egingo dizute orain lagun ek zuri, eta zuk beraiei!». Eta Sokrat es ek Kritoni begiratu eta esan zion: «Kriton, eram a n dezala norbait ek etxera.»

Eta Kritonen zerbitzari batzuek eram a n egin zuten hura, oihuka eta bularrari kolpeka. Sokrate s ek, aldiz, ohean eserit a , hanka tolestu eta eskuar ekin igurzten zuen, eta igurtzi bitart e a n , esan zuen: «Zein gauz a arraroa dirudien, gizonak, gizakiek «ats e gin a » deitzen dioten hori! Zein harre m a n harrigarria daukan bere kontrakoa dela dirudien horrekiko, atseka b e a r e kiko! Ez dute bi hauek bater a gerta tu nahi gizakiaren g a n ; baina norbaitek biotako baten atzetik ibili eta harrap a tz e n

badu, ia behartu t a dago beti best e a ere harrap a t z e r a , buru bakar bati lotutako bi izango balira bezala. Eta nire ustez –esan zuen– Esopok horieta n pentsa t u balu, mito bat idatziko zukeen , nola jainkoak, borrokan zebiltzan bi hauek adiskidetu nahian, eta ezin izan zuene a n , haien buruak bater a lotu zituen, eta horrega tik bata gerta tz e n zaion pertson ari , best e ak ere jarraitzen dion gero konta tuz. Neuri ere gerta tz e n zaidan bezala. Kateare n eraginez hanka n mina eduki ondore n , badirudi atse gina etorri dela atzetik».

Kebes ek esan zuen moztuz:

– Zeusarr e n , Sokrat es ! Ederki egin duzu, bai, niri gogoraraziz. Izan ere, Esoporen konta er ak eta Apolorentz ako eres erkia bertsot a n jarriz konpos a t u dituzun poem ez best e batzuek ere galdetu didat e lehen, eta baita Ebenok 8 ere heren e g u n , alegia, zer pents a t u t a konpos a t u ote zenitue n horiek, hona etorri ondoren , lehen a g o inoiz bat ere konpos a t u ez duzun e a n . Beraz, Ebenok berriro galdetz e n didan e a n , nik zerbait eran tzun ahal izatea zerbait axola bazaizu –ondotxo baitakit galdetuko didala–, esaidaz u zer esan behar diodan .

– Egia esaiozu, bada , Kebes –esan zuen–, ez ditudal a konpos a t u berare n edo berare n poem e n lehiakide izan nahian –bai bainekien ez zela erraz a izango–, baizik eta amet s batzuek zer esan nahi zuten jakiten saiatz e a g a t ik, eta erlijiozko eginbe h ar bat bete tz e a g a t ik, behin eta berriro egiteko agintzen zidat en musika hori ote zen, bada ez p a d a . Honako hau baitzen egoera : bizitzan zehar askota n etorri zait amet s bera, aldi bakoitzea n itxura desb erdin e a n agertuz, baina gauz a bera esan ez: «Sokrat es , musika konpos a t uz egin ezazu lan!». Eta aurreko bizitzan egiten nuen horixe bera egitera bultzatu eta animatz e n nindu el a ulertzen nuen nik behintza t , korrikalariak animatz e n dituzten ek bezalax e, horrela animatz e n ninduela ni ere amet s horrek, egiten nuen horixe bera egitera , musika egitera, alegia, filosofia zelakoa n musika goren e n a , eta nik filosofia egiten nuelakoa n . Orain, ostera, epaiket a gerta tu eta jainkoare n ospakizun ak ni hiltzea eragotzi ondore n , zera pentsa t u dut, amet s ak behin eta berriro ausaz musika 9 herrikoi hori egiteko agintzen bazidan, ez niola desob e di tu behar, musika hori egin baizik. Seguru a go a baitzen poem ak egin eta amet s a ri obeditut a , erlijiozko eginbe h ar hau bete baino lehen ez joate a . Horrela bada, lehenik, oraintx e bere eskaintz a- ospakizuna den jainkoari konpos a t u nion poe m a bat. Jainkoare n ondore n , poet ak, poet a izateko asmorik badu behintza t , arrazoiket e n ordez mitoak konposa t u behar dituela pents a t u t a –eta ni neu ez nintzen mitoen idazlea–, horrega t ik eskura neuzkan eta nekizkien mitoak –Esoporen ak– pentsa t u nituen; horiet a tik egokitu zitzaizkidan lehen e n go e kin konposa t u nituen. Azal iezaiozu, bada, hori Ebenori, Kebes, eta sasoia opa iezaiozu, eta, zentzudu n a bada , jarrai diezad al a lehenb aileh e n . Gaur joango naiz- eta, antza denez; izan ere, hala agintzen dute aten a s t a r r ek.

Eta Simmias ek esan zuen ordua n:

– Hara zer- nolako aholkua emat e n diozuna Ebenori, Sokrate s ! Askotan topatu dut jada gizona, eta, haut e m a n duda n e t ik, seguru e nik ere ez dizu gogo onez kasurik egingo, inola ere.

– Zer, bada? –esan zuen honek–. Ez al da Ebeno filosofoa?

– Hala iruditzen zait niri, behintza t –esan zuen Simmias ek .

– Orduan nahiko du Ebenok, eta jarduera honet a n merezi bezala parte hartzen duen edonork ere bai. Ez dio, ordea , bere buruari bortxakeriarik egingo, segur aski; izan ere, ez omen da zilegi.

Eta, hori esat e a r ekin batera , hankak lurrera jaitsi zituen, eta horrela eserit a jada solase a n aritu zen gainerako a n .

Orduan, Kebes ek galdetu zion:

– Nola diozu hori, Sokrat es , norber e buruari bortxakeria egite a ez dela zilegi, baina, best alde , filosofoak hiltzen denari jarraitu nahi izango diola?

– Eta zer, Kebes? Ez al duzue zuk eta Simmias ek gai horietaz entzun, Filolaoren ikasleak izanda?

– Ezer garbirik ez, Sokrat es .

– Dena den, nik ere entzut ez hitz egiten dut gauz a horietaz, bai. Baina, halab e h a r r ez entzun dudan a esa t eko inolako oztoporik ez dago. Eta, gainer a, hara bidaiatuko duen ar e n t z a t , agian egokien a da harako bidaiari buruz aztertu eta mitoak kontatz e a , bidaia nolakoa ote den uste dugun ari buruz. Zer best erik egin lezake, bada, batek eguzkia sartu arteko denbora n?

– Zer dela eta diote, bada, ez dela zilegi norberak bere burua hiltzea, Sokrat es? Oraintxe zuk galdetz e n zenue n horixe entzun a baitiot jada nik neuk Filolaori, gure a n ostatu hartu zuene a n , eta baita best e batzuei ere, hori ez dela egin behar, alegia. Baina gai horiei buruzko ezer garbirik ez diot inoiz inori entzun.

– Gogoz saiatu behar da, ordea –esan zuen–, agian bereh al a entzungo duzu eta. Halere, harrigarria irudituko zaizu, agian, gainer ako guztiet a t ik gai hori bakarrik izatea sinplea , eta inoiz ez gerta tz e a gizonari best e izakiei bezala: batzue t a n eta batzue n tz a t hobe dela hilik egote a bizitzea baino; eta, beharb a d a , harrigarria irudituko zaizu hilda egote a hobe dela iruditzen zaien gizaki horiei ez izatea zilegi erlijioaren aldetik beraiek beren buruari on egitea , best e ongile baten zain egon behar izatea baizik.

Orduan, Kebes ek, leun irribarre eginez, bere hizkeran esan zuen:

– Jakin dezala Zeusek!

– Eta horrela bai eman go lukeela arrazoiga b e a ! –esan zuen Sokrat es ek–; ez da, ordea; segur aski arrazoiren bat edukiko du. Horrela, jakintza sekre tu e t a n horiei buruz esat e n dena , alegia gizakiak kartzela bate a n gaud el a eta norberak ez duela bere burua berta t ik askatu behar ezta ihes egin ere, zerbait handia iruditzen zait eta ez erraz a ulertzen . Hala ere, niri behintza t bereziki hau ondo esat e n duela iruditzen zait, Kebes: jainkoak direla gutaz ardura tz e n direnak eta gu, gizakiok, jainkoen jabetz e t ako bat garela. Edo ez al zaizu zuri horrela iruditzen?

– Niri bai –dio Kebes ek.

– Ondorioz –esan zuen–, zure jabetz e t ako batek, bera hiltzea nahi duzula zuk adierazi gabe , bere burua hilko balu, zu ere haserre t uko zinateke berarekin eta zigortuko zenuke, zigorren bat bazen u, ezta?

– Bai, noski –esan zuen.

– Orduan, horrela agian ez da arrazoigab e a batek bere burua ezin hil izatea, jainkoak ezinbes t eko aukerar e n bat bidali baino lehen, orain niri aurkeztu zaidan a bezalakoa.

– Hori arrazoizkoa iruditzen zait, berriz –esan zuen Kebes ek–. Oraintxe zenioen ak, ordea, filosofoek erraz nahiko luketela hil, zentzug a b e k eri a dirudi, Sokrat es , oraintxe genioen a arrazoizkoa baldin bada: alegia, jainkoa dela gutaz ardura tz e n dena eta gu haren jabetz ak garela. Izan ere, jainkoek, daud e n zuzend ari onen ek, eurek zuzentz en dituzten morrontz a horret a t ik atera tz e a n pertson a zentzudu n e n a k ez haserre tz e ak ez dauka logikarik; izan ere, inork ez baitu sinest e n bera hobeto ardura tuko denik bere buruaz libre bihurtze a n . Aitzitik, gizaki buruga b e batek bakarrik izango luke agian uste hori, alegia jaunare n g a n d ik ihes egin behar dela, eta ez luke pentsa t uko ez dela onaren g a n dik ihes egin behar, ahalik eta gehien ondoa n jarraitu baizik; horrega t ik, hausn ark e t a rik gabe ihes egingo luke. Adimen a duen ak, ordea , bera baino hobe a denare n ondoa n egon nahiko luke beti seguru e nik ere. Beraz, horrela, Sokrat es , oraintxe esan dugun ar e n kontrakoa da logikoa: zentzudu n ei baitagokie hiltzean haserre tz e a ; zentzuga b e e i , ordea , poztea . Hori entzund a ko a n , Sokrat es Kebese n objekzioarekin poztu egin zela iruditu zitzaidan niri, eta gure aldera begira tuz, esan zuen: – Kebes beti dabil, bai, zenbait arrazoiket ar e n arras to ari jarraika, eta norbaitek esa t e n duen a ez du inola ere zuzen e a n sinetsi nahi izaten.Eta Simmias ek esan zuen ordua n:– Baina, Sokrat es , orain nik ere Kebesek zerbait egiazkoa dioela deritzot . Zergatik, bada , best el a , gizon bene t a n jakintsuek nahita ihes egingo liekete beraiek baino jaun hobe ei eta hauen g a n dik arinkeriaz aldend uko lirateke? Eta iruditzen zait gainer a Kebesek zurega n a zuzentz e n duela

arrazoiket a , zuk horren arin jasat en duzulako bai gu uztea eta baita jainkoak ere, agint ari onak, zuk zeuk onartze n duzunez .– Gauza bidezkoak esa t e n dituzue –esan zuen–. Nik arrazoiket a horret a t ik neure burua epaitegia n bezala defend a t u behar dudala diozuela uste baitut .– Erabat , bai –esan zuen Simmias ek .– Ea bada! –esan zuen berak–. Saia nadin zuen aurre a n epaileen aurrea n baino konbe n tzigarriago defend a t z e n neure burua. Izan ere, Simmias eta Kebes, nik ez banu sinestuko, lehenik, best e jainko jakintsu eta onen aurrera helduko naizela, eta bigarrenik, hem e n go a k baino hobe ak diren hildako gizakien aurrera , oker egongo nintza t ek e nire heriotzarekin haserre tuko ez banintz. Orain, ordea, ondo jakin ezazu e gizaki onenga n a iristeko itxarope n a dudala –eta hori ez nuke sendo berret siko–; baina jainko jaun eraba t oneng a n a heltzeko itxarope n a badud ala , ondo jakin ezazu e , antzeko best e ezer sendo berres t ekot a n , hori berret siko nukeela. Horrela, ez naiz horieng a t ik berdin haserre tz e n , baizik eta itxarope n t s u nago hildakoe n tz a t zerbait bada go ela eta, antzinatik esat e n den bezala, askoz hobe a onentz a t gaiztoen tz a t baino. – Zer, bada, Sokrat es? –esan zuen Simmias ek–. Zuk zeuk, pents a m e n d u hori burua n edukita, alde egiteko asmo a daukazu, edo gu ere horren partaide egingo gaituzu? Izan ere, ongi hori niretza t eta gure tz a t komun a dela uste dut, eta aldi berea n zuretzako defent s a izango da, esat e n dituzun horietaz konbe ntzitzen bagai tuzu.– Saiatuko naiz, bada –esan zuen–. Baina lehenik, ikus dezagu n Kriton honek, antza denez , aspalditik zer esan nahi didan.– Zer best erik, Sokrate s –esan zuen Kritonek–, zuri pozoina eman go dizuna aspaldi esat e n ari zaidan a baino, ahalik eta gutxien hitz egiteko ohart arazi behar zaizula, alegia. Hizketan berotu egiten direla baitio, eta horrelako ezer ez zaiola pozoinari gainera t u behar; best el a , horrelako zerbait egiten duten ak batzue t a n bitan eta hirutan edat er a daud el a behartu t a .Eta Sokrat es ek erantzun zion:– Pikutara bidal ezazu! Berea prest a dezala bakarrik, bitan eta, behar izanez gero, hirutan ere ema n beharko balit. – Banekien nik, gutxi gorab e h e r a horrelako zerbait esan go zenuel a –esan zuen Kritonek–; baina aspaldi ari zait moles t a tz e n .– Utz ezazu –esan zuen–. Zuei, epaileoi, orain jada eman nahi dizuet kontu, zergatik iruditzen zaidan logikoa bizitza benet a n filosofian eman duen gizona adore t su egote a hiltzera doan e a n , eta itxarop e n t s u egote a , hil ondore n , han ongi handien ak lortuko dituela. Hori horrela nola izan daiteke e n , Simmias eta Kebes, saiatuko naiz ni azaltzen .Izan ere, arriskua dago gainerako gizakiak ez kontura tz eko, halab e h a r r ez filosofian zuzen jardute n duten guztiak hiltzeaz eta hilda egote az ardura tz e n direla, best erik ez. Ondorioz, hori egia baldin bada , bene t a n bitxia litzateke bizitza osoan hori best erik ezer ez irrikatzea , eta, aspaldi irrikatu eta beraz ardura tz e n zirena heltzen dene a n , aldiz, haren g a t ik haserre tz e a .Orduan Simmias ek, barrez, esan zuen:– Zeusarr e n , Sokrat es , oraintxe barre egiteko gogorik ez banu e n ere, barre a eragin didazu! Izan ere, nire ustez jendetz ari, horixe bera entzund a , filosofian jardute n duten ei buruz erab a t ondo hitz egin dela irudituko litzaioke –eta gure herrikide ak ere guztiz ados egongo lirateke–, filosofian jardute n duten ek hil egin nahi dutela, eta beraraiei ere ez zaiela ezkuta tu heriotza hori jasat e a merezi dutela.

– Eta egia esan go lukete, Simmias, beraiek ez direla kontura tu ezik. Ez baitira kontura tu nola hil nahi duten eta nolat an merezi duten heriotza bene t ako filosofoek, eta nolako heriotza. Hitz egin dezagu n, bada , gure artea n , haiei agur esan d a . Heriotza zerbait badela uste al dugu?

– Erabat –esan zuen Simmias ek moztuz.

– Akaso arima gorputz e tik bereizte a , best erik ez? Eta hori al da hilda egote a : gorputz a , arimatik apart e bereizita, bera bere kasa gelditze a , eta arima, gorputz e tik apart e , bera bere kasa egote a? Akaso heriotza hori baino best e ezer ba al da?

– Ez, hori baizik –esan zuen.

– Azter ezazu, bada, lagun ona, zu ere nire iritzi bereko a ote zaren; nire ustez, hortik jakingo baitugu gehiago aztertz en ari garen ari buruz. Filosofo baten tz a t egokia dela iruditzen al zaizu janariak eta edariak bezalako atsegin ez ardura tz e a?

– Batere ez, Sokrate s –esan zuen Simmias ek.

– Eta maitasu n e zko atse gin ez?

– Inola ere ez.

– Eta gorputz ar e n inguruko gainer ako zainket ak zer? Zure ustez, horrelako gizonak estimu a n edukiko al ditu? Adibidez, mantu eta oinet ako dotore ak edukitze a eta gorputz ar e n inguruko gainerako apaindur ak, zure ustez, estima t uko ditu edo gutxiet si, horietaz ardura tz eko behar handirik ez duen neurrian?

– Gutxiet si egingo dituela deritzot nik –esan zuen–, bene t ako filosofoak, behintz a t .

– Hortaz, ez al deritzozu horrelako baten jarduera , orokorrea n , ez dela gorputz ar e n ingurua n aritzen, baizik eta ahal duen neurrian, horreng a n dik aldend u t a eta arimar a n tz zuzendu t a egote n dela?

– Nik bai, behintza t .

– Orduan, lehenik, horrelakoe t a n ez al da nabar m e n filosofoa, arima gorputz ar e n partaide tz a tik ahalik eta gehien askatuz, gainerako gizakiak baino gehiago?

– Argi dago.

– Eta gizaki gehien ek, Simmias, horrelako gauze t ako ezer atse gin ez duen ak eta beraiet a n parte ez duen ak ez duela merezi bizitzea uste dute, eta gorputz are n bidezko atseginez batere ardura tz e n ez denak hilda egote tik hurbil dago e n zerbaitera jotzen duela.

– Guztiz egiazkoak esat e n dituzu, bai.

– Eta adimen a lortzeari berari buruz zer? Gorputz a oztopatz ailea da ala ez, norbait ek bilaket an hau partaid e hartuko balu? Honako hau diot, esat e bater ako: ikusme n ak eta entzum e n a k egiaren bat emat e n al diete gizakiei, edo horrelakoak ere poet ek behin eta berriro esat e n digute n modukoak dira, hau da, ez dugula ezer zehatzik entzut e n ezta ikusten ere? Eta bene t a n , gorputz ar e n zentzu m e n e t a t ik horiek ez badira ez zehatz ak ezta ziurrak ere, are gutxiago best e ak, denak horiek baino eskas a go a k baitira. Edo ez al zaizkizu zuri hala iruditzen?

– Erabat , bai –esan zuen.

– Orduan, noiz harrap a tz e n du arimak egia? Izan ere, zerbait gorputz ar ekin aztertze n saiatz en dene a n , argi dago orduan gorputz ak berak engain a tz e n duela.

– Egia diozu.

– Eta, orduan, noizbait gerta tz ekot a n , ez al zaio hausn ar tz e a n gerta tz e n errealit at er e n bat erab a t nabar m e n ?

– Bai.

– Eta orduan hausn ar tz e n du ongien, horietako ezerk aztoratz e n ez duen e a n , ez entzu m e n a k , ez ikusm e n a k, ezta min edo atse gine n batek ere, baizik eta ahalik eta gehien bere baitan dago e n e a n , gorputz a pikutara bidalita, eta honekin ahal duen harre m a n eta kontaktu gutxien edukiz, errealita t e a bilatzen duen e a n .

– Hori da.

– Beraz, hem e n ere, ez al du filosofoare n arimak gorputz a erab a t gutxiest e n eta berag a n dik ihes egiten, eta bere kasa bakarrik egote a bilatzen?

– Argi dago.

– Eta honako hauek bezalako ak zer, Simmias? Zerbait berez bidezkoa badela diogu, edo ezer ez dela?

– Badela diogu, noski, ala Zeus!

– Eta zerbait, berriz, ederra eta ona?

– Nola ez?

– Inoiz ikusi al duzu, bada, horrelako bat zure begiez?

– Inola ere ez –esan zuen.

– Baina akaso gorputz eko best e zentzu m e n e t a k o baten bidez haute m a n al dituzu horiek? Guztiei buruz ari naiz, adibidez , tam ain a , osasu n a edo indarrari buruz, hitz batez , gainer ako gauz a guztien izaerari buruz, justu bakoitza denare n izaerari buruz. Akaso gorputz are n bidez ikusten al da horien egiazkoen a? Edo horrela al da: gure artetik gehien eta zehatz e n prest a tu dena aztertze n duen gauz a bakoitzaz hausn ar tz eko, hori heldu daiteke el a hurbilen gauza bakoitza ezagutz e r a?

– Erabat , bai.

– Beraz, gauz a bakoitzera gehienb a t bere pents a m e n d u a z joango litzateke e n hark egingo al luke hori garden e n , hausn ar tz e a n ikusme n a erabili gabe eta arrazoiket ar ekin batera best e ezein zentzu m e nik herres t a t u gabe , baizik eta pentsa m e n d u hutsa , bera bakarrik erabiliz saiatuko litzateke errealita t e e t ak o bakoitza, aratz eta bera bakarrik harrap a t z e n , begi, belarri eta, hitz bate a n , gorputz osotik ahalik eta gehien aldend u t a , arima aztora tu eta egia eta jakintza lortzen uzten ez diolako, berarekin harre m a n a daukan e a n ? Norbaitek erdies t ekot a n , ez al da hori, Simmias, errealita t e a erdiet siko duen a?

– Izugarri egia handiak esat e n dituzu, Sokrate s ! – esan zuen Simmias ek.

– Ondorioz –esan zuen–, horiet a tik guztiet a t ik derrigor sortzen zaie bene t ako filosofoei halako iritzi bat, elkarri honako hauek bezalako hitzak esan ar az t e n dizkiena: «Baliteke bai bideren bat izatea azterket a n arrazoiket ar ekin batera gidatz en gaituen a , desiratz en dugun a ez baitugu inoiz nahikoa lortuko, gorputz a eduki eta gure arima horrelako gaitzarekin naha si t a dagoe n bitarte a n; eta desiratz en dugun hori egia dela diogu. Mila eginbe h ar emat e n baitizkigu gorputz ak beharrezko elikadur a g a t ik; eta gainera , gaixotasu n e k jotzen gaituz te n e a n , gure errealita t e a r e n ehiza eragoz t e n dute. Maitasun, desio, beldur, era guztiet ako irudiez eta txorakeria anitzez bete tz e n gaitu, eta, horrela, esat e n den bezala, bere eraginez ezin dugu inoiz ezer zentzuzkorik pentsa t u , bene t a n . Izan ere, gerrak, matxinad ak eta borrokak ez ditu best e ezerk sortzen, gorputz ak eta honen desioek baino. Ondasu n a k lortzea g a t ik sortzen baitira gerra guztiak, eta gorputz a g a t ik gaud e ondas u n a k lortzera behar tu t a , horren zainket ar e n zerbitzariak izanez; eta horrega t ik guztiaga t ik ez dauka gu astirik filosofiarako. Baina guztiet a t ik azken muturra hau da: berag a n dik atsed e n a hartzen badu gu eta zerbait aztertzera zuzentz e n bagar a , gure azterket e t a n , berriro, edonon bat- bate a n agertuz, asaldur a eta anab a s a eragin eta aztora tu egiten gaitu, bere eraginez egia ezin ikusteraino. Ondorioz, benet a n frogatu t a dauka gu, noizbait zerbait aratz jakingo badugu, beraga n dik bereizi eta arimaz begira tu behar diegula gauzei beren baitan. Eta orduan edukiko dugu, antza denez, desira tu eta bere maitale ak garela diogun a, jakintza; hiltzen garen e a n , arrazoiket ak adieraz t e n duen modu a n , eta ez bizi garen artea n . Izan ere, gorputz ar ekin batera ezin bada ezer aratz ezagu tu , bitako bat: edo ezin da inola ere jakitea lortu, edo hil ondoren bakarrik. Orduan egongo baita arima bera bere kasa gorputz e tik bereizita, baina lehen a g o ez. Eta bizi garen artea n , dirudien ez , gorputz ar ekin ahalik eta harre m a n eta partaide tz a gutxien baldin bada uk a g u egongo gara jakitetik hurbilen, eraba t ek o beharra izan ezik, eta, horren izaeraz kutsa tu gabe, beraga n dik arazt en baldin bagar a , jainkoak berak gu askatu arte. Eta horrela, gorputz ar e n zentzug a b e k eri a t ik bereizirik eta aratz, arrazoizkoa denez , horrelako ekin egongo gara eta puru den oro ezagu tuko dugu geure bidez, eta, agian, hori da egia. Beldur baikara, aratza ez denari ez zaiola zilegi aratz dena harrap a t z e a ». Nire ustez, Simmias, horrelakoak pentsa t u eta elkarri esan behar dizkiote benet a n ikasteko zaleak direnek. Edo ez al zaizu zuri horrela iruditzen?

– Beste ezer baino gehiago, Sokrat es .

– Orduan –esan zuen Sokrat es ek–, horiek egiazkoak baldin badira, adiskide, ni noan tokira heltzen denar e n tz a t itxarope n handia dago, inon izatekota n han nahikoa lortzeko pasa t ako bizitzan hain lan handia eman digun hori. Horrega tik, orain agindu zaidan bidaia itxarop e n onarekin batera gerta tz e n da, baita pentsa m e n d u a prest a tu t a daukala, araztut a bezala, uste duen best e edozein gizonentz a t ere.

– Erabat , bai –esan zuen Simmias ek .

– Baina arazket a ez al da, hain zuzen ere, tradizioan aspaldi esa t e n den hori 10 , alegia «arima gorputz e tik ahalik eta gehien bereizte a » eta, gorputz e tik alde guztiet a tik aldend uz, bere baitan bere kasa bildu eta kontzen tr a tz e n ohitzea , eta ahal duen heine a n bakarrik bere kasa bizitzen ere bai, bai orain eta baita etorkizune a n ere, gorputz e tik loturet a t ik bezala askatu t a?

– Erabat , bai –esan zuen.

– Beraz, horri deitzen al zaio heriotza, gorputz e tik arima askatu eta bereizte a?

– Guztiz –esan zuen berak.

– Baina hura askatz e a , diogun bezala, bene t a n filosofatz en duten ek desiratz en dute beti gehien, eta beraiek bakarrik, eta filosofoen jarduer a horixe bera da, gorputz e tik arima askatu eta bereizte a ; edo ez?

– Argi dago.

– Orduan, hasiera n nioen bera: ez al litzateke barreg arria , bizitzan zehar bere burua hilda egote tik ahalik eta hurbilen bizitzeko prest a tz e n den gizona, ondoren , hori heldu zaione a n , haserre tz e a?

– Barregarria; nola ez?

– Orduan, egiat an , Simmias –esan zuen– bene t a n filosofatz en duten ak hiltzen trebatz e n dira, eta hilik egote a ri best e inork baino beldur gutxiago diote. Eta horri errep ar a iezaiozu honako haue t a t ik. Gorputzarekin modu guztiet an etsaitut a baldin badau d e , eta arima bera bere kasa eduki nahi baldin badut e , ez al litzateke absurdo handia izango, hori gerta tz e a n beldurtu eta haserre t uko balira, ez balira hara pozik eta gustura joango, bertar a heldut a bizitzan zehar biziki desiratu duten a lortzeko itxarope n a edukita –jakintza desira tz e n baitzut en– eta etsaitut a zeude n horren konpainiaz libratzeko ere bai? Edo maite gizatiarrek, mutikoek, emaku m e e k edo sem e-alabek, hil ondoren , askok gogo onez jarraitu nahi izan zieten Hades e n e r a , han desiratz en zuten a ikusteko eta berarekin egoteko itxarop e n horrek gidatu t a . Orduan, jakintza bene t a n maite duen norbait eta esat e a merezi duen modu a n, Hades e n e a n ez bada best e inon ez duela aurkituko itxarop e n hori sendo hartu duen a , hiltzean haserre tuko al da eta ez al da hara bertara gustura joango? Sinet si behar da, adiskide, bene t a n filosofoa baldin bada, behintz a t . Izan ere, iritzi sendo a edukiko du, han ez bada best e inon ez duela jakintza aratz aurkituko. Eta oraintxe nioen a horrela baldin bada, ez al litzateke absurdo handia izango horrelakoak heriotzari beldur balio?

– Handia, bai, ala Zeus! –esan zuen berak.

– Ez al da hori zuretz a t nahikoa froga, gizon bat hiltzera doala haserre ikusten baduz u, ez zela, ordua n, jakintzaren maitale a , gorputz are n a baizik? Eta, segur aski, horixe bera izatea egokitzen zaio bai diruaren maitale ari eta baita ohore ar e n maitale ari ere, bi horietako baten maitalea ri edo biena batera denari.

– Guztiz da diozun modu a n –esan zuen.

– Beraz, ausardi a deiturikoa ere ez al zaie egoer a horret a n daud e n ei gehien komeni?

– Guztiz, bai –esan zuen.

– Eta neurrit asu n a ere, gehien ek ere neurritasu n a deitzen dioten a , desioet a n axolaga b e asalda tu gabe, taxuz jokatze a , ez al zaie horiei bakarrik komeni, gorputz a gehien gutxiest e n duten ei eta filosofian jardunez bizi direnei?

– Nahitaez –esan zuen.

– Izan ere –esan zuen berak– best e e n ausardi az eta neurritasu n a z hausn ar tu nahi baduz u, bitxia dela irudituko zaizu.

– Nola, bada , Sokrat es?

– Badakizu –esan zuen hark– best e guztiek gaitz handitza t jotzen dutela heriotza.

– Ondo jakin ere! –esan zuen.

– Horien arteko ausar t ek ez al dute gaitz handiago e n beldurrez heriotza jasat e n , jasat en duten e a n ?

– Hori da.

– Orduan, beldur izatea g a t ik eta beldurra g a t ik dira ausar t ak denak, filosofoak izan ezik. Baina ez da logikoa norbait beldur eta koldarkeriag a t ik ausart a izatea.

– Erabat , bai.

– Eta horien artea n neurrizkoak direnak, zer? Ez al zaie horixe bera gerta tz e n: neurrigab ek eri ar e n bateg a t ik direla neurrizkoak? Eta ezinezkoa dela diogu, baina, halere, horren antzeko a gerta tz e n zaie horiei neurrita su n inozo horren inguruko

egoer a . Izan ere, atsegin batzuk galtzeko beldurrez eta horiek desira tuz, berau e n menp e daud ela egiten diete uko best e e i . Eta atse gin e n menp e egote a ri neurriga b e k e ri a deitzen badiot e ere, halere beraiei gerta tz e n zaie atse gin batzue n menp e egond a menp er a t z e n dituztela best e atseginak. Eta hori oraintxe genioen ar e n antzekoa da, nolabait neurrigab ek eria g a t ik zentza tz e n dutela beren burua.

– Badirudi, bai.

– Simmias zorionekoa, agian ez da hori bertu t e a r ekiko trukake t a zuzena, atseginak atsegin ekin trukatz e a , eta atsek a b e a k atseka b e e kin, eta beldurra beldurrekin, handiago ak txikiago ekin, txanpon ak bezala; agian, hura bakarrik da txanpon zuzen a, eta berarekin trukatu behar dira horiek guztiak, jakintzarekin. Eta salneurri horret a n eta horrekin erosi eta salduak dira benet a n ausardi a, zentzut as u n a eta justizia, laburbilduz, bene t ako bertu t e a , jakintzarekin bater a, atse gin ak, beldurrak eta horrelako best e guztiak gehitut a edo gabe . Baina jakintzatik bereizi eta elkarrekin trukatz en badira, horrelako bertut e a agian itxura hutsa litzateke, esklabo e n berezkoa benaz , eta ezer osasun t s urik eta egiazkorik gabe a . Egia, ordea , benet a n horrelako guztien arazket a da, beharb a d a , eta zentzut as u n a , justizia eta ausardia, eta jakintza bera ere arazket ar e n bat dira. Eta baliteke misterioak ezarri zizkigute n horiek pertson a eskas ak ez izatea , baizik eta aspaldi aieruz hau esa t e a : iniziatu gabe eta misterioe t a n parte hartu gabe Hades e n e r a heltzen dena lokatze t a n etzango dela, baina araztu t a eta misterioe t a n parte hartu t a heltzen dena hara jainkoekin biziko dela. Misterioen ingurukoek dioten ez , «asko baitira ferula eram al e ak , gutxi, ordea, bakant e ak 11 ». Eta horiek, nire iritziz, filosofian jardun duten ak dira, best e inor ez. Nik neuk ere ez dut bizitzan nire ahalm e n e k o ezer egin gabe utzi, behintza t , horiet ako bat bihurtzeko, baizik eta era guztiet a n saiatu naiz. Zuzen saiatu banaiz eta zerbait lortu badut , hara heldut a jakingo dut garbi, jainkoak nahi badu, gerox e a g o, nik uste duda n ez . Gauza hauekin defend a t z e n dut, bada, neure burua, Simmias eta Kebes, nola ez naizen ez atsek a b e t z e n ezta haserre tz e n ere, logikaz, zuek eta hem e n go jaunak uztean , han ere ez dudala hem e n baino jaun on eta adiskide gutxiago topatuko pents a t uz . Gehien e n tz a t , berriz, sinesgai tz a da hori. Beraz, zuentz a t Atenasko epaileen tz a t baino zerbait konben tzigarriago a baldin banaiz nire defents a n , ondo legoke.

Sokrat es ek horiek esan ondoren , hitza hartuz, Kebes ek esan zuen:

– Sokrat es , gainer ako ak ederki esan dituzula deritzot nik; arimari buruzkoak, berriz, sinesg ai tz ak dira gizakientz a t , gorputz e tik bereizten dene a n , jada ez ote den inon existituko beldurrez, baizik eta gizakia hiltzen den egun hartan suntsi tu eta hilko ez ote den, gorputz e tik bereizi orduko, eta hatsa edo kea bezala barreiatu t a hega n joango ez ote den eta inon ez existitu. Izan ere, benet a n nonbai t egongo balitz, bera bere kasa bere baitan bilduta eta oraintxe aipatu dituzun gaitz

horieta t ik bereizita, itxarop e n handi eta ederra izango litzateke, Sokrat es , esan dituzunak egia izateko; baina horrek, agian, argudiake t a ez txikia eta frogaket a behar du, alegia, gizakia hil ondore n , badel a arima eta ahalm e n eta pentsa m e n d u r e n bat badauk ala.

– Egia diozu, Kebes –esan zuen Sokrate s ek. Baina zer egin behar dugu, bada? Edo gai horiexet az mintzatu nahi al duzu, horrela izatea arrazoizkoa den edo ez?

– Nik behintz a t , Sokrat es , gustura entzun go nuke horiei buruz zer iritzi daukaz un.

– Ez dut uste, behintz a t –esan zuen Sokrat es ek–, inork, ezta komedia gile batek ere, orain niri hizketa n entzund a , berritsukeriat a n ari naizela eta ez dagozkidan gauzez hitz egiten dudala esan go lukeenik. Beraz, hala baderi tzozu, sakon aztertu behar da.

Azter dezagu n , bada, horrela nolabait : hildako gizakien arimak Hades e n e a n ote diren edo ez. Jada gogora tu dugun konta er a zahar bat bada, bai, hem e n dik joan ondoren han daud el a , eta atzera hona etortzen direla eta hildakoet a tik sortzen direla esat e n duen a . Eta hori horrela baldin bada , alegia bizi direnak hildakoe t a tik sortzen direla atzera , gure arimak han egongo lirateke el a baino best erik zer esan? Ez bailirateke atzera sortuko, noski, existituko ez balira, eta hori nahikoa froga da horiek badirela, bizi direnak, best e inondik ez baino hildakoe t a t ik sortzen direla bene t a n nabar m e n geratuko balitz. Baina hori ezin bada, best e arrazoiket a bat beharko litzateke .

– Bai, erab a t –esan zuen Kebes ek.

– Orduan –esan zuen hark–, erraz ago ulertu nahi baduz u, ez ezazu hori gizakiei buruz bakarrik aztertu, bizidun eta landare guztiei buruz ere bai, eta, laburbilduz, sorrera duten guztiei buruz, ikus dezagu n denak horrelax e sortzen ote diren, aurkako ak aurkakoe t a t ik, best e inondik ez, justu antzeko zerbait gerta tz e n zaien guztiak; ederra itsusiaren eta bidezkoa bidega b e a r e n aurkako ak dira, esa t e bater ako, eta best e milaka gauza ere horrelax e dira. Azter dezagu n hori, bada: aurkako a daukat e n guztiak, best e inondik gabe, bere aurkakotik sortzen ote diren nahita ez . Zerbait handiago bihurtzen dene a n bezala, ez al da nahita ezko a, nolabai t , aurreko txikiago bate tik gero handiago bihurtze a?

– Bai.

– Eta txikiago bihurtzen bada, ez al da aurre tik handiago zen zerbaite t ik gero txikiago bihurtuko?

– Horrela da –esan zuen.

– Eta, noski, indartsu a g o t ik ahulago a eta mant so a go t ik azkarrago a?

– Noski.

– Zer, bada? Zerbait okerrago bihurtzen baldin bada, ez al da hobe bate tik bihurtzen, eta bidezkoa go bihurtzen baldin bada, bidega b e a g o bate tik?

– Nola ez, bada?

– Orduan, nahikoa harrap a t u al dugu hori, gauza guztiak horrela sortzen direla, aurkakoe t a tik aurkako ak?

– Erabat .

– Eta orain zer? Aurkakoe n bikote guztiet an , bi izanik, ez al daud e bi sorrera bezalako zerbait , bate tik best era , eta best e t ik atzera aurrekora? Gauza handiago eta txikiagoar e n artea n hazkuntz a eta txikiagotz e bat daud e, eta horrela batari hazte a deitzen diogu eta best e a ri txikitzea.

– Bai –esan zuen.

– Beraz, zatitzeak eta osatz e ak, eta hozteak eta berotze ak , eta horrelako guztiek, nahiz eta batzue t a n guk izenik ez erabili, ez al dute egiaz beti berdin izan behar, elkarren g a n dik sortzen direla eta bakoitzak sorrera bat duela best e a r e kiko?

– Bai, hain zuzen ere –esan zuen hark.

– Zer, bada? Ba al da bizitzear e n aurkakorik, lo egote a esna egote a r e n a bezala?

– Bai, noski –esan zuen.

– Zer?

– Hilda egote a .

– Ez al dira horiek elkarren g a n dik sortzen, aurkakoak direnez, eta beraien arteko sorrerak bi dira, bi direnez?

– Nola ez, bada?

– Bada, oraintx e aipatz en nizkizun bi bikote e t ako batez hitz egingo dizut, bada –esan zuen Sokrat es ek–, bera eta berare n sorrerei buruz; eta zuk niri best e az . Lo egote az eta esna egote az ari naiz, eta esna egote a lo egote tik sortzen dela eta esna egote tik lo egote a , eta beren sorrerak, bata loak hartze a dela, eta best e a , berriz, esnatz e a . Nahikoa da zuretza t , ala ez?

– Bai, noski.

– Zuk ere horrela esaidaz u, bada, bizitza eta heriotzari buruz. Ez al diozu hilik egote a bizitzeare n aurkako a dela?

– Nik bai.

– Eta elkarreng a n dik sortzen direla?

– Bai.

– Zer sortzen da bizidune tik, beraz?

– Hildakoa –esan zuen.

– Eta zer hildakotik? –esan zuen hark.

– Nahitaez onartu behar da biziduna sortzen dela –esan zuen.

– Orduan, hildakoet a tik, Kebes, gauza eta izaki bizidunak sortzen dira?

– Argi dago.

– Orduan –esan zuen–, gure arimak Hades e n e a n daud e?

– Hala dirudi.

– Izan ere, horien inguruko bi sorrere t ako bat ez al da nabar m e n a preseski? Hiltzea nabar m e n a baita, zalantzarik gabe , ala ez?

– Erabat , bai –esan zuen.

– Nola egingo dugu, bada? –esan zuen hark–. Ez al dugu aurkako sorrerarekin konpen t s a t uko, eta modu horret a n natura herren a izango da? Edo beharrezkoa al da hiltzea aurkako sorrerare n batekin konpe n t s a- tzeko?

– Guztiz, bai –esan zuen.

– Zein da hori?

– Berpizte a.

– Beraz, berpizterik baldin bada –esan zuen hark–, hori ez al da hildakoe t a t ik bizidune t a r ako sorrera prozesu bat, berpizte a?

– Erabat .

– Orduan, ados gaud e horret a n ere, hildakoak bizidune t a t ik bezalax e sortzen direla bizidunak hildakoet a t ik, eta, hori horrela izanik, badirudi nahikoa froga bada go ela hildakoe n arimek nonbai t egon behar dutela, berta tik atzera sortzen direlarik.

– Nik uste, Sokrate s , ados tu ditugun e t a t ik horrela izan behar duela nahitaez –esan zuen.

– Eta, nik uste duda n ez , ez dugu arrazoirik gabe adostu, Kebes –esan zuen–, ikusazu, bada, honako modu honet a n . Izan ere, bikotee t ako batak ez balu best e a beti konpe nt s a t uko, biribilean biraka ibiliz bezala, baizik eta sorrera prozesu a zuzen a balitz, bate t ik aurkakora bakarrik, eta atzera best era itzuliko ez balitz eta buelta ema n go ez balu, kontura tz e n al zara, azken e a n , gauz a guztiek itxura bera eduki eta egoer a bera jasango luketela eta sortzeari utziko lioketela?

– Nola diozu? –esan zuen.

– Ez da batere zaila ulertzen diodan a –esan zuen hark–. Honako hau bezalako a da: loak hartze a egongo balitz, eta esnatz e a k , lo egote horret a t ik sortu denak, konpe n t s a t uko ez balu, kontura tz e n zara gauza guztiek, azken e a n , Endimione n a 12 txorakeria dela erakutsiko luketela, eta ez litzateke el a inon ere nabar m e n d u k o gainerako gauz a guztiak ere bere egoera berea n egote a g a t ik:

lotan. Eta gauz a guztiak osatuko balira, baina zatitu ordea, ez, laster izango litzateke Anaxagor a s e n a : «Gauz a guztiak batera ». Horrelax e ere, Kebes maitea , bizitzatik parte duten guztiak hilko balira eta, hil ondore n , hildakoak gisa horret a n gelditu eta atzera berpiztuko ez balira, ez al litzateke orduan zeharo nahita ezko a izango azken e a n gauza guztiak hilda egote a eta ezer ez bizitzea? Izan ere, alde bate tik, bizidunak batzuk best e e n g a n d ik sortuko balira, eta, best e t ik, bizidun ak hiltzen badira, zer baliabide egongo litzateke gauza guztiak heriotzan ez ahitzeko?

– Ezta bat ere, nik uste, Sokrat es –esan zuen Kebesek–; egia osoa diozula deritzot .

– Bai, Kebes, best e ezer baino egiazkoa go a da hori, nire ustez, eta gu ez gaud e oker horiexet a n ados baga u d e , baizik eta egiat a n gerta tz e n da bai berpiztea eta baita bizidunak hildakoe t a t ik sortzea ere, eta hildakoen arimak existitzea , eta arima onak hobeto egote a ere bai, eta txarrak, ostera , okerrago .

– Eta benet a n –esan zuen Kebesek hitza hartuz–, zuk maiz esan ohi duzun arrazoiket ar e n araber a ere, egia baldin bada gure ikasket a gogorap e n a best erik ezer ez dela, horren araber a ere nahitaezko a da, nolabait , orain gogora tz e n ditugun ak guk aurreko denbor a bate a n ikasi izana. Eta hori ezinezkoa da, gure arima nonb ai t existitu ez balitz behintz a t , itxura gizatiar honet a n sortu baino lehen. Horrela, zentzu honet a n ere, arima zerbait hilezkorra dela dirudi.

– Baina, Kebes –esan zuen Simmias ek hitza hartuz–, zein dira horien frogak? Gogora iezazkidazu, orain ez baititut ondo gogora tz e n .

– Argudiake t a guztiz eder bate a n oinarritzen dira –esan zuen Kebesek– : norbaitek ondo galdetuz gero, gizakiek gauz a guztiak nola diren esat e n dute –eta ezingo lukete hori egin, beren barne a n jakintza eta arrazoiket a zuzen a egongo ez balira–; horrela, norbaitek irudi geom e t rikoe t a r a edo horrelakoe t ako best e bater a eram a t e n baditu, hor nabar m e n tz e n da garbien hori horrela dela.

– Baina horrela ere ez bazara konbe n tzitzen , Simmias –esan zuen Sokrat es ek–, begira ezazu ea ados zaude n honako era honet a r a aztertuz . Sinest e n ez duzun a zera baita, ikasket a deiturikoa nola den gogora p e n a .

– Sinest e n dut –esan zuen Simmias ek–, baina argudiak e t ak dioen egoer a horixe bera jasan behar dut, gogora tz e a . Eta Kebes esat e n saiatu den horiekin ia jada gogora tu naiz eta konbe n tzitu; hala ere, ez nuke orain gutxiago gustura entzungo zu nola saiatu zinen esa t e n .

– Horrela ekiten diot, bada, nik –esan zuen hark–. Ados gaud e, noski, norbait zerbait e t az gogora tuko bada , berak hori aurretik noizbait jakin behar zuela.

– Erabat –esan zuen.

– Eta ez al gaud e, bada, honako honet a n ere ados, jakintza horrelako modu bate a n gerta tz e n baldin bada, gogorap e n a dela? Eta zein modu diot? Hauxe: norbait ek, best e zerbait ikusi, entzun edo best e zentzum e n baten bidez haute m a n d a , hura ezagut u bakarrik ez, baizik eta best e zerbaite t az pents a tz e n baldin badu, baina honen jakintza bera ez dena , best e bat baizik, ez al dugu arrazoiz esat e n , harrap a t u duen ideia hori gogora tu egin duela?

– Nola diozu?

– Honako hauek bezala: desb erdin ak dira gizakiaren eta liraren jakintzak.

– Nola ez, bada?

– Ez al dakizu maitaleei , beren maite ak erabili ohi duen lira, mantu a edo best e zerbait ikusten duten e a n , hori gerta tz e n zaiela? Lira ezagut u dute eta liraren jabea zen mutikoare n irudia hartu dute pents a m e n d u a n . Eta hori da gogorap e n a . Norbait, Simmias ikusita, askotan Kebesez gogora tu den bezala, eta horrelako best e ham ar mila egongo lirateke.– Hamar mila bai, ala Zeus! –esan zuen Simmias ek.

– Horrelakoa ez al da, bada –esan zuen hark– gogorap e n bat? Batez ere denbora r e n eraginez edo arret a ez jartzea g a t ik jada ahan tzitako gauz a haien ingurua n gerta tz e n zaione a n hori norbaiti?– Erabat , bai –esan zuen.– Eta zer? –esan zuen hark–. Izan al daiteke zaldi margotu bat eta lira marraz tu bat ikuste a n gizaki batez gogora tz e a , eta Simmias marraz tu a ikustea n Kebesez gogora tz e a?– Bai horixe.– Eta, Simmias marraz tu a ikustea n Simmias ez bera t az gogora tz e a ere?– Izan daiteke, noski –erantzun zuen.– Orduan, horien guztien araber a , ez al da gerta tz e n gogorap e n a batzue t a n antzeko gauze t a t ik sortzen dela, baina best e batzue t a n gauz a desb erdin e t a t ik ere bai?– Gerta tz e n da.– Baina norbait zerbaite t az antzeko gauz et a tik gogora tz e n dene a n , ez al da nahita ezko a honako hau ere gerta tz e a : gauza horri, gogora tu den harekiko antzekota s u n e a n , zerbait falta ote zaion edo ez pents a tz e a? – Nahitaez –esan zuen.– Azter ezazu, bada –esan zuen hark– horiek honela ote diren: esat e n dugu zerbait berdina badela, nolabait , eta ez naiz ari egurra egurrare n a esat e n , ezta harria harriaren a , ezta horrelako best e ezer ere, horien guztien aldea n best el ako zerbait baizik, berdinta s u n a bera. Hori zerbait badela esan go dugu, edo ezer ez?– Esan dezagu n baietz, noski, ala Zeus! –esan zuen Simmias ek–, eta modu harrigarrian gainer a.– Eta ba al dakigu bera zer den ere?– Bai, noski –esan zuen hark.

– Nondik hartu t a horren ezagu er a? Ez akaso oraintxe esa t e n genituen horiet a tik, egurrak, harriak edo best e gauz a berdinak ikuste tik, edo akaso horieta t ik pentsa t u dugu hartan, horien desberdina denez? Edo ez al zaizu desb er din a egiten? Azter ezazu horrela ere: harri berdinak eta egurrak ez al dira batzue t a n baten tz a t berdinak agertz e n , eta best e baten tz a t , berriz, ez, harri eta egur berak izanda ere?– Erabat , bai.– Eta zer? Gauza berdinak berak batzue t a n desberdin ak agertz e n zaizkizu, edo berdint as u n a desberdint a s u n a ?– Inoiz ez, Sokrat es .– Ordua, ez dira gauza bera –esan zuen hark– gauza berdin horiek eta berdint a s u n a bera.– Inola ere ez zait iruditzen niri, Sokrat es .– Hala eta guztiz ere, gauza berdin horiet a tik –esan zuen hark– pents a t u eta hartu al duzu berdinta s u n horren berare n ezagu er a , desberdin ak izanda ere? – Egia osoa diozu –esan zuen.– Ez al da horien berdina delako edo desb erdin a delako? – Guztiz.– Ez da, bada , ezert an bereizten –esan zuen hark–. Zerbait ikustea n , ikuspe n horret a t ik best e bate a n pents a tz e n baduzu, berdina edo desb erdin a izanda ere, nahita ezko a da hori gogorap e n a izatea .– Erabat , bai.– Eta zer? –esan zuen hark–. Horrelako zerbait gerta tz e n al zaigu egurre t a n eta orain genioen gauz a berdin horieta n? Berdina den bera bezalako berdinak agertz e n al zaizkigu, edo berdinta s u n a bezalakoa izateko haren zerbait falta zaie, edo ezer ez?– Asko falta zaie –erantzun zuen.– Beraz, norbait ek zerbait ikusi eta pentsa tz e n duen e a n : «Orain ikusten ari naizen horrek best e gauz a bat bezalakoa izan nahi du, baina zerbait falta zaio eta ezin du hura bezalakoa izan, gutxiago da», ez al gaud e ados hori pentsa tz e n duen ak nahita ez aurre tik ezagu tu behar zuela, bere antza edukita ere, zerbait falta zaiola dioen hura?

– Nahitaez.– Orduan zer? Horrelako zerbait gerta tu al zaigu guri ere gauza berdine n eta berdint a s u n a r e n berare n ingurua n , ala ez?– Guztiz, bai.– Orduan, beharrezko a da guk aurre tik ezagutz e a berdint a s u n a , hau da, gauz a berdinak ikuste a n horiek guztiek berdint a s u n a bera bezalakoak izatera jotzen dutela, baina zerbait falta zaiela kontura tz e n garen denbor a hura baino lehen.

– Hori da.

– Baina horret a n ere ados geund e n : best e inondik ez dugula hori pentsa t u eta ezin dela pentsa t u , ikuste, ukitze edo zentzu m e n e t a k o best e baten bidez baino. Eta gauza bera diot horiei guztiei buruz.

– Gauza bera baitira, Sokrat es , gure arrazoiket ak erakutsi nahi duen ar ekiko behintza t .

– Dena den, zentzu m e n e t a t ik pentsa t u behar da beraien bidezko gauz a guztiek berdina den hartar a jotzen dutela eta bere faltan daud el a . Edo nola esango dugu best el a?

– Horrela.

– Orduan gu, ikusi, entzun eta gainerako zentzu m e n e n bidez haute m a t e n hasi baino lehen, harrap a t u a eduki behar genu e n , nolabai t , berdint a s u n a bera denare n ezagu er a , zentzu m e n e n bidez harrap a t u t a ko berdinak harekin erlazionatu behar bage ni tu e n behintz a t , eta horrelako guztiek hura bezalako ak izan nahi dutela, baina bera baino gutxiago direla pents a t u ere bai.

– Nahitaezko a da aurretik esan d ako e t a t ik, Sokrat es .

– Ez al genu e n, jaio orduko, ikusten, entzut e n eta gainerako zentzu m e n a k erabiltzen?

– Bai horixe.

– Baina, diogun ez , horien aurretik harrap a t u a eduki behar genu e n berdint as u n a r e n ezagu er a , ezta?

– Bai.

– Orduan, dirudien ez , jaio baino lehen harrap a t u behar izan dugu ezagu er a hori, nahita ez .

– Hala dirudi.

– Hortaz, ezagu er a hura jaio baino lehen harrap a t u a genu el a jaio baginen , ez al genekien , bai jaio baino lehen eta baita jaio orduko ere, ez bakarrik berdina dena eta handiago a eta txikiagoa dena, baizik eta horrelako guztiak ere bai? Izan ere, gure oraingo arrazoiket a ez baita berdint a s u n a ri buruz edert as u n a ri berari buruz baino, edo ontasun a bera, justizia bera, santu t a s u n a bera eta, nik diodan bezalax e , «den hori bera» zigilua jartzen diegun gauz a guztiei buruz, bai galderak galdetz e a n bai eran tzun ak erantzut e a n . Horrela, nahitaezko a da guk horien guztien ezagu er ak jaio aurretik harrap a t u a k edukitzea .

– Hori da.– Eta, behin harrap a t u ondoren , aldi bakoitzea n ez bage ni tu ahan tziko, jakinda jaioko ginat ek e beti, eta beti jakingo genuke bizitzan zehar. Jakitea hori baita: zerbait en ezagu er a harrap a t u t a gordetz e a eta ez galtzea . Edo ez al diogu horri ahanztura esat e n , Simmias, ezagu er a r e n galerari? – Guztiz ados, Sokrate s –esan zuen.– Baina, nik uste dudan ez , jaio baino lehen harrap a t u ondore n , jaiotzea n galdu baldin baditugu, eta gero, gauz a haiei beraiei buruz zentzum e n a k erabiliz, lehen a g oko garai bate a n gene uzka n ezagu er a haiek berreskura tz e n baldin baditugu, ikaste a deitzen diogun a ez al litzateke geure a den ezagu er a berreskura tz e a izango? Eta horri gogora tz e a esan ez , ez al genioke segur aski zuzen esan go?– Erabat .– Izan ere, honako hau agertu da: zerbait haut e m a n , ikusi, entzun edo best e zentzu m e n batez atze m a n ondore n , gauza horret a t ik ahantzita zegoe n best e zerbaite t a n pents a daiteke el a, hori

hurbiltzen zen zerbait e t a n , desberdina edo antzekoa izanda ere. Ondorioz, justu diodan a, bitako bat, edo horiek jakinda jaio gara eta bizitzan zehar denok dakizkigu, edo gero ikasten dutela diogun horiek gogora tu best erik ez dute egiten, eta ikasket a gogora p e n a izango litzateke .– Eta horrela da erab a t , Sokrat es .– Bitako zein aukera tz e n duzu, bada, Simmias? Gu jakinda jaio garela, edo haien ezagu er a lehen a go tik hartut a geneuk a n gauz ez gero gogora tz e n garela?– Orain ezin dut aukera t u , Sokrat es .– Eta zer? Honako honet a n aukera al dezakez u, eta berone t az zer iritzi daukaz un esan? Dakien gizonak dakizkien horietaz arrazoia ema n lezake, ala ez?– Nahitaez, erab a t , Sokrat es –esan zuen.– Eta oraintxe esa t e n genituen horiet az , guztiek eman dezake t el a arrazoia iruditzen al zaizu?– Nahiko nuke, bai –esan zuen Simmias ek–. Baina oso beldur naiz bihar ordu honet a n jada gizakiet ako inor ez dela gai izango hori modu duinea n egiteko.– Orduan, ez zaizu iruditzen guztiek dakizkitela horiek, Simmias? –esan zuen.– Inola ere ez.

– Orduan, behin ikasitakoak gogora tz e n dituzte.

– Nahitaez.

– Noiz hartu dute gure arimek horien ezagu er a? Ez, noski, gizaki bihurtu garen e tik.

– Ez, noski.

– Lehena go, ordua n.

– Bai.

– Orduan, Simmias, arimak lehen a go ere existitzen ziren, gizakiaren itxuran egon baino lehen, gorputz e t a t ik bereiz, eta adime n a zuten.

– Ez bada, Sokrat es , ezagu er a horiek, jaiotzear ekin bater a hartzen ditugula; oraindik une hori gelditzen baitzaigu.

– Hala bedi, adiskide! Baina zein best e unet a n galtzen ditugu? Haiek eduki gabe jaiotzen baikara, arestian adostu dugun bezala. Edo hartzen ditugun une horret a n bertan galtzen ditugu? Edo best e unerik aipa al dezakez u?

– Inola ere ez, Sokrate s; ez naiz kontura tu ez nintzela ezer esat e n ari.

– Orduan, gure egoera honako hau al da? Behin eta berriro errepikatz e n ditugun ak existitzen baldin badira, ederra, ona eta horrelako esentzia oro, eta zentzu m e n e n bidezko guztiak horrekin erlazionatz e n baditugu, lehen a go existitzen zena eta gurea zena aurkitzen dugulako, eta haiek horrekin aldera tz e n baditugu, nahitaezko a da, haiek ere existitzen diren bezala, gure arima ere horrela existitze a gu jaio baino lehen. Baina haiek existitzen ez badira, ez al legoke alferrik esan a arrazoiket a hori? Hori al da egoer a , eta era berea n nahita ezko a al da horiek existitzea eta gure arimak ere bai, gu jaio baino lehen ere, eta horiek existitzen ez badira, hauek ere ez?

– Erabat era berea n dela nahita ezko a iruditzen zait, Sokrate s –esan zuen Simmias ek–, gu jaio aurretik era berdine a n existitzea gure arima eta orain diozun esentzia hori, eta toki ederrer a iritsi da arrazoiket a . Ez baitauka t ezer hori bezain argia denik niretza t: horrelako guztiak hein handien e a n existitzen direla, ederra, ona eta oraintx e zuk esa t e n zenitue n best e guztiak. Eta nahikoa frogatu dela iruditzen zait niri behintz a t .

– Eta Kebes ek zer? –esan zuen Sokrat es ek–. Kebes ere konbe n tzitu behar baita.

– Nahikoa du –esan zuen Simmias ek–, nik uste duda n ez . Halere, gizakirik gogorren a da arrazoiket ei ez sinest e n . Baina erab a t konben tzitut a dago, nik uste, honako honet az , gure arima bazela gu jaio baino lehen. Baina gu hil ondore n ere oraindik existituko ote den, neuri ere ez zait iruditzen, Sokrate s , nahikoa frogatu denik –esan zuen–; aitzitik, oraindik zutik dago Kebes ek

oraintx e zioena, eta gehien ek dioten a: gizakia hiltzear ekin batera ez ote den barreia tuko berare n arima, eta hori bere izatear e n azken a ez ote den izango. Izan ere, zerk eragoz t e n du hura best e nonbai t e t ik sortu eta eratz e a , eta giza gorputz er a heldu baino lehen ere existitzea , eta, heldu eta horret a t ik bereizi ondore n , ordua n bera ere hil eta suntsi tze a?

– Ongi diozu, Simmias –esan zuen Kebesek–. Argi baitago behar denar e n erdia frogatu dela gutxi gorab e h e r a : gu jaio baino lehen gure arima bazela. Baina frogatu behar da gainera , gu hil ondoren ere, ez dela gu jaio aurre tik baino gutxiago existituko, frogaket a burutuko bada behintza t .

– Honezkero frogatu t a dago orain ere, Simmias eta Kebes –esan zuen Sokrat es ek–, bater a elkartu nahi badituzu e argudio hori eta horren aurretik ados tu dugun a: bizidun oro hildakotik sortzen dela. Izan ere, arima aurretik ere existitzen bada eta, bizi eta sortzera doan e a n heriotza tik eta hilik egote tik baino best e inondik ez badu sortu behar, hil ondoren ere nola ez du existitu beharko, berriro sortu behar badu? Orain ere frogatu t a dago, bada , esa t e n duzuen a . Halere, uste dut Simmias ek eta zuk oraindik ere sakona go aztertuko zenuket el a gustura arrazoiket a hori, eta ume ak bezala beldur zaret el a , bera gorputz e tik irtete a n , haizeak bene t a n dese gin eta barreiatuko ez ote duen, batez ere norbait, bare aldian hil beharre a n , ausaz haizet e handi bate a n hiltzen dene a n .

Orduan Kebes ek, irribarrez, esan zuen:

– Saia zaitez, bada, gu konbe n tzitzen , Sokrat es , beldurrez bage u n d e bezala. Are gehiago, ez beldurrez bage u n d e bezala, baizik eta agian gure baitan horrelakoe n beldur den ume bat balego bezala. Saia zaitez, bada, ume hori konbe n tzitzen , heriotzare n beldur ez izateko, mam u e n a bezala.

– Baina ordua n egun ero konjuruak kanta tu behar zaizkio –esan zuen Sokrate s ek– zuek bera lasaitu arte.

– Eta nondik hartuko dugu, bada, Sokrat es –esan zuen–, horrelako beldurren tz ako konjurue n kantari on bat, zuk uzten bagai tuzu?

– Handia da Grezia, Kebes! –esan zuen–. Eta bertan , segur aski, gizon trebe ak daud e, eta asko dira atzerrit arre n herriak ere, eta guztiak miatu behar dira horrelako konjurue n kantari baten bila, ez dirua ez nekea urri erabili gabe, dirua apropos a go gast a tuko zenuke t e n best e ezer ez dagoel ako ustea n baizik. Baina zeuek zeuen artea n ere bilatu behar duzue. Izan ere, ez zenuket e , agian, hori egiteko zuek baino gaitua gorik erraz aurkituko.

– Hala izango da –esan zuen Kebes ek–. Baina itzul gaitez e n utzi dugun tokira, laket baduzu behintza t .

– Laket dut, bai, noski; nola ez dut, bada, izango?

– Ederki diozu –esan zuen.

– Beraz, ez al diogu geure buruari horrelako zerbait galdetu behar –esan zuen Sokrat es ek–: zer- nolako gauzari dagokio hori gerta tz e a , barreiatz e a , eta zer- nolako gauz ar ekiko gerta tuko zaiola beldur izan behar da, eta zer- nolako best e gauzari ez? Eta horren ondore n, berriz, biotako zein den arima aztertu behar dugu, eta horren araber a konfiantza eduki edo beldur izan gure arimar e n ingurua n .

– Egia diozu –esan zuen.

– Ez al dagokio, bada , konpos a t u a ri eta izatez konpos a t u a denari hori gerta tz e a , konpos a t u zen bezalax e deskonpo s a t z e a ? Baina zerbait sinplea baldin bada go, ez al dagokio horri bakarrik hori ez gerta tz e a , best e ezeri baino lehen?

– Horrela dela uste dut nik –esan zuen Kebes ek.

– Ez al da egiantz eko a gauza bakun ak beti egoera bere a n eta era berea n daud e n a k izatea , eta aldi bakoitze a n era desb er dine a n daud e n a k eta egoera bere a n inoiz egoten ez direnak, berriz, horiek konposa t u ak izatea?

– Nik, behintza t , hala dela uste dut.

– Goazen , bada –esan zuen–, aurreko arrazoiket a n joan garen puntu berera. Galdetu eta erantzut e a n bere izatear e n arrazoia emat e n ari garen esen tzia hori, beti era berea n eta egoer a berea n egote n al da, edo aldi bakoitzea n era desberdin e a n ? Berdint asu n ak berak, edert as u n a k berak, den gauza bakoitzak berak, benet a n denak, aldaket a r e n bat jasotzen al du? Edo horiet ako bakoitza, benet a n dena , forma bakarreko a izanik, bera bere kasa, beti era bere a n eta egoera berea n egote n da eta ez du inoiz, inon, eta inola ere aldaket a rik jasotzen?

– Nahitaezkoa da –esan zuen Kebes ek– era bere a n eta egoera berea n egote a , Sokrat es .

– Eta gauz a eder ugariak zer, gizakiak, zaldiak edo mantu ak esat e baterako, edo horrelako best e edoz ein, edo berdinak, edo haien izen berekoak? Egoera berea n egote n dira, edo, akaso haien guztiz aurkako egoer a n , hau da, ez dira inoiz inola ere, esat e baterako, egoer a bere a n egoten , ez beraiek beren buruarekiko ezta elkarrekiko ere?

– Horiek, aldi berea n , horrela dira –esan zuen Kebesek–: ez dira inoiz era bere a n egote n .

– Horiek ezin al dituzu ukitu, ikusi edo gainer ako zentzu m e n e z haute m a n ? Egoera bere a n daud e n a k, ordea , adime n ar e n hausn ark e t az ez bada best e ezeren bidez ezin dituzu inoiz harrap a t u , horrelakoak ikusezinak direlako eta ez ikusgai ak?

– Egia diozu eraba t –esan zuen.

– Nahi baduzu, dem a g u n , bada –esan zuen–, bi errealite mota daud el a, bata ikusgai a, best e a ikusezina.

– Demagu n , bada –esan zuen.

– Eta ikusezina beti egoer a berea n egoten dela eta, ikusgai a, berriz, inoiz ez egoera berea n .

– Demagu n hori ere –esan zuen.

– Aurrera, bada –esan zuen hark–. Ez al dauka gu, alde bate tik, gorputz a, eta best e t ik, arima, biak desberdin ak?

– Ez da egia best erik –erantzun zuen.

– Bi mota t ako zeinekin diogu daukala gorputz ak antza eta ahaidet a s u n gehiago?

– Ikusgaiarekin –esan zuen–; hori, behintza t , argi dago edonor e n tz a t .

– Eta arima, zer? Ikusgaia ala ikusezina da?

– Gizakientz a t ez behintz a t , Sokrate s –erantzun zuen.

– Baina gu gizakien izaerar e n tz a t ikusgai ak eta ikusezinak direnez aritu gara. Edo best e izaera baten tz a t , zure ustez?

– Gizakien izaerare n tz a t .

– Zer diogu, bada , arimari buruz? Ikusgai ala ikusezina dela?

– Ez dela ikusgai a.

– Ikusezina, orduan?

– Bai.

– Orduan, arimak gorputz ak baino antza handiago a dauka ikusezinarekin; gorputz ak, berriz, ikusgaiarekin.

– Guztiz nahitaez , Sokrat e s .

– Ez al genioen lehen honako hau ere, alegia arimak gorputz a zerbait azter tz eko erabiltzen duen e a n , ikusm e n, entzu m e n edo best e zentzu m e n baten bidez –hori baita gorputz are n bidez aztertze a , zentzu m e n baten bidez egitea–, orduan gorputz ak inoiz egoer a bere a n egoten ez diren gauz et a r a herres t a tz e n duela arima, eta hau noraez e a n ibiltzen dela, aztoratu eta zorabiatu egiten dela mozkortut a bezala, horrelakoak ukitu dituelako?

– Erabat ,b ai .

– Berak, ordea, bere kasa aztertze n duen e a n , hara doa, aratz den, beti existitzen den, hilezkorra den eta beti egoer a berea n egoten den hartar a, eta haren ahaide izango balitz bezala,

beti harekin elkartzen da, bere kasa gerta tz e n dene a n eta aukera daukan e a n , eta noraez e a n ibiltzeari uzten dio eta beti egoera berea n eta era berea n egote n da haiekiko, horrelakox e ak ukitzen dituen bitart e a n . Eta, bere egoer a horrek pentsa m e n d u a al du izena?

– Guztiz ederki eta egia esat e n ari zara, Sokrate s –erantzun zuen.

– Beraz, zure ustez, lehen eta orain esan d ak o e n araber a , arimak bieta tik zein motar e n antz eta ahaidet a s u n handiago a dauka?

– Nire ustez, Sokrat es –esan zuen hark–, edozeinek, ikasten txarren ak ere, onartuko luke, metodo horren araber a , arimak, osotas u n e a n eta guztian, beti era berea n egote n denar e n antz handiago a daukala egoten ez denar e n a baino.

– Eta gorputz ak zer?

– Bestea r e n a .

– Ikusazu auzia horrela ere: arima eta gorputz a batera daud e n e a n , naturak honi zerbitzatz e a eta agint ep e a n egote a agintzen dio; best e a ri , ordea, agintze a eta jaun izatea. Eta honen arab er a ere, biotako zein iruditzen zaizu dela jainkozkoare n antzekoa eta zein hilkorrare n a? Edo ez al zaizu iruditzen jainkozkoa izatez agindu eta zuzentz eko gai dela, eta hilkorra, berriz, agintep e a n egon eta zerbitzatz eko?

– Niri bai, behintz a t .

– Arimak, ordua n, biotako zeinen antza dauka?

– Argi dago, Sokrat es , arimak jainkozkoar e n antza daukala, eta gorputz ak, berriz, hilkorrare n a .

– Azter ezazu, bada, Kebes –esan zuen–, esand ak o guztiet a t ik honako hauek atera tz e n ote zaizkigun: jainkozko, hilezkor, ulergarri, forma bakarreko, dese gin ezinare n eta bere buruar ekiko beti era bere a n eta egoera berea n egote n denar e n antzik handien a arimak daukala, eta gorputz ak, berriz, antz handien a gizatiar, hilkor, forma askoko, ulertezin, dese ging arri eta bere buruarekiko egoer a berea n inoiz egote n ez denar e n a daukala. Hauen aurkako best e zerbait esan al dezake g u, Kebes maite a , horrela ez dela froga dezake e n a ?

– Ezin dugu.– Zer, ordua n? Horiek horrela izanik, ez al dagokio gorputz ari azkar dese gi t e a , eta arimari,

berriz, eraba t dese gin ezin a izatea edo horren antzeko zerbait?– Nola ez, bada?– Kontura tz en zara, bada –esan zuen–, gizakia hiltzen dene a n , bere zati ikusgai a eta toki

ikusgai bate a n 13 datzan ari, gorputz ari, gorpu a deitzen diogun ari , dese gin, usteldu eta barreia tz e a dagokionari, ez zaiola segituan horietako ezer gerta tz e n , baizik eta nahikoa denbora luzean mant e n t z e n dela, eta, norbait gorputz a eder eta antzeko sasoian daukala hiltzen bada, oraindik denbor a luzeago a n . Izan ere, gorputz a meh e tz e n baldin bada eta enbals a m a tz e n baldin badut e , Egipton enbals a m a t u a k bezala, ia dena mant e n tz e n da ezin konta ahal denbor a luzean, eta gorputz ar e n atal batzuk, hezurrak, zurdak eta horrelako guztiak, hura ustel tzen baldin bada ere, halere hilezkor dira, esa t e baterako; ala ez?

– Bai.– Arima, orduan, ikusezina dena , horrelako best e toki noble, aratz eta ikuseziner a doan a,

Hades e n e r a 14 hain zuzen ere, jainko on eta zentzudu n ar e n ondora, nire arimak ere bereh al a joan behar duen tokira, jainkoak nahi badu, gure arima hori, horrelako a eta berez dena, gorputz e tik bereizi orduko barreiatu eta suntsi tzen al da, gizaki gehien ek dioten bezala? Ezta hurrik eman ere, Kebes eta Simmias maiteak. Honako era honet a r a gerta tz e n da: aratz bereizten baldin bada, ez du gorputz ar e n ezer berekin herres t a tz e n , bizitzan zehar ez baitu harekin gogo onez harre m a nik eduki, eta hari ihes egin eta bera bere baitan bildurik egon baita, beti horret a n treba tu denez –eta hori zentzu zuzen e a n filosofatz e a eta, berez, erraz hiltzen treba tz e a da, best erik ezer ez–. Edo ez al litzateke hori heriotzarako trebaku n tz a?

– Guztiz, bai.

– Ondorioz, egoera horret a n egonik, bere antzekora doa, ikusezin, jainkozko, hilezkor eta zentzudu n er a , eta bertar a heldu ondore n zoriontsu izateko aukera dauka, noraez e a n ibiltzetik, zentzug a b e k eri a t ik, beldurre t a t ik, maitas u n basa tie t a t ik eta gainer ako gaitz gizatiarre t a t ik askatu t a , eta, iniziatuez esa t e n den bezala, gainontz eko denbor a bene t a n jainkoekin pasa tz eko. Horrela dela esan go dugu, Kebes, edo best el a?

– Horrela dela, ala Zeus! –esan zuen Kebesek.

– Baina, nire ustez, gorputz e tik zikinduta eta araztu gabe bereizten baldin bada, beti gorputz ar ekin egote a g a t ik, zerbitzatuz eta maitatuz , honek eta honen desioek eta atse gin ek sorgindut a , egiazkoa gorputz itxurakoa bakarrik, ukitu, ikusi, edan, jan eta maitas u n atsegine t a r ak o batek erabil dezake e n a iruditzeraino, baina begientz a t iluna eta ikusezina dena, ordea, filosofiaren bidez bakarrik ulergarria eta atzem a n g a r ri a , hori gorrot a tu, beldur izan eta ihes egiten ohituta baldin bada go, egoera horret a n dagoe n arima bera bere kasa kutsa tu gabe bereiziko dela uste al duzu?

– Inola ere ez –erantzun zuen.

– Orduan, gorputz itxurakoak zatitut a bereiziko al da, nik uste, gorputz ar ekiko harre m a n a k eta konpainiak berezko bezala barner a t u dionarekin egote a g a t ik beti eta hari gehiegizko arret a izatea g a t ik?

– Erabat .

– Baina hori, laguna, astun a dela pents a t u behar da, eta pisutsu a , lurrekoa eta ikusgai a. Eta hori edukita, horrelako arima pisutsu bihurtzen du eta atzera toki ikusgaira herres t a tz e n du ikusezinare n eta Hades e n 14 beldurrez, esat e n denez, hilarri eta hilobien ingurua n biraka, zeinen ingurua n arimen zenbait ma m u ilun ere ikusi izan diren; irudi hauek horrelako arimek sortzen dituzte, aratz askatu ak izan gabe ikusgaiare n parte duten ek, eta horrega t ik ikusten dira.

– Egiantzeko a da behintza t , Sokrat e s .

– Egiantz eko a, bene t a n , Kebes. Eta ez arima horiek gizaki onen ak izatea, gaiztoen ak baizik, toki horien ingurua n noraez e a n ibiltzera behartu ak daud e n e n a k , aurreko bizimodu a txarra izatear e n zigorra betez. Eta noraez e a n ibiltzen dira berarekin doan ar e n , gorputz itxurakoar e n desioak atzera gorputz batera lotzen dituen arte. Eta, logikoa denez, justu beraiek aurreko bizitzan zehar treba tu diren izaera beret su e t a r a lotzen dira.

– Nolakoak dira, bada, esat e n dituzun horiek, Sokrat e s?– Sabelkerian, gehiegikerian eta edat eko zaletas u n e a n jardun duten ak eta kontuz ibili ez

direnak, adibidez, asto eta horrelako animalien genero e t a n sartze a logikoa da. Edo ez al duzu uste?

– Zerbait guztiz logikoa diozu.– Eta bidega b e k eri ak, tiraniak eta harrap ak e t ak gehiago balioet si dituzten ak otso, zapelatz

eta miruen genero e t a n . Edo horrelako arimak best e nora doazela diogu?– Ez izan zalantz arik –esan zuen Kebes ek–, horrelako e t a n sartzen dira.– Ez al dago garbi –esan zuen hark– gainerako bakoitza ere bere jarduera r e n

antzekota s u n a r e n arab er a nora joango den? – Argi dago, bai –esan zuen–; nola ez, bada?– Ez al dira, horien artea n ere, zoriontsu e n a k eta toki onen er a doaz en ak bertu t e herritar eta

hiritarre a n jardun direnak, filosofia eta adime n gabe ohitura eta ariket a tik sortut ako zentzut a s u n a eta justizia deitzen dioten horret a n?

– Nolatan dira horiek zoriontsu e n a k?– Naturala delako horiek atzera horrelako genero hiritar eta zibilizatura heltzea, erle, liztor

edo inurriener a , esat e baterako, eta atzera giza generora berriro, eta beraien g a n dik gizon zentzuzkoak sortzea .

– Naturala da.

– Jainkoen generora , ostera , filosofatu ez duen ari eta eraba t aratz joan ez denari ez zaio zilegi heltzea , ikasteko zaleari baizik. Horrega tik guztiaga tik, Simmias eta Kebes adiskideak, bene t ako zentzuzko filosofoek gorputz bidezko desio guztiei uko egiten diete, tinko eutsiz, eta ez dute amore emat e n hauen aurre a n , ondas u n e n hond a m e n a r e n eta pobreziaren beldur izan gabe, gehien ak eta diruzaleak bezala. Ez dira miseriare n ohore edo ospe ezaren beldur ere, botere eta ohore zaleak bezala, eta, ondorioz, uko egiten diete gauza horiei.

– Ez bailitzateke haientz a t egokika best el a , Sokrat es –esan zuen Kebesek.

– Ez horixe, ala Zeus! –esan zuen hark–. Ondorioz, bada , gorputz a moldatz e n bizi gabe, beren arima zerbait ardura zaien haiek, horiek guztiak pikutara bidalita, ez dira best e horien 15 bide beretik ibiltzen, nora doaz en ez dakitela , baizik eta filosofiaren aurkakorik ez dela egin behar pents a t uz , ezta haren askap e n a eta arazket a r e n aurkakorik ere, haren g a n a zuzentz e n dira eta hark gidatze n dituen bidetik hari jarraitzen diote.

– Nola, Sokrate s?

– Esango dizut nik –erantzun zuen–. Ikasteko zaleek badakite –esan zuen hark– filosofiak beraien arimar e n ardura hartzen duen e a n , best erik gabe gorputz e a n lotuta eta itsat sit a dago el a , kartzela baten bidez bezala errealit at e ak horren bidez ikustera behar tu t a , eta ez berak bere bidez, baizik eta ezjakintasu n osoan iraulkatuz eta filosofiak ikusten duela kartzela horren izugarrikeria desioar e n bidez dela, lotuta dagoe n a bera lotuta egote a r e n laguntz aile handien a izateraino. Diodan a, bada , hain zuzen ere: ikasteko zaleek badakite filosofiak, egoer a horret a n dago e n arimar e n ardura hartzen duen e a n , aholku leunak emat e n dizkiola eta askatz e n saiatz en dela, begien bidezko azterket a engainuz bete a dela erakutsiz, eta baita belarrien eta gainerako zentzu m e n e n bidezkoa ere, eta horiet a tik aldentz eko konben tzituz, erabiltze a beharrezko a ez den heine a n , eta bera bere baitan batu eta biltzera bultzatuz , best e ezeri gabe bere buruari bakarrik sines diezaion, berak bere kasa errealit at e e t a ko batez bere kasa pents a tz e n duen ari . Baina, best ald e , best e gauz en bidez aztertze n duen a eta egoera desberdin e t a n desb er din a dena, ezer ez dezala egiazkotza t jo; horrelakoa haute m a n g a r ri a eta ikusgaia baita; berak ikusten duen a, ostera , ulergarria eta ikusezina. Ondorioz, benet ako filosofoare n arima, askap e n horri ez zaiola aurka egin behar pentsa tz e n duen ez , atsegin, desio, atseka b e eta beldurre t a t ik aldentz e n da ahal duen heine a n , pentsa t uz , norbait ek biziki gozatu, beldurtu, atseka b e t u edo desira tu badu, ez duela batek pents a litzake e n hain gaitz handi horiet ako bat bera ere jasan, gaixo egon edo desioen g a t ik dirua xahutu esat e baterako, baizik eta gaitz guztiet a tik handien a eta goren a dena, hori jasat e n duela, eta ez duela horren kontu egiten.

– Zein da hori, Sokrate s? –galdetu zuen Kebes ek.

– Gizaki ororen arima, zerbait e t az biziki gozatu edo atsek a b e t z e a r ekin bater a , egoer a hori gehien b a t eragiten dion horixe dela argien a eta egiazkoen a pents a tz er a ere behar tu a dagoel a , nahiz eta horrela ez izan. Eta gauz a horiek ikusgai ak dira batez ere, ala ez?

– Erabat , bai.

– Eta gorputz ak ez al du, bada, egoera horret a n gehien lotzen arima?

– Nola, bada?

– Atsegin eta atseka b e bakoitzak, iltze bat edukiko balu bezala, gorputz er a iltzatzen duelako hura eta krisketa batek bezala lotzen, gorputz a bezalako a bihurtuz, eta gorputz ak baiezt a tz e n dituen gauza berberak egiazkoak direla uste izaten du. Izan ere, gorputz are n iritzi berak edukitzea g a t ik eta gauz a berber ez gozatze a g a t ik behartu t a dago, nire ustez, izaera eta apeti tu bereko a izatera, eta Hades e n e r a modu aratze a n inoiz ez heltzeko moduko a ere bai, baizik eta beti gorputz ak kutsa tu t a irteteko moduko a; eta horrela, laster atzera best e gorputz batera erortzen da eta ereind a bezala sustrai tu, eta ez da jainkozko, aratz eta itxura bakarreko ar e n konpainian egoten .

– Guztiz egiazkoak esa t e n dituzu, Sokrat es –esan zuen Kebes ek.

– Horienga t ik dira, bada, Kebes, eskubide osoz ikasteko zaleak direnak zentzuzkoak eta ausar t ak, eta ez gehien ek esat e n dituzten e n g a t ik. Edo zuk baietz uste al duzu?

– Nik ez, benet a n .

– Ez, noski. Horrela pentsa t uko luke, ordea , gizon filosofoare n arimak, eta ez luke uste izango, filosofiak bera askatu behar baldin badu, askatz e n duen e a n , berak bere burua atse gin eta atsek a b e e t a r a eman behar duenik, atzera berriro lotzeko eta ehung ailua aldera n tziz erabiltzen duen Penelop e baten lan amaiga b e a egiteko. Aitzitik, horiek baretuz, arrazoiket ari jarraituz eta beti horret a n egon ez , egiazkoari, jainkozkoari eta ukaezina denari begira eta honekin elikatuz, bizi den bitarte a n horrela bizi behar duela uste du, eta, bizitza amai tzen zaione a n , bere ahaide eta antzeko a denera heldut a , gaitz gizatiarre t a t ik libratuko dela. Eta horrelako bizimodu ar e n ondorioz, horieta n jardun duen ez , ez dago beldurrik, Simmias eta Kebes, gorputz e tik bereizte a n , haizeek barreiatu t a hega n joan eta jada ez dela inon egongo beldur izateko.

Sokrat es ek horiek esan ondore n , isiltasun oso luzea gerta tu zen, eta Sokrat es bera, ikusteko agerian zenez, esan d ak o arrazoiket a n zegoen, eta gure t ako gehien ak ere bai. Kebesek eta Simmias ek, ordea , ahap ek a hitz egiten zuten elkarrekin, eta Sokrate s ek, bi haiek ikusita, galdetu zien:

– Zer? –esan zuen–. Esand ako ak zerbaiten faltan esan direla iruditzen al zaizue bada? Izan ere, oraindik susmo eta puntu ahul asko dauzka, batek bene t a n behar bezala azaldu behar baditu behintza t . Beste zerbait azter tz en ari bazare t e , ordea, alferrik ari naiz hizketa n; baina horien inguruko zerbaite t az zalantz an bazaud e t e , ez izan beldurrik eta esan zeuek eta azal ezazu e, best e modure n bate a n hobeto esan daiteke el a baderi tzozu e , eta, aldi berea n , ni ere zuekin batera hartu, nirekin irtenbide a hobeto aurkituko duzuel a uste baduzu e .

Eta Simmias ek esan zuen:

– Egia esan go dizut, bada , Sokrat es . Aspaldi gaud e gu biok zalantz an , elkar bultzatuz eta galdetz er a animatuz , bate tik zuri entzun nahian, baina best e t ik molest a tz eko beldurrez , oraingo zorigaitzaga t ik desa t s e gin a gerta tuko zaizulakoan.

Eta hark, entzun ondoren , leun egin zuen barre eta esan zuen:

– Ai Simmias! Benet a n nekez konbe n tzituko nituzke gainerako gizakiak oraingo halab e h a r r a ez dudala zorigaiztza t jotzen, zuek ere ezin bazaituz t e t konben tzitu eta beldur bazare t e , best alde , orain aurreko bizitzan baino umore okerrago a n ote nagoe n . Gainera , dirudien ez , igarkuntz a n beltxargak baino eskas a g o a naizela uste duzue; hauek, hil behar dutela kontura tz e n direne a n , aurreko bizitzan ere abes t e n bazute n ere, ordua n abes t e n dute gehien eta ederren , zerbitzatz en duten jainkoare n g a n a doaz elako pozik. Gizakiek, ordea , beren heriotzare n beldurra g a t ik, beltxargak ere faltsuki kalumnia tz e n dituzte, heriotza deitoratuz, atseka b e a r e n eraginez abes t e n dutela baitiote, eta ez dute pentsa tz e n ezein hegaz tik ez duela abes t e n gose, hotz edo best e sufrimen d ur e n bat pairatze n duen e a n , ezta urretxindorrak, enarak edo argi- oilarrak 16 berak ere, atsek a b e a g a t ik deitoratuz abes t e n dutela dioten ak . Baina niri ez zait iruditzen ez horiek ezta beltxargek ere atseka b e t u t a abes t e n dutenik, baizik eta nire ustez, Apoloren ak direnez , igarleak dira, eta Hades e n e k o ongiak aurreikusita abes t e n dute, eta egun horret a n aurreko bizitza guztian baino askoz atse gin handiagoz gainer a. Eta ni neu ere beltxarge n esklabo- kidea eta jainko berari sagar a t u a naizela uste dut, eta jaunare n g a n dik jasotako igarkuntz a n ez naizela haiek baino okerrago a , eta ez naizela bizitzatik haiek baino tristea go bereizten . Horrega tik, beraz, nahi duzue n a esan eta galdetu behar duzue, aten a s t a r r e n Hamaika gizonek 17 utzi bitarte a n .

– Ederki diozu –esan zuen Simmiasek–. Nik esango dizut zertan dudan zalantza, eta Kebesek, aldi berean, esandakoak zertan ez dituen onartzen. Izan ere, oraingo bizitzan horrelako gaiez garbi jakitea ezinezkoa edo oso zaila dela iruditzen zait niri, zuri bezala seguru asko, baina beraietaz esandakoak kritikoki ez aztertzea eta alde guztietatik aztertzen nekatu baino lehen etsitzea, gizon erabat belaxkarena iruditzen zait. Gai horiei buruz honako gauza hauetako bat burutu behar baita: nolakoak diren ikasi, edo aurkitu, edo, horiek ezinezkoak baldin badira, giza tradizioetatik onena eta ezeztatzen

zailena hartu eta, baltsa baten gainean arriskatuz bezala, horren gainean garraiatuta bizitzan zehar nabigatu, jainkozko errebelazio batekin edo garraiobide sendoago batean seguruago eta arrisku gutxiagorekin ezin bada zeharkatu behintzat. Eta gainera, benetan, ez naiz ni galdetzen lotsatuko, zuk zeuk esan dituzunez horiek, ezta etorkizunean neure buruari aurpegiratuko ere pentsatzen ditudanak orain zuri esan ez izana. Izan ere, Sokrates, esandakoak neure buruarekin eta honekin aztertu ondoren, ez zait inola ere iruditzen behar bezain egoki esan direnik.

Sokrat es ek esan zuen ordua n:– Agian egia da iruditzen zaizuna, adiskide. Esan ezazu, baina, zertan ez den nahikoa esan .– Honako honet a n bada –esan zuen hark–: norbait ek harmoniare n , liraren eta berare n harien

ingurua n ere argudiak et a bera esan dezake el a , alegia, harmonia zerbait ikusezina, gorputzga b e a , eraba t eder eta jainkozkoa dela gozatu t ako liran, eta aldiz, lira bera, eta hariak gorputz ak direla, gorputz ezkoak, konpos a t u a k , lurtarrak eta hilkorrare n ahaide ak . Ondorioz, norbaitek lira puskatu edo hariak ebaki eta hautsi ondore n, batek, zure argudiake t a berber ar ekin, sendo berret siko balu harmonia horrek nahitaez existitu behar duela oraindik eta ez dagoel a hilda –ez bailegoke modurik, hariak hautsi t a , lira oraindik existitzeko, eta hariak ere ez, hilkorrak direnez , eta harmonia , berriz, jainkozkoare n eta hilezkorrare n izaera eta familia berekoa dena, hilda egoteko, hilkorra baino lehen hilez– baizik eta harmo niak berak oraindik nonb ai t egon behar duela esan go luke, eta egurrak eta hariak hari ezer gerta tu baino lehen a g o ustelduko lirateke el a. Eta, nire ustez, zuk zeuk ere, Sokrat es , hori hausn ar tu duzu, guk arima justu horrelako zerbait dela pentsa tz e n dugula, gure gorputz a tenkatu t a egongo balitz bezala eta beroak eta hotzak, lehorrak eta heze ak, eta horrelako batzuek baturik eutsit a bezala, horiexen naha sk e t a eta harmo nia dela gure arima, horiek ederki eta elkarrekiko neurri egokian naha s t e n direne a n . Ondorioz, hain zuzen ere, arima harmonia bat baldin bada, argi dago, gaixotasu n e k eta best e gaitzek gure gorputz a neurriz kanpo laxatu edo tenkatz e n duten e a n , arimak bereh al a hil behar duela, jainkozkoa izanda ere, soinuet ako eta artisau e n lan guztiet ako best e harmo niak bezala; gorputz bakoitzare n hondakinek, berriz, denbora luzez irauten dute, erre edo usteldu arte. Begira ezazu, bada, argudiake t a horri zer erantzun go diogun, norbaitek arima, gorputz e a n daud e n e n naha sk e t a izanik, heriotza deiturikoan lehen e n g o hiltzen dela pentsa t uko balu.

Orduan, Sokrat es ek , maiz ohi zuen bezala zorrotz begira tu t a eta irribarre eginez, eran tzun zuen:

– Bidezkoak esa t e n ditu, bai, Simmias ek. Beraz, zuetako inork nik baino ahalbide gehiago baldin badauzk a, zergatik ez dio erantzun? Ez baitirudi gaiari modu eskas e a n eutsi dionik. Halere, nire ustez, eran tzun a baino lehen, oraindik Kebesi entzun behar zaio, ea honek, bere aldetik, argudiak et a ri zer aurpe gira tz e n dion; horrela, denbor a pixka bat pasa tu t a , zer erantzun go dugun eztab aid a dezagu n ; gero, entzun ondore n , ados daud el a badirudite , arrazoia ema n go diegu, eta, ez bada u d e , horrelax e jada argudiake t a defend a t uko dugu. Baina ea, Kebes –jarraitu zuen hark–, esan ezazu zer zen, bide batez, zu aztoratz e n zintuen a?

– Esango dut, bada –esan zuen Kebes ek–. Niri argudiake t a oraindik puntu bere a n dago el a iruditzen zait, eta aurreko e t a n aurpe gira tz e n genion akats bera daukala. Gure arima itxura honet a r a heldu baino lehen ere existitzen zela ez dut hitza jango, modu guztiz atsegin e a n eta, esat e a gogaikarri ez bada , nahikoa frogatu t a dagoel a ukatuz. Baina gu hil ondore n ere oraindik nonbai t existitzen dela, hori ez zait horrela iruditzen. Simmias e n objekzioa ez dut onartz en , alegia arima ez dela gorputz a baino sendo a g o a eta iraunkorrago a ; horiet an guztiet an ikaragarri gailentz en zaiola iruditzen baitzait. Orduan, zer ez duzu sines t e n oraindik –esango luke argudiak et ak–, gizakia hildakoan, ahulago a dena oraindik existitzen dela ikusten duzun e a n ? Ez al zaizu nahita ezko a iruditzen denbora horret a n iraunkorrago a denak biziraut e a? Honako honekiko azter ezazu, bada, hurrengo a , nik zerbait egiazkorik ote diodan . Izan ere, dirudien ez , nik ere irudi bat behar dut, Simmias ek bezala. Niri iruditzen zait horiek guztiak esat e n direla, batek hildako ehule zahar bati buruz honako arrazoiket a hau esango balu bezala: gizona ez dela hil, baizik eta

nonbai t onik dago el a , eta frogatz a t hark soinea n zera m a n berak ehund u t ako mantu a eskainiko balu bezala, onik dago el a eta ez dela hond a tu ; eta, batek sinet siko ez balio, galdetuko lioke gizakiaren edo erabilia eta soinea n eram a n a den mantu ar e n genero a ote den iraunkorrago a ; eta batek gizakiaren a askoz iraunkorrago a dela erantzut e a n , sinet siko luke frogatu t a dagoel a, gizakia, ordua n, askoz arrazoi gehiagor ekin dagoel a onik, iraupen gutxiagoko a dena ez baita hond a tu . Baina hau, Simmias, ez da horrela, nire ustez. Azter ezazu, bada, zuk ere nik diodan a. Edozeinek ulertuko bailuke hori dioen ak inozokeria bat esa t e n duela. Izan ere, ehule hori, horrelako mantu asko gast a tu eta ehun ondore n , haien ondoren hil zen, asko baziren ere, baina azken eko a baino lehen, nik uste, eta horrega tik ez dago bater e arrazoi gehiago gizakia mantu bat baino eskas a go a edo ahulago a izateko. Eta, nire ustez, irudi horixe bera legokioke arimari ere gorputz arekiko, eta baten batek horiei buruz horiexek berak esan go balitu, egoki hitz egiten duela irudituko litzaidake , alegia, arima iraunkorra dela, eta gorputz a, berriz, ahulago a eta iraupen gutxiagoko a. Baina esan go luke arima bakoitzak gorputz asko gast a tz e n dituela, batez ere urte asko bizi bada –izan ere, gorputz a isuri eta honda tu egiten da, gizakia oraindik bizi dela; arimak, aldiz, behin eta berriro ehuntz e n du gast a tu t ako a–; baina, halere, nahitaezko a litzateke, arima hiltzean , halabe h a rr ez bere azken ehun a edukitze a eta bakarrik egon baino lehen hiltzea, eta arima hil ondore n , orduan erakutsiko luke jada gorputz ak bere ahultasu n a r e n izaera eta, usteldut a , azkar desa g er t uko litzateke . Ondorioz, oraindik ez du merezi, arrazoiket a hori sinet siz gero, gu hil ondore n , gure arima oraindik nonb ai t existituko den konfiantza izatea. Izan ere, esa t e n duen ari zuk diozuna baino oraindik gehiago onartuko balitzaio ere, gure arimak gu jaio aurreko denbor a n ere existitzen zirela onartuz, eta ezerk ez duela eragoz t e n , gu hil ondore n ere, batzue n arimak oraindik existitzea , eta gero ere bai, eta askota n jaio eta hiltzea berriro –izan ere, arima jaiotza asko jasat er aino da sendo izatez–; baina horiek guztiak onartu t a ere, jada ezingo litzaioke onartu arimak ez duela jaiotza ugarie t a n sufritzen eta ez dela azken e a n heriotze t ako bate a n guztiz hiltzen. Baina arimari suntsipe n a dakarkion heriotza hori eta gorputz ar e n dese gi t e hori inork ez duela ezagu tz e n esan go genuke –guret ako edonore n tz a t haut e m a n e zin a baita–. Eta hori horrela baldin bada , ez dagokio inori heriotzare n aurrea n konfiantz a edukitze a , konfiantza buruga b e a ez bada , arima guztiz hilezkorra eta suntsiezina dela ezin badu frogatu behintza t . Ezin badu, ordea , hiltzera doan a nahita ez izango da beldur, bere arima oraingo gorputz e tik bana tz e a n ez ote den eraba t deus ez t a t uko.

Horiek hitz egin ondore n , denok nahiga b e t u ginen, gero elkarri esan genion bezala, izan ere aurreko arrazoiket ek gu erab a t konben tzitu ondoren , atzera nahas t u eta mesfidan tz a n murgildu gintuzt ela baitzirudien, ez bakarrik aurretik esand ak o arrazoiket e n ingurua n , gero esango zirene n ingurua n ere bai, batere baliorik gabeko epaileak ote ginen edo auzia bera zalantz a g ar ria ote zen.

Ekekrat es : Ala jainkoak, Fedon! Barkatze n dizuet , bai! Niri ere, orain zuri entzut e a n , horrelako zerbait galdetz e a burura tu baitzait: « Zein arrazoiket ari sinet siko diogu oraindik, bada? Sokrat es ek zioen arrazoiket a , guztiz konbe n tzigarria izanda ere, orain zalantza n erori baita». Izan ere, modu harrigarrian harrap a t z e n nau orain eta beti arrazoiket a horrek, gure arima harmo niar e n bat dela, eta orain esan dene a n gogora ekarri dit, esat e baterako, lehen a go ni ere iritzi horret ako a nintzela. Eta hasiera n bezala, berriro eraba t behar dut best e arrazoiket ar e n bat, hil denar e n arima ez dela berarekin bater a hiltzen konbe n tzituko nauen a . Beraz, esad az u , Zeusarr e n!, nola egin zion kontra Sokrat es ek arrazoiket ari? Eta, hura ere, zuek omen zeund e t e n bezala, ezerta n nabar m e n nahiga b e t u t a agertu zen ala ez, edo, aitzitik, lasai lagund u zion bere arrazoiket ari? Azal iezazkiguzu denak ahal duzun zehatz e n .

Fedon: Benet a n , Ekekrat es , Sokrat es ek askotan miraz utzi banau ere, ez dut inoiz haren ondoan egon nintzen hartan baino gehiago miretsi. Agian ez da batere bitxia hark esat eko zerbait edukitzea . Halere, ni, lehenik, honek harritu nindue n gehien haren g a n : zein atse gin, onbera eta begirun ez hartu zuen gazte txo e n argudiak et a ; gero, haren argudiak e t ek guga n eragind ako a zein zorrotz haute m a n zuen, eta ondore n , zein ondo send a t u gintue n , eta ihes egindako ak eta

garaitu ak bezala, berriro nola deitu gintuen eta berari jarraitzera eta berarekin batera argudiak et a aztertzera nola bultzatu gintue n .

Ekekrat es : Nola, bada?

Fedon: Nik esango dizut. Izan ere, haren eskuine a n nengo e n halabe h a rr ez , banku baxu bate a n eserit a oheare n ondoa n; bera, berriz, ni baino askoz altuago bate a n . Horrela, nire burua laztand u eta nire lepo gaineko ileak estutu ondore n –izan ere, aukera zuene a n , nire ileez txantx e t a n aritu ohi zitzaidan–, esan zuen:

– Beraz, bihar moztuko dituzu ile eder horiek segur aski, ezta?

– Naturala da, Sokrat e s –esan nuen nik.

– Ez, niri kasu egingo bazenit .

– Zer diozu, baina? –esan nion nik.

– Gaur bertan moztu behar ditugula –esan zuen– nik neure ileak eta zuk zeureak, arrazoiket a hiltzen bazaigu eta ezin badugu berpiztu. Eta nik neuk, zu banintz eta arrazoiket ak ihes egingo balit, argos t a rr ek 18 bezala zin egingo nuke, borrokara itzuli eta Simmias eta Kebese n arrazoiket a garaitu arte ile luzerik ez eram a t e a .

– Baina –esan nuen nik– biren aurka Herakles ek ere ezin omen du.

– Ni dei nazazu, bada , Iolao 19 gisa laguntz er a , oraindik argia den bitarte a n .

– Deitzen zaitut bada –esan nuen–, baina ez Heraklesek bezala, Iolaok Herakles bezala baizik.

– Ez du alderik. Baina lehenik neurriak har ditzagu n, zerbait gerta ez dakigun.

– Zer? –esan nuen nik.

– «Arrazoiket a gorrot a tz aileak» bihur ez gaitez en –esan zuen hark–, «giza gorrota tz aileak» bihurtzen direnak bezala, batek ezin baitu hori baino gaitz handiagorik jasan: arrazoiket ak gorrot a tz e a . Eta arrazoiket e n gorrotoa eta gizakien a era berea n sortzen dira. Izan ere, gizakienga n a k o gorrotoa ezagu er a gabe norbaite n g a n konfiantza handia edukitze tik sartzen zaigu, eta gizaki bat guztiz egiazko, osasun t s u eta fidagarritza t jotzean , ondoren , handik gutxira, pertson a hori gaiztoa eta desleiala dela aurkitzea n , eta berriro best e norbait , norbait ek hori askotan jasan duen e a n , eta batez ere bere ustez lagun minen ak eta adiskide handien ak zirene n aldetik, maiz kolpea hartuz, azken e a n , guztiak gorrot a tz e n ditu eta inoren ezer ez dela bater e osasu n t s u a pentsa tz e n du. Edo ez al zara inoiz kontura tu hori gerta tz e n dela?

– Bai, noski –esan nuen nik.

– Eta, ez al da itsusia hori –galdetu zuen hark–, eta nabar m e n a , horrelako a giza auziei buruzko ezagu er a rik gabe gizakiak man eia tz e n saiatze n dela? Izan ere, nolabai t ezagu er a r ekin maneia tuko balitu, auzia den bezala ikusiko luke: eraba t onak edo txarrak gutxi direla, eta tarteko ak, berriz, gehien ak.

– Nola diozu hori? –esan nuen nik.

– Gauza eraba t txikiei eta handiei buruz bezala –esan zuen hark–. Zure ustez, ba al dago ezer, gizaki, txakur edo best e ezer, eraba t handia edo erab a t txikia aurkitzea baino arraroa gorik? Edo, best el a , azkarra edo mant so a , itsusia edo ederra, zuria edo beltza? Edo ez al zara kontura tu, horrelako guztiet a t ik muturre t ako azkenak urriak eta gutxi direla, eta tartekoak, berriz, ugariak eta asko?

– Erabat , bai –esan nuen nik.

– Ez al duzu uste, beraz –esan zuen–, gaiztakeria lehiaket a bat propos a t uko balitz, hor ere oso gutxi agertuko lirateke el a lehen e n g o a k?

– Arrazoizkoa da –esan nuen nik.

– Arrazoizkoa, bai –esan zuen–. Arrazoiket ak ez dira, ordea, alde horret a n gizakien antzeko ak –baina zu oraintxe aurrea n zindoaz e n ez , jarraitu egin dizut–, best e hartan baizik: norbait ek,

arrazoiket ei buruzko ezagu er a rik gabe, arrazoiket ar e n bat egia dela sinest e n duen e a n , eta ondore n , handik gutxira, gezurrezko a dela uste duen e a n , batzue t a n horrela izanik, baina best e e t a n , ordea, ez, eta atzera best el ako a dela eta best el ako a. Eta batez ere aldeko eta kontrako arrazoiket e t a n jardute n duten ek badakizu azken e a n jakintsu e n a k bihurtu direla uste izaten dutela eta beraiek bakarrik ulertu dutela gauze t ako edo arrazoiket e t ako ezer ez dela ez osasun t s u a ezta finkoa ere, baizik eta errealita t e guztiak, Euripon 20 bezala, gora eta beher a itzuliz ibiltzen direla, best erik gabe, eta ez direla inoiz inon gelditzen.

– Erabat egia diozu, bada –esan nuen nik.– Egoera tamalgarria litzateke , bada –esan zuen–, arrazoiket a bat egiazkoa, finkoa eta

ulertzeko moduko a izanda ere, ondore n , batzue t a n egiazkoak direla, best e e t a n , ordea, ezetz iruditzen zaizkion horietako zenbait arrazoiket a topatz e a g a t ik, batek ez balio ez bere buruari ezta bere gaitasu n ezari ere errua botako, baizik eta azkene a n , mindut a egote a g a t ik, pozik desbider a t uko balu errua bere burutik arrazoiket e t a r a , eta gainerako bizitza jada arrazoiket ak gorrot a tuz eta irainduz pasako balu, eta errealita t e e n egia eta jakintza gabe geldituko balitz.

– Tamalgarria , bene t a n , ala Zeus! –esan nuen nik.– Lehenik, beraz –esan zuen–, horren aurre a n neurriak har ditzagun, eta arrazoiket e t ako ezer

osasu n t s u ez izateko arriskua dagoe n ideiari ez diezaiogun gure ariman sartzen utzi, are gehiago , baliteke gu oraindik osasu n t s u ez egote a , eta gizonak bezala saiatu behar dugu osasun t s u egote n , zuk eta gainerakook, geroko bizitza osoag a t ik, eta ni heriotza beraga t ik, oraingo egoer a n , ni neu gai horren berare n ingurua n arriskua n bainago, jakintza maitale bezala jokatu beharre a n , guztiz hezi gabe ek bezala garaipen maitale modu a n jokatzeko. Izan ere, horiei, zerbaite t az eztab aid a tz e n duten e a n , ez zaie axola arrazoiket ar e n gaia nolakoa den, baizik eta prese n t e daud e n a k beraiek ezarritako iritzi berekoak izatea , hori bai desiratz en dutela. Eta, nire ustez, oraingoa n honet a n bakarrik bereiziko naiz horieng a n dik: ez bainaiz saiatuko prese n t e daud e n ei nik esa t e n ditudan a k egiazkoak irudi dakizkien, gehigarri bezala ez baldin bada behintza t , baizik eta neuri horrela dela ahalik eta gehien irudi dakidan. Zera pents a tz e n baitut , adiskide maitea –begira zer irabazirekin–, esat e n dituda n ak ausaz egiazkoak baldin badira, konbe n tzitut a egote a ederra dela. Hil denar e n tz a t ezer ez baldin bada go, ordea , heriotza aurreko denbor a horret a n behintz a t ez naiz ahue nk a arituz prese n t e daud e n e n tz a t horren desa t s e gin a izango, eta nire zentzuga b e k e ri a horrek ez du nirekin batera iraungo –txarra izango bailitzat ek e–, baizik eta gerox e a go desa g e r tuko da. Horrelax e prest a tu t a ekingo diot, bada , arrazoiket ari, Simmias eta Kebes. Zuek, berriz, niri kasu egiten badidazu e, Sokrat es e z gutxi ardura tuko zaret e eta, egiaz, berriz, askoz gehiago, eta egiazko zerbait esat e n dudala baderi tzozue , ados egon zaitezt e nirekin, baina ezetz baderi tzozue , aurre egin iezad az u e argudiak e t a ororekin, kontu handiz ibiliz, nik nire grinare n eraginez neure burua eta zuek engain a t u eta, erleak bezala ezten a barne a n utzita, alde egin ez dezad a n .

– Goazen , bada –esan zuen–. Lehenik, gogora iezazkidaz u e esat e n zenituzt en ak ez naizela gogora tz e n baldin badirudi. Izan ere, Simmias ek, uste duda n ez , zalantz a egiten du eta beldur da arima, gorputz a baino jainkozkoa go a eta ederra go a izanda ere, aurretik hilko ez ote den, harmonia itxurakoa denez. Kebes ek, aldiz, hori onartzen dit –hori iruditu zait–, alegia, arima gorputz a baino iraunkorrago a dela, baina hau iluna dela edozein e n tz a t : arima, gorputz asko eta askota n gast a t u ondore n , azken gorputz a utzitakoan, ez ote den ordua n bera ere hiltzen, eta heriotza horixe bera ez ote den, arimare n suntsipen a , gorputz ak ez baitio inoiz hiltzeari batere uzten. Hori ez bada best e zer da, bada , azter tu behar dugun a, Simmias eta Kebes?

Bi hauek ados egon ziren horiek horrela zirela.– Orduan, ez dituzue aurreko arrazoiket a guztiak onartz en , edo batzuk bai, eta best e ak ,

berriz, ez? –galdetu zuen.– Batzuk bai; best e ak, berriz, ez –esan zuten.– Zer diozue, bada –esan zuen hark–, arrazoiket a hari buruz, non ikasket a gogora p e n a dela

genioen , eta hori horrela izanik, gure arimak nahitaez existitu behar zuela best e nonbait , gorputz e a n lotu baino lehen?

– Ni behintz a t –esan zuen Kebes ek– orduan ere harrigarriro konbe ntzitu nindue n, eta orain berdin jarraitzen dut, best e ezein arrazoiket a t a n ez bezala.

– Eta ni neu ere –esan zuen Simmias ek– horrela nago bene t a n , eta harrituko nintzat ek e nik noizbait horri buruz best e iritzirik edukiko banu.

Sokrat es ek esan zuen ordua n:– Nahitaez aldatu beharko duzu, bada , iritzia, Tebasko arrotza, sines m e n hori mante n t z e n

baldin bada , alegia, harmonia zerbait konpos a t u a dela, eta arima gorputz eko elem e n t u tenkatu e n harmonia bat bezala konpos a tz e n dela. Ez baitzenuk e onartuko zuk zeuk ere harmonia jada konposa t u t a zegoela esa t e a , bera konpos a t u behar zuten elem e n t u a k existitu baino lehen. Edo onartuko al zenuke?

– Inola ere ez, Sokrat es –erantzun zuen.

– Kontura tz en al zara, orduan –esan zuen hark–, gizakiaren itxurara eta gorputz er a heldu baino lehen ere arima bazela, baina, oraindik existitzen ez ziren elem e n t u e t a t ik konpos a t u t a zegoela esa t e n duzun e a n , hori esa t e n duzula? Harmonia ez baita zuk aldera tz e n duzun hori bezalako a, baizik eta lehenik lira, hariak eta soinuak, oraindik harmonizatu gabe ak , sortzen dira, eta guztiet a t ik azken e a n harmonia osatze n da eta lehen e n g o suntsitu. Hortaz, zure baiezt ap e n hau nola egongo da, bada , best e harekin ados?

– Inola ere ez –esan zuen Simmias ek .

– Eta bene t a n –esan zuen hark– baiez ta p e n e n batekin ados egote a komeni bazaio, harmoniari buruzko baiezt ap e n a r e kin da, hain zuzen.

– Komeni zaio, bai –esan zuen Simmias ek.

– Bada zure baiezta p e n hori ez dago ados –esan zuen–. Begira ezazu, bada, bi baiezt ap e n haue t a t ik zein aukera tz e n duzun: ikasket a gogorap e n a dela edota arima harmonia dela?

– Lehene n g o a askoz lehen a go , Sokrat es –esan zuen–. Bestea frogaket a rik gabe burura tu baitzait egian tz ekot a s u n eta itxura komenigarri baten g a t ik, eta horrela iruditzen zaie gizaki gehien ei ere. Baina nik ondotxo dakit frogaket ak egiantz ekot a s u n e n bidez egiten dituzten ak hitzontzi iruzurtiak direla, eta bat beraiekin kontuz ibiltzen ez bada, oso erraz engain a tz e n dute, bai geom e t rian , eta baita gainer ako guztiet an ere. Gogorap e n a ri eta ikasket ari buruzko baiezt ap e n a , onartze a merezi duen hipotesi baten bidez dago esan d a . Esan baita, nolab ai t, gure arima, gorputz er a heldu baino lehen ere, horrelako a dela, «ben e t a n dena » izena duen esen tzia bezalako a. Eta nik hau, konbe ntziturik, behar hainbe s t e eta arrazoiz onartu dut. Beraz, logikoa denez , horrega t ik ezin diot ez neure buruari ez best e inori onartu arima harmonia dela esa t e a .

– Eta honet a n zer, Simmias? –esan zuen hark–. Zure ustez, harmo niari edo best e edozein konposak e t a ri ba al dagokio bera konpos a tz e n duten elem e n t u haiek baino desberdina go a izatea?

– Inola ere ez.

– Ezta, nire ustez, best e zerbait egin edo jasat e a ere, haiek egin edo jasat en dituzten e t a t ik kanpo?

Bere adost as u n a adierazi zuen.– Orduan, harmoniari ez dagokio bera konpos a tz e n duten horiek gidatz e a , jarraitze a baizik.Iritzi bereko a zen.– Orduan, harmonia ez da, ezta hurrik ema n ere, bere zatien aurkako zentzua n mugituko edo

ez du soinurik aterako edo best e ezert an aurre egingo ere.– Ezta gutxiago ere, benaz –esan zuen.– Eta zer? Harmonia ez al da izatez horrelakoa, harmonia bakoitza harmonizatu den

bezalako a?– Ez dut ulertzen –esan zuen.– Gehiago eta zabalago harmo niz atuko balitz, hori gerta daiteke el a onartzen baldin bada, ez

al litzateke harmo nia gehiago eta zabalago a izango, eta gutxiago eta motzago harmonizatuko balitz, gutxiago eta motzago a izango?

– Erabat , bai.– Arimari buruz ere hori gerta tz e n al da: arima bat best e a baino zabalago a eta gehiago , edo

motzago a eta gutxiago baldin bada , neurri txikiene a n bada ere, neurri horret a n dela horixe bera, arima, gehiago edo gutxiago?

– Inola ere ez –erantzun zuen.– Ea bada, ala Zeus! –jarraitu zuen–. Zentzut a s u n a eta bertut e a dauka n arima ona dela ere

esat e n al da, eta zentzug a b e k eri a eta gaiztakeria dauka n a , berriz, gaiztoa dela? Hauek egiaz esat e n al dira?

– Egiaz, bai.– Orduan, arima harmo nia dela uste duten horiet ako batek zer esan go du direla arimet a n

daud e n horiek: bertut e a eta gaiztakeria? Akaso berriro best e harmo nia eta harmonia eza bat direla? Eta, bata harmo niz atu t a dagoel a, ona, eta, harmo nia izanik, bere baitan best e harmonia bat daukala, eta best e a , berriz, harmonizatu gabe a dela eta ez daukal a bere baitan best e harmoniarik?

– Nik neuk ezin dut esan –esan zuen Simmias ek–. Baina argi dago horrelako zerbait esan go lukeela uste hori duen ak.

– Lehen adostu dugu, ordea –esan zuen–, arima bat ez dela best e arima bat baino gehiago edo gutxiago. Eta ados tu t ako horren ondorioa honako hau da: harmonia bat ez dela ezert an best e bat baino gehiago, zabalago a , gutxiago edo motzago a . Ez al da hala?

– Guztiz, bai.– Eta ezert an ez gehiago ez gutxiago ez den harmo nia ez dagoel a ez gehiago ez gutxiago

harmonizatu t a ; hala al da?– Hala da.– Eta ez gehiago ez gutxiago harmonizatu t a ez dagoe n a k eduki al dezake harmo niar e n parte

handiago a edo txikiagoa, edo bera?– Bera.– Eta arima bat, best e bat baino gehiago edo gutxiago ez denez, horixe bera baizik, arima,

ordua n ez al dago gehiago edo gutxiago harmo niz atu t a ere?– Hala da.– Eta egoer a horret a n egonik, ez luke harmo nia ezaren edo harmoniar e n parte handiago a

edukiko, ezta? – Ez, noski.– Eta egoer a horret a n egonik, berriz, akaso arima batek best e batek baino gaiztakeriare n edo

bertut e a r e n parte handiago a edukiko al luke, gaiztakeria harmonia eza baldin bada eta bertut e a harmonia?

– Ezta batere .– Are gehiago, Simmias, arrazoiket a zuzenar e n araber a , inongo arimak ez du gaiztakeriare n

parterik, harmonia baldin bada. Izan ere, harmoniak, noski, erab a t horixe bera denez, harmo nia, ez luke inoiz harmonia ezaren parterik edukiko.

– Ez, alafed e!– Ezta arimak ere gaiztakeriaren parterik, noski, erabat arima denez.– Nola, bada, esan d ak o a k esan d a?– Orduan, arrazoiket a horren ondorioz, gure tz a t bizidun guztien arimak neurri bere a n izango

dira onak, arimak izatez neurri bere a n baldin badira horixe bera, arimak. – Nik, behintza t , hala deritzot, Sokrat es – esan zuen.– Eta horrela ere ondo esan a dagoel a al deritzozu? –esan zuen hark–. Eta arrazoiket ak horiek

jasan ditzake el a , arima harmo nia deneko hipotesia zuzen a baldin bada?– Inola ere ez –erantzun zuen.– Eta zer? –jarraitu zuen hark–. Gizakiaren baitako gauz a guztiet a t ik arimak baino best e

zerbaitek agintzen duela esa t e n al duzu, batez ere zentzudu n a baldin bada?

– Nik ez, behintz a t .– Gorputzare n egoer ei amore ema n ez edo aurre eginez? Honako hauxe diot: sukarrez eta

egarriak egond a ere, aurkakora herres t a tz e n ditu, ez edat e r a , eta gose ak egond a ere ez jatera, eta best e mila adibide ere ikusten ditugu, arimak gorputz are n egoer ei aurre egiten dienak. Edo ez?

– Erabat .

– Dena den, aurreko e t a n ez al dugu ados tu arimak, harmonia baldin bada , behintz a t , ez lukeela inoiz abes tuko bera konpos a tz e n duten elem e n t u haiek tenkatu , laxatu, bibratu edo jasat en duten best e edozein egoer ar e n kontrako a, baizik eta haiei jarraituko liekeela eta inoiz ez lituzkeel a gidatuko?

– Adostu dugu, bai –esan zuen–; nola ez, bada?

– Zer, bada? Ez al zaigu orain guztiz kontrako a egiten agertz en , bera konpos a tz e n omen duten elem e n t u haiek guztiak gidatze n , eta ia guztiei aurre egiten bizitza osoan zehar eta jokamold e guztien jauna izaten, batzuei gogorra go eta minen bidez eutsiz, gimna si a eta medikuntz ar e n bidez, eta best e e i , berriz, leunago, batzuk meh a tx a t uz , best e batzuk, berriz, aholkatuz, desio, haserre eta beldurrekin hitz eginez bera haiekiko arrotza balitz bezala? Nolabait Homerok ere Odisea n egin zuen bezala, Ulisesez dioene a n :

Bularra kolpatuz, bihotzari errieta egin zion hitz hauez:

«Jasan ezazu, bada , bihotza; best e noizbait okerragorik ere jasan duzu eta». 21

Zure ustez, berak hauek hau pentsa t uz idatzi al zituen: arima harmonia dela eta gorputz are n egoer ek gidatu a izateko moduko a, eta ez berak horiek gidatu eta haien jaun izateko moduko a, harmonia baino zerbait askoz jainkozkoa go a denez bera?

– Hala iruditzen zait niri, Sokrat es , ala Zeus!

– Orduan, lagun bikaina, ez zaigu guri inola ere egoki iruditzen arima harmoniare n bat dela esa t e a ; ez baikeun d ek e ados ez Homero poet a jainkozkoar ekin ezta geure buruarekin ere.

– Hala da –esan zuen.

– Aurrera, bada –esan zuen Sokrat es ek–. Tebasko Harmoniare n a k , antza denez, nolabai t aldekoak gerta tu zaizkigu. Zer, ordea , Kadmore n ak 22 , Kebes? –esan zuen–. Nola geure g a n a t uk o dugu eta zein arrazoiket ar ekin?

– Zuk aurkituko duzula uste dut nik –esan zuen Kebesek–. Harmoniaren aurkako arrazoiketa hori modu harrigarrian esan duzu, behintzat,

guztiz ustekabea n. Izan ere, Simmiasek zalantzan zegoela esatean, erabat harritzen ninduen ni, norbaitek bere arrazoiketa zerbaitetarako erabili ahal izango ote zukeen. Ondorioz, segituan erabat bitxia iruditu zait zure arrazoiketaren lehenengo erasoari ez eustea berak. Ez nintzateke harrituko, bada, Kadmoren arrazoiketari ere gauza bera gertatuko balitzaio.– Gizon ona! –esan zuen Sokrate s ek–. Ez ezazu handikeriarik esan, ez dezala gero begizko batek sortuko den arrazoiket a itzularazi. Baina horret az jainkoa ardura dadila; guk, modu homerikoan hurbilera joanez, proba egin dezagu n zerbait ote diozun. Bila zabiltzan ar e n funtsa hau da: gure arima suntsiezina eta hilezkorra dela frogatz eko eskatz e n duzu, hiltzera doan gizon filosofo batek, fidatut a eta, best e bizimodu bate a n bizi ondoren hilko balitz baino askoz hobeto egongo dela han pents a t uz , konfiantza zentzuga b e eta inozoa edukiko ez balu bezala. Baina arima zerbait sendo eta jainkoen antzekoa dela eta gu gizaki bihurtu baino lehen ere bazela erakus t e az , zera diozu, ezerk ez duela eragoz t e n horiek guztiek hilezkortas u n a ez adieraz t e a , baizik eta arima iraunkorra dela, eta askoz lehen a g o ere denbor a luzez bazela, eta gauz a asko jakin eta egiten zituela. Baina ez zen horrega t ik ezert an hilezkorrago a; aitzitik, gizakiaren gorputz er a heltze bera suntsipen a r e n hasiera zen beraren tz a t , gaixot asu n bat bezala. Eta horrela, neket a n bizi du bizitza hori, eta hiltzean , heriotza deiturikoan suntsi tzen da. Eta, zuk diozunez , ez da ezert an bereizten gorputz bater a behin edo askotan heltzen den, guret ako bakoitzak duen beldurrari dagokion ez behintza t . Beldur izatea baitagokio hilezkorra den ez dakien ari, eta baita horren arrazoia eman ez dezake e n a ri ere, zentzug a b e a ez bada behintz a t . Horrelakox e ak dira, nik uste, Kebes, zuk esa t e n dituzun ak. Eta nahita hartzen ditut behin eta berriro, ezerk ihes egin ez diezagu n , eta, nahi baduz u, zerbait gehitu edo ken dezazun.Eta Kebesek esan zuen:– Orain nik ez dut, bada , ezer kendu edo gehitzeko beharrik; horiek dira, bai, esat e n ditudan a k.Orduan Sokrat es ek , denbor a luzez isilik egon eta zerbait bere artea n aztertu ondore n , esan zuen:– Ez zabiltza ezer eskas a r e n bila, Kebes; orokorrea n sakon aztertu behar baita sortze ar e n eta suntsi tze ar e n kausa . Beraz, nik horien inguruko nire esperien tziak azalduko dizkizut, nahi baduz u; ondore n , nik esat e n dituda n e t a t ik zerbait baliagarri iruditzen bazaizu, erabil ezazu zuk esa t e n dituzun ak konbe n tzigarri bihurtzeko.– Horixe nahi dut, bada –esan zuen Kebesek.– Entzun iezadaz u , bada, hitzaldia egingo dut eta. Izan ere, Kebes, nik, gazte t a n , zein harrigarriro desiratz en nuen orain «natura ri buruzko ikerket a » deitzen dioten jakintza hori! Bikaina iruditzen baitzitzaidan gauz a bakoitzaren kausa jakitea, bakoitza zergatik sortzen den eta zergatik suntsi tzen den eta zergatik existitzen den. Eta buruari askota n emat e n nizkion bueltak, lehenik gora eta beher a hauek bezalako ak aztertuz: «Akaso beroa eta hotza ustelta s u n e n batera heltzen direne a n , zenbai tzu ek dioten ez , ordua n eratze n al dira animaliak 23 ? Eta, odolaren bidez pents a tz e n al dugu, edo airear e n edo suaren bidez? Edo horietako ezeren bidez ez, eta garun a da entzun, ikusi eta usaitze ar e n zentzum e n a k hornitzen dituen a , eta horieta t ik sortzen dira oroimen a eta iritzia, eta, hauek asent a t z e n direne a n , horren araber a oroimen e t ik eta iritzitik sortzen al da jakintza? Eta, gainera , horien suntsipen a k aztertuz eta zeru eta lurraren inguruko gerta er ak ere bai, azken e a n azterket a horret ar ako best e inor baino ezgaiago nintzela iruditu zitzaidan . Eta, horren nahikoa froga eman go dizut: aurretik ziur nekizkien horietan ere, neure eta best e e n ustear e n araber a behintza t , ordua n, azterket a horrek ikaragarri itsutu nindu e n eta, nire ustez aurretik banekizkien ak ere ahantzi egin zitzaizkidan, best e gai askoren artea n , gizakia zergatik hazten den, adibidez. Hori aurretik edonore n tz a t nabar m e n a zela uste nuen, jan eta edat e a g a t ik hazten dela, alegia. Izan ere, jakieta tik haragi en gaine a n haragi ak sortzen direne a n , eta hezurren gaine a n hezurrak, eta horrela, arrazoi berare n araber a , gainerako e n gaine a n ere bakoitzare n berezkoak sortzen direne a n , orduan, bolum e n txikia zena handia bihurtzen da gero, eta horrela bihurtzen da gizon txikia handi. Hala uste nuen ordua n. Ez al zaizu iruditzen egoki uste nuela?– Niri bai behintz a t –erantzun zuen Kebes ek.

– Azter itzazu hauek ere. Izan ere, nire ustea zuzen a zela pents a tz e n nuen, gizon handi bat txiki baten ondoa n jarrita, buru batez altuago agertz e n zene a n , eta zaldi bat ere best e zaldi bat baino altuago. Eta horiek baino are nabar m e n a g o a k : ham ar zortzi baino gehiago iruditzen zitzaidan , honi bi gehitzen zaizkiolako, eta bi ukondokoa ukondo bateko a baino luzeago a , erdiaga tik gainditzen diolako.– Eta orain zer uste duzu, bada , horiei buruz? –galdetu zuen Kebes ek.– Ez dut uste, ala Zeus! ezta hurrik ema n ere! horiet ako ezeren kausa dakidanik, hau ere ez baitut onartze n: batari bat gehitzen zaione a n , berari gehitu zaion bata bi bihurtu ote den, edo gehitu dena eta berari gehitu zaiona elkarrekiko gehiket a g a t ik bi bihurtu ote diren. Izan ere, harritzen naiz, elkarren g a n dik bereizita zeude n e a n , orduan bakoitza bat bazen eta ez bi; elkarreng a n a hurbildu zirene a n , berriz, bai; hori izango zen beraiek bi bihurtze ar e n kausa , elkarren ondoan jarri izanare n ondorio den elkarket a . Eta bat zatitzen baldin bada ere ezin dut neure burua konbe n tzitu hori dela bi bihurtze a r e n kausa , zatiketa . Orduan, bi bihurtze a r e n kausare n kontrakoa baita. Izan ere, ordua n elkarren ondora bildu eta elkarri gehitu zirelako gerta tu zen; orain, berriz, elkarren g a n dik banan d u eta bereizten direlako. Eta jada ezin dut neure burua konben tzitu bat zergatik sortzen den badakidala, ezta, hitz batez esat eko, best e ezer zergatik sortu, suntsi tu edo existitzen den ere, metodo ar e n mota horren arab er a , baina nik best e mota bat oratzen dut ausaz , aurreko a ez baitut bater e gustuko.

Behin, ordea , bere esan e t a n Anaxagora s e n a zen liburu bate tik irakurtzen ari zen bati entzun nion, eta adime n a gauza guztiak orden a tz e n zituen a eta guztien kausa zela zioen. Kausa horrek poza ema n zidan, eta iruditu zitzaidan ondo zegoela, nolab ai t, adime n a guztien kausa izatea , eta pents a t u nuen, hori horrela bazen , adime n orden a tz aileak gauza guztiak orden a t u eta bakoitza ongien egongo litzateke e n modu a n jarriko lukeela. Beraz, norbaitek gauza bakoitzari buruzko kausa aurkitu nahiko balu, nola sortu, hil edo existitzen den, hau aurkitu beharko luke hari buruz: nola den haren tz a t onen a izatea edo best e edozer jasan edo egitea . Eta arrazoiket a horren ondorioz, gizakiari ez zaio komeni, ez harex eri buruz ez gainerako ei buruz ere, best e ezer aztertze a , bikainen a eta onen a zer den baino. Nahitaezko a baita horixe bera jakitea eta baita okerrago a ere; horiei buruzko jakintza bera baita. Horiek pozik hausn ar t uz , nire gogoar e n araber ako errealita t e e i buruzko kausare n irakasle a aurkitu nuela pents a t u nuen, Anaxagor a s , eta lehenik Lurra laua edo biribila den ulertaraziko zidala, eta hori ulertarazi ondoren , kausa eta beharra guztiz azalduko zizkidala pents a t u nuen, hobe a dena esan ez eta hobe dela Lurra horrelakoa izatea . Eta erdian zegoel a esat e n bazue n, bera erdian egote a hobe zela azalduko zidake e n; eta horiek frogatz e n bazizkidan, prest egongo nintzat ek e e n jada best e kausa motarik ez desiratz eko. Eta era bere a n nengo e n prest horrelax e Eguzkiaren berri izateko ere, eta Ilargiaren a eta gainerako astroe n a , elkarrekiko abiadura ri, itzuliei eta gainer ako gerta e r e i buruz, nola den hobe bakoitzak horiek egitea edo jasat en dituen ak jasat e a . Ez bainuke e n inoiz pents a t uko, berak, horiek guztiak adime n ak orden a t u t a daud el a esan ondore n, horientz a t best e kausarik propos a t uko zukee nik, baizik eta horiek daud e n bezala egote a dela onen a. Beraz, horiet ako bakoitzari eta guztiei bater a beren kausa emat e a n , uste nuen bakoitzaren tz ako onen a eta guztien tz ako on komun a eraba t azalduko zituela. Eta ez nituzke e n nire itxarop e n a k askoren truke ere salduko; aitzitik, izugarri saiatuz, liburua hartu eta ahalik eta azkarren irakurtzen hasi nintzen, onen a eta txarren a ahalik eta azkarren jakin nitzan.

Baina itxaropen zoragarritik azkar aldendu nintzen, adiskide, irakurketan aurrera joan ahala ikusten dudanea n gizonak ez duela adimena ezertan erabiltzen, ezta gauzak ordenatzean batere erantzukizunik egozten ere, baizik eta aireei, eterei eta urei egozten ziela, eta beste bitxikeria askori ere bai. Eta iruditu zitzaidan honako hau bezalakoxea gertatu zitzaiola: norbaitek, Sokratesek egiten dituen guztiak adimenaz egiten dituela esan ondoren, egiten ditudan guztien kausak esaten saiatzerakoan, esango balu honexegatik nagoela orain hemen eserita, nire gorputza hezur eta zurdez osatuta

dagoelako, eta nire hezurrak gogorrak direla eta artikulazioak dituztela elkarrengandik bereizteko, eta zurdak, berriz, tenkatu eta laxatzeko modukoak direla, hezurrak haragiekin eta eusten dien azalarekin batera bilduz. Horrela, hezurrak beren artikulazioetan kulunkatzean, zurdek, laxatu eta tenkatuz, ni gorputzadarrak tolesteko gai egiten nautela, eta kausa horregatik nagoela hemen eserita hankak tolestuta. Eta zuekin hizketan aritzeaz ere horrelako beste kausak esango balitu ere, ahots, aire eta entzumen ei eta horrelako beste mila gauzei erantzukizuna egotziz, benetako kausak esateaz arduratu gabe, alegia, atenastarrei ni kondenatzea hobeto iruditu zaienez, horregatik niri ere hobeto iruditu zaidala hemen eserita egotea, eta bidezkoago, hemen geldituz, agintzen duten zigorra jasatea. Izan ere, ala txakurra!, zurda eta hezur horiek, nik uste dudanez, aspaldi egongo ziratekeen Megara edo Beozia inguruan, onenaren usteak eramand a, nik uste izango ez banu bidezkoago eta ederragoa dela, ihes egin eta alde egitearen ordez, hiriak ezartzen duen zigorra jasatea. Baina horrelakoei kausak deitzea bitxiegia da. Norbaitek esango balu horiek eduki gabe, hezurrak, zurdak eta dauzkadan gainerako guztiak, ezingo nituzkeela nire erabakiak hartu, egia esango luke. Baina horiengatik egiten ditudala egiten ditudanak esatea, eta adimenaz egin gainera, baina ez onenaren aukeragatik, orduan arrazoiketa horren zabarkeria ugaria eta handia izango litzateke. Izan ere, ezingo luke bereiztu bata dela benetako kausa, eta bestea, berriz, kausak kausa izateko beharko lukeen hura. Eta gehienek honi deitzen diotela kausa iruditzen zait niri, ilunpean itsumustuka bezala, berea ez den izena erabiliz. Horregatik, batek, zurrunbiloa lurraren inguruan jarriz, zeruaren bidez mantentzen du lurra bere tokian, eta beste batek airea jartzen dio oinarri gisa, azpil zabal bati bezala. Baina, gauza horiek ahalik eta hobekien jarrita egoteko ahalmen a, orain ere jarrita egotea eragin duena, hori ez dute bilatzen eta ez dute uste jainkozko indar bat daukanik ere, baizik eta noizbait hori baino Atlante indartsuagoa, hilezkorragoa eta gauza guztiak batera hobeto sostengatuko dituena aurkituko dutela pentsatzen dute, eta ez dute uste benetan gauza onak eta beharrezkoak direla gauzak elkarrekin lotu eta sostengatzen dituztenak. Eta ni, horrelako kausa nolakoa ote den jakiteagatik, erabat gustura bihurtuko nintzatekeen edozeinen ikasle. Baina, hori galdu nuenez eta ez nik neuk aurkitzeko ezta beste norbaitengandik ikasteko ere gai izan ez nintzenez, nahi al duzu, Kebes, nik azaltzea kausaren bilaketan egin dudan bigarren itsasketa?

– Izugarri nahi dut, bai –erantzun zuen. – Horren ondoren , bada –esan zuen hark–, gauz ak aztertze az etsi ondoren , eguzki eklipse

bati begira egon eta aztertze n duten ei gerta tz e n zaien horixe niri ere ez gerta tz eko neurriak hartu behar nituela pents a t u nuen; batzuei begiak honda tz e n baitzaizkie, ureta n edo horrelako zerbaite t a n ez badut e irudia behatz e n . Horrelako zerbait hausn ar t u nuen nik, eta beldurtu nintzen, gauz ei begiez begiratuz eta zentzu m e n e t a k o bakoitzaz haute m a t e n saiatuz, ez ote nintzen ariman eraba t itsutuko. Ondorioz, kontzeptu e t a n babe s tu t a , gauze n egia berau e t a n behat u behar nuela iruditu zitzaidan. Agian hau ez da inola ere nik aldera tz e n duda n a bezalako a; ez baitut erab a t onartze n gauz ak kontzeptu e t a n behatz e n dituen ak irudiet an gehiago behatz e n dituenik ekintzet a n beha tz e n dituen ak baino. Halere, bada , horrela ekin nion, eta kasu bakoitze a n , indart su e n a deritzoda n kontzeptu a oinarri hartut a , horrekin bat datoze n ak egiazkoak balira bezala ezartzen ditut, bai kausen ingurua n eta baita best e gauz a guztien ingurua n ere, eta bat ez datoz en ak, berriz, ez egiazkoak bezala. Baina argiago esan nahi dizut diodan a; nire ustez, orain ez duzu ulertzen eta.

– Ez, ala Zeus! –esan zuen Kebes ek–, ez guztiz.– Baina zentzu honet a n diot –esan zuen hark–, ezer berririk ez, best e e t a n ere beti, eta

arestiko arrazoiket a n ere bater e esat e a ri utzi ez diodan a. Saiatuko naiz, bada , jardun duda n kausa mota zuri azaltzen , eta atzera askota n errepikatu t ako haiet ara itzuliko naiz eta haieta t ik hasiko, oinarritzat hartuz, zerbait berez ederra dena badel a, eta ona, handia eta gainerako guztiak; hori onartze n badidaz u, eta horiek badirela nirekin ados bazau d e , horiet a tik abiatu t a arima hilezkorra izatear e n kausa aurkitu eta erakutsiko dizudala espero dut.

– Baina bene t a n –esan zuen Kebes ek–, onartzen dizudalakoa n , burutu arte jarraitu best erik ez daukazu .

– Azter ezazu, bada , haien ondorioet a tik nire iritzi bereko a ote zaren. Izan ere, nire ustez, berez ederra denaz gain best e ezer ederra baldin bada, ederra den haren parte duelako da ederra, ez best e ezerga tik; eta guztiak horrela direla diot. Horrelako kausarekin ados zaude?

– Ados nago –erantzun zuen.– Orduan –esan zuen hark–, jada ez ditut beste kausa jakintsuak ulertzen eta ezin ditut ezagutu.

Eta norbaitek zerbait ederra izateko zergatia esaten badit, edo kolore nabaria duelako, edo forma, edo horietako beste edozergatik, gainerako azalpenak pikutara bidaliko ditut –beste guztiekin aztoratu egiten bainaiz– eta hauxe edukiko dut nire artean bakuna, sinplea eta agian inozoa: ez duela hura beste ezerk eder egiten berez ederra den hartan bertan egoteak edo harekiko harreman ak edo edonondik edo edonola etorri izanak baizik; izan ere, hori ez dut oraindik sendo berresten; bai, ordea, gauza eder guztiak ederraren bidez bihurtzen direla eder. Hori iruditzen zait erantzuteko ziurrena, bai niretzat eta baita beste batentzat ere, eta horri eutsiz gero uste dut ez naizela inoiz eroriko; aitzitik, uste dut ziurra dela, bai niretzat eta baita beste edozeinentzat ere, gauza ederrak ederraren bidez bihurtzen direla eder erantzutea. Edo ez al zaizu zuri ere iruditzen?

– Bai, iruditzen zait.– Eta, ordua n, handitas u n a r e n bidez dira gauza handiak handi eta gauz a txikiak txiki, eta

txikitasun a r e n bidez txikiago ak txikiago?– Bai.– Orduan, norbaitek esango balu bata burua g a t ik dela best e a baino handiago a , eta txikiago a

horrex e g a t ik dela txikiago a, hori ere ez zenuke onartuko; aitzitik, protes t a irmoa egingo zenuke, zuk hau best erik ez duzula esat e n , alegia, best e bat baino handiago a den guztia handitasu n a r e n bidez dela handiago a , ez best e ezeren bidez, eta horrega tik dela handiago a , handit asu n a g a t ik, eta txikiagoa dena , berriz, txikitasun ar e n bidez dela txikiago a, ez best e ezeren bidez, eta horrega tik dela txikiagoa, txikitasun a g a t ik. Nire ustez, honako objekzio hau aurka agertuko ote zitzaizun beldurrez, alegia, norbait buruag a t ik dela handiago a edo txikiago a baldin badiozu, hast eko, gauz a beraga t ik direla handiago a handiago eta txikiagoa txikiago, eta ondoren , txikia den burua g a t ik dela handiago a handiago, eta hori itxuraga b e a dela, zerbait txikiaren g a t ik norbait handia izatea. Edo ez al zinateke horien beldur izango?

Eta Kebes ek, barrez, eran tzun zuen:

– Ni behintz a t bai.– Ez al zinat ek e honako hau esat eko beldur izango: ham ar bigatik dela zortzi baino gehiago

eta kausa horrega t ik gainditzen duela, kopuruar e n bidez eta kopurua g a t ik dela esan beharre a n? Eta bi ukondokoa erdiaga tik dela ukondo bakarreko a baino handiago a , eta ez tamain a g a t ik? Beldur bera baita.

– Erabat –esan zuen.– Eta zer? Ez al zenituzke neurriak hartuko, batari bat gehitu ondoren bi bihurtze ar e n kausa

gehiket a dela ez esa t eko, edo zatitu ondoren zatiket a dela kausa? Ozen oihukatuko zenuke ez duzula horietako bakoitza gerta tz eko best e modurik ezagu tz e n , bakoitzak parte duen berezko esen tzian parte hartuz baino, eta aurreko horiet an ez daukaz ula bi bihurtze a r e n best e kausarik, dualtas u n a r e n parte izatea baino, eta bi izango direnek horren parte izan behar dutela, eta bat izango denak batas u n a r e n parte; eta zatiketa eta gehiket a horiek, eta horrelako gainer ako fintasun a k, pikutara bidaliko zenituzke, zu baino jakintsu a go ei utziz horiei erantzut e a . Zuk, berriz, esat e n den modu a n, zeure itzalaren eta ezjakintas u n a r e n beldurrez, zure printzipioaren ziurtasu n hari eutsiz, horrela erantzun go zenuke. Baina norbait ek printzipio berari eutsiko balio, pikutara bidaliko zenuke eta ez zenioke erantzun go, printzipio harta tik atera t ako ondorioak zuretz a t elkarrekin ados daud e n ala ez aztertu arte. Eta printzipioaren berare n arrazoia ema n beharko zenuke e n e a n , berdin ema n go zenuke, printzipio goren e t a t ik onen a irudituko litzaizuke e n best e bat oinarritza t hartuz, nahikoa den zerbaitera heldu arte. Baina ez zenuke nahask e t a rik egingo, eztab aid a tz aile ek bezala, hasierari buruz eta, aldi berea n , berta tik atera tz e n direnei buruz hitz eginez, benet a n errealit at e e t a ko bat aurkitu nahi baduzu behintza t . Haiek ez baitauka t e horri

buruzko ez hitzaldirik ezta ardurarik ere, gai baitira, jakinduriare n eraginez gauz a guztiak naha si t a ere, halere aldi bere a n beraiek beren gustu a egin ahal izateko. Zuk, ordea , filosofoet ako a baldin bazara hain zuzen, nik diodan modu a n egingo zenuke el a uste dut.

– Egia handiak esat e n dituzu –esan zuten Simmias ek eta Kebes ek bater a .Ekekrates: Zein logikoa den, Fedon, ala Zeus! Izan ere, hark, nire ustez, harrigarriro argi esan

baitzituen horiek adimen gutxiko batentzat ere. Fedon: Erabat , bai, Ekekrat es , eta bertan zeude n guztiek ere hala uste izan zuten. Ekekrat es : Izan ere, guk ere hala uste dugu, bertan egon gabe, orain entzut e n dugunok.

Baina zer esan zuten ondoren?

Fedon: Uste duda n ez , harekin kontu horiet an ados egon ondore n , eta formet ako bakoitza zerbait dela eta horiet an parte hartuz best e ek horien izena dauka t el a ados tu ondoren , galdetu zuen:

– Horiek horrela esat e n badituzu, orduan, Simmias Sokrat es baino handiago a eta Fedon baino txikiagoa dela diozune a n , berriz, ez al diozu biak Simmias e n barne a n daud el a, handit asu n a eta txikitasun a?

– Nik bai.

– Baina, hain zuzen ere –esan zuen hark–, ados zaude Simmias ek Sokrat es gainditze a ez dela bene t a n hitzez esa t e n den bezala, ezta? Izan ere, Simmias ek ez du berez, Simmias delako, hura gainditzen , halabe h a rr ez daukan handitas u n a g a t ik baizik; eta ez du Sokrat es gainditzen Sokrat es Sokrat es delako, Sokrat es ek haren handitasu n a r ekiko txikitasun a daukalako baizik.

– Egia.

– Eta Fedonek ere ez du Simmias gainditzen Fedon Fedon delako, Fedonek handitas u n a daukalako baizik, Simmias e n txikitasun a r e kiko.

– Hori da.

– Orduan, horrela dauka Simmias ek txikia eta handia izatear e n izena, bion erdian egond a, batar e n handitas u n a ri bere txikitasun a eskainiz bera gaindi dezan , eta best e a ri, aldiz, haren txikitasun a gainditzen duen handit asu n a aurkeztuz . Eta irribarre batez, jarraitu zuen: Badirudi kontra tu bate a n bezala hitz egiten dudala, baina diodan bezala da, nolab ai t.

Ados egon zen.

– Zu nire iritzi bereko a izatea nahi dudalako diot, bada. Izan ere, nire ustez, handitas u n a k ez bakarrik ez du inoiz aldi bere a n handia eta txikia izan nahi, baizik eta guga n dagoe n handit asu n a k ere ez du txikitasun a onartz en eta ez du gainditua izan nahi, biotako bat baizik: ihes egin eta tokia uzten du, aurkakoa, txikia, hurrera tz e n zaione a n , edo hil egiten da, hura jada ondoa n duelako. Baina tokian tinko jarraitu eta txikitasun a jasat en baldin badu, lehen zena baino best erik ez du izan nahiko. Ni bezala, txikitasun a jasan eta tokian jarraitu eta naizen bera oraindik izanda, ni neu txikia naiz; hura, ordea , handia izanda, ez da ausar tz en txikia izatera. Era horret a n ere, guga n dagoe n txikiak ez du inoiz handia bihurtu nahiko ezta izan nahiko ere, ezta aurkakoe t ako best e ezerk ere. Lehen zena den bitart e a n , ez du nahiko, aldi berea n , aurkako a bihurtu eta izan; aitzitik, hori gerta tz e n zaione a n , alde egin edo hil egiten da.

– Erabat horrela iruditzen zait niri ere –esan zuen Kebesek.Eta, hori entzund a , bertan zeude n e t a ko batek esan zuen (zein zen ez dut garbi gogora tz e n):– Jainkoen izenea n! Ez al dugu aurreko arrazoiket e t a n oraintxe esan d ako e n kontrako a

adostu, txikiagotik sortzen dela handiago a eta handiagotik txikiago a, eta hori dela, best erik gabe, kontrakoe n sorrera, hots, kontrakoe t a tik? Orain, berriz hori ez litzateke el a inoiz gerta tuko esat e n dela iruditzen zait.

Eta Sokratesek, harengan a burua itzuli eta entzun ondoren, esan zuen:– Gizonek bezala gogora tu diguzu hori, baina ez zara orain esan d ako a r e n eta orduan

esan d ako a r e n arteko aldeaz kontura tu. Izan ere, ordua n kontrako gauz atik kontrako gauza sortzen

dela genioen; orain, ordea , kontrako a bera ez litzateke el a inoiz bere buruare n kontrako bihurtuko, ez gugan dagoe n a ezta natura n dago e n a ere. Orduan, laguna, kontrako ek dauzkat e n gauzei buruz ari ginen hizketa n, haien izenaz deituz berau ei; orain, ordea, haiei beraiei buruz ari gara, gauze n barne a n egote a g a t ik baitauk a t e beren izena izenda tz e n diren gauz ek. Eta hauex ek ez luketela inoiz elkarren g a n diko sorrerarik onartuko esat e n genu e n.

Eta, aldi bere a n Kebesi begira tuz, galdetu zuen:– Akaso zu ere aztoratu al zaitu honek esan d ak o e t ak o zerbaitek, Kebes? – Ez, bada –esan zuen Kebesek–, ez nago horrela. Halere, ez dut inola esat e n gauz a askok

aztora tz e n ez naute nik.– Hau ados tu dugu, bada, best erik gabe –esan zuen hark–: kontrakoa ez dela inoiz bere

kontrakoa izango.– Guztiz –esan zuen.– Begira ezazu honako honet a n ere nirekin ados ote zaude n. Zerbaiti deitzen al diozu bero

eta zerbaiti hotz? – Nik bai.– Elurra eta sua deitzen diezun berber ei?– Nik ez, ala Zeus!– Edo, beroa sua ez baino best e zerbait da, eta hotza elurra ez baino best e zerbait?– Bai.– Halere, nire ustez, hau pents a tz e n duzu: elurra, bera den bitarte a n eta beroa hartu

ondore n , ez dela jada inoiz lehen zen bera izango, elurra, eta, aldi berea n , beroa, baizik eta beroa hurrera tz e a n , edo tokia utzi edo suntsi tu egingo da.

– Erabat , bai.

– Eta sua ere, hotza bereg a n a hurrera tz e a n , edo alde egin edo suntsitu egingo da; ez da, ordea, hotza hartu ondoren , jada inoiz ausar tuko lehen zen bera izatera, sua, eta, aldi berea n , hotza.

– Egia diozu –esan zuen.

– Badaiteke , bada , horrelako e t ako batzue t a n formak berak bakarrik ez aldarrikatz e a berare n tz a t bere izena betiko, baizik eta hura ez den baina beti bere itxura daukan best e zerbait ek ere bai, existitzen den bitarte a n . Baina agian honako kasu honet a n oraindik argiago egongo da diodan a. Izan ere, bakoitiak beti jaso behar du orain diogun izen hori; ala ez?

– Bai, noski.

– Hauxe galdetz e n dut, bada: akaso errealita t e e t a t ik horri bakarrik, edo best e bati ere bai, bakoitia den gauz a bera ez izan arren, bere berezko izenarekin bater a, hori ere deitu behar al zaio beti, berez den modukoa izatea g a t ik inoiz ez duelako bakarrik uzten bakoitia? Hiruari eta best e askori gerta tz e n zaien bezalako zerbait dela diot. Azter ezazu, bada, hiruare n ingurua n . Ez al zaizu iruditzen bere izenaz deitu behar zaiola beti eta bakoitiaren izenaz ere bai, hirua den gauz a bera ez izan arren? Baina, halere, hirua, bost a eta zenbaki erdiak horrelakoak dira izatez: bakoitia den gauz a bera ez izan arren, berau e t ak o bakoitza beti bakoitia izateko moduko a da. Eta, best ald e , bia, laua eta zenbakien best e ilara osoa, bere aldetik, bikoitia den gauz a bera ez izan arren, halere berau e t a ko bakoitza bikoitia da beti. Ados zaude ala ez?

– Nola ez, bada? –esan zuen.

– Ongi beha ezazu, bada , erakutsi nahi dizuda n a . Honako hau da: nabaria denez, ez dute kontrako haiek bakarrik elkar ez onartz en . Aitzitik, elkarren kontrako ak izan gabe ere, beti kontrakoak dauzkat e n guztiek, dirudien ez , horiek ere ez dute onartz en beren barne a n dago e n a r e n kontrako ideia hura, baizik eta hau hurrera tz e n zaiene a n , edo desa g e r tu edo tokia uzten dute. Edo ez al dugu esango hiruak, oraindik hirua izaten jarraitu eta bikoitia izatea pairatu baino lehen, hil edo best e edozer jasango duela?

– Erabat , bai –esan zuen Kebes ek.

– Eta, dena den –esan zuen hark–, bia ez da hiruare n kontrakoa ere.

– Ez horixe.

– Orduan, kontrako formek ez dute elkarren g a n a hurrera tz e a jasat en , eta best e zenbaitzuek ere ez dute kontrako e n hurrera tz e a jasat e n .

– Guztiz egiazkoak esa t e n dituzu –esan zuen.

– Nahi al duzu, bada –esan zuen hark–, ahal badugu behintza t , guk horiek nolakoak diren definitzea?

– Bai, noski.

– Honako hauek al dira akaso, Kebes, zerbait harrap a t z e n duten e a n , beren ideia edukitzera bakarrik ez, baizik eta, beti zerbait en kontrakoa den baten a edukitzera ere behar tz e n duten ak?

– Nola diozu?

– Arestian genioen bezala. Badakizu, noski, hiruare n ideiak harrap a t z e n dituen gauz ek nahitaez izan behar dutela ez bakarrik hiru, bakoitiak ere bai.

– Erabat , bai.

– Horrelakoari, esat e n dugun ez , ez litzaioke inoiz bera sortzen duen forma haren kontrako ideia helduko.

– Ez, noski.

– Eta bakoitiaren ideiak sortu al zuen?

– Bai.

– Eta horren kontrakoa bikoitiaren ideia al da?

– Bai.

– Orduan, hiruari ez zaio inoiz bikoitiaren ideia helduko.

– Ez horixe.

– Hiruak ez du bikoitiaren parterik, beraz.

– Ez du parterik, ez.

– Orduan, hirua ez- bikoitia da.

– Bai.

– Beraz, definitzeko esa t e n nuen a hori da, nolako gauz ek, zerbait en kontrako ak ez izan arren, halere ez duten hori onartz en , kontrakoa –orain hiruak bezala, bikoitiaren kontrakoa ez izan arren, ez du hura bater e onartze n, haren kontrako a beti baitara m a berak, eta biak ere bakoitiaren kontrakoa dara m a , eta suak hotzaren a eta best e adibide askok ere bai–. Baina begira ezazu horrela definitzen ote duzun: kontrakoak ez duela kontrako a onartz en , eta ezta, zerbaiti datorkione a n , horren kontrako zerbait dara m a n a k ere, alegia, zerbait dara m a n a k ez duela inoiz berak dara m a n horren kontrakorik onartz en . Gogora ezazu berriro, ez baita txarra askota n entzut e a . Bostak ez du bikoitiaren ideia onartze n, ezta ham arr ak, haren bikoitzak, bakoitiaren a ere. Bikoitza bera ere best e baten kontrakoa da, baina, halere, ez du bakoitia onartuko. Hiru eta erdiak eta horrelako gainerako frakzioek ere ez dute osoare n ideia onartze n, ezta erdiak, heren ak eta horrelako guztiek ere, jarraitzen badidazu eta nire iritzi bereko a bazara behintza t .

– Guztiz naiz zure iritzi berekoa –esan zuen–, eta jarraitzen dizut.– Esaidazu berriro hasiera tik. Baina ez iezadaz u galdetz e n duda n gauz a bera erantzun , ni

imita nazazu baizik. Eta hau diot, lehen esan duda n erantzun ziur hartaz gain, best e ziurtasu n bat ikusten dudalako orain esan d ako e t a t ik. Izan ere, galdetuko bazenit gorputz e a n zer sortu behar den bero egoteko, ez nizuke erantzun ziur eta ezjakin hura eman go, alegia berota s u n a , finago bat baizik, orain esan d ako e t a t ik: sua. Eta galdetz e n baduzu gorputz e a n zer sortu behar den gaixo

egoteko, ez dizut gaixotas u n a esan go, sukarra baizik. Ezta zenbakian zer sortu behar den bakoitia izateko galdetz e n baduz u ere, ez dut bakoititasu n a esan go, batasu n a baizik, eta gainerako ak ere horrela. Begira ezazu, bada, jada nahikoa ulertzen duzun esan nahi duda n a .

– Nahikoa, bai –esan zuen.– Erantzun ezazu, bada –galdetu zuen hark–. Zer sortu behar da gorputz e a n biziduna

izateko?– Arima –erantzun zuen.– Hori horrela al da beti?– Nola ez, bada? –esan zuen hark.– Orduan, arimak harrap a t z e n duen horret ar a , beti bizia eram a n e z etortzen al da?– Hala etortzen da, bai –esan zuen.– Biziaren kontrako zerbait ba al da ala ez?– Bada, bai –esan zuen.– Zer?– Heriotza.– Orduan, aurreko e t a t ik ados tu den bezala, arimak ez du berak dara m a n a r e n kontrakoa inoiz

onartuko, ezta? – Inola ere ez, gainera –erantzun zuen Kebes ek.

– Orduan zer? Bikoitiaren ideia onartz en ez duen ari zer deitzen genion arestian?

– Ez-bikoitia –erantzun zuen.

– Eta bidezkoa onartze n ez duen ari, eta heziket a onartzen ez duen ari?

– Bidegab e a eta hezigab e a .

– Ea, bada; heriotza onartzen ez duen ari zer deitzen diogu?

– Hilezkorra –esan zuen.

– Eta arimak ez du heriotza onartz en , ezta?

– Ez.

– Orduan, arima hilezkorra da.

– Hilezkorra.

– Ea, bada –esan zuen–. Hori frogatu t a dago el a esango al dugu? Edo zer deritzozu?

– Eta nahikoa gainera , Sokrat es .

– Zer, bada , Kebes? –galdetu zuen hark–. Bakoitiak nahita ez suntsiezina izan beharko balu, hirua suntsiezina ez baino best e zerbait izango al litzateke?

– Nola, bada?

– Eta ez- beroak ere nahita ez suntsiezina izan beharko balu, norbait ek beroa elurrari hurbilduko balio, ez al luke elurrak salbu eta urtu gabe alde egingo? Orduan ez bailitzat ek e suntsi tuko, ezta, bere tokian tinko jarraituz, berot as u n a onartuko ere.

– Egia diozu –esan zuen.

– Eta era berea n , nik uste, ez- hotza suntsiezina balitz, suari zerbait hotza hurbilduko litzaioke e n bakoitzea n , ez litzateke inoiz itzaliko eta suntsi tuko, baizik eta salbu alde egingo luke.

– Nahitaez –esan zuen.

– Eta ez al da hilezkorrari buruz ere horrela hitz egin behar? –esan zuen–. Hilezkorra suntsiezina ere baldin bada, arimak ezin du hil heriotza datorkione a n . Esand ako e n ondorioz ez baitu heriotza onartuko ezta hilik egongo ere, hirua bikoitia izango ez den bezala, genioen modu a n , ezta, bere aldetik, bakoitia ere, ez eta sua hotza, eta suan dagoe n berota s u n a ere. «Baina zerk eragoz t e n du –esango luke batek– bakoitia, bikoitia hurbiltzean , bikoitia ez bihurtze a , adostu den bezala, baina hiltzean, bakoitiaren ordez, bikoitia bihurtze a? ». Hori dioenari ezingo genioke ez dela hiltzen erantzun, bakoitia ez baita suntsiezina . Izan ere, hori ados tu t a edukiko

bage n u, erraz erantzun go genioke, bikoitia etortze a n , bakoitiak eta hiruak alde egiten dutela. Eta suari, beroari eta gainerako ei buruz ere horrela erantzun go genioke. Edo ez?

– Bai, noski.

– Ondorioz, orain hilezkorrari buruz ere, suntsiezina dela ere adostu badugu, arima, hilezkorra izateaz gain, suntsiezina ere izango litzateke . Bestela, best e arrazoiket a bat beharko litzateke .

– Ez da behar –esan zuen– horret ar ako behintza t ; izan ere, nekez ez luke best e zerbaitek suntsipen a onartuko, hilezkorrak, betiereko a izanda, onartz en baldin badu.

– Nire ustez –esan zuen Sokrat es ek–, guztiak egongo lirateke ados Jainkoa behintz a t , eta biziaren ideia bera, eta best e zerbait hilezkorra baldin bada, ez direla inoiz hiltzen.

– Gizaki guztiak bai, ziur –esan zuen–, eta are gehiago, nik uste dudan e z , jainkoak.

– Hilezkorra suntsiezina ere baden e z , arima, berez hilezkorra izanik, suntsiezinaz gain zer best erik izango al litzateke?

– Guztiz nahitaezko a da.

– Orduan, gizakiari heriotza datorkione a n , dirudien ez , bere hilkorra hiltzen da, eta hilezkorrak, salbu eta suntsitu gabe , alde egiten du, heriotzari tokia utzita.

– Argi dago.

– Orduan, Kebes, arima best e ezer baino gehiago da hilezkorra eta suntsiezina , eta gure arimak egiat an izango dira Hades e n e a n .

– Nik neuk ez daukat , bada , Sokrat es , horietaz apart e best e zer esanik ezta zertan arrazoiket ez ez fidatu ere. Baina Simmias honek edo best e norbaitek esa t eko best e zerbait baldin bada uk a , ondo egingo lukete ez isiltzea. Ez baitakit, horrelakoei buruz zerbait esan edo entzun nahi duen batek, oraingo aukerar ako ez bada best e zein aukera t a r ako atzera tuko lukeen.

– Benet a n , bada –esan zuen Simmias ek–, nik ere ez dauka t zertan ez fidatu esat e n direnet az . Halere, arrazoiket e n gaien handitas u n a g a t ik, eta giza ahultasu n a erdeina tuz , behar tu t a nago esan d ako e n ingurua n mesfidantz a edukitzera nire baitan.

– Ez hori bakarrik, Simmias –esan zuen Sokrat es ek–, horiek ongi esa t e n dituzu, eta lehen e n g o hipotesi ak ere, zuentz a t fidagarriak badira ere, halere argiago aztertu behar dira. Eta nahikoa aztertze n badituzue , gizakiak gehien ahal duen neurrian jarraituko duzue arrazoiket a , nik uste duda n ez . Eta horixe bera argi gerta tz e n baldin bada, ez zaret e harat a go ezeren bila arituko.

– Egia diozu –esan zuen.

– Baina, gizonak –esan zuen–, bidezkoa da honako hau ere pents a tz e a : arima hilezkorra baldin bada , ez dela bizitzea deitzen diogun denbora horret a n zehar bakarrik zaindu behar, denbor a osoan zehar baizik, eta orain arriskuak bai ema n go lukeela izugarria, norbait ez balitz berat az ardura tuko. Izan ere, heriotza guztitik askatz e a balitz, zori handia litzateke hiltzen diren gaiztoentz a t , aldi berea n gorputz e tik eta, arimar ekin batera , beren gaiztakeria tik ere askatz e a . Orain, ordea, hilezkorra dela ageri denez , ez dauka gaitzet a t ik best e ihesbiderik ezta salba m e nik ere ahalik eta onen eta zentzud u n e n bihurtze a baino. Arima, harako bidaiare n hasiera tik berta t ik, hildakoari gehien lagundu edo kalte egiten omen dioten heziket a eta bere bizimodu a best erik ezer ez daukala baitoa Hades e n e r a . Eta horrela omen da: bakoitzari bizitzan zehar tokatu zaion jeinua hildakoa toki batera eram a t e n saiatze n da; bertan bildutakoek, epaituak izan ondore n , Hades e n e r a joan behar dute, hem e n dik doaz en a k hara eram a t ek o agindu zaion gidari harekin. Eta jaso behar duten a han jaso ondore n, eta egon behar duten denbor a egon ondoren , best e gidari batek atzera hona ekartzen ditu denbor aldi asko eta luzeen ondoren . Beraz, bidea ez da Eskiloren Telefok dioen bezalakoa; hark Hades e n e r a bide sinple batek dara m al a baitio; niri, ordea, ez zait iruditzen ez sinplea ezta bakarra denik ere, best el a ez legoke- eta gidarien beharrik; ez bailitzat ek e inor inora desbider a t uko bide bakarra izanik. Orain, ordea, badirudi bideb a n a t z e eta bidegurutz e

asko dauzkala; hem e n g o opari eta errituak seinale tz a t hartuz ondoriozta tz e n dut. Horrela, arima neurritsu eta zentzudu n ak jarraitu egiten dio eta ez da egoer ar e n aurre a n ezjakina. Gorputza desiratz en zuen a, ordea, aurrekoa n esan duda n bezala, denbora luzez harekin eta toki ikusgaiarekin aztora tu t a egon eta gero, era askotan kontra egin eta asko sufritu ondore n , berare n tz a t agindut ako jeinuak indarrez eta nekez eram a n a doa. Eta best e ak daud e n toki berera heldut a , arima araztu gabe ari eta hilketa bidega b e a k egin edo horrelako best e batzue n ahaide ak direnak eta arima ahaide e n egintzak direnak burutut ako ari , hain zuzen ere, horri orok ihes egin eta alde egiten dio, eta ez du ez bere bidaide ezta bere gidari ere izan nahi, eta arima hori alderrai ibiltzen da, irtenbiderik gabe erab a t , zenbait denboraldi pasa tu arte, eta horien ondoren , beharrak berari dagokion bizitokira eram a t e n du. Bizitza araz eta neurriz pasa tu duen arima, berriz, bai bidaide ak bai jainko gidariak lortuta, bakoitza dagokion tokian bizi da. Eta lurrean badira toki harrigarri asko, eta lurra ez da berari buruz hitz egin ohi duten ek uste duten bezalako a ezta tamain ako a ere, ni norbait ek konbetzitu naue n bezala.

Simmias ek esan zuen orduan:

– Zein zentzut a n diozu hori, Sokrat es? Izan ere, nik neuk ere gauz a asko entzun ditut lurrari buruz; ez, ordea , zu konbe n tzitzen zaituen hori. Beraz, gustura entzungo nuke.

– Ez dut uste, bada , Simmias, hori zer den azaltzeko Glaukoren artea 24 behar denik. Egia dela azaltzea , ordea , zailegia iruditzen zait Glaukoren arteaz ere, alde bate tik, ez bainintza t ek e agian gai izango, eta best e t ik, jakingo banu ere, ez dut uste , Simmias, nire bizitza nahikoa izango litzateke e nik gaiaren zabalerar ako. Halere, ezerk ez dit eragozt e n lurraren itxura, nire uste osoz, nolakoa den eta bere tokiak zein diren esa t e a .

– Hori nahikoa da, bada –esan zuen Simmias ek .

– Ni konbe n tzitu t a nago, bada –jarraitu zuen hark–, lehenik, zeruare n erdian baldin bada go biribila izanik, ez erortzeko ez daukala ez aireare n ez best e horrelako ezein indarrar e n beharrik, baizik eta nahikoa dela hari eust eko zeruar e n berare n homog e n e o t a s u n a bere buruarekiko alde guztiet a n eta lurraren berare n oreka. Izan ere, zerbait orekatu a zerbait homog e n e o r e n erdian jarrita, ezingo litzateke inora gehiago edo gutxiago inklinatu, baizik eta berdin egonez , inklinatu gabe mante n d u ko litzateke. Lehenik, bada –esan zuen hark–, horret az nago konbe ntzitut a.

– Eta zuzen gainer a –esan zuen Simmias ek.

– Gainera, izugarri handia dela, eta gu, Fasidetik Heraklese n zutab e e t a r a ino 25 gaud e n ok, zati txiki bate a n bizi garela, padura baten inguruko inurri edo igelak bezala itsasoar e n ingurua n biziz, eta best e toki askota n ere best e gizakiak antzeko best e tokietan bizi direla. Izan ere, lurraren ingurua n toki guztiet an sakonu n e asko daud e eta mota askotako ak forman eta tamaina n , eta bertar a ura, lainoa eta airea bildu dira. Lurra bera aratz dago astroak daud e n eta horrelakoei buruz hitz egin ohi duten gehien ek eter deitzen dioten zeru aratz e a n . Horren jalkina dira horiek eta beti lurraren sakonu n e e t a r a biltzen dira. Gu, beraz, ez gara kontura tz e n bere sakonun e e t a n bizi garela, eta goian, lurraren gaine a n , bizi garela uste dugu, itsaso ar e n hondoar e n erdian bizi den norbait ek itsaso ar e n gaine a n bizi dela uste izango balu bezala, eta Eguzkia eta gainerako astroak uraren zehar ikustea n , itsaso a zerua dela pents a t uko balu bezala, eta mantso t a s u n eta ahultas u n a g a t ik itsaso ar e n goren er a inoiz helduko ez balitz bezala eta, burua uret a t ik atera eta itasotik hem e n g o lekura begira kanpoa n mant e n d uz , beren lekua baino zein aratz ago eta ederra go a den ikusiko ez balu bezala, eta ikusi duen best e inori ere entzun ez balio bezala. Guri ere horixe bera gerta tz e n zaigu; Lurraren sakonun e bate a n bizi arren, gaine a n bizi garela uste baitugu, eta aireari zerua deitzen diogu, zerua balitz bezala eta astroak horret a n zehar ibiliko balira bezala. Eta hau ere gauz a bera da: ahultas u n eta mantso t a s u n a g a t ik ezin dugu airerar e n azken er aino zeharka tu . Izan ere, norbait airear e n goren er a ino heldu edo hegoak hartu t a hega n igoko balitz eta burua atera t a goitik ikusiko balu, hem e n arrainek burua itsaso tik atera t a hem e n g o gauz ak ikusten dituzten bezala, horrela ikusiko lituzke batek hango gauzak ere, eta bere izaera

begira tz e a jasat eko gai izango balitz, ezagut uko luke hura dela benet ako zerua, benet ako argia eta benet ako lurra. Izan ere, lur hau eta harriak eta hem e n g o leku guztia honda t u t a eta janda baitaud e , itsaso a n daud e n a k kresalak janda bezala. Eta itsasoa n ez da aipatz e a merezi duen ezer sortzen eta ezer ez da perfektua , esan bate a n , baizik eta zuloak, hond arr a, ikaragarrizko lokatz pila eta lokaztiak daud e, lurra dagoe n tokian ere, eta gure inguruko edert as u n e n aldea n ezin dira inola ere baliotsutz a t jo. Haiek, beren aldetik, gure inguruko e n aldea n , oraindik askoz gehiago gaindituko lituzket e . Kontaer a bat esa t e a egokia bada , merezi du entzut e ak , Simmias, lurraren gaine a n eta zeruare n azpian daud e n a k berez nolakoak diren.

– Baina bene t a n , Sokrat es –esan zuen Simmias ek–, guk gustura entzun go genuke kontae r a hori.

– Esaten da, bada , adiskide –esan zuen–, lehenik Lurra bera horrela ikusten dela, batek goitik begira tz e n baldin badu, ham a bi larrutako pilotak bezala, nabarra , koloree t a n zatituta, hem e n g o koloreak ere, pintore ek erabiltzen dituzten ak, horien laginak bezala direla. Han, lur osoa dago horrelakoez egina, eta horiek baino oraindik distiratsu a g o eta aratza go e z ere bai. Toki bate a n purpura kolorekoa baita eta harrigarrizko edert as u n e k o a ; best e bate a n urrea bezalako a, best e bate a n dena zuria, igeltsua edo elurra baino zuriago a; eta era berdine a n dago gainerako koloreez osatua , eta guk ikusi ditugun ak baino oraindik gehiagoz eta ederra go e z . Izan ere, bere sakonun e horiek beraiek, urez eta airez bete t a daud e n e k, kolore mota bat emat e n dute, gainerako koloree n nabar t a s u n a r e n erdian distiratz en duen a , eta horrela lurraren itxura nabarra jarraitua agertz e n da bat bakarra bezala. Eta lur hori horrelako a denez, bertan sortzen direnak ere horren proportzioan sortzen dira: zuhaitzak, loreak eta fruituak. Eta mendiak, beren aldetik, eta harriak ere horrelax e dira proportzio bere a n leuntas u n e a n , garde n t a s u n e a n eta koloree t a n ederra go a k. Eta horien zatiak dira hem e n g o harribitxi preziatu horiek ere, kornalinak, jaspe ak , esm er ald ak eta horrelako guztiak. Han, ordea , ez dago horrelakoa ez den ezer, eta horiek baino are ederra go a k ere bai. Horren zergatia da harri haiek han aratzak direla, eta ez daud el a usteldut a edo kresalak janda edo honda tu t a hem e n go a k bezala, hona isurtzen diren elem e n t u e n eraginez , harriei, lurrari eta gainerako animalia eta landare ei desitxurak e t ak eta gaixotasu n a k eragiten dizkieten ak , best ald e . Baina lur hura horiekin guztiekin dago apaindut a eta gainer a urre, zilar eta horrelako gainerako ekin ere bai. Berez baitira horiek ikusgarriak, kopuruz asko eta handiak lurraren alde guztiet a n; ondorioz, lurra bera ikustea zorineko ikusleen tz ako ikuskizuna da. Eta bertan best e izaki asko daud e eta baita gizakiak ere; batzuk lurraren barne ald e a n bizi dira, eta best e batzuk, berriz, airear e n ertzea n , gu itsaser tz e a n bizi garen bezala, eta best e batzuk airea ingurua n darabilt en irletan, kontinen t e t ik hurre daud el a. Hitz bate a n esand a , gure beharre t a r ako guretz a t ura eta itsaso a direna, hori airea da han, eta gure tz a t airea dena , haien tz a t eterra da. Haien urtaroe n konbinazioa, berriz, haiek gaixotasu nik ez eduki eta hem e n g o a k baino askoz denbor a gehiago bizitzeko modukoa da, eta ikusm e n, entzu m e n , adimen eta horrelako guztiet a n gugan dik, airea uretik eta eterra airetik araz tas u n e a n bereizten diren alde berarekin bereizten dira. Eta jainkoen baso sakra tu ak eta tenpluak ere bada uzka t e , noski; bertan jainkoak bene t a n bizi dira, eta jainkoen mezu ak, iragarp e n a k, agerp e n a k eta horrelako harre m a n a k dituzte beraiekin. Eta Eguzkia, Ilargia eta astroak, berriz, berez diren bezalako ak ikusten dituzte, eta gainerako zoriont asu n a horiekin bater a dator.

Horrela da, bada, berez lur osoa eta bere inguruko ak. Eta Lurraren barne ald e a n leku asko daud e bere sakonun e e n arab er a biribil osoan zehar, batzuk sakona go ak eta gu bizi garen honet a n baino irekiagoak, eta best e batzuk, sakona go ak izanda ere, irekidura gure lekukoa baino txikiago a daukat e n a k; badira hem e n g o a baino sakon er a gutxiago daukat e n a k eta zabalago ak direnak ere. Horiek guztiak lur azpitik zuloen bidez daud e elkarrekin lotuta toki askotan , zulo estua go eta zabalago e n bidez, eta isurbide ak dauzkat e ; haue t a tik ur asko ibiltzen da bate tik best er a , kratere t a r a bezala. Ibai agortezinen kopuru izugarria ere bada bil lur azpian, bai ur berokoak eta baita ur hotzeko ak ere. Su asko eta suzko ibai handiak ere bai, eta baita lokatz likidozko ibai handiak ere, bai lokatz garbiagoko ak bai lokaztua go a k, Sizilian laba korronte a r e n aurre a n isurtzen diren lokatz ibaiak eta laba korronte a bera bezalakoak. Eta ibai horiez bete tz e n da leku bakoitza, une bakoitzea n bakoitzari egokitzen zaion isurket ar e n araber a . Horiek guztiak gora eta beher a mugitzen dira, lur barne a n dagoe n zabu bat bezala. Zabu hori natura egoer a honen g a t ik da: lurraren leizeet ako batek, handien a izateaz gain, lur osoa zeharka tz e n du alderik alde, Homerok esan zuen a, hain zuzen, esat e n duen e a n :

«oso urruti, lur azpian leize sakon e n a dago e n tokian» 26

hark best e pasart e e t a n ere, eta poet e e t a ko best e askok ere, Tartaro deitu dioten a . Izan ere, leize horret ar a biltzen dira ibai guztiak eta atzera horret a t ik atera. Eta horietako bakoitza igarotz en duen lurra bezalako a bihurtzen da. Likido horrek hondorik eta oinarririk ez edukitzea da ur korronte guztiak hortik kanpora eta barrura isurtzear e n zergatia . Ondorioz, zabuka eta uhinet a n ibiltzen da gora eta beher a , eta bere inguruko aireak eta haizeak gauza bera egiten dute. Jarraitu egiten baitiote, bai lurraren best e aldera oldartzen dene a n , baita alde honet a r a ere, eta harna s a hartzen duten e n haizeak isuriz harnas a eteng a b e hartu eta bota tz e n duen bezala, horrela ere, han haizeak, likidoarekin bater a zabuka, haizet e izugarri eta ikaragarriak eragiten ditu sartu eta atera tz e a n . Ondorioz, ura beheko a deitzen diogun tokira erretiratz en dene a n , hango lekuet ar a joaten dira ur korronte ak lurrean zehar eta bete egiten dituzte urezt a tz e n duten ek bezala. Handik alde egin eta hona oldartzen direne a n , berriz, atzera hem e n g o a k bete tz e n dituzte eta bete t ako ak ubide e t a n eta lurrean zehar joaten dira eta bakoitza bidea eginda daukan tokira heldut a, itsasoak, lakuak, ibaiak eta iturriak sortzen ditu. Eta hem e n dik atzera lurrean sartuz, batzuek toki gehiago eta luzeago a k kurritut a, best e batzuek gutxiago eta laburrago ak, atzera Tartaron isurtzen dira, batzuk urezt a tu ziren baino askoz beher a go , eta best e ak pixka bat gutxiago. Baina guztiak sartzen dira kanpora isuri ziren tokia baino behera go , batzuk irten ziren tokiaren best e aldea n , eta best e batzuk alde bere a n . Badira, ostera , biribila osorik ingura tz e n duten ak, behin edo askotan suge ak bezala lurraren ingurua n biribilkatu t a , eta ahalik eta behere n jaitsi ondoren , berriro isurtzen dira. Bi norabide e t a n jaitsi daiteke zentroraino, baina ez hara t a go . Bi norabide e t a ko zatia aldap a gora baita bi ur korronte e n tz a t .

Badira best e ur korronte asko, handi eta mota askotarikoak, baina asko horieta n lau korronte bereizten dira: handien a eta biribilaren ingurua n kanpotik gehien doan a Ozeano deiturikoa da; honen aurrez aurre eta aurkako norabide a n doan a, berriz, Akeronte , toki mortuak igarotze az gain, lur azpitik ibiliz Akerusiad e lakuraino heltzen dena –hildako ugariren arimak bertar a heldu eta ezarritako denboraldiak egon ondoren , batzuk luzeago ak, best e batzuk laburra go ak, atzera bizidun e n sorrere t ar a bidaliak izaten dira handik–. Hirugarren ibaia horien erdian atera tz e n da, eta irteera tik hurre su handi batek erret ako toki zabal bate a n erortzen da, eta gure itsasoa baino laku handiago a eratz en du, ur eta lokatzez irakiten dago e n a . Hortik zirkuluan jarraitzen du arre eta lokaztua, eta, lurraren ingurua n biribilka ibiliz, best e tokien artea n Akerusiad e lakuare n azken muturre t ar a heltzen da, bere urarekin naha si gabe. Eta lur azpian askota n biribilkatu ondore n, Tartaron beher a g o dago e n aldera isurtzen da. Hori da Piriflegeton t e deitzen dioten a: bere laba korronte ek pusket ak ere jaurtitzen dituzte, egokitzen diren lurraren tokian. Horren aurrez aurre laugarre n a isurtzen da lehenik toki ikaragarri eta basa ti bate a n , dioten ez; toki osoak urdin iluna

bezalako kolorea dauka eta Estigio deitzen diote, eta isurtzea n , ibaiak eratze n duen lakuari Estigia deitzen diote. Hor isuri eta botere izugarriak hartu ondore n, lurrean sartu eta biribilkatuz, Piriflegeton t e r e n kontrako norabide a n joaten da, eta Akerusiad e lakuan berarekin egiten du topo aurrez aurre. Eta bere ura ez da best e ezein urekin naha s t e n , baizik eta hori ere, zirkuluan ingura tu ondore n , Tartaron isurtzen da Piriflegetont e r e n best e aldea n; honen izena Kozito da, poet ek dioten ez .

Horiek berez horrela izanik, hildakoak bakoitza norber ar e n jeinuak eram a t e n duen tokira heltzen direne a n , lehenik epaituak izaten dira, bai modu eder eta santu a n bizitakoak eta baita horrela ez bizitakoak ere. Eta tarteko modu a n bizi izan direla erabakitz en direnak, Akeronter a bidali eta, beraien tz ako ontzieta n igota, horieta n heltzen dira lakura eta han bizi dira, eta, norbait ek bidega b e k eri arik egin badu, zigorrak betez bidega b e k eri e t a t ik absolbitzen dute horren burua araztuz, eta hildakoek ekintza onen sariak jasotzen dituzte, bakoitzaren merituar e n araber a . Akatsen handit asu n a g a t ik erre m e dio gabeko ak direla erab akitzen direnak, ordea, tenplu arpilaket a asko eta handiak, edo hilketa bidega b e eta legez kontrako asko, edo horrelakoak diren best e guztiak egindako ak, horiek dagokien patuak Tartarora jaurtitzen ditu, eta berta tik inoiz ez dira irtetzen . Akats send a g a rri ak baina handiak egin dituztela erabakitzen direnak, berriz, adibidez , haserre a r e n eraginez aitaren edo amare n aurkako indarkeriare n bat egindako ak eta gero bizitza osoan zehar damutu rik bizi izan direnak, edo antzeko best e modu bate a n gizahiltzaile bihurtu direnak, horiek nahita ez Tartarora erori behar dute, baina erori ondore n han urteb e t e egond a, olatuak kanpora bota tz e n ditu, gizahiltzaileak Kozitora, eta aitaren edo amar e n hiltzaileak Piriflegeton t e r a . Eta, ur korronte ak eram a n d a , Akerusiad e lakura heltzen direne a n , han oihu egin eta deitu egiten diete , batzuek hil dituzten ei , best e ek oker egin dieten ei , eta deitu ondoren , erregu tu egiten diete , eta lakura irteten utzi eta onar ditzatel a eskatz e n diete, eta konben tzitzen baldin badituzt e, irtetzen dira eta gaitzak bukatz en zaizkie; ez badituz t e konbe n tzitzen , ordea , berriro Tartarora eram a n a k dira eta handik atzera ibaiet ar a , eta bidega b e k e ri a egin zieten ak konbe ntzitu arte eteng a b e jasat en dute hori. Zigor hori epaileek 27 agindu baitziete n horiei. Baina alde handiz modu santu a n bizi izan direla erab aki direnak, horiek dira, alde bate tik, lurreko toki haue t a t ik askatu ak direnak eta kartzele t a t ik bezala libratuak, eta, best e t ik, gora, bizileku aratz er a heldu eta lurraren gaine a n bizi direnak. Horiexen artea n , filosofiaren bidez nahikoa araztuak eraba t gorputzik gabe bizi dira ondore n go denbora n guztian, eta horiek baino are bizileku ederra go e t a r a heltzen dira, deskribatz e n ere errazak ez direne t a r a ; eta oraingoa n nahikoa denbor a ere ez daukagu gainer a. Beraz, azaldu ditugun horienga tik, Simmias, edozer egin behar da bizitzan bertu t e eta adime n ar e n parte edukitzeko. Ederra baita saria, eta itxarope n a handia.

Horiek nik azaldu dudan bezala direla sendo berres t e a ez dagokio adime n a duen gizonari. Baina gure arimen eta beren bizilekuen ingurukoak horiek edo antzeko ak direla, arima hilezkorra dela argi agertz en denez , nire ustez, hori horrela dela sinetsiz arriskatz e a komeni da eta merezi du –arrisku ederra baita–, eta norberak bere burua horrelako e t a n xarmat u bezala egin behar du; horrega tik, bada , nabil ni ere aspaldi kontae r a luzatzen. Horienga t ik, beraz, izan behar du konfiantz a bere arimar e n ingurua n bizitzan zehar gorputz are n inguruko gainerako atse gin ak eta apaindur ak pikutara bidali dituen gizonak, arrotzak direlakoan, eta kontrako a gehiago eragiten dutela pentsa t uz , eta, ostera , ikaste ar e n inguruko atsegine t a n saiatu denak eta arima apaindur a arrotzarekin ez, berea r ekin baizik apaindu duen ak, zentzut as u n a , justizia, ausardi a, askat a s u n a eta egiarekin, alegia, eta horrela dago Hades e n e r ak o bidaiaren zain, patuak deitzen dione a n joateko prest . Zuek ere, Simmias, Kebes eta best eok, geroago, bakoitza mem e n t o r e n bate a n joango zaret e. Niri, berriz, jada orain deitzen dit patu ak, esan go luke trage dia bateko gizon batek, eta ia bainura joateko garaia da niretza t . Hobe baiteritzot jada bainatu t a pozoina hartze ari eta emaku m e e i gorpua garbitzeko nekerik ez emat e a ri .

Hark horiek esan ondore n , Kritonek esan zuen:

– Ederki, bada, Sokrate s . Guk zure atse gin handien er ako egingo genuke e n zer agintzen diguzu hauei edo niri zure ume ei edo best e zerbaiti buruz?

– Beti esa t e n ditudan a k, Kriton –esan zuen–, ezer berririk ez. Zeuek zeuen buruaz ardura tuz egiten dituzue n ak nire, nire inguruko eta zeuen atsegine r ako egingo dituzue, orain ados ez bazau d e t e ere. Zeuen buruaz axolaga b e jokatzen baduzu e , ordea, eta, ez baduz u e orain eta aurreko denbor a n esan d ako ei oinatz ei bezala jarraituz bizi nahi, orain prome s a sendo asko egingo bazeni tuz t e ere, ez duzue ezer irabaziko.

– Horiek horrela egiten benet a n saiatuko gara –esan zuen–. Baina, nola lurpera tu behar zaitugu?

– Nahi duzue n modu a n, beti ere harrap a tz e n banauz u e eta ez badizue t ihes egiten.

Orduan, aldi bere a n leun barre egin eta guri begira tuz, esan zuen:

– Gizonak, ez dut Kriton konbe n tzitzen ni naizela Sokrate s hori, oraintxe hizketa n eta esan d ako bakoitza antolatz e n ari dena; aitzitik, gerox e a g o gorpu ikusiko duen hura naizela uste du, eta nola lurpera tu behar naue n galdetz e n du. Ni aspaldi arrazoi asko ari naiz emat e n , pozoina edat e n duda n e a n jada ez naizela zuen ondoa n egongo esan ez , baizik eta alde eginda , zorionekoe n zorionet a r a joango naizela. Horiek guztiak, haren ustez, alferrik ari naiz esat e n , zuek eta, aldi bere a n , ni neu kontsolatu nahirik. Beraz, nire aldeko berm e a ema n ezazu e Kritonen aurrea n –esan zuen–, baina horrek epaileen aurre a n ema n zuen berm e ar e n kontrako a. Izan ere, horrek gelditu egingo nintzela berm at u zuen. Zuek, aldiz, berm a ezazu e ez naizela geldituko hil ondore n , baizik eta alde eginda joango naizela, Kritonek erraza go jasan dezan , eta nire gorputz a erre edo lurpera tz e n ikusten duen e a n haserre t u ez dadin, ni izugarrikeriak jasat en ari naizelakoa n, eta hiletan Sokrat es erakutsi, eram a n edo lurpera tz e n ari dela esan ez dezan . Izan ere, ondo jakin ezazu, Kriton bikaina –esan zuen hark–, ederki ez hitz egitea ez dela horren berare n aurkako akats a bakarrik, arimei ere kalte egiten diela. Hortaz, konfiantza izan behar duzu eta nire gorputz a lurpera tz e n duzula esan, eta lurpera tu ere gustukoe n duzun modu a n lurpera tu eta ohituren araber a ohikoen a dela deritzozun modu a n.

Horiek esan ondoren , jaiki eta gela batera bainatz er a joan zen, eta Kritonek jarraitu zion. Guri, ordea, itxarot eko agindu zigun. Itxaron genu e n , beraz, esan d ako ei buruz elkarrekin hitz eginez eta berriro aztertuz, eta orduan ere gerta tu zitzaigun zoritxar hain handiari buruz aritu ginen, best erik gabe ondore n go bizitza aita galdut ako umezurtz ek bezala pasa beharko genu ela pents a t uz . Bainatu, ume ak bere ondora eram a n –bi ume txiki baitzeuzkan eta bat hazia– eta familiako emaku m e a k heldu ondore n , hauekin Kritonen aurre a n hitz egin eta nahi zuena agindu eta gero, emaku m e e i eta ume ei alde egiteko agindu zien, eta bera gureg a n a etorri zen. Eguzkiaren sarrera hurre zegoe n jada. Denbora luzea pasa t u baitzue n barrua n . Bainatu t a etorri eta gero, eseri zen eta ez genu e n asko hitz egin horren ondoren , eta Hamaiken zerbitzaria etorri eta bere ondoan zutik geldituz, esan zion:

– Sokrat es , ez dizut zuri best e e i aurpe gira tz e n diedan a aurpe gira tuko, nirekin haserre tu eta madarikatu egiten bainau t e , arkonte ek behar tu t a , pozoina edat eko agindu a emat e n dieda n e a n . Baina nik zu best el a ere ezagut u zaitut denbor a honet a n , inoiz hona heldu den gizonik jatorren a , gozoen a eta bikainen a zarela, eta ondotxo dakit orain ere ez zaudela nirekin haserre , haiekin baizik, erantzule ak ezagutz e n baitituzu. Orain, bada, zer adieraz t er a etorri naizen badakizun ez , agur, eta saia zaitez nahitaezko a ahalik eta arinen jasat en .

Eta horrekin bater a negarrez hasita, buelta eman eta alde egin zuen.

Orduan Sokrat es ek , haren g a n a begiratu a altxatu t a , esan zuen:

– Agur zuri ere, eta egin dezagu n hori!

Eta ondoren esan zigun:

– Zein adeitsu a gizona! Denbora honet a n guztian bisitan etortzen zitzaidan , noizbehinka nirekin hitz egiten zuen eta oso gizon ona zen, eta orain nirega tik zein noble negar egiten duen!

Baina aurrera , bada , Kriton, obeditu diezaiogun, eta ekar dezala norbaitek pozoina, xehatu t a baldin bada go behintz a t ; eta best ela , xeha dezala gizonak.

Eta Kritonek esan zuen orduan:– Baina, nik uste, Sokrat es , Eguzkia oraindik mendien gaine a n dago eta ez da oraindik sartu.

Eta gainera , nik badakit batzuek agindu a jaso baino askoz beran d u a g o ere edan dutela, oso ederki jan eta edan ondoren , eta zenbai tzu ek desira tz e n zituzten ekin harre m a n a k izan eta gero. Ez izan presarik, bada; bada oraindik denbor a eta.

Eta Sokrate s ek esan zuen orduan:– Naturala da, Kriton, zuk esa t e n dituzun haiek gauza horiek egitea, horiek eginez probetx u a

atera tz e n dutela uste dute eta; eta natural a da nik gauz a horiek ez egitea ere. Izan ere, geroxe a g o edan ez ez dut uste neure buruar e n t z a t barregarri gelditzea baino best e probetx urik aterako dudanik, bizitzari itsatsi t a eta ekono miz atuz , jada ezer gelditzen ez dene a n . Beraz, ea, bada –esan zuen–, kasu egizu eta ez egin best erik.

Orduan Kritonek, entzun ondoren , buruar ekin keinu bat egin zion hurbil zegoen zerbitzariari. Eta zerbitzaria irten eta denbor a luzea pasa tu eta gero, pozoina ema n behar ziona ekarriz etorri zen, kopa bate a n xehatu t a zekarrela. Eta Sokrat es ek , gizona ikusitakoa n, esan zuen:

– Ea, bada, gizon bikaina, zu baitzara honet a n aditua, zer egin behar da?– Edan ondore n paseo a n ibili, best erik ez –esan zuen–, hanket a n astunt a s u n a gerta tz e n

zaizun arte, eta gero etzan. Eta horrela egingo du berak bere efektua .Eta horrekin bater a , kopa luzatu zion Sokrat esi.Eta honek, kopa hartu eta oso lasai, Ekekrat es , bater e dardarra gabe eta ez kolorean ez

aurpe gia n aldake t a rik gabe, baizik eta ohi zuen bezala gizonari azpitik begira tuz zezen ak bezala, esan zion:

– Zer diozu edari honekin norbaiti libazio bat egiteari buruz? Egin daiteke ala ez?– Gure ustez justu edan behar den kantita t e a xehatz e n dugu, Sokrat es .– Ulertzen dut –esan zuen hark–. Baina jainkoei erregu tu dakieke, eta egin behar da gainera ,

nire hem e n dik harako migrazioa zorioneko a gerta dadin. Hau erregutz e n dut nik eta hala izan dadila.

Eta hau esa t e a r ekin bater a , arnas a ri eutsiz, erraz eta arazorik gabe edan zuen. Eta guret ako gehien ak ordura arte negarrari eust eko nahikoa gai izan ginen, baina edat e n eta jada edan d a ikusi genu e n e a n , jada ez; aitzitik, niri behintza t gogoz kontra isurtzen zitzaizkidan malkoak ugari, estalita neure buruare n g a t ik negar egiteraino, ez bainue n haren g a t ik negar egiten, neure zoritxarra g a t ik baizik, horrelako gizon adiskide a galtzen nuelako. Kriton, berriz, ni baino lehen altxatu zen, malkoei ezin izan baitzien eutsi. Eta Apolodorok, aurretik ere negar egiteari batere utzi ez ziona, ordua n oihuka negarrez eta haserre t uz bertan zeude n guztiak hunkitu zituen, Sokrat es bera izan ezik. Honek esan zuen:

– Zer ari zaret e egiten, harrigarri horiek! Nik horrex e g a t ik bidali ditut, bada , emaku m e a k , horrelako okerrik egin ez zezat e n . Zorioneko hitzez hil behar dela entzun a baitut. Lasai egon zaitezte, bada , eta eutsi iezaiozue gogor.

Eta gu, entzund ako a n , lotsatu egin ginen eta negarrari eutsi genion. Eta bera, harat- honat ibili ondore n , hankak astuntz e n ari zitzaizkiola esan eta gero, ahoz gora etzan zen –hala agindu baitzion gizonak–. Eta, aldi berea n , pozoina eman zionak, oinak eta hankak ukituz aztertz en zuen tarteka, eta gero, haren oina gogor estutuz , ea senti tzen zuen galdetu zion, eta hark ezetz erantzun zuen. Eta horren ondore n, hankak estutu zizkion; eta horrela igoz, hoztu eta zurruntz e n ari zela erakus t e n zigun. Eta berak ukitzen zuen bitarte a n esan zigun, bihotzera heltzen zitzaione a n , ordua n joango zela.

Jada sabelare n inguruko ak ia hoztut a zeuzkan, eta aurpe gia deses t aliz, estalita baitzego e n , ahoska tu zituen azken hitzak esan zituen:

– Kriton, Asklepiori oilarra zor diogu! Zorra ordain ezazu e eta ez ezazu e axolaga b e k e ri az egin gabe utzi.

– Hala egingo da, bai –esan zuen Kritonek–. Baina pentsa ezazu best erik ezer esan nahi al duzun.

Berak hori galdetu bai baina, jada ez zion ezer erantzun . Denbora labur baten ondore n , mugitu egin zen eta gizonak dese s t ali egin zuen, eta hark begiak finko zeuzkan. Hori ikusitakoa n, Kritonek ahoa eta begiak itxi zizkion.

Horrela gerta tu zen, Ekekrat es , gure adiskidea r e n azken a, guk esango genuk e e n bezala, ezagu tu genitue n gizonet a tik bikainen a eta gainera zentzudu n e n a eta bidezkoe n a .

Oharrak1 Ekekrat e s Pelopone soko Fliunte hirikoa zen, eta Filolaoren ikaslea, elkarrizke t a honet ako hizket akide nagusiak diren Simmias eta Kebes bezala, Tebasko bi pitagorikoak. Tarentoko Euritok talde pitagoriko bat sortu zuen hiri horret an . Bertan gerta tze n da elkarrizket a hau.

2 Fedon Eliskoa zen, eta Sokrat e s hil ondoren, filosofia eskola bat sortu zuen Elisen.

3 Atenase n bi mota t ako epaiket ak zeuden: agones atime toi , non zigorra legez ezarrita zegoen , eta agones timetoi (Sokrat e s e n kasua) , non epaileek salatzaileak proposa tu t ako zigorrar en (timesis) eta salatuak proposa tu t ako zigorrar en (antitimesis) artean aukera tu behar zuten. Anitok eta Meletok, Sokrat e s e n salatzaileek, heriotza zigorra proposa tu zutenez, segur aski Sokrat e s salba tuko zen antitime sis bezala isun bat proposa t u izan balu. Baina Sokrate s ek, jatorta sun osoz, bere ustez hiriari egiten zion zerbitzua aldarrika tu zuen eta hiriak bera elikatzea eta ohoratze a proposa tu zuen zigor bezala, epaileen tza t guztiz onart ezina zena, etaondorioz, heriotza zigorrera konden a t u behar izan zuten.

4 Egeo Atenasko erregeak Minos Kretako erregearen seme Androgeo hil zuen. Minos, bere semearen hilketaz mendeku hartzeko, Atenasen aurka joan zen eta, jainkoei erregutuz, hauek hirian izurritea eta gosetea sortzea lortu zuen. Gaitz hauek geldiarazteko Delfosko orakuluak atenastarrei agindu zien urtero Kretara 7 mutil eta 7 neska bidaltzeko Minotaurok jan zitzan. Egeoren seme Teseok eten zituen bidalketa hauek Ariadnaren laguntzaz Minotauroa akabatuz.5 Antistene s eskola zinikoaren sortzaile ezagun a da.6 Zireneko Aristipok eskola hedonis t a sortu zuen, epikureismo a r e n antzekoa .7 Sokrat e s e n emazte a . Kriton Sokrate s e n demo berekoa zen eta adin berekoa ere bai.8 Parosko Ebeno poeta eta sofista da.9 Kontuan hartu musika Musek inspira tu t ako edozein jarduera artis tikoa zela.10 Platon tradizio orfikoez ari da.11 Esaera orfikoa.12 Endimion artzain oso ederra zen, eta Ilargiak, hartaz maite mindu t a , etenga b eko loan murgildu zuen musu eman ahal izateko.13 Hilobia, alegia.14 Hitz- jokoa Haides (Hades) eta aides (ikusezina) hitzen artean .15 Gorputzaren tz a t bizi direnak, alegia.16 Tereo errege traziarrak Filomela bere ezkonarr eb a desohora t u zuen eta, honek haren emazt e Prokneri ezer esan ez ziezaion, mihia moztu zion. Baina Filomelak gerta er a ehun batean broda tu zuen eta bere ahizpa Prokneri erakuts i zion. Honek, eraba t haser re , bere senarr a zigortzeko, beren seme Itis hil zuen eta senar ra ri jaten eman zion. Tereok, kontura tu zenean , bi ahizpak jazarri zituen zigortzeko, baina jainkoek hirurak txori bihurtu zituzten: Tereo argi- oilarra, Prokne enara eta Filomela urretxindorr a , beren kantuez beren zoritxarra auhen a t z e n duten ak.17 Hamaikak presoen zainke t a eta exekuzioez ardura tze n ziren magist r a tu publikoak ziren.18 Herodotok (I, 82) konta tzen du argiboek, Tireas hiria lazede mo nia r r en eskue t a n galdu ondoren, beren burua legez eta zinez behar tu zutela gizonezkoek ile luzerik eta emaku m e e k urrezko apaindura rik ez erama t e r a , hiria berre skur a tu arte .

19 Ifiklesen seme Iolao Heraklese n ezkuta ria zen; hau, Lernako hidraren aurkako borrokan, hozka egin zion karram ar ro tz ar bate tik salbatu zuen, eta Hidraren moztut ako lepoak erre zituen, lepo bakoitze tik atzera bi buru sor ez ziezazkion. Herakles hil ondoren , honen seme e n alde gogor borroka tu zuen.20 Eubea eta Beoziaren arteko itsasar t e a ; bertan, Estrabone n esane t a n , korronte a egune a n zazpi aldiz aldatzen da.

21 Odisea, XX, 17.

22 Ares eta Afroditaren alaba Harmonia Kadmoren emazte a zen.

23 Hau Atenasko Arkelaoren teoria da; Arkelao Anaxagora s e n ikaslea eta Sokrat e s e n irakaslea izan zen, Teofras tore n esane t a n .

24 Zerbai t oso zaila adierazt eko esaer a , tradizioaren arabera Glauko burdina soldatu zuen aurren eko a izan baitzen.

25 Hau da, Itsaso Beltzeko ekialdeko muturr e tik Gibraltarreko itsasar t e r aino.

26 Iliada, VIII, 14.

27 «Gorgias» elkarrizket a n konta tze n den mitoaren arabera , epaileak Minos, Eako eta Rada ma n ti s dira.

MENON Menon 1: - Esan al diezad ak ez u , Sokrat es : bertut e a irakasgarria al da? Edo ez da irakasg arria ,

praktigarria baizik? Edo ez da praktikagarria eta ikasgarria, baizik eta berez sortzen zaie gizakiei, edo best e nolabait?

Sokrat es: - Ai.. Menon, lehen ere tesaliarrak famatu ak eta mirestu ak ziren grekoe n artea n zaldiket a eta aberas t a s u n a g a t ik; baina orain, nik uste dudan e z , jakinduriag a t ik ere bai, bereziki zure adiskide Aristiporen hirikideak, larisat arrak. Gorgias da horren eragilea; zuen hirira heldu ondore n , filosofiaren maitale bihurtu zituen Alebad e n 2 buruzagiak –zure maitale Aristipo horiet ako bat da–, eta gainerako tesaliarren buruzagiak ere bai. Eta bereziki ohitura hau harrarazi dizue, beldurrik gabe eta handikiro erantzut e a , jakitunak izanda naturala den bezala, norbaitek zerbait galdetuz gero, hain zuzen ere berak ere egiten duen bezala, bere burua edoz er galdetu nahi duen edoz ein grekori eskainiz, eta inor erantzun gabe utzi gabe . Heme n 3 , ordea, Menon maitea , alderan tzizkoa gerta tu da. Jakinduriaren lehortasu n bat bezala gerta tu da, eta arriskua dago ez ote den inguru haue t a tik zuenga n a joan jakinduria. Hemen go e t a ko bati horrela galdetu nahi badiozu, behintza t , edonork barre egingo dizu eta esan: «Atzerrit arra, baliteke zuk ni zorionekoa naizela uste izatea –bertut e a irakasgarria dela edo best e modur e n bate a n sortzen dela jakitea g a t ik–; baina nik ez daukat arras torik ere irakasgarria den edo ez, eta bertu t e a bera zer den ere ez dakit bater e .»

Ni neu ere kasu horret a n nago, Menon: gai honet a n neure hiritarren gabezia parteka tz e n dut, eta bertu t e a ri buruz ez dakidala ezer ere aurpe gira tz e n diot neure buruari. Eta zer den ez badakit, nola jakingo nuke nolakoa den? Edo uste al duzu posible dela, Menon zein den bater e ez dakienak, hain zuzen ere horrex ek jakitea eder, abera t s edo noblea den, edo horien kontrakoa?

– Nik ez. Baina zuk, Sokrat es , benet a n ez al dakizu bertut e a zer den? Eta hori esan behar al dut zutaz aberrian ere?

– Ez hori bakarrik, adiskide, dakien best e inor ere ez dudala oraindik topatu ere bai, uste dut.

– Zer? Ez al zenue n Gorgias topatu hem e n egon zene a n 4?

– Bai.

– Orduan, ez zekiela iruditu al zitzaizun?

– Ez naiz ondo gogora tz e n , Menon, eta orain ezin dut esan orduan zer iruditu zitzaidan . Hark jakingo zuen agian, eta zuk ere bai esat e n zituen ak. Gogora iezad az u, bada , zer esat e n zuen. Eta, nahi baduz u, zeuk esan. Izan ere, zu haren iritzi bereko a izango zara, seguru asko..

– Ni bai.

– Utz dezagu n , beraz, hura, hem e n ez dagoe n e z . Eta zuk zeuk, Menon, jainkoen izene a n , zer dela diozu bertu t e a? Esan eta ez ukatu esa t e a ; nire hutse gi t e a zorioneko e n a gerta dadin, zuk eta Gorgiasek badakizuela agertz en baldin bada , nik bertu t e a ezagu tz e n duen inor inoiz topatu ez dudala esan ondore n .

– Baina ez da zaila esat e n , Sokrat es . Aurrenik, gizonar e n bertut e a jakin nahi baduzu, erraza da esa t e n gizonar e n bertut e hori esta tuko kontuak eram a t ek o gaitua izatea dela, eta eram a t e a n , lagun ei on egitea , eta etsaiei, berriz, gaitz, eta norber ak horrelako ezer ez jasat eko kontu hartze a . Emaku m e a r e n bertu t e a jakin nahi baduzu, berriz, ez da zaila azaltzen: etxea ongi kudea t u behar du, bere barneko gauzak gordez eta gizonari obedituz. Eta best elako a da ume ar e n bertut e a , bai neskare n a eta baita mutilaren a ere, eta gizon zaharrare n a ere bai, libreare n a edo esklabo ar e n a , nahi duzun bezala. Eta best e bertu t e asko daud e, izugarri; beraz, bertut e a ri dagokionez zer den esat e a ez da arazoa. Izan ere, gure jarduer a eta adin bakoitzaren araber a , gure lan bakoitzarekin lotuta agertz en da bertut e a , nik uste duda n ez , Sokrat es , eta bizioa ere bai.

– Zorion handia eduki dut, antza denez , Menon, bertut e baten bila ari nintzela, zugan kokaturik dagoe n bertu t e e n erleku m e bat aurkitu baitut. Baina, Menon, erleku m e e n inguruko irudi honi dagokion ez , nik erleare n izaerari buruz zer ote den galdetz e a n , hauek ugari eta mota askotarikoak direla esan go bazen u, zer eran tzun go zenidak e hau galdetuko banizu gero: «Akaso erleak direlako al diozu direla ugariak, mota askotarikoak eta elkarren desb er din ak? Edo ez dira bater e desb er din ak horrega tik, best e zerbait en g a t ik baizik, adibibez , edert as u n a g a t ik, tamain a g a t ik edo horrelako best e zerbaite n g a t ik? ». Esan, zer erantzun go zenuke horrela galdetuko banizu?

– Hauxe erantzun go nuke nik, alegia erleak izatea g a t ik ez direla ezerta n desb er dinak bata best e a r e n g a n dik.

– Eta horren ondore n galdetuko banizu: «Horixe bera esaidaz u , bada, Menon: bater e desberdintz e n ez dituen hori, guztiak berdin egiten dituen hori, zer da?». Zerbait esan zeniez ad ak e?

– Bai.– Bada, horrela bertut e e i dagokien ez ere: ugari eta mota askotarikoak izanda ere, forma bera

eta bakar bat dauka t e guztiek, eta horri esker dira bertut e; eta horri ondo begiratu t a erantzut e n duen ak erakutsiko lioke bertu t e a zer den galdetz e n duen ari . Edo ez duzu ulertzen zer diodan?

– Ulertzen dudala uste dut; baina, hala ere galdetu t ako a ez dut oraindik nahi bezala harrap a t z e n .

– Bertute a ri dagokionez bakarrik iruditzen al zaizu dela horrela, Menon, bata gizonar e n a , best e a emaku m e a r e n a eta best e ak gainerako best e e n a k , edo osasu n, tam aina eta indarrari dagokien ez ere horrela dela? Gizonaren osasun a bat dela iruditzen al zaizu, eta emaku m e a r e n a best e bat? Edo, bai gizonare n g a n bai best e edoz ein e n g a n , edonore n g a n ez al da forma bera, beti ere osasu n a baldin bada?

– Bai gizonar e n bai emaku m e a r e n osasun a bera dela iruditzen zait. – Eta tamain a eta indarra ere bai, orduan? Emaku m e bat indart su a baldin bada , forma eta

indar beraga t ik izango al da indartsu? Izan ere, «indar beraga t ik» horrekin zera diot: indarra, indarra izatea g a t ik, ez da ezerta n bereizten gizonare n g a n zein emaku m e a r e n g a n . Edo zerbaite t a n bereizten dela iruditzen al zaizu?

– Niri, ez.

– Eta bertut e a , bertut e a izatea g a t ik, bereiziko al da zerbait e t a n ume zein zaharrare n g a n , emaku m e zein gizonare n g a n ?

– Niri iruditzen zait, Sokrate s , hori nolabai t ez dela jada best e kasu horiek bezalako a.

– Eta zer? Ez al zenioen gizonare n bertut e a hiria ondo kudea tz e a dela, eta emaku m e a r e n a , berriz, etxea?

– Bai.

– Eta kudea al daiteke hiria, etxe a edo best e edoz er gauz a, modu zentzuzko eta bidezkoa n kudea t uz ez bada?

– Ez, noski.

– Eta modu bidezko eta zentzuzkoa n kudea tz e n baldin badut e , ez al dute zentzut as u n e z eta justiziaz kudea t uko?

– Nahitaez .

– Orduan, bai emaku m e a k eta baita gizonak ere, onak izango badira, biek gauz a berber ak beharko dituzte, justizia eta zentzut as u n a .

– Hala dirudi.

– Eta ume a eta zaharra zer? Akaso indiziplinatu eta bidega b e a k izanda ere, bihurtuko al lirateke inoiz onak?

– Ez horixe.

– Baina zentzuzko eta bidezkoak izanda?

– Bai.

– Orduan, gizaki guztiak era berea n dira onak; gauz a berber ak edukiz bihurtzen baitira onak.

– Badirudi.

– Eta, noski, ez lirateke era berea n onak izango, bertu t e bera ez balute.

– Ez horixe.

– Orduan, guztiek bertu t e bera duten ez , saia zaitez esat e n eta gogora tz e n Gorgias ek zer dela dioen, eta zuk berarekin.

– Gizakiei agintzeko gai izatea baino best erik zer? Kasu guztientz a t definizio bat bakarrar e n bila ari baldin bazara, behintza t .

– Eta horren bila ari naiz, hain zuzen ere. Baina, ume ar e n eta esklabo ar e n bertu t e a bera al da, hau da, jaunari agintzeko gai izatea , Menon? Eta agintzen duen a oraindik esklabo dela iruditzen al zaizu?

– Ez, ez zait inola ere iruditzen, Sokrat es .

– Izan ere, ez bailitzat ek e natural a izango, bikain hori; azter ezazu oraindik honako hau ere: «agintz eko gai izatea » diozu zuk. Ez al dugu hor «era bidezkoa n, eta ez bidega b e a n » erantsiko?

– Nik baietz uste dut; izan ere, justizia bertut e a da, Sokrat e s .

– Bertut e a , Menon, ala bertut e bat?

– Zein zentzut a n diozu hori?

– Beste edozeri buruz bezala. Adibidez, biribiltasun a ri buruz, nahi baduzu, irudi bat dela esan go nuke, eta ez irudia dela best erik gabe . Eta honen g a t ik esan go nuke horrela, best e irudiak ere badirelako.

– Eta zuzen diozu zuk, nik ere esa t e n baitut ez dela justizia bakarrik existitzen, best e bertut e ak ere badirela.

– Zein dira horiek? Esaidazu. Nik ere, eskatuko bazenit , best e irudiak ere esan go nizkizukee n bezala, zuk ere esaizkidazu, beraz, best e bertut e ak .

– Bada, ausardia bertu t e bat dela iruditzen zait niri, eta zentzut a s u n a , jakinduria, eskuzab al t a s u n a eta best e asko eta asko.

– Berriro gauz a bera gerta tu zaigu, Menon: bertut e bakar baten bila ibilita, berriro asko aurkitu ditugu, orain best e modu bate a n egin dugun arren. Baina horieta n guztiet a n dagoe n bakar hori ezin dugu aurkitu.

– Izan ere, oraindik ezin dut, Sokrat es , zuk nahi duzun bezala, kasu guztiet a n bertut e bakarra harrap a t u , best e adibide e t a n harrap a t z e n dudan bezala.

– Logikoa da. Halere, nik, ahal badut, ahalegin ak egingo ditut guk aurrera egiteko. Ulertu, ulertzen duzu edozeri buruz horrela dela, ezta? Oraintxe nik nioen hori galdetuko balizu baten batek: «Zer da irudia, Menon? » eta zuk biribiltasun a dela erantzun go bazenio, eta berak nik galdetz e n nizuna galdetuko balizu berriro: «Biribiltasun a irudia da edo irudi bat?», irudi bat dela esan go zenioke, seguru asko.

– Bai, noski.

– Beste irudiak ere badirelako, ezta?

– Bai.

– Eta zein diren ere galdetuko balizu, esan go zenizkioke?

– Bai, noski.

– Eta atzera koloreari buruz ere modu bere a n galdetuko balizu zer den, eta, zuk zuria dela erantzun ondoren , galdetz aileak erant siko balu: «Zuria kolorea da edo kolore bat? », kolore bat dela erantzun go al zenioke zuk, best e koloreak ere badirelako?

– Bai, noski.

– Eta best e kolore batzuk esat eko eskatuko balizu, best e batzuk esango zenizkioke, zuria baino batere gutxiago ez direnak?

– Bai.

– Eta, nik bezala, argudiake t a r ekin jarraituko balu eta esango balu: «Beti gauza askotar a heltzen gara, baina ez iezad az u horrela erantzun , baizik eta gauz a asko horiei izen bakar batez deitzen diezunez –eta guztiak irudiak direla diozunez , nahiz eta batzue t a n elkarren kontrako ak ere izan–, zer da biribila eta zuzen a neurri bere a n hartzen dituen hori, irudia deitzen diozuna, eta biribila zuzen a bezainb e s t e irudia dela diozun hori?». Edo ez al diozu hori?

– Bai, horixe.

– Orduan, hori esa t e n duzun e a n , biribila ez dela zuzen a baino batere biribilago esat e n al duzu, eta zuzen a ere ez dela biribila baino zuzena go?

– Ez, noski, Sokrat es .

– Baina biribila zuzena bezainb e s t e irudia dela diozu, eta aldera n tziz ere bai.

– Egia diozu.

– Zer ote da, bada , orduan, ‘irudia’ izena dauka n hori? Saia zaitez esat e n . Galdetz e n duen ari irudi edo koloreari buruz horrela erantzun go bazenio: «Nik ez dut ulertzen, ordea , zer nahi duzun, gizona, ezta konprenitz en ere zer diozun», hau, agian, harritu egingo litzateke eta esan: «Ez al duzu ulertzen gauz a horiet an guztiet a n bera denare n bila ari naizela? ». Edo ezingo zenuke horiei buruz ere erantzun , Menon, batek galdetuko balizu: «Zer dago biribilean, zuzen e a n eta irudiak deitzen diezun best e gauz a guztiet an gauza bera dena? ». Saia zaitez esat e n , bertu t e a ri buruz erantzut eko ere ariket a gerta dakizun.

– Ez; esan ezazu zeuk, Sokrate s .

– Nahi al duzu nik zuri atse gin emat e a ?

– Eta zuk ere nahiko al duzu, bada , niri bertu t e a ri buruz erantzun?

– Nik bai.

– Orduan, saiatu beharra dago, bada; merezi du eta.

– Eta asko, gainer a!

– Ea, bada, saia gaitez e n irudia zer den zuri esat e n . Begira ezazu ea onartzen duzun honako hau dela: izan bedi irudia guretz a t beti kolorearekin bater a doan gauz a bakar hura. Nahikoa al da zuretz a t , edo best e nolabait bilatzen duzu? Izan ere, ni pozik egongo nintzat ek e bertut e a ri buruz horrela erantzun go bazenit .

– Baina hori sinplea da, Sokrat es .

– Zein zentzut a n diozu?

– Zure azalpen ar e n araber a , irudia beti kolorear ekin bater a doan a da. Ederki. Baina, batek kolorea zer den ez dakiela esan go balizu, eta horrela irudiaren ingurua n zeuzkan bezalako zalantzak dauzkala koloreare n ingurua n ere, zer uste duzu erantzun izango zenioke el a?

– Egia, nik uste. Eta, galdetz e n duen a jakintsu eztab aid az al e eta borrokaz al e horiet ako bat balitz, zera erantzun go nioke: « Nik hori esan dut; eta ez badut zuzen esa t e n , zure lana da azalpen a hartu eta gezurt a tz e a ». Baina, orain zu eta ni bezala, lagunak izango balira elkarrekin eztab aid a t u nahi duten ak, nolabait lasaiago eta elkarrizket ar ako egokiago erantzun beharko

litzateke . Baina, agian, elkarrizket ar ako egokien a ez da egia esat e a bakarrik, baizik eta galdetz e n duen ar e n arab er a erantzut e a ere bai, alegia berak badakizkiela aitortzen dituen kontzeptu e n bidez erantzut e a . Ni ere saiatuko naiz zuri horrela azaltzen . Esaidazu, bada: zerbaiti deitzen al diozu «buka er a »? Amaiera eta azken a bezalako zerbait diot –hitz horiekin guztiekin gauz a bera diot; agian Prodikos ez litzateke ados egongo gurekin, baina zuk, behintza t , amaitut a eta bukatu t a egote a esat e n duzu–. Horrelako zerbait esan nahi dut, ezer konplexurik ez.

– Horrela hitz egiten dut, eta uste dut ulertzen dudala zer diozun.

– Eta zer? Zerbaiti deitzen al diozu planoa eta best e zerbaiti, aldi bere a n , solidoa, geom e t ri ako ariket a horieta n bezala?

– Nik bai, deitzen diet.

– Orduan, dagoe n e k o horiet a tik ulertuko didazu, bada, irudia zeri deitzen diodan. Irudi orori buruz hau baitiot: solidoa amai tzen den muga hori dela irudia; edo, laburbilduz, irudia solido baten muga dela esan go nuke.

– Eta kolorea zeri esat e n diozu, Sokrat e s?

– Lotsaga b e a zara gero, Menon! Gizon zahar bati galder ak erantzut eko agintzen diozu; zuk zeuk, ordea, ez duzu gogora tu eta esan nahi Gorgiasek bertu t e a zer dela dioen.

– Baina zuk erantzut e n didazun e a n , Sokrat es , esan go dizut nik ere.

– Begiak estalita ere ezagu tuko luke batek, Menon, zure hizketa n ederra zarela eta oraindik maitaleak dauzkazula.

– Zergatik, bada?

– Hitz egiten duzun e a n agindu best erik ez duzulako egiten, atse ginz ale ek egiten duten bezala, sasoian daud e n bitart e a n tirano hutsak baitira; eta, aldi berea n , agian igarri didazu mutil gazte ederren menp e a n nagoela. Gustu hori eman go dizut, bada , eta erantzun go dizut.

– Eman iezadaz u, bada , gustu handi hori.

– Nahi al duzu, beraz, Gorgias e n modura erantzut e a zuri, zuk ongien jarraituko zenuke e n eran?

– Nahi dut, bai; nola ez, bada?

– Ez al duzue esat e n , Enpedokles ek bezala, gauze n jario batzuk daud el a?

– Erabat , bai.

– Eta igarobide ak ere bada u d el a , eta haue t a r a eta haue t a tik igarotzen direla jarioak?

– Guztiz, bai.

– Eta jarioetako batzuk igarobide e t ak o batzue n tz a t egokiak direla, eta best e batzuk, berriz, txikiagoak edo handiago ak?

– Hori da.

– Eta ez al diozu best e zerbaiti ere ikusme n a deitzen?

– Bai.

– Orduan horieta t ik « uler ezazu zer diodan », Pindarok esan zuen bezala. Kolorea irudien jarioa baita ikusm e n a r e n t z a t , proportzionat u a eta haut e m a n g a r ri a .

– Erantzun hau bikain eman duzula iruditzen zait, Sokrat es .

– Seguru e nik zure ohituren arab er a esan dudalako. Gainera, aldi berea n kontura tu zara, nik uste, erantzun horret a t ik esan zenez ak e el a ahotsa , usaim e n a eta horrelako best e asko ere zer diren.

– Bai, hala da.

– Erantzun a goi mailakoa baita, Menon, eta horrega t ik duzu irudiari buruzkoa baino gustuko a go .

– Nik bai.

– Ez da horrela, ordea, nik uste duda n e z , Alekside m or e n sem e, hura hobe a baita. Eta uste dut zuri ere ez litzaizukeel a irudituko, misterioak 5 baino lehen alde egin beharko ez bazen u, atzo zenioen bezala, baizik eta gelditu ahalko bazen u eta iniziatua izan.

– Geldituko nintza t ek e , bada, Sokrate s , horrelako asko esango bazenizkidake .

– Ez zait, bada , horrelako ak esa t eko gogoa faltako, zure eta nire onerako. Baina beldur naiz ez naizela horrelako asko esat eko gai izango. Baina tira, aurrera, zu ere saia zaitez agindu didazun a bete tz e n , bertut e a orokorre a n zer den esan ez , eta utz iezaiozu gauza bate tik asko egiteari, beti zerbait haust e n duten ei buruz txantx e t a n esa t e n duten bezala, baizik eta osorik eta onik utzita, esaidaz u zer den bertut e a . Adibideak nigandik jaso dituzu jada.

– Bada, niri iruditzen zait, orduan, Sokrat es , bertut e a , poet ak dioen bezala, «ederr az gozatze a eta ahalm e n a edukitzea » dela. Beraz, hauxe diot dela bertut e a : gauz a ederrak desira tu eta lortzeko gai izatea.

– Hortaz, gauz a ederrak desiratz e n dituen ak onak desiratz en dituela al diozu?

– Guztiz.

– Batzuek gauz a txarrak desiratz en dituztela, eta best e batzuek, berriz, onak? Ez al zaizu iruditzen, bikain hori, guztiek desiratz en dituztela gauza onak?

– Niri ez.

– Batzuek txarrak ordua n?

– Bai.

– Eta txarrak onak direla pentsa t uz diozu, edo, txarrak direla jakinda ere, halere desira tz e n dituzte?

– Biak, nire ustez.

– Zuri iruditzen zaizu, bada , Menon, batek, txarrak txarrak direla jakinda ere, halere desiratz en dituela?

– Erabat .

– Zer desiratz en duela diozu? Lortzea?

– Lortzea; best erik zer, bada?

– Gauza txarrak lortzen dituen hari onura ekartzen diotela pentsa t uz , edo gauza txarrek lortzen dituen hari kalte egiten diotela jakinda?

– Badira uste duten ak gauz a txarrek onura ekartzen dutela, baina baita kalte egiten dutela dakiten ak ere.

– Eta gauz a txarrek onura ekartzen dutela uste duten ek txarrak txarrak direla badakitela iruditzen al zaizu?

– Hori ez zait inola ere iruditzen.

– Argi dago, beraz, gauza txarrak ezagutz e n ez dituzten horiek ez dituztela txarrak desiratz en , onak zirela uste zuten gauza haiek baizik, eta berez txarrak direnak. Horrela, argi dago ezagu tz e n ez dituzten ek eta onak direla uste duten ek , onak bezala desiratz en dituztela. Edo ez?

– Horiek, agian, bai.

– Eta zer? Txarrak desira tz e n dituzten ek , zuk diozunez , gauz a txarrak lortzen dituen hari kalte egiten diotela pents a t uz , badakite , noski, kalte egingo dietela?

– Nahitaez .

– Baina horiek ez al dute uste kaltea jasotzen duten ak kaltea jasotzen duten neurrian direla errukigarriak?

– Hori ere nahitaezko a da.

– Eta errukigarriak zoritxarrekoak direla?

– Nik baietz uste dut.

– Orain, ba al dago, bada , errukigarria eta zoritxarreko a izan nahi duen norbait?

– Niri ez zait iruditzen, Sokrat es .

– Orduan, inork ez ditu gauz a txarrak nahi, Menon, ez badu horrelakoa izan nahi behintza t . Zer da, bada, errukigarria izatea , txarrak desiratz e a eta lortzea baino?

– Baliteke zuk egia esa t e a , Sokrat es , eta inork nahi ez izatea txarrak.

– Ez al zenue n oraintxe esa t e n bertut e a gauza onak nahi izatea eta edukitzeko gai izatea dela?

– Halaxe esan dut, bai.

– Eta, esan d ako bi horiet a tik, nahi izatea ez al dago denon esku, eta horret a n inor ez da best e bat baino askoz hobe a?

– Hala dirudi.

– Baina argi dago, gizaki bat best e bat baino hobe a baldin bada, gai izateari dagokionez izango litzateke el a hobe a .

– Egia, bai.

– Orduan, hori da, antza denez, bertu t e a , zuk esand a ko ar e n arab er a . gauz a onak lortzeko ahalm e n a .

– Erabat orain definitu duzun bezalax e dela uste dut, Sokrat e s .

– Ikus dezagu n diozun hori ere egia ote den; izan ere, agian ongi esa t e n ari zara. Bertut e a gauz a onak lortzeko gai izatea dela diozu, ordua n?

– Bai, hala da.

– Eta ez al diezu osasun a eta abera s t a s u n a bezalako ei onak deitzen?

– Eta urre eta zilarra lortzeari ere bai, hiriko ohoreak eta karguak bezalax e .

– Horrelakoet az gain, best e ezeri ez al diozu ona esa t e n?

– Ez, horrelako guztiei bakarrik esat e n diet.

– Ederki. Urrea eta zilarra lortzea, orduan, Menonek, Errege Handiaren herentziazko apopiloak, 6 dioen bezala, bertut e a da. Lorpen horri, Menon, «modu bidezko eta santu a n » erans t e n diozu, edo ez dago bater e alderik, eta norbait ek gauz a horiek bidega b e lortzen baditu ere, zuk horri berdin deitzen diozu bertut e a?

– Ez, noski, Sokrat es .

– Bizioa, ordua n?

– Bai, noski.

– Orduan, dirudien ez , lorpen horrekin bater a justiziak, zentzut as u n a k, santu t a s u n a k, edo bertut e a r e n best e atalen batek egon behar du; best el a , ez da bertu t e a izango, gauza onak emat e n baditu ere.

– Horiek gabe nola bihurtuko litzateke, bada , bertut e a?

– Bidezkoa ez dene a n , urrea eta zilarra ez lortzea , ez norberar e n t z a t ez best e baten tz a t , gabezia hori ez al da bertut e a?

– Badirudi.

– Orduan, horrelako gauz a onen lorpen a ez litzateke gabezia baino bertut e handiago a izango, baizik eta dirudien ez , justiziaz gerta tz e n dena izango da bertu t e a , baina horiek guztiak gabe gerta tz e n dena , bizioa.

– Nahitaez diozun bezala dela iruditzen zait.

– Ez al dugu lehentx e a g o esan horietako bakoitza, justizia, zentzut a s u n a eta horrelako guztiak, bertut e a r e n atal bat direla?

– Bai.

– Orduan, Menon, nirekin jolase a n ari al zara?

– Zergatik, bada , Sokrat es?

– Oraintxe nik zuri bertut e a ez haust eko eta zatikatzeko eskatu t a , eta nola erantzun behar zen jakiteko eredu ak eman d a ere, ez zarelako horret az ardura tu, eta, gainera , bate tik, esat e n didazu bertut e a gauz a onak justiziaz lortzeko gai izatea dela; baina, best e t ik, justizia hori bertut e a r e n atal bat dela diozu?

– Bai, noski.

– Baina, zuk onartzen dituzun e t a t ik bertu t e a hau dela atera tz e n da: egiten dena bertut e a r e n atal batekin egite a. Izan ere, justizia bertut e a r e n atal bat dela diozu, eta gauza bera horiet ako bakoitza ere. Zergatik diot, bada, hau? Bertute a oro har zer den esa t eko eskatu t a , zer den esa t e t ik oso urruti zabiltzalako; eta, aldiz, ekintza oro, beti ere bertut e a r e n atal batekin egiten baldin bada, bertut e a dela diozu, bertut e a oro har zer den esan izan bazen u bezala eta, nik jada ezagu tuko banu bezala, zuk bera atale t a n zatikatz en baduzu ere. Orduan hasiera tik egin behar zaizu berriro galdera bera, nik uste duda n ez , Menon maite a : zer da bertu t e a , eta bertu t e a r e n atal batekin egindako edozein ekintza bertu t e a al da? Hori esa t e a justiziarekin egindako edozein ekintza bertut e a dela esat e a baita. Edo ez al duzu uste galdera bera egin behar denik? Batek bertu t e a r e n atal bat zer den jakin dezake el a uste al duzu, bertut e a bera ezagu tu gabe?

– Ez dut uste.

– Izan ere, oraintx e irudiari buruz erantzun dizuda n a gogoa n baduzu, horrelako erantzun a , oraindik bilatzen ari diren eta adostu gabe daud e n hitzen bidez erantzut e n saiatz en dena , errefus a t u egin dugu.

– Eta zuzen errefusa t u dugu, Sokrat es .

– Orduan, zuk ere, bikain hori, ez ezazu uste, oraindik bertu t e a osotasu n e a n zer den bilatzen ari garen bitarte a n , bere atalen bidez erantzun ez , edo best e edoz er gauza ere modu horret a n tx e esan ez , erakutsiko diozunik bera inori. Berriro galder a bera egin behar da, beraz: zer bertu t ez esat e n dituzu esat e n dituzun gauz a horiek? Edo ez dudala ezer esa t e n iruditzen al zaizu?

– Zuzen esa t e n duzula iruditzen zait.

– Erantzun ezazu, bada, berriro hasiera tik: zer diozue dela bertu t e a , zuk eta zure adiskide ak?

– Ai... Sokrat e s ! Entzund a neuka n nik, zurekin elkartu baino lehen ere, zuk zeuk zalantzak eduki eta best e e i sortu baino best erik ez duzula egiten. Eta orain, tanker a hartzen dizuda n ez , xarm atu , sorgindu eta best erik gabe ni enkan t a t z e n ari zara, eta ondorioz, zalantz az bete t a nago. Eta, pixka bat isekaz aritu baliteke, itxuran eta gainer ako a n ere, itsas ikaraio zapal horren eraba t antzeko a zarela iruditzen zait. Izan ere, horrek baldartu egiten baitu hurbildu eta ukitzen duen oro, eta zuk ere orain horrelako zerbait egin didazula uste dut. Izan ere, ni bene t a n baldartu t a nago bai ariman eta baita ahoz ere, eta ez dakit zuri zer eran tzun. Mila aldiz esan ditut, ordea, bertut e a r e n inguruko hitzaldiak, eta jende askoren aurre a n gainera , eta oso ondo; neuri hala iruditzen zitzaidan, behintz a t . Orain, ordea, ezin dut esan ezta zer den ere. Eta iruditzen zait ondo erabaki duzula hem e n dik itsasoz ez alde egitea eta ez emigra tz e a , izan ere, best e hiri bate a n , arrotza izanda horrelakoak egingo bazeni tu, laster atxilotuko zintuzket e sorgintza t hartuz.

– Maltzurra zara gero, Menon, eta ia engain a t u nauzu.

– Zergatik, bada , Sokrat es?

– Badakit zergatik konpara t u nauzun.

– Zergatik uste duzu, bada?

– Nik, aldi bere a n , zu konpar a zaitzada n . Nik hori badakit, eder guztiak poztu egiten baitira konpara t u ak izatea n –komeni baitzaie; izan ere, ederre n irudiak ere ederrak dira, nik uste–; baina

ez zaitut konpara t uko. Niri dagokida n ez , berriz, ikaraioak, bera baldartu t a egond a , baldartz e n baldin baditu best e ak ere, ordua n haren antzeko a naiz; eta best ela , ez. Ez baitizkiet best e ei zalantzak eragiten ni neu zalantz arik gabe nago e n e a n , baizik eta nik neuk inork baino zalantza gehiago edukita , eragiten dizkiet zalantzak best e ei ere. Eta orain, berriz, bertut e a ri dagokionez , ez dakit zer den; baina zuk agian bazen ekien nirekin kontakt a tu baino lehen, orain ez dakien ar e n antzeko a bazara ere. Halere, zurekin batera aztertu eta bilatu nahi dut zer den.

– Eta zer den inola ere ez dakizun hori nola bilatuko duzu, Sokrate s? Izan ere, ez dakizkizun gauz et a tik zein propos a t uko duzu bilaket ar ako? Eta prese ski topatuko bazen u, nola jakingo duzu hori dela ez zenekien a?

– Ulertzen dut zer esan nahi duzun, Menon. Konturatz e n al zara zein argudio eztab aid az al e dakarzun: gizakiak ezin duela, ordua n, dakien a ezta ez dakiena ere bilatu? Dakiena ezingo bailuke bilatu –badakielako, eta horrelako zerbaitek beraz ez daukalako bilaket ar e n beharrik–, eta ez dakien a ere ez –zer bilatu behar duen ere ez dakielako–.

– Ez al zaizu iruditzen, Sokrat es , argudio hori ederki esan d a dago el a?

– Niri, behintza t , ez.

– Zertan esan al dezakez u?

– Bai. Izan ere, jainkozko kontue n ingurua n jakintsu diren gizon eta emaku m e e i entzun diet...

– Zer esat e n?

– Zerbait egiazkoa eta ederra , nire ustez.

– Zer da hori eta nortzuek esat e n zuten?

– Gizon eta emaku m e apaizek esat e n dute, bete tz e n dituzten zeregine n arrazoia emat e a z ardura tu direnek. Baina Pindarok eta jainkozkoak diren best e poet a askok ere esa t e n dute. Eta esat e n dituzten ak hauex ek dira –dena den, begira ezazu egia esa t e n dutela iruditzen ote zaizun–: gizakiaren arima hilezkorra dela diote, eta batzue t a n bukatu egiten dela –hiltzeari deitzen dioten a–, eta best e e t a n , berriz, atzera jaio, baina suntsitu inoiz ez. Eta horrega tik bizi behar dela ahalik eta santu e n; izan ere...

Persefon e k antzinako atsekab er e n baten zigorra

betearazi dien haien arimak bederatzigarren urtean berriro

goiko zerura bidaltzen ditu, eta

horietatik errege nobleak

eta indarrez beteriko gizonak eta jakinduriaz handienak

sortzen dira; eta gizakiek, betiko, heroi santuak deituko diete.

Beraz, arimak, hilezkorra izanik eta askotan jaioa, eta gauz a asko ikusia, bai hem e n g o a k eta baita Hades e n e k o ak ere, ez dago ikasi ez duenik. Horrela, ez dago zertan harriturik, gogora tz eko gai baldin bada behintza t , bai bertut e az bai best e ez , alegia lehen a go ere bazekizkien gauza horietaz. Izan ere, natura osoa homog e n e o a denez, eta arimak gauz a guztiak ikasita edukita, ezerk ez du eragozt e n gauz a bat bakarra gogora tz e n duen ak –gizakiek ikaste a deitzen duten hori–, horrek gainerako guztiak ere aurkitzea , ausar t a baldin bada eta bilaket an nekatz en ez baldin bada . Izan ere, bilatzea eta ikaste a gogora p e n a baitira azken bate a n . Ez zaio argudio eztab aid az al e horri kasu egin behar, beraz, nagi bihurtuko baikintuzke, eta gizaki belaxken ek dute gustuko argudio hori entzut e a ; best e honek, ordea , langile eta bilatzaile bihurtzen gaitu. Nik, azken hau egia dela sinetsi t a , zurekin bater a bilatu nahi dut bertut e a zer den.

– Bai, Sokrat e s . Baina nola diozu hori, hau da, ez dugula ikasten, baizik eta ikaspen a deitzen dugun a gogorap e n a dela? Hori horrela nola den irakats al zeniezad ak e?

– Oraintxe esan dut, Menon, maltzurra zarela; eta orain, berriz, galdetz e n duzu irakats ote diezazuk e d a n , nik irakasp e n a ez, gogorap e n a baizik dela diodan a, segituan ni neu neure aurkako ak esan ez ager nadin.

– Ez, Zeusarr e n , Sokrat es ! Ez dut horri begira esan, ohiturag a t ik baizik. Baina, nolab ai t erakuts badiez ad a k ez u diozun bezala dela, erakuts iezad az u.

– Ez da erraz a, ordea! Halere, zurega t ik ahaleginak egin nahi ditut. Ekar iezadaz u , bada, zure zerbitzari ugari haue t ako bat, nahi duzuna, berarekin froga diezazud a n .

– Oso ondo. Zu, zatoz hona.

– Grekoa al da eta grekoz egiten al du?

– Ederki gainer a, etxe a n jaioa da eta.

– Adi egon zaitez, bada , ea zer iruditzen zaizun: gogora tz e n edo nigandik ikasten ari dela.

– Egongo naiz, bada.

– Esaidazu, mutil, ba al dakizu gainaz al karratu bat horrelako a dela 7?

– Bai.

– Beraz, gainaz al karratu a marra hauek guztiak, lau direnak, berdinak dauzkan a da?

– Bai, noski.

– Ez al da erdiko marra hauek ere berdinak dauzkan a 8?

– Bai.

– Eta horrelako gainaz al a ezingo litzateke handiago a edo txikiago a izan?

– Bai, noski.

– Orduan, alde hau bi oinekoa balitz eta best e hori ere bi oinekoa, osoa zenbat oinekoa 9

litzateke? Azter ezazu horrela: hem e n bi oinekoa balitz, eta hor, berriz, oin bateko a bakarrik 10 , gainaz ala ez al litzateke behingo a n bi oinekoa izango?

– Bai.

– Baina hor ere bi oinekoa denez , ez al da bi aldiz bi oinekoa bihurtzen?

– Halaxe bihurtzen da, bai.

– Orduan, bi aldiz bi oinekoa bihurtzen da, ezta?

– Bai.

– Zenb a t dira, bada , bi oinak bi aldiz? Kalkula ezazu eta esan.

– Lau, Sokrat es .

– Gainaz al honen bikoitza den best e bat gerta al liteke, baina antzekoa, honek bezala alde guztiak berdinak dauzkan a?

– Bai.

– Zenb a t oinekoa izango da, bada?

– Zortzikoa.

– Ea, bada, saia zaitez niri esat e n horren alde bakoitza zer luzerako a izango den. Izan ere, honen a bi oinekoa da; bikoitza den horren a , berriz, zenbat eko a?

– Argi dago, Sokrat es , bikoitza izango dela.

– Ikusten duzu, Menon, ez diodala ezer irakas t e n , zerbait galdetz e n diodala baizik? Eta orain honek uste du zortzi oineko gainaz ala sortzeko aldea zenba t eko a den badakiela; edo ez al zaizu iruditzen?

– Niri, bai.

– Ba al daki, ordea?

– Ez, noski.

– Baina bikoitza dela uste du.

– Bai.

– Begira ezazu nola gogora tuko den jarraian, gogora tu behar den bezala, hain zuzen ere.

Zuk esaidaz u: marra bikoitzetik gainaz al bikoitza sortzen dela al diozu? Horrelakoa diot, ez hem e n luzea eta hor laburra, baizik eta hau bezala, alde guztiet an berdina izan dadila, baina honen bikoitza, zortzi oinekoa. Begira ezazu oraindik ere iruditzen ote zaizun marra bikoitzetik sortuko dela.

– Niri bai.

– Marra hau ez al da bikoitza bihurtzen , luzera bereko best e bat hem e n dik erans t e n badiogu?11

– Noski, bai.

– Eta zortzi oineko gainaz al a marra honet a tik 12 sortuko dela esat e n al duzu, luzera bereko lau gerta tz e n badira?

– Bai.

– Marraz ditzagun honet a tik lau marra berdinak 13 . Ez al litzateke hori zortzi oinekoa dela diozuna?

– Erabat , bai.

– Baina ez al daud e bere barruan lau hauek 14 , eta beraiet ako bakoitza lau oineko honen berdina ez al da?

– Bai.

– Zer tamainatakoa sortzen da, orduan? Ez al da lau aldiz handiagoa?

– Nola ez?

– Lau aldiz handiago a bikoitza da, beraz?

– Ez, Zeusarr e n!

– Zenb a t aldiz handiago a , orduan?

– Lau aldiz handiago a .

– Orduan, marra bikoitzetik ez da gainaz al bikoitza sortzen, mutil, lau aldiz handiago a baizik.

– Egia diozu.

– Lau aldiz lau ham a s ei baita. Ezta?

– Bai.

– Orduan, zein marra t a t ik sortzen da zortzi oinekoa? Honeta tik 15 ez al da lau aldiz handiago a sortzen?

– Baietz diot nik.

– Eta marra erdi honet a t ik 16 lau oineko hau sortzen al da?

– Bai.

– Ederki. Eta zortzi oinekoa ez al da honen bikoitza eta horren erdia 17 ?

– Bai.

– Ez al da marra hau 18 baino luzeago eta best e a 19 baino laburrago den marra bate tik sortuko? Edo ez?

– Niri, behintza t , hala iruditzen zait.

– Ongi! Zuri iruditzen zaizuna erantzun behar duzu, bada . Eta esaidaz u: marra hau ez al zen bi oinekoa, eta hori, berriz, laukoa?

– Bai.

– Orduan, zortzi oineko gainaz alare n marrak bi oineko hau baino luzeago a izan behar du, eta lau oineko hori baino laburra go a .

– Hala izan behar du, bai.

– Saia zaitez esa t e n zein tamain a t a ko a den.

– Hiru oinekoa.

– Hiru oinekoa baldin bada , honen 20 erdia gehituko dugu eta hiru oinekoa izango da, ez? Hauek bi oin baitira, eta hori bat. Eta hem e n , era berea n , hauek bi dira, eta hori bat 21 ; eta horrela, diozun gainaz al hori 22 sortzen da.

– Bai.

– Orduan, hem e n hiru oinekoa baldin bada eta hor ere bai, gainaz al osoa hiru aldiz hiru oinekoa gerta tz e n da?

– Argi dago.

– Hiru aldiz hiru zenbat oin dira?

– Bedera tzi.

– Eta gainaz al bikoitzak zenba t oinekoa izan behar zuen?

– Zortzikoa.

– Orduan, hiru oineko marra tik ez da orain ere zortzi oineko gainaz al a sortzen.

– Ez, noski.

– Nolako marra tik, orduan? Saia zaitez niri zehatz esat e n . Eta ez baduz u kalkulurik egin nahi, erakuts iezaguzu nolako marra den.

– Baina, Zeuse n izenea n , Sokrat e s , nik ez dakit!

– Kontura tz en al zara berriro, Menon, hau jada gogora tz e a r e n bidean non dabilen? Hasieran ez zekielako zortzi oineko gainaz al ar e n marra zein zen, eta orain ere ez daki; baina orduan bazekiela uste zuen, eta konfiantz a osoz erantzut e n zuen bazekielakoa n , eta ez zuen uste arazorik zuenik. Orain, ordea, arazoak dituela uste du, eta erantzun a ez dakien ez , ez du uste badakienik ere.

– Egia diozu.

– Orduan, ez al dago orain egoer a hobe a n ez zekien gauzarekiko?

– Hala iruditzen zait.

– Orduan, arazoak eragite a n eta ikaraioak bezala baldartz e a n , kalterik egin al diogu?

– Niri ez zait iruditzen.

– Zerbait lagung arria egin diogu, orduan, antza denez , arazoa nola den asm atz eko. Izan ere, orain, ez dakien ez , gustura go bilatuko du; lehen, berriz, maiz, eta erraz jende ugariren aurre a n uste izango zukeen gainaz al bikoitzari buruz ondo esat e n ari zela, eta luzeran marra bikoitza eduki behar duela esan go zukeen .

– Hala dirudi.

– Jakin gabe , bazekiela uste zuen hori bilatzen edo ikasten saiatuko litzateke el a uste al duzu, bada , arazoak izan eta ez dakiela kontura tu baino lehen, eta jakitea desiratu baino lehen?

– Ez dut uste, Sokrat es .

– Baldartu izanak onura ekarri dio, ordua n?

– Nik hala deritzot.

– Begira ezazu orain, arazo horret a t ik abiatut a aurkituko duen a nirekin bater a bilatzerako a n, ez diodala irakast e n eta galdetu best erik ez diodala egiten. Zain ezazu bada ez p a d a ni berari irakast e n eta azaltzen harrap a t z e n bana uz u ere, eta ez bere iritziak galdetz e n .

Esaidazu, bada, zuk: ez al daukagu hem e n lau oineko gainaz al bat 23 ? Ulertzen al duzu?

– Bai.

– Beste gainaz al berdin hau erant si al diezaioke gu 24 ?

– Bai.

– Eta hirugarre n hau, horiet ako bakoitzare n berdina dena 25 ?

– Bai.

– Ezin al dugu, gainer a, angelu hau osatu 26 ?

– Bai, noski.

– Ez al lirateke lau gainaz al berdin hauek sortuko?

– Bai.

– Zer, bada? Osotasu n hau 27 best e hau 28 baino zenba t aldiz handiago a da?

– Lau aldiz.

– Baina bikoitza bihurtu behar zitzaigun. Edo ez al zara gogora tz e n?

– Oso ondo, bai.

– Orduan, angelu tik angelura doan marra honek 29 ez al du gainaz al horietako bakoitza bitan zatitzen?

– Bai.

– Ez al dira lau marra berdin horiek sortzen, eta gainaz al hori 30 ingura tz e n?

– Hala sortzen dira, bai.

– Azter ezazu orain: zein tam ain a t ak o a da gainaz al hori?

– Ez dut ulertzen .

– Ez al du marra bakoitzak lau gainaz al horietako bakoitzaren erdia barne a n bereizi? Ala ez?

– Bai.

– Tamaina horret ako zenba t erdi daud e horret a n 31 ?

– Lau.

– Eta zenba t honet a n 32 ?

– Bi.

– Eta zer da lau birekiko?

– Bikoitza.

– Eta hau 33 zenba t oinekoa da, bada?

– Zortzi oinekoa.

– Zein marra t a t ik?

– Horret a t ik.

– Lau oineko gainaz alare n angelu tik angelura doan marra tik?

– Bai.

– Adituek horri diagon ala deitzen diote. Horrela, horren izena diagon ala baldin bada, diagon ale tik sortuko litzateke gainaz al bikoitza, zuk diozunez , Menone n mutila.

– Erabat , bai, Sokrate s .

– Zer iruditzen zaizu, Menon, berea ez den iritzirik erantzun al du?

– Ez, bereak ziren.

– Eta, halere, lehentx e a g o genioen bezala, lehen ez zekien.

– Egia diozu.

– Iritzi horiek bere baitan zeude n, orduan. Edo ez?

– Bai.

– Orduan, ez dakien ak, ez dakizkien gauzei dagokien ez , egiazko iritziak dauzka ez dakizkien horiei buruz?

– Hala dirudi.

– Eta orain iritzi horiek ame s t bat bezala esnatu zaizkio. Baina batek maiz eta era askota n galdetuko balio, jakin ezazu azken e a n best e edoz ein ek bezain zehatz jakingo lukeela horiei buruz.

– Hala dirudi.

– Orduan, ez al du jakingo inork irakatsi gabe , galdetuz baizik, berak bere burutik zientzia berreskura t uz?

– Bai.

– Eta batek bere burutik zientzia berreskura tz e a , ez al da gogora tz e a?

– Bai, noski.

– Orduan, horrek orain dauka n zientzia, noizbait jaso zuen edo beti eduki zuen, ezta?

– Bai.

– Beraz, betidanik baldin bazekien, orduan beti izan da jakituna; eta noizbait jaso baldin bazuen, berriz, oraingo bizitzan behintzat ez zuen jasoko. Edo norbaitek irakatsi dio geometria? Horrek horixe bera egingo baitu edozein geometriaren inguruan, eta gainerako ikasgai guztien inguruan ere bai. Horri horiek guztiak irakatsi dizkion norbait ba al da akaso? Zuk jakin beharko zenuke, noski, batez ere zure etxean jaio eta hezi delako.

– Badakit nik, ordea, ez dizkiola inoiz inork irakatsi.

– Baina, iritzi horiek bada uzka, ala ez?

– Zalantz arik gabe, Sokrat es , bada uzka.

– Eta oraingo bizitzan ez baditu jaso, ez al dago jada argi honako hau: best e garai bate a n bazeuzkala eta ikasiak zituela?

– Argi dago, bai.

– Garai hori ez al da akaso oraindik gizakia ez zeneko a?

– Bai.

– Orduan, bai gizakia den garaian , eta baita ez dene a n ere, egiazko iritziak baldin badauzk a, galderak eginez esna tu t a , zientzia bihurtzen direnak, ez al zuen, orduan, bere arimak, betiko denbor a n jakingo? Izan ere, garbi baitago gizakia denbora osoan zehar existitzen dela edo best el a ez dela existitzen.

– Argi dago.

– Beraz, gauze n egia gure ariman baldin bada go beti, arima hilezkorra izango litzateke . Eta, ondorioz, orain ausaz ez dakizuna –eta hori gogora tz e n ez duzun a da– konfiantz az saiatu behar duzu bilatzen eta gogora tz e n , ez?

– Ez dakit nola, baina ondo ari zarela esat e n iruditzen zait, Sokrat es .

– Niri ere bai, bada , Menon. Gainerako puntue t a n , ordea, ez nintzat ek e argudioa n hainbe s t e temat uko. Baina pentsa tz e n dut batek ez dakizkienak bilatu behar dituela, hobe ak , ausart a go a k eta ez hain alferrak izateko, eta ez kontrako a, alegia dakizkigun ak ezin direla aurkitu eta ez direla bilatu ere egin behar. Horren alde bai, eraba t gogor borrokatuko nuke, ahal banu, bai hitzez eta bai egitez.

– Eta hori ere ondo diozula iruditzen zait niri, Sokrat es .

– Batek ez dakiena bilatu behar delakoan ados gaud e n e z , nahi al duzu gu biok bertu t e a zer den elkarrekin bilatzen saiatze a?

– Bai, noski. Baina ez, Sokrate s , hala ere hasieran galdetz e n nizun hura aztertu eta entzungo nuke gustura: bertu t e a ri irakasg arria den zerbaiti bezala heldu behar zaion, edo gizakiei berez edo best e nolabait sortzen ote zaien.

– Bada, nik neureg a n bakarrik ez, zugan ere aginduko banu, Menon, ez genuke lehen e n g o bertut e a irakasgarria den edo ez aztertuko, aurre tik bera zer den bilatu baino lehen. Baina, zu ez zaren ez zurega n ere agintzen saiatzen –libre izan zaitezen , noski–, baina nigan, berriz, agintzen saiatze n zaren ez , eta agindu ere agintzen duzun ez , amore eman go dizut –zer egin behar dut best ela?–. Beraz, dirudien ez , zer den oraindik ez dakigun a nolakoa den aztertu behar dugu. Baina, eraba t ez bada ere, pixka bat laxa nazazu zure aginte tik eta utz iezad az u bertut e a irakasgarria den edo nolakoa den hipotesi bate tik aztertz en . Eta hipotesi bate tik zentzu honet a n diot: geom e t rilariek maiz aztertze n duten bezala, batek, adibidez, gainaz al bati buruz gainaz al triangelu a r hau zirkulu honet a n inskribatu ote daiteke e n galdetz e n diene a n , geom e t rilari batek esan go luke: «Oraindik ez dakit gainaz al hori horrelakoa ote den, baina auzi honet a r ako hipotesi hau lagungarri izan daiteke el a uste dut: gainaz al honek, bere marra horret a t ik marraz tuz gero, bera bezalako gainaz al bat uzten baldin badu kanpo a n, emaitz a bat izango dela uste dut; eta hori ezinezkoa baldin bada , berriz, best e bat. Eta horrela, gainaz al hori zirkuluan inskribatu ondore n goko emai tza, egin daiteke e n ala ez, hipotesi baten bidez esan nahi dizut». Guk ere azter dezagu n horrela bertut e a ri dagokionez ,iraka s g a r ria den ala ez, zer den eta nolakoa den ere ez dakigun ez , hipotesi baten bidez horrela esan behar dugu: arimare n gauze t a t ik, zein mota t ako gauz a izan behar du bertut e ak irakasg arria izan dadin edo ez? Hasteko, zientziaren antzeko a edo zerbait desb er dina baldin bada, irakasgarria da ala ez –edo, oraintxe genioen bezala, gogora g ar ria?–. Ez dadila guretz a t alderik egon hitz bat edo best e a erabiltzen badu gu. Beraz, irakasgarria al da? Edo ez al dago argi edozein e n tz a t gizakiak zientzia best erik ez duela ikasten?

– Nik hala deritzot.

– Eta bertut e a zientzia bat baldin bada , argi dago irakasg arria izango litzateke el a .

– Nola ez, bada?

– Arazo honet az azkar libratu gara, orduan, honelakoa baldin bada, irakasg arria da, eta horrelakoa baldin bada, berriz, ez.

– Bai, noski.

– Horren ondoren , antza denez , bertut e a zientzia edo zientzia baino best elako zerbait ote den aztertu behar da.

– Nik ere hala deritzot , horren ondore n hori azter tu behar dela.

– Baina zer? Ez al dugu esat e n bertut e a ongia dela, eta hipotesi honi eust en al diogu, hots, ongia dela?

– Guztiz, bai.

– Orduan, zientziatik bereizitako best e ongirik baldin bada go, agian bertu t e a ez litzateke zientzia bat izango. Baina zientziak bere baitan hartzen ez duen ongirik ez baldin bada go, orduan zientziare n bat dela susm at u t a , zuzen susm at uko genuke.

– Hori da.

– Eta bertut e a r e n bidez gara onak, ezta?

– Bai.

– Eta onak baldin bagar a , onuraga rriak ere bai; on guztiak baitira onurag arriak. Ez?

– Bai.

– Eta bertut e a onurag arria al da?

– Nahitaez , adostu dugun ar e n araber a .

– Azter dezagu n, bada , onurag arri zaizkigunak zein diren, bana n- bana n hartuz. Osasun a , diogu, indarra, edert a s u n a eta aberas t a s u n a ere bai. Hauek eta horrelako batzuk onurag arriak direla esat e n dugu. Ezta?

– Bai.

– Baina horiexek berberek batzue t a n kalte egiten dutela ere esa t e n dugu. Edo zuk best elako zerbait al diozu?

– Ez, horrela baizik.

– Azter ezazu, bada: horietako bakoitza zerk gidatz en duen e a n egiten digu onura, eta zerk gidatze n duen e a n egiten digu kalte? Ez al digu onura egiten erabilera zuzenak gidatze n duen e a n , eta best el a , berriz, kalte?

– Guztiz, bai.

– Azter ditzagu n, bada , arimar e n ingurukoak oraindik ere. Zerbaiti deitzen al diozu zuk zentzut as u n a , justizia, ausardi a, ikasteko erraz ta s u n a , oroimen a , eskuza b al t a s u n a eta horrelako guztiak?

– Nik, bai.

– Azter ezazu, bada, horiet a tik zientzia ez baino best e zerbait direla iruditzen zaizkizunek ez ote duten batzue t a n kalte egiten, eta best e e t a n , berriz, onura. Ausardia bezala, esa t e baterako, ausardi a, adime nik gabe, konfiantza bezalako zerbait baldin bada; gizakia arrazoim e nik gabe ausar tz e n dene a n , ez al du kaltea jasotzen , eta arrazoim e n a r ekin, berriz, onura?

– Bai.

– Ez al da era berea n gerta tz e n zentzut as u n a eta ikasteko erraz t as u n a r e kin ere: arrazoime n a r e kin ikasi eta landu ak onuraga rriak dira; arrazoim e nik gabe, berriz, kaltegarriak?

– Ziurrenik, bai.

– Laburbilduz, arimar e n saiakera eta jasankizun guztiak, adime n ak gidatuz gero, ez al dira zoriont asu n e z burutz en; eta kontrakoa n , berriz, zentzug a b e k e ri ak gidatuz gero?

– Hala dirudi.

– Orduan, bertu t e a ariman daud e n e t a k o bat baldin bada eta nahitaez onurag arria izan behar baldin badu, adime n a izan behar du; arimare n inguruko guztiak berez ez baitira ez onurag arriak ezta kaltegarriak ere, baina adimen a edo zentzug a b e k eri a , bietako bat erant si t a , kaltegarriak edo onurag arriak bihurtzen dira. Argudio honen araber a , bertut e a k, onurag a rria baldin bada, adimen e n bat izan behar du.

– Nik ere hala deritzot .

– Eta, oraintx e esa t e n genitue n gainer ako gauzak ere noski –aberas t a s u n a eta horrelako ak–, batzue t a n onak, eta best e e t a n , berriz, kaltegarriak direnak, gainerako arimari dagokion ez bezala, adimen a k, gidatuz, arimar e n gauzak onurag arri bihurtzen zituen bezala -zentzug a b e k eri ak, berriz, kaltegarriak- , horrela arimak ere ez al ditu horiek zuzen erabili eta gidatuz onurag a rri bihurtzen , eta oker zuzenduz, berriz, kaltegarri?

– Bai, noski.

– Arima zentzud u n ak zuzen gidatz en ditu, eta zentzuga b e a k , berriz, oker?

– Hori da.

– Orduan, gainerako e t a n ere horrela esan daiteke: gizakiaren tz a t gainerako guztiak arimare n menp e a n daud e, eta arimar e n a k adimen a r e n menp e a n , onak izango badira. Eta argudio honen

araber a , onurag arria dena adime n a izango litzateke; eta ez al dugu esan bertut e a onurag arria dela?

– Erabat , bai.

– Orduan, esan dezagu n jada bertu t e a adimen a dela; osoa, edo atal bat?

– Esandako ak ondo esan dituzula uste dut, Sokrat e s .

– Orduan, horiek horrela baldin badira, onak ez lirateke berez izango.

– Niri ez zait iruditzen.

– Izan ere, honako hau gerta tuko litzateke: onak berez sortuko balira, gazte e e n artetik berez onak direnak ezagu tuko lituzket e n pertson ak eduki beharko genituzke; eta guk, horiek erakutsi t akoak hartuko genituzke, eta, akropolisea n 35 zainduko genituzke, urrea baino askoz gehiago zigilatut a , inork honda ez ditzan, eta adinera heldu ondoren , hiriaren tz a t baliagarriak bihur daiteze n .

– Baliteke, bai, Sokrat e s .

– Orduan, onak ez badira berez onak sortzen, ikasket az akaso?

– Dagoen ek o nahita ezko a dela iruditzen zait. Gainera, argi dago, Sokrat es , gure hipotesi ar e n araber a , bertu t e a zientzia baldin bada , irakasgarria dela.

– Agian, ala Zeus! Baina, ez al dugu hori oker ados tu?

– Lehentx e a g o , ordea , ederki esa t e n ari ginela iruditzen zitzaigun, bada .

– Baina ez du lehentx e a g o bakarrik iruditu behar ederki esand a , orain eta gero ere bai, bere zerbait baliozkoa izango bada behintza t .

– Zer, bada? Zeri begira atseka b e t z e n zara argudioar ekin eta zergatik ez duzu sines t e n bertut e a zientzia ote dela?

– Esango dizut nik, Menon. Izan ere, iruditzen zait «zientzia baldin bada , irakasgarria da» lehen esan d ako hori ederki esan a dago el a; ez naiz iritziz aldatu. Baina «zientzia ote den» azter ezazu, ea iruditzen zaizun arrazoiarekin ez dudala sinest e n . Esaidazu, bada, hau: edoz er gauz a irakasgarria izango balitz, ez bertut e a bakarrik, ez al litzateke nahita ezko a horren irakasle ak eta ikasleak ere egote a?

– Nik baietz deritzot.

– Aldiz, zerbaite n irakaslerik eta ikaslerik ez baldin bada go, ordua n, gauza hori ez dela irakasgarria susm at uz gero, zuzen susm at uko genuke?

– Hori da; baina ez al zaizu iruditzen bertut e a r e n irakaslerik dago e nik?

– Maiz aritu naiz baten bila, hain zuzen ere, bakar batzuk bere irakasle ak ba ote diren bilatuz, baina edozer eginez ere, ezin ditut aurkitu. Eta best e askorekin batera bilatzen dut, gaian adituen ak jotzen ditudan horiekin bater a batez ere. Baina, hona hem e n , orain, hain zuzen ere, Menon, ondoa n egoki eseri zaigu Anito hau! Gure bilaket ar e n parte egin dezagu n! Eta arrazoiz egingo genuk e. Anito hau, hast eko, Antemion abera t s eta jakintsu ar e n sem e a baita, abera t s bihurtu zena, baina ez ausaz edo norbaitek eman d a –oraintxe Polikrates e n dirutzak jaso dituen Ismenias tebas t a r r a bezala–, baizik eta bere jakinduriaz eta arduraz lortuta; eta gainerako e t a n ere ez da hiritar harroputz a , ez hantus t e a ezta gogaikarria ere, gizon txukun eta adeitsu a baizik. Gainera , sem e hau ere ondo hazi eta hezi zuen, aten a s t a r herriaren iritziz behintza t ; kargu handien e t a r a ko aukera tz e n baitut e bera. Bidezkoa da horrelakoekin batera bilatze a bertut e a r e n inguruko irakasle ak, badiren ala ez, eta zeintzuk diren. Zuk, beraz, Anito, gurekin, nirekin eta zeure apopilo Menon honekin bater a, bila ezazu auzi honen ingurua n zeintzuk izango lirateke e n irakasle ak. Azter ezazu horrela: Menon hau send a gile ona bihurtze a nahiko bage n u , zein irakaslere n g a n a bidaliko genuk e? Senda gile e n g a n a , ezta?

– Bai, noski.

– Eta zapat a ri ona bihurtze a nahiko bage n u zer, akaso ez zapat a rien g a n a ?

– Bai.

– Eta gainerako ak ere horrela?

– Bai, noski.

– Horrexeri buruz esaidaz u berriro horrela: send a gile bihurtze a nahi izanez gero, senda gilee n g a n a bidaliz ederki egingo genuke el a diogu. Baina hori esat e n dugun e a n , hau esa t e n ari al gara: teknika horret a n jardute n ez duten e n g a n a , eta beren burua joan eta ikasi nahi duen ar e n irakasle bezala aurkeztu t a , horrex e g a t ik lansaria jasotzen duten horieng a n a bidali beharre a n , teknika horret a n jardute n duten e n g a n a bidaliko bage n u jokatuko genuk e el a zentzuz? Horiei guztiei begiratu ondore n, ez al genuk e ederki bidaliko?

– Bai.

– Ez al da berdin gerta tuko txirula jotzear e n eta gainer ako e n ingurua n ere? Zentzug a b e k eri a handia izango litzateke, norbaitek txirulari bihurtu nahi izanez gero, teknika irakast eko agintzen duten eta lansaria jasotzen duten e n g a n a bidali nahi ez izatea , eta horren ordez, ikasgai horren irakasle ak direnik ere aldarrikatz e n ez duten horienga n dik ikasi nahi izatea , eta best e batzuei arazoak emat e a , eta bidaltzen dugunok ikasteko eskatz en dugun ikasgaiare n ikaslerik ere ez daukat e n e n g a n a bidaliko bage n u. Ez al zaizu iruditzen zentzuga b e k e ri a handia izango litzateke el a?

– Niri bai, Zeuse n izenea n!, eta ezjakint asu n a ere bai.

– Ederki diozu. Orduan, orain eztab aid a dezakez u nirekin bater a Menon apopilo honex e n ingurua n . Izan ere, Anito, aspaldi ari zait esa t e n jakinduria eta bertut e horiek nahi dituela; haue n bidez gizakiek etxe ak eta hiriak ederki kude a tz e n dituzte, beren guraso ak zaintzen dituzte, eta hiritarrak eta arrotzak gizon onari dagokion bezala hartu eta bereizten dakite. Bertute horri dagokionez , azter ezazu, bada, noreng a n a bidali beharko genuk e e n zuzen bidaltzeko. Edo argi al dago, lehentx e a g ok o argudioare n arab er a , bertu t e a r e n irakasleak direla agintzen duten e n g a n a , horren lansaria ezarrit a eta jasoz, beren burua ikasi nahi duen grekoe t ako edonori aurkezt e n dioten e n g a n a bidali beharko genuke el a?

– Eta nortzuk dira esa t e n dituzun horiek, Sokrat es?

– Zuk ere badakizu, noski, jende ak sofistak deitzen dienak direla horiek.

– Heraklesa rr e n , ez ezazu adur txarreko hitzik esan, Sokrat es ! Ez nire etxeko ezta nire lagun e t ak o inor ere, ez hirikoa ezta atzerrit arra ere, ez dezala horieng a n a joand a honda t u a izateko horrelako erokeriak harrap a , horiek beren ikaslee n honda m e n eta suntsipe n nabar m e n a baitira.

– Nola diozu, Anito? Onurare n bat egiten dakitela aldarrikatze n duten e t a t ik, horiek bakarrik bereizten al dira hainbe s t e best e e n g a n dik, eta ondorioz, horri onurarik ez egin bakarrik ez, best e ek bezala, batek bere burua emat e n diene a n , baizik eta kontrako a ere bai, honda tu ere egiteraino? Eta horrega tik dirua jasotze a argi eta garbi eskatz e n dute? Nik ezin dizut sinet si, bada . Izan ere, badakit gizon batek, Protagora s e k , hain zuzen ere, hain lan eder eta ospet su ak egin zituen Fidiasek eta best e ham ar eskultorek baino diru gehiago lortu duela jakinduria horrekin. Halere, bitxikeria diozu; izan ere, oinet ako zaharrak edo mantu ak konpontz e n dituzten ek , mantu ak eta oinetako ak jaso zituzten e a n baino okerrago itzuliko balituzte, ezingo lukete hogeita ham ar egun baino gehiago inor kontura tu gabe iraun; aitzitik, horrelakoak egingo balituzket e , gose ak hilko lirateke azkar. Baina Protagor as e k , ordea , Grezia osoa kontura tu gabe, bere ikasle zirenak honda tu egiten zituen eta jaso zituen e a n baino okerrago bidaltzen, berrogei urte baino gehiagoz –ia hirurogei t a ham ar urterekin hil zela uste baitut, teknika horret a n berrogei urtez jardun eta gero–, eta denbora horret a n guztian, gaurko egun er a arte, oraindik ere ez dio utzi ospets u a izateari. Eta ez Protagor a s ek bakarrik, best e askok ere ez, hura baino lehen a goko ak batzuk, eta best e batzuk, berriz, oraindik ere bizi direnak. Orduan, zuk esan d ako a kontuan izanez, zer esan

behar dugu: beraiek jakinaren gaine a n engaina t u eta hond atz e n zituztela gazte ak , edo beraiek ere ez direla kontura tz e n? Eta, batzuek gizakiet ako jakintsu e n a k zirela dioten horiek horren ero zeudela pentsa t u behar al dugu?

– Ez daud e ero, Sokrat e s , ezta hurrik ema n ere! Askoz eroago daud e horiei dirua emat e n dieten gazte ak , baina hauek baino are gehiago hauek horien eskuet a n uzten dituzten ak , hau da, beren senide ak . Baina, batez ere gauza guztien gainetik, hiriak, haiei sartzen uzten dietelako eta ez dituztelako kanpora tz e n , norbait, atzerritar zein hiritar, horrelako zerbait egiten saiatz en baldin bada .

– Sofisten batek bidega b e k e ri ar e n bat egin al dizu, Anito, edo zergatik zara horren gogorra beraiekin?

– Ez naiz inoiz beraie t ako inoren ikasle izan, ala Zeus, eta ez nioke nireet ako best e inori ere utziko.

– Orduan, gizon horietaz eraba t eskarm e n t u gabe a zara?

– Eta hala izan nadila!

– Baina nola jakingo zenuke, ordua n, bedeinkat u hori, auzi horri dagokion ez , bere baitan zerbait ona edo txarra dauka n, horret a n erab a t eskar m e n t u gabe a baldin zara?

– Erraz; badakit horiek zein diren, eskar m e n t u gabe a izan edo ez.

– Igarlea zara agian, Anito. Izan ere, zeuk esat e n dituzunak kontua n hartu t a , harrituko bainintza t ek e horiei buruz nola dakizun igarle izan gabe . Baina Menon beraien g a n a joand a txarra bihurtuko luketen horiek zein diren ez gara gu bilatzen ari –eta izan daitez el a horiek sofistak, nahi baduz u–. Esaiguzu, ordea , noren ga n a joand a, hain hiri handian, bihurtuko litzateke e n oraintx e nik esan dizuda n bertut e a n aipagarria , eta, hori esan d a , aitaren aldeko lagun honi mese d e bat egingo diozu.

– Zergatik ez diozu zuk esan?

– Nik esan dizkiot, ordea , horien irakasle ak zirela uste nituen ak , baina kontura tz e n naiz ez dudala ezer esan, zuk diozunez behintz a t . Eta, agian, zuzen diozu. Zuk esaiozu, hortaz, zure txand a n , aten a s t a r r e n artea n noreng a n a joan behar duen. Nahi duzun ar e n izena esan ezazu.

– Zerga tik entzun behar da gizaki bakar baten izena? Izan ere, topatz en duen edozein aten a s t a r jator eta zintzok ere sofistek baino gizon hobe a bihurtuko du, kasu egin nahi badio behintza t .

– Eta jator eta zintzo horiek ausaz bihurtu al dira horrelako ak, inoreng a n dik ikasi gabe? Eta, halere, beraiek ikasi ez zituzten horiek best e ei irakast eko gai dira?

– Jator eta zintzo ziren aurreko e t a t ik ikasi zutela horiek pents a tz e n dut nik; edo ez duzu uste gizon jator eta zintzo asko izan direnik hiri honet a n?

– Nik bai, Anito, eta politika kontuet a n gizon onak ere badirela uste dut, eta orain direnak bezainb e s t e izan direla lehen ere. Baina, beren bertu t e a r e n irakasle onak ere izan al dira? Hori baita, hain zuzen ere, gure gaia: ez gara hem e n aspalditik gizon onak badiren ala ez aztertz en ari, ezta lehen a go izan ote diren ere, bertu t e a irakasgarria ote den baizik. Eta hori aztertze a n , honako hau ari gara aztertze n: gizon onek, bai oraingo ek eta bai lehen a g oko ek ere, beraiek on egiten zituen bertut e hori best e bati emat e n ere ba ote zekiten, edo bertu t e hori ea ezin zaion best e gizaki bati ema n, eta best e baten g a n dik jaso ere. Hori da Menon eta ni aspaldi bilatzen ari garen a . Azter ezazu, bada , horrela, zeure ikuspuntu tik abiatu t a : ez al zenuke esango Temistokles gizon ona izan zela?

– Nik bai, guztiet a n onen a gainera .

– Eta hura irakasle ona izan zela ere bai, best e norbait bere bertut e a r e n irakasle izan bada?

– Nik hala uste dut, nahi bazuen behintza t .

– Baina, zure ustez, ez al zuen nahiko best e batzuk ere jator eta zintzo bihurtze a , batez ere bere sem e a? Edo bekaizkeriaz ukatu ziola uste al duzu, eta bera on egiten zuen bertu t e hori ez ziola nahita eman? Edo ez al duzu entzun a Temistokles ek bere sem e Kleofantori zaldun ona izaten ikasarazi ziola? Honek zaldien gaine a n zutik zuzen eust en zion, eta xabalina zuzen jaurtitzen zuen zaldiet a tik, eta hark irakasa r azi zizkion eta trebe bihurtu zuten best e gauz a miragarri asko egiten zituen, eta irakasle onen esku daud e n gauza guztiak. Edo, ez al dituzu hauek zaharre n g a n dik entzun ak?

– Entzunak ditut, bai.

– Orduan, ezin zaio bere sem e ar e n izateari txarra zeneko errua egotzi.

– Segur aski ez.

– Eta zergatik hau? Inoiz entzun al diozu norbaiti, gazte zein zahar, Temistokles e n sem e Kleofanto bere aita bezain gizon on eta jakintsu a izan zenik?

– Ez, horixe.

– Orduan, gure ustez, gauz a horiek irakatsi nahi izan zizkiola bere sem e a ri pents a t u behar al dugu, baina bera jakintsu a zen jakindurian, berriz, ez zuela auzokoak baino hobe a egin nahi, bertut e a irakasg arria baldin bada , hain zuzen ere?

– Segur aski ez, Zeuse n izenea n!

– Bertute a r e n horrelako irakaslea duzu, bada, hau, zuk zeuk ere lehen a g oko onen e t ako a dela onartze n baituzu. Baina, azter dezagu n best e bat: Lisimakoren sem e Aristides, esa t e bater ako; edo, ez al zaude ados hori ona izan zela?

– Ni bai, guztiz, noski.

– Horrek ere ez al zizkion bere sem e Lisimakori irakaslee n esku zeude n irakasp e n guztiak edoz ein aten a s t a r ri baino hobeto irakatsi? Eta best e edozein baino hobe a bihurtu duela iruditzen al zaizu? Izan ere, zu berarekin ibili zara eta nolakoa den badakizu. Eta, best e bat, nahi baduz u, Perikles, gizon hain handikiro jakintsu a , ba al dakizu bi sem e izan zituela, Paralo eta Ksantipo?

– Bai.

– Bi horiei, zuk ere dakizun bezala, edozein aten a s t a r baino zaldun okerrago ak ez izateko modu a n irakatsi zien, eta musikan, gimnasia n eta teknikaren menp e daud e n guztiet an ere inor baino okerrago ak ez izateko modu a n hezi zituen. Ez al zituen, orduan, gizon onak egin nahi? Nahi zuela uste dut nik, baina beldur naiz ez dela irakasgarria. Hala ere, uste izan ez dezazun aten a s t a r gutxi batzuk eta eskas e n a k bakarrik izan direla ezgai arazo horret a n , pents a ezazu Tuzidides ek 36

ere bi sem e izan zituela, Melesias eta Estefano, eta horiek gainerako e t a n ere ondo hezi zituela, baina bereziki edoz ein aten a s t a r r ek baino hobeto borrokatz e n zutela –bata Ksantiasi ema n baitzion eta best e a Eudorori; eta hauek garai hartako borrokalari onenak jotzen zituzten–, edo ez al zara gogora tz e n?

– Bai, entzut e a badut .

– Ez al dago argi honek ez zizkiekeela inoiz bere sem e ei dirua gast a tu t a irakatsi behar zirenak irakatsiko, eta, gizon onak bihurtzeko ezer gast a tu behar ez zenea n , hori ez irakatsi, irakasgarria balitz? Baina, agian, Tuzidides eskas a zen eta ez zeuzkan lagun asko aten a s t a r eta aliatuen artea n . Etxe handikoa zen, eta botere handia zeukan hirian eta gainer ako grekoe n artea n . Ondorioz, hori irakasg arria balitz, aurkituko zukeen bere sem e a k on bihurtuko zituen a , bertako e t ak o edo atzerritarre t ako bat, berak astirik ez baldin bazue n hiriko ardura g a t ik. Baina beldur naiz, Anito adiskide a , ez dela irakasgarria.

– Ai Sokrat es ! , iruditzen zait gizakiez erraz aritzen zarela gaizki esaka. Nik kontuz ibiltzeko aholkatuko nizuke, bada, kasu egin nahi badidaz u. Agian best e hiri bate a n erraz ago a da gizakiei kalte egitea on egite a baino, baina honet a n ere bai, erab a t . Eta uste dut zuk zeuk ere badakizula.

– Menon, uste dut Anito haserre t u egin dela, eta ez naiz harritzen. Hasteko, gizon horietaz gaizki esaka ari naizela uste duelako, eta ondore n bera ere horiet ako bat dela pents a tz e n duelako. Baina horrek inoiz jakiten badu gaizki esat e a zer den, haserre tz e a ri utziko dio; orain ez daki, ordea. Baina esaidaz u, zuen artea n ere ez al daud e gizon jator eta zintzoak?

– Bai, noski.

– Zer, bada? Horiek beren burua irakasle gisa gazte ei eskaintz eko prest al daud e, eta onartze n al dute irakasle ak direla eta bertut e a irakasg arria dela?

– Ez, Zeuse n izene a n , Sokrat es ! Alderantziz, batzuet a n irakasg arria dela entzut e n diezu, baina best e e t a n , berriz, ezetz.

– Orduan, horret a n bertan ados ez daud e n horiek gai horren irakasle direla esan go al dugu?

– Nik ezetz deritzot, Sokrat e s .

– Zer, ordua n? Sofista horiek, beren burua horrela eskaintze n duten bakarrak, bertu t e a r e n irakasle direla iruditzen al zaizu?

– Hori da, Sokrat es , Gorgias e n g a n gehien mirest e n dudan a , alegia ez zenioke el a inoiz hori agintzen entzungo; aitzitik, best e e i barre ere egiten die hori agintzen entzut e n diene a n; hizket an trebe bihurtu behar dutela uste du.

– Orduan, zuri ere ez zaizu iruditzen sofistak irakasle direnik?

– Ezin dut esan, Sokrate s . Nik neuk ere gehien ek jasan duten a jaso baitut; batzue t a n iruditzen zaizkit, eta best e e t a n , berriz, ez. – Ba al dakizu hori, batzue t a n irakasgarria dela eta best e e t a n ez, alegia ez zaizuela zuri eta gainer ako politikariei bakarrik iruditzen, baizik eta Teognis poet ak ere horixe bera esa t e n duela?

– Zein bertso t a n?

– Honako hau esat e n duen elegiazkoe t a n:

botere handia duten e n ondoan edan eta jan ezazu,beraiekin eseri eta atsegin eman iezaiezu.Onengan dik gauza onak ikasiko baitituzu; baina txarrekinnahast e n baldin bazara, daukazu n adime n a ere hondatu egingo duzu. 37

Badakizu horietan bertut e a irakasg arria balitz bezala hitz egiten duela?

– Hala dirudi, behintza t .

– Beste batzue t a n , pixka bat aldatu t a , honelako zerbait dio:

pentsa m e n d u a ekoiztu eta gizonaren baitan ezar baliteke,irabazi ugari eta handiak jasoko lituzket e 38

hori egin dezake t e n e k , eta

gizon on batenga n dik ez litzatek e inoiz sem e txarrik sortuko,bere esan zentzuz ko ei kasu eginez . Baina irakatsizez duzu inoiz gizon txarra on bihurtuko .39

Konturatz e n zara berak, berriro, gauz a beraiei buruz kontrakoak esat e n dituela?

– Badirudi baietz.

– Beste edozein gauza esan al dezakez u, gauz a horren irakasle ak direla esat e n duten ak best e gizakien uste t a n ez direla best e e n irakasleak, ez dutela ezagu tu ere egiten, eta irakasle ak direla dioten gai horret a n bertan txarrak direla. Eta best e e n ustet a n jator eta zintzoak direnek beraiek batzue t a n irakasgarria dela diotela, eta best e e t a n , berriz, ezetz? Edozeri buruz horren naha si ak daud e n a k, eskubide osoz irakasle direla esan go al zenuke, bada?

– Zeusarr e n , nik ez!

– Ez sofistak ezta jator eta zintzoak direnak ere ez baldin badira gauz ar e n irakasle, ez al dago garbi best e inor ere ez dela?

– Hala iruditzen zait niri.

– Eta irakasle ak ez baldin bada u d e , ikasleak ere ez?

– Diozun bezala dela deritzot nik.

– Eta ez al dugu adostu irakaslerik eta ikaslerik ez dauka n gauz a ez dela irakasg arria?

– Adostu dugu.

– Orduan, bertu t e a r e n irakasle ak ez dira inon ere agertz e n?

– Hori da.

– Eta irakasle ak ez baldin bada u d e , ikasleak ere ez?

– Hala dirudi.

– Orduan, bertu t e a ez litzateke irakasg arria izango?

– Ez dirudi, guk zuzen aztertu badugu behintza t . Ondorioz, neure buruari harriduraz galdetz e n diot, Sokrat es , gizon onik ez ote dago e n, edo zein izango litzateke e n onak bihurtzeko modu a.

– Baliteke, Menon, zu eta ni gizon eskas ak izatea , eta Gorgiasek zu eta Prodikosek ni nahikoa hezi ez izana. Ezer baino gehiago, geure buruari egon behar dugu adi, eta gu modure n bate a n hobe bihurtuko gaitue n norbait . Lehentx e a g oko bilaket ari begira diot hau, zein barregarri den gu kontura tu ez izana gizakiek ez dituztela zientziak bakarrik gidatu t a beren gauz ak zuzen eta ondo egiten. Horrega tik ere, segur aski, ihes egiten digu gizon onak nola sortzen ote diren jakiteak.

– Zein zentzut a n diozu hori, Sokrat es?

– Honetan: gizon onek onurag arriak izan behar dutela zuzen adostu dugu behintza t , eta horrek ezin duela best el a izan; ez al da hala?

– Bai.

– Eta gure gauzak zuzen gidatze n baldin badituzt e izango direla onuraga rriak, horret a n ere zuzen geund e n ados, ezta?

– Bai.

– Baina zentzuzkoa izan gabe ezin dela zuzen gidatu, hori ez dugu zuzen ados tu, antza.

– Zein zentzut a n diozu?

– Esango dizut nik. Larisarako edo nahi duzun best e edonorako bidea dakien a joango balitz eta best e batzuk gidatuko balitu, ez lituzke zuzen eta ondo gidatuko?

– Bai, noski.

– Eta batek, inoiz joan gabe eta bidea ezagut u gabe , bidea zein den iritzi zuzen a balu, horrek ere ez al lituzke zuzen gidatuko?

– Bai.

– Eta best e ak ezagutz a daukan gauzei buruz iritzi zuzen a dauka n bitart e a n , ez da badakien a baino batere gidari okerrago a izango, egiazko uste a dauka n ez , nahiz eta ez jakin.

– Batere ez, noski.

– Orduan, iritzi zuzena ez da adime n a baino batere gidari okerrago a ekintzare n zuzenta s u n e r ak o; eta haux e da oraintxe alde batera utzi dugun a bertu t e a nolakoa den aztertze a n , zuzen jardute a adime n ak bakarrik gidatze n duela esan ez ; bada , ez, egiazko iritziak ere bai.

– Hala dirudi, behintza t .

– Orduan, zientzia ez da iritzi zuzen a baino onurag a rriago a .

– Hainbes t e a n behintza t bai, Sokrat e s , zientzia dauka n ak beti asm at uko bailuke; iritzi zuzena daukan a k, berriz, batzue t a n lortuko luke, baina best e e t a n ez.

– Nola diozu? Iritzi zuzena beti dauka n ak ez luke beti lortuko, iritzi zuzen ak dituen bitarte a n behintza t?

– Nahitaezkoa deritzot; hori horrela izanik, harritu egiten naiz, Sokrat es , zientzia iritzi zuzen a baino askoz estimat u a g o a dagoel ako, eta zergatik bereizten diren bata best e a r e n g a n dik.

– Ba al dakizu zergatik harritzen zaren, edo nik esan go dizut?

– Esaidazu, bai.

– Dedaloren 40 esta tu ei ez diezulako arret a jarri; agian ez dira egon ere egingo zuen artea n .

– Zertarako diozu hori?

– Horiek ere, lotuta ez baldin badau d e , alde egin eta ihes egiten dutelako; lotuta, berriz, gelditu egiten dira.

– Eta zer, ordua n?

– Haren esta tu e t ak o bat askatu t a edukitze ak ez dauka balio handirik, gizaki iheslari bat edukitzeak bezala –ez baita geldituko–; lotuta, berriz, balio handikoa da. Izan ere, oso esta tu a ederrak dira. Hau zergatik diodan , bada? Egiazko iritzienga t ik. Izan ere, egiazko iritziak ere, geldirik daud e n denbor a n , gauz a ederrak dira eta gauz a on guztiak egiten dituzte; baina ez dute denbor a luzean gelditu nahi, eta gizakiaren arimatik ihes egiten dute. Ondorioz, ez dira balio handikoak, batek kausare n arrazoiket a batekin lotzen ez dituen bitarte a n . Eta hori, Menon adiskide a , oroimen a da, aurrekoe t a n adostu dugun bezala. Eta behin lotzen direne a n , aurrenik zientziak bihurtzen dira, eta ondoren egonkortu egiten dira. Eta horrega t ik da zientzia iritzi zuzena baino baliotsu a go a , eta loturan bereizten da zientzia iritzi zuzen e tik.

– Ala Zeus, Sokrat es , horrelako zerbait en antza dauka!

– Eta nik ere, bene t a n , jakin gabe diot hori, susmoz. Baina iritzi zuzen a eta zientzia desberdinak direla, hori ez dut inola ere uste susmoz diodanik; aitzitik, best e zerbait badakidala esan go banu –eta gutxi esango nituzke– dakizkidan e n artea n bat hori jarriko nuke.

– Eta zuzen diozu, bai, Sokrat es .

– Eta zer? Hau ere ez al dut zuzen esa t e n : egiazko iritziak, ekintza bakoitzaren lana gidatuz, ez duela zientziak baino emaitz a okerrago a eragiten?

– Hori ere egia diozula deritzot .

– Orduan, iritzi zuzen a ez da ekintzet ar ako zientzia baino bater e okerrago a , ezta gutxiago onurag arri t a su n e a n ere, eta iritzi zuzen a dauka n gizona ere ez da zientzia daukan a baino okerrago a .

– Hori da.

– Eta gizon ona onurag arria dela ados tu dugu.

– Bai.

– Beraz, gizon onak eta hirientzako onurag arriak direnak zientziare n bidez bakarrik egongo ez lirateke e n e z , eta egongo balira, iritzi zuzen ar e n bidez ere bai, eta bi horiet ako ezein ez dagoe n e z berez gizakieng a n . . . –edo bi horiet ako bat berez gizakienga n bada go el a uste al duzu?

– Nik, ez.

– Berez ez daud e n e z , onak ere ez lirateke berez izango.

– Ez, noski.

– Eta berez ez denez, azter dezagu n, horren ondore n, irakasg arria ote den.

– Bai.

– Ez al zirudien irakasg arria zela, bertu t e a adime n a baldin bada?

– Bai.

– Eta irakasgarria baldin bada, adimen a dela?

– Erabat , bai.

– Eta irakasle ak baldin badau d e , irakasg arria dela, baina ez baldin badau d e , berriz, ez?

– Horrela da.

– Baina ados tu dugu ez dagoel a horren irakaslerik?

– Hori da.

– Orduan, ados tu dugu ez dela ez irakasgarria ezta adimen a ere?

– Guztiz, bai.

– Baina ona dela ados gaud e?

– Bai.

– Eta zuzen gidatz en duen a onurag arri eta ona dela ere bai?

– Erabat , bai.

– Eta bi horiek direla zuzen gidatz en duten bakarrak, egiazko iritzia eta zientzia, eta horiek dauzkan gizakiak zuzen gidatze n duela –halab e h ar bate tik zuzen gerta turikoak ez baitira giza gidaritzaz gerta tz e n–; eta egiazko iritzia eta zientzia, bi horiekin gidatz en du gizakiak bere burua zuzen.

– Hala iruditzen zait niri ere.

– Orduan, irakasgarria ez denez, bertu t e a jada ez da zientzia?

– Ez dirudi.

– Orduan, on eta onurag arriak diren bietat ik bat desa g er t u da, eta bertut e a ez litzateke gidaria izango jarduer a politikoan.

– Ez zait iruditzen.

– Orduan, honek oraintxe esa t e n zituen Temistokles eta Anito bezalako gizonek ez zituzten hiriak jakinduriaren batez, edota jakintsu ak izanda, gidatz en; horrex e g a t ik ezin zituzten best e ak beraiek ziren bezalakoak bihurtu, ez zirelako zientzia baten bidez horrelako ak.

– Badirudi zuk diozun bezala dela, Sokrat es .

– Beraz, zientziaz ez bada , iritzi onaz gerta tz e n da, best erik ez. Hau erabiliz zuzentz en dituzte hiriak gizon politikariek, pents a tz e a r e kiko igarle eta profet en g a n d ik ezert an bereizi gabe. Horiek jainkoak inspiratu t a esa t e n baitituzte egia asko, baina esa t e n duten ezer ez dakite.

– Baliteke horrela izatea .

– Hortaz, gizon horiek, Menon, ez al dute jainkozkoak deitzea merezi, egin eta esat e n dituzten gauza asko adimenik gabe zuzen burutz en dituzte eta?

– Guztiz, bai.

– Orduan, zuzen deituko genieke jainkozkoak oraintxe esat e n genitue n igarle, profeta eta poet a guztiei; eta ez genuk e esan go politikoak horiek baino gutxiago direnik jainkozkoak eta jainkoak inspiratu ak, jainkoare n g a n dik hartzen baitute inspirazioa eta haren mend e a n baitaud e , eta hitz eginez gauza asko eta handiak burutz en dituzte, esat e n duten ezer jakin gabe.

– Erabat , bai.

– Eta, noski, emaku m e e k ere, Menon, gizon onei jainkozkoak deitzen diete; eta lakoniarrek, gizon on bat gores t e n duten e a n «Hori gizon jainkozkoa da» esat e n dute.

– Eta zuzen esat e n dutela dirudi, Sokrat es . Baina agian Anito hau zurekin haserre t u egingo da diozuna g a t ik.

– Ez zait batere axola. Horrekin hitz egingo dugu best e behin ere, Menon. Baina guk arrazoiket a honet a n ederki bilatu eta esan badugu, bertut e a ez litzateke ez gizaki baten berezkoa ezta irakasgarria ere izango, baizik eta jasotzen duten ek jainkozko dohain ez jasoko lukete, adimenik gabe , gizon politikariren bat best e bat ere politikari bihurtzeko gai ez balitz, behintza t . Eta hala balitz, ia esan liteke gizaki hori bizidun e n artea n Homerore n esan e t a n Tiresias hildakoen artea n zena bezalako a dela, hari buruz esat e n duen e a n «hark bakarrik pents a tz e n du» Hades e n daud e n e n artea n «bes t e a k , berriz, itzalak bezala dabiltza». 41 Horrela, hem e n ere, bertut e a r ekiko egiazko errealit at e a bezala izango litzateke itzalen artea n .

– Izugarri ederki ari zarela esat e n iruditzen zait, Sokrat es .

– Beraz, arrazoiket a horret a t ik, Menon, bertut e a jasotzen duten ek jainkozko dohain ez jasotzen dutela iruditzen zaigu. Baina horri buruz garbi jakingo dugu, bertut e a gizakiei nola etortzen zaien baino lehen, bertut e a bera berez zer ote den bilatzen saiatzen garen e a n . Orain norab ai t joateko garaia dut, ordea, eta zu zeu konbe n tzitu t a zaude n horiexet az saia zaitez Anito atzerritar hau konbe n tzitzen , lasai dadin; hau konbe ntzitzen baldin baduz u, aten a s t a r r ei ere onura egingo diezu eta.

Oharrak1 Tesaliako familia oneko gazte abera t s a , Gorgiasen ikasle edo mireslea .2 Tesaliako hiri nagusia zen Larisako familia agintedun e t a ko bat.3 Atenas en , alegia.4 Gorgias 427. urtean egon zen Atenase n aurreneko aldiz.5 Agian Atenas en ospatze n ziren Eleusisko miste rio iniziatikoez ari da, edo filosofiako misterioez bestela .6 Xerxes errege pertsiarrak Grezia inbaditu zuenean, Alebadak honen al-de agertu ziren eta, segur aski, horren karira Menonen arbasoren bat errege pertsiarraren lagun bihurtuko zen.7 Karratu bat marraz t en du. 8 EF eta GH marrak marraz t en ditu.

9 Grekoek ez zuten oineko koadro esat eko modurik.10 Alde luze bat (AD adibidez) eta bere erdia den txikietako bat (AH adibidez) hartzen ditu.

11 AB aldea bikoizten du BJ gehituz.

12 AJ aldea.13 AJ aldea oinarri hartut a , AJKL karratu a marraz t e n du.

14 CN eta CM aldeak gehitzen ditu ABCD karratu a bezalako lau daudela erakus t eko .

15 AJ aldea.16 ABCD karratu a AJKL karra tua r e n laurden a da.

17 ABCD eta AJKL karratuez ari da.

18 AB aldea.

19 AJ aldea.

20 BJ marra re n erdia AB aldeari gehitzen dio AZ aldea sortuz.

21 DL marrare n erdia AD aldeari gehitzen dio AQ aldea sortuz.

22 AZPQ karratu a marraz t e n du.

23 ABCD karratu a .

24 DCNL karratu a .

25 CMKN karratu a

26 BJ eta JM aldeek osatzen dutena .

27 AJKL karratu a .

28 ABCD karratu a .

29 DB-BM-MN-ND marraz ari da.

30 DBMN karratua .31 DBMN karratua n .32 ABCD karratu a n .33 DBMN karratua .34 DB marra tik.35 Beste hirietan bezala, Atenase n ere altxor publikoak akropoliseko tenplue t a n gorde tze n ziren.36 Melesiase n seme az ari da, K. a. 505 urtean jaioa eta Periklesen aurkari kemen t s u a .37 33- 6 bert soak (Diehl).38 434- 5 bertsoak (Diehl).39 436- 8 bertsoak (Diehl).40 Begiak, besoak eta hankak zabalik zeuzka t e n Dedaloren esta tu ek mugitu eta ikusten zutelako itxura omen zuten.41 Odisea X 495.

KRATILO Herm o g e n e s 1 : Nahi al duzu , ordu a n , Sokrat e s ere gure hizke t ar e n partaid e egi t e a ?Kratilo: Zuk ondo baderi tzozu...

Hermoge n e s : Kratilo honek dio, Sokrate s , izakietako bakoitzak izatez izen zuzen a daukal a, eta izen hori ez dela batzuek deitzeko ados tu ondore n deitzen dioten izena, beren hizkuntzare n zati batez deituz, baizik eta izatez dagoel a izenen zuzent a s u n bat, eta bai grekoen tz a t eta baita atzerritarre n tz a t ere, guztien tz a t bera dela. Ondorioz, galdetz e n diot ea berare n tz a t Kratilo bene t ako izena den ala ez; eta berak baietz dio. «Eta zein da Sokrat e s e n a ? » galdetu dut. Eta berak erantzun du: «Sokrat es ». «Beraz, best e gizon guztien tz a t ere, bakoitzari deitzen diogun izena, hori da bakoitzare n izena? ». Eta honek esan du: «Zure izena ez da, behintz a t , Hermog e n e s 3 , gizaki guztiek hala deitzen badizut e ere». Eta nik, zer esan nahi ote duen jakiteko irrika bizian, galdetz e n diodan e a n , ez dit ezer argitzen eta ironiaz hitz egiten dit. Bere baitan pentsa m e n d u r e n bat badu el a itxurak egiten ditu, horri buruz jakingo balu bezala, eta garbi esan nahiko balit, ni neu ere ados egonar aziko ninduke el a eta berak esan dituen berber ak esan ar azi . Beraz, Kratiloren orakulua azaldu badez ak ez u , gustura entzun go nuke; are gehiago, zuk zeuk izenen zuzent a s u n a ri buruz zer iritzi daukazu n are gustura go jakingo nuke, nahi baduz u behintz a t

Sokrates: Hiponikoren seme Hermogen es, esaera zahar batek dio gauza ederrak nolakoak diren ulertzen zaila dela. Eta bereziki izenei buruzko ikasketa berez ez da txikikeria. Nik jada Prodikori 4

berrogeita hamar drakmako irakaspen a entzuna izan banio –hau entzuten duena horri buruz irakatsita dago jada, haren esanetan–, ezerk ez luke eragotziko zuk segituan erabat jakitea izenen zuzentasunaren inguruko egia; oraingoz, ordea, ez dut hura entzun, drakma batekoa 5 baizik. Ondorioz, ez dakit horrelakoen inguruko egia nolakoa den. Baina prest nago zurekin eta Kratilorekin batera elkarrekin ikertzeko. Zure benetako izena ez dela Hermogenes dioenean, burla eginez dioela daukat susmoa, nolabait; izan ere, agian pentsatzen du zuk, ondasunak lortu nahirik, beti porrot egiten duzula. Dena den, oraintxe nioen nezala, horrelakoak jakiten zaila da; baina ados jarrita aztertu behar da zuk diozun bezala ote diren edo Kratilok dioen bezala.

Hermoge n e s : Bada, nik, benet a n , Sokrate s , askotan bai honekin baita best e askorekin ere hitz egin ondore n , ezin dut sinet si izen baten zuzenta s u n a hitzarm e n a eta adost as u n a baino best erik denik. Nire ustez, batek norbaiti izen bat jartzen baldin badio, hori da izen zuzen a; eta atzera aldatu eta best e bat jartzen baldin badio, eta jada izen hura ez badio deitzen, esklabo ei izena aldatz e n diegun e a n bezala, aurreko izena ez da ezert an bigarren a baino zuzena go a , hau da, best e a r e n ordez jarritako izen hori ez da ezert an aurre tik zegoen a baino dese gokiago a . Inork ez baitauka izatez inongo izenik, izena jarri ohi duten e n usadio eta ohiturare n bidez baizik. Orain, best e nolabait baldin bada, prest nago ni bai ikasteko bai entzut eko ere, ez bakarrik Kratiloreng a n dik, best e edozeine n g a n dik ere bai.

Sokrat es : Agian zerbait esa t e n ari zara, Hermoge n e s ; azter dezagu n , bada . Batek bakoitzari deitzen diona, bakoitzaren izena hori dela al diozu?

– Hala uste dut.

– Berdin da gizaban a ko batek edo hiri batek deitzen badio?

– Halaxe diot nik.

– Zer, bada? Nik izakietako edozeini deitzen baldin badiot, adibidez, orain «gizakia» deitzen diogun ari, nik horri «zaldia» deitzen baldin badiot, eta orain «zaldia» deitzen diogun ari «gizakia», izaki berak publikoki «gizakia» izena edukiko du, eta partikularki, berriz, «zaldia»? Eta best e ak , bere aldetik, partikularki «gizakia», eta publikoki, berriz, «zaldia»? Hori diozu?

– Hala uste dut nik.

– Ea, bada , esaidaz u orain hau: zerbaiti deitzen al diozu egia esan eta gezurra esan?

– Nik bai.

– Orduan, egiazko hitzaldia egongo litzateke eta gezurrezkoa?

– Bai, noski.

– Akaso izakiak diren bezala izendatz e n dituen a al da egiazkoa, eta ez diren bezala izendatz e n dituen a gezurrezkoa?

– Bai.

– Orduan, hau egin daiteke , alegia hitzaldi batez direnak eta ez direnak izendatz e a ?

– Bai, noski.

– Eta egiazko hitzaldia osorik al da egiazkoa, eta bere zatiak, berriz, ez dira egiazkoak?

– Ez, zatiak ere bai.

– Zati handiak al dira egiazkoak, eta txikiak, berriz, ez? Edo guztiak?

– Guztiak, nik uste.

– Izena baino hitzaldiare n zati txikiagorik esan al dezakez u?

– Ez, hori da txikiena.

– Eta egiazko hitzaldiaren izen horri zerbait deitzen al zaio?

– Bai.

– Egiazkoa, zuk diozunez .

– Bai.

– Eta gezurrezko ar e n zatia denari gezurrezkoa, ez?

– Hala diot nik.

– Orduan, izenari gezurrezkoa eta egiazkoa deitu dakioke, hitzaldiari ere deitu badakioke?

– Nola ez, bada?

– Bakoitzak zerbait en izena dela esa t e n duen a , hori al da gauza bakoitzare n izena?

– Bai.

– Eta gauza bakoitzak emat e n zaizkion izen guztiak edukiko al ditu, eta emat e n zaizkion unea n?

– Nik behintz a t ez daukat , Sokrat es , izenare n best e zuzenta s u nik hori izan ezik: nik jarri diodan izen batez deitu ahal izatea gauza bakoitzari nik, eta zuk best e batez, zuk jarri diozunaz . Horrela ikusten dut hirietan ere, bakoitze a n izen desb er din ak daud el a gauza berber e n t z a t , bai greko batzue n tz a t gainer ako grekoekiko, bai grekoe n tz a t arrotzekiko ere.

– Ea, bada , Hermog e n e s , ikus dezagu n: izakiak ere horrela direla iruditzen al zaizu, alegia beraiet ako bakoitzak esen tzia partikularra daukala Protagora s e k 6 zioen bezala, hark esat e n baitzue n gizakia «gauz a guztien neurria» dela –gauzak niri iruditzen zaizkidan bezalako ak, horrelakox e a k direla niretza t ; eta zuri iruditzen zaizkizun bezalakoak, horrelakox e a k zuretza t– edo beren esentziaren finkotasu n e n bat badauk a t e l a uste al duzu?

– Behin ni ere, Sokrat es , irtenbiderik ez nekiela, Protagor a s ek esat e n dituen horietara heldu nintzen; halere ez dut uste erab a t horrela denik.

– Eta zer? Inola ere gizaki gaiztorik ez dago el a uste izateraino heldu al zara?

– Ez, Zeusarre n ! Bai, zera, askotan gerta tu zait gizaki batzuk erab a t gaiztoak direla uste izatea, eta oso ugari deirela ere gainera .

– Eta zer? Inoiz ez al duzu uste izan gizaki erab a t onak badirela?

– Bai, baina oso gutxi.

– Uste izan duzu, beraz?

– Nik bai.

– Nola ulertzen duzu hori, bada? Akaso horrela: alde bate tik, eraba t onak eraba t zentzudu n a k dira, eta best e t ik, erab a t gaiztoak erab a t zentzug a b e a k?

– Hala uste dut nik.

– Orduan, Protagora s e k egia bazioen eta hori baldin bada egia, alegia gauzak bakoitzari iruditzen zaizkion bezalakoak direla, izan al daiteke guret ako batzuk zentzudu n ak izatea eta best e batzuk zentzug a b e a k?

– Ez, noski.

– Nik uste duda n ez , hau uste duzu zuk eraba t : zentzut as u n a eta zentzuga b e t a s u n a baldin bada u d e , ezinezkoa dela Protagora s ek egia esa t e a ; bata ez bailitzatek e egiat a n best e a baino zentzudu n a g o a izango, bakoitzari iruditzen zaizkionak bakoitzare n tz a t egia badira.

– Hori da.

– Baina, nire ustez, ez duzu uste, Eutidem ok 7 bezala, gauz a guztiak berdinak direla guztien tz a t , aldi bere a n eta beti. Horrela, ez bailiratek e batzuk onak eta best e ak gaiztoak izango ere, bertut e a eta gaiztakeria berdinak izango balira guztien tz a t eta beti.

– Egia diozu.

– Beraz, gauz a guztiak ez badira guztientz a t berdinak aldi bere a n eta beti, ezta gauze t ako bakoitza desberdin a bakoitzare n tz a t ere, argi dago gauz ek beren esentzia finkoren bat bada uk a t el a , eta ez direla gurekiko eta gure eraginez herres t a tz e n gora eta beher a gure irudipen ar e n araber a , baizik eta bere buruare n araber a beren esentziarekiko direla izatez diren modukoak.

– Hala uste dut nik, Sokrat es .

– Beraz, horiek horrela izango lirateke izatez, baina beren ekintzak modu berare n arab er a ez? Edo horiek, ekintzak, ez al dira gauz a mota bat?

– Horiek ere bai, erab a t .

– Orduan, ekintzak ere beren izaerare n arab er a egiten dira, ez gure iritziaren arab er a . Adibidez, gu gauz et ako bat ebakitzen saiatze n bagar a , gauz a bakoitza nahi dugun bezala eta nahi dugun az ebaki behar al dugu? Edo gauza bakoitza ebakitze ar e n eta ebakia izatear e n izaerar e n araber a eta

izatez ebaki behar denaz ebaki nahi badugu, ebakiko dugu eta zerbait lortuko dugu eta hori zuzen egingo dugu, baina izaerar e n aurka saiatze n bagar a , porrot egingo dugu eta ez dugu ezer egingo?

– Nik hala uste dut.

– Beraz, zerbait erretze n saiatz en bagar a ere, ez da edoz ein iritziren arab er a erre beharko, iritzi zuzen ar e n arab er a baizik? Eta hori gauz a bakoitzare n errea izateko eta erretz eko berezko modu a eta zertaz erre behar den al da?

– Hori da.

– Eta best e ak ere ez al dira horrela?

– Erabat , bai.

– Eta hitz egitea ez al da akaso ekintze t ako bat?

– Bai.

– Orduan, batek, hitz egin behar dela iruditzen zaion modu a n hitz eginez, zuzen hitz egingo al du, edo gauze n hitz egiteko eta hitz eginak izateko berezko modu a n eta zertaz, horrela eta horret az hitz egiten baldin badu, zerbait lortuko du eta hitz egingo du; eta ez badu horrela hitz egiten, porrot egingo du eta ez du ezer egingo?

– Zuk diozu n bezal a iruditz e n zait niri.– Eta izendatz e a ez al da hitz egite ar e n zati bat? Izendatuz esa t e n baitira hizket ak.

– Bai, noski.

– Orduan, izenda tz e a ere ez al da ekintza bat, hitz egitea ere gauzei buruzko ekintza bat baldin bazen behintz a t?

– Bai.

– Eta nabar m e n agertu zaigu ekintzak ez direla gurekiko, baizik eta beren izaera berezkore n bat daukat el a?

– Hori da.

– Beraz, gauz ak deitzeko eta deituak izateko beren berezko modu a, eta ez guk nahi dugun modu a, zein da? Eta zerez deitu behar zaie, aurreko ekin adost as u nik egongo bada? Eta, horrela, zerbait lortuko dugu eta deituko dugu, eta best el a ez?

– Hala iruditzen zait niri.

– Aurrera, bada; ebaki behar zena, zerbaitekin ebaki behar zela esa t e n al genu e n?

– Bai.

– Eta ehundu behar zena, zerbaitekin ehundu behar al zen? Eta zulatu behar zena, zerbait ekin zulatu behar al zen?

– Bai, noski.

– Eta izendat u behar zena, zerbait ez izenda tu behar al zen?

– Hori da.

– Eta, beraz, zerez zulatu behar zen hura?

– Zulagailuaz.

– Eta ehundu, beraz, zerez egin behar zen?

– Anezkaz.

– Eta, beraz, zeren bidez izendat u behar zen hura?

– Izenez.

– Ongi diozu. Orduan, izena ere tresn a bat da.

– Erabat , bai.

– Orduan, nik galdetuko banu «Zer tresna da anezka? ». Ez al da ehuntz eko erabiltzen dugun hura?

– Bai.

– Eta ehuntz e a n , zer egiten dugu? Ez al ditugu nahasit a daud e n bilbe eta irazkia bereizten?

– Bai.

– Eta zulagailuari buruz eta best e gauzei buruz ere horrela hitz egin ahal izango duzu?

– Bai, noski.

– Izenari buruz ere horrela hitz egin dezakez u? Tresna bat baldin bada , izenaz izenda tz e a n zer egiten dugu?

– Ezin dut esan.

– Ez al diogu elkarri zerbait irakast e n eta gauz ak diren bezala bereizten?

– Erabat , bai.

– Orduan, izena irakast eko tresna bat da eta esentziaren bereizlea, anezka ehun ar e n a bezala.

– Bai.

– Eta anezka ehuntz eko tresn a da?

– Nola ez?

– Orduan, ehuleak anezka ederki erabiliko du, eta «ederki» «ehuntz eko modu a n » da; irakasle ak, berriz, izena erabiliko du eta «ederki» «irakas t eko modu a n » da.

– Bai.

– Ehuleak, anezka erabiltzen duen e a n , zeinen lana erabiliko du, bada, ederki?

– Arotzaren a .

– Edozein arotzare n a edo teknika duen ar e n a ?

– Teknika duen ar e n a .

– Eta zulatzaileak, zulagailua erabiltzen duen e a n , zeinen lana erabiliko du?

– Erreme n t a ri are n a .

– Akaso edozein errem a n t a rir en a edo teknika duen ar e n a ?

– Teknika duen ar e n a .

– Ongi. Eta irakasleak, izena erabiltzen duen e a n , zeinen lana erabiliko du?

– Hori ere ezin dut esan.

– Hau ere ezin al duzu esan, alegia nork emat e n dizkigun erabiltzen ditugun izenak?

– Ez, benet a n .

– Ez al zaizu iruditzen usadioa dela horiek emat e n dizkigun a?

– Hala dirudi.

– Orduan, legegilear e n lana erabiliko al du irakasleak izena erabiltzen duen e a n ?

– Hala uste dut nik.

– Eta, zure ustez, edoz ein gizon al da legegile? Edo teknika duen a?

– Teknika duen a .

– Orduan, ez dagokio edozein gizoni, Hermoge n e s , izen bat jartzea, izengile bati baizik; eta hori, dirudien ez , legegilea da, gizakien artea n urrien gerta tz e n den artisau a .

– Badirudi.

– Ea, bada , azter ezazu zeri begira ezartzen dituen legegileak izenak; berriro aurre tik esan d ako e t a t ik azter ezazu. Zeri begira egiten du arotzak anezka? Akaso izatez ehuntz eko modukoa den zerbaiti begira?

– Erabat , bai.

– Eta zer? Egiten ari dela, anezka haus t e n baldin bazaio, atzera best e bat egingo du hautsi t akoari begira, edo hautsi zuena egiten ari zen forma hari begira?

– Hari begira, nik uste.

– Beraz, eskubide osoz deituko genioke hari anezka den horixe bera, ezta?

– Nik hala uste dut.

– Beraz, mantu meh e edo lodi baten tz a t , lihozko edo artilezkoar e n tz a t , edo edonolako batentz a t anezka egin behar dene a n , ez al dute anezka guztiek anezkar e n forma eduki behar, baina bakoitzaren tz a t izatez egokien a den izaera mota hori aplikatu behar al zaio lan bakoitzari?

– Bai.

– Eta modu berea n , noski, gainer ako tresne n tz a t ere: gauza bakoitzare n tz a t izatez egokia den tresna bilatu behar da eta tresn a berarekin egiten den gaiari aplikatu behar zaio, baina ez norber ak nahi duen bezalako a, izatez den bezalakoa baizik. Gauza bakoitzare n tz a t izatez egokia den zulagailuar e n forma burdinari aplikatz en jakin behar baita.

– Erabat , bai.

– Eta izatez gauz a bakoitzare n tz a t egokia den anezkare n forma zurari.

– Hori da.

– Izan ere, ehun mota bakoitzare n tz a t anezka bat da egokia, dirudien ez , eta gainer ako ak ere horrela dira.

– Bai.

– Orduan, bikain hori, legegile hark ere gauza bakoitzare n tz a t izatez egokia den izenare n forma soinu eta silabei ezartzen jakin behar al du? Eta izena den hari berari begira egin eta jarri behar al ditu izen guztiak, autorita t eko izen jartzailea izango bada? Eta legegile bakoitzak ez baditu silaba berak lantzen , ez da hau inola ere ahan tzi behar: erre m e n t a ri guztiek ere ez dute burdina berdin lantzen, gauza berare n tz ako tresna bera egiterako a n; baina forma bera aplikatzen duten bitart e a n , nahiz eta best e burdina bate a n , halere tresn a zuzena izango da, bai batek hem e n egiten badu edo atzerrit arren artea n . Ez al da hala?

– Erabat , bai.

– Beraz, berdin baloratuko dituzu hem e n g o legegilea eta atzerrit arren artekoa, edozein silabat a n gauz a bakoitzaren tz a t egokia den izenare n forma aplikatzen duten bitarte a n? Hemen go a ez dela ezerta n best e edozein tokitakoa baino legegile okerrago a pentsa t uko duzu?

– Bai, noski.

– Nor da, beraz, edozein zuret an anezkar e n forma egokia ote dago e n jakingo duen a? Egin duen a , arotza, edo erabiliko duen a, ehulea?

– Naturalago a da, Sokrate s , erabiliko duen a izatea.

– Nor da, bada , lira egileare n lana erabiliko duen a? Akaso ez al da lira egingo duen a ongien zuzentz en jakingo lukeen hori, eta egindako a ongi eginda dago e n ala ez ezagut uko lukeen a?

– Bai, noski.

– Nor?

– Zitara jolea.

– Eta nork itsasontzi egileare n lana?

– Pilotuak.

– Eta nork zuzenduko luke ongien legegilear e n lana eta egindako a balioztatu, bai hem e n eta baita atzerritarre n artea n ere? Erabiliko duen ak, ezta?

– Bai.

– Eta hori ez al da, bada, galdetz e n dakiena?

– Bai, noski.

– Eta erantzut e n ere badaki?

– Bai.

– Eta galdetu eta erantzut e n dakienari dialektikoa baino best erik deitzen al diozu?

– Ez, hori.

– Orduan baliteke, Hermog e n e s , izenak jartzea ekintza eskas a ez izatea, zuk uste duzun bezala, ezta gizon eskas e n edo egokitzen zaiene n lana ere. Eta Kratilok egia dio esat e n duen e a n gauz ek izatez dauzkat el a izenak, eta izenen artisau a ez dela edozein, gauza bakoitzare n tz a t izatez

egokia den izenari begira tz e n dion hura bakarrik, eta letrei eta silabei haren forma ezar diezaieke e n a .

– Ez dakit, Sokrat es , zuk esat e n dituzunei nola egin behar zaien aurre. Halere, agian ez da hain erraza horren tupust e a n onartze a ; nik uste horrela hobeto konbe ntzituko ninduzuke el a , zuk diozun izatezko izenare n zuzenta s u n hori zer den erakutsiko bazeni t.

– Nik, zorioneko Hermog e n e s , ez dut bat bera ere esa t e n . Inondik ere lehentx e a g o esan dizudan a ahantzi zaizu, alegia ez nekiela, baina zurekin batera aztertuko nukeel a. Eta orain, zuk eta biok aztertze a n , jada garbi agertz en zaigu aurreko ideiaren aurkako a: izenak bada uk ala izatez zuzenta s u n bat eta ez dagokiola edozein gizoni edozer gauz ari izena ongi jartzea ; edo ez?

– Erabat , bai.

– Beraz, honen ondoren go a bilatu behar da, jakin nahi baduzu behintza t : izenare n zuzent a s u n a zer ote den.

– Beneta n jakin nahi dut, bai.

– Azter ezazu, orduan.

– Eta nola aztertu behar da, bada?

– Azterket a zuzene n a , adiskide, dakiten ekin egiten da, haiei dirua ordaindu eta eskerrak ema n ez . Eta horiek sofistak dira; hauei diru asko ordaindu t a , zure anaia Kaliasek 8 ere jakintsu a dirudi. Aitaren ondasu n e n jabe ez zaren ez , arren eskatu behar diozu anaiari eta erregut u , Protagor as e n g a n dik ikasi zuen horren inguruko zuzent a s u n a irakats diezazun.

– Beneta n bitxia litzateke nire eskaer a , Sokrate s , Protagor a s e n «Egia» ez badut batere onartzen , eta horrelako egia erabiliz esand ak o ak zerbait balio balut e bezala estima tuko banitu.

– Bada, horiek ere ez badira zure gustuko, Homerore n g a n dik eta gainer ako poet e n g a n d ik ikasi beharko da.

– Eta zer dio Homerok, Sokrat es , izenen ingurua n , eta non?

– Pasart e askotan; baina gizakiek eta jainkoek gauz a beraiei emat e n dizkieten izenak bereizten dituzten pasar t e a k dira handien ak eta ederre n ak . Edo ez al duzu uste berak zerbait handi eta harrigarria esa t e n duela horieta n izenen zuzent a s u n a ri buruz? Garbi baitago jainkoek behintza t zuzenta s u n e z erabiltzen dituztela izatez diren izenak. Edo zuk ez al duzu uste?– Ondotxo dakit, bada , nik, deitzen badiet e , ongi deitzen dietela . Baina nolakoak dira diozun horiek?– Ez al dakizu Hefestorekin bakarka borrokatu zuen Troiako ibaiari buruz hau esat e n duela: «jainkoek Janto deitzen diotena, eta gizonek , berriz, Eska ma n dro.» 9 ?– Bai.– Zer, bada? Ez al duzu uste ibaiari Janto deitze a Eskam a n d ro deitzea baino zuzen a go a zertan ote den jakitea zerbait serioa denik? Eta, nahi baduz u, hegaz tiari buruz hau dio:

jainkoek «khalkis» deitzen diote; gizonek , berriz, «ky mindis» 10

balio gutxikotza t jotzen al duzu hegaz ti berari «khalkis» deitzea «kymindis» deitze a baino zenba t ez zuzen a go a den jakitea? Edo Batiea eta Mirine 11 , eta best e asko, bai poet a honen ak baita best e e n a k ere? Baina horiek agian handiegiak dira zuk eta nik aurkitzeko; Hektorren sem e a r e n izenak direla dioten horiek bereizte a , berriz, Eskam a n d rios eta Astianax, gizatiarrago a eta erraza go a iruditzen zait, haue n zuzenta s u n a zein den baitio. Ezagutz en dituzu, noski, nik esat e n dituda n ak daud e n bertso horiek. – Bai, noski.– Izenota tik zein uste duzu, bada , Homerok ume ar e n t z a t zuzena go tz a t jotzen zuela, «Astianax » ala «Eska m a n drios»?– Ezin dut esan.– Azter ezazu horrela. Batek galdetuko balizu: nork jartzen ditu izenak zuzen a go , zentzudu n a g o e k ala zentzug a b e a g o e k? – Argi dago, esango nuke zentzudu n a g o e k jartzen dituztela zuzena go.– Hirietan emaku m e a k gizonak baino zentzudu n a g o a k iruditzen al zaizkizu, oro har genero ari buruz hitz egiteko?– Gizonak.– Eta ez al dakizu Homerok esa t e n duela gizon troiarrek deitzen ziotela Astianax Hektorren ume ari, eta garbi dagoel a , berriz, emaku m e e k deitzen ziotela Eskam a n d rios , gizonek Astianax deitzen zioten ez?– Badirudi, bai.– Akaso Homerok ere gizon troiarrak beren emaku m e a k baino jakintsua go tz a t jotzen al zituen?– Hala uste dut nik.– Orduan, ume ar e n tz a t «Astianax » «Eska m a n d rios » baino zuzena go a zela uste zuen?– Argi dago!– Azter dezagu n zergatik ote. Edo berak adieraz t e n digu zergatia erab a t ederki? Hau baitio:

berak bakarrik defen da t z e n baitzizkien hiria eta harresi luzeak. 12

Horre g a t ik da, dirudie n e z , zuze n a salb a t z a i l e ar e n sem e a r i Astian a x (hiriare n erre g e a ) dei tz e a , Hom erok dioe n beza la , bere aitak salb a t z e n zue n hiri horren erre g e a , ale g i a . – Hala iruditzen zait niri.– Zerga tik, bada? Nik neuk ere ez baitut oraindik guztiz ulertzen. Hermoge n e s , zuk, aldiz, ulertzen al duzu?– Nik ez, ala Zeus!– Baina, lagun on hori, Hektorri ere Homerok berak jarri al zion izena?

– Zer, bada?– Izen hori Astianax e n izenare n berdintsu a dela uste dudalako, eta izen horiek grekoe n antza dutelako. Izan ere, « anax » eta « hektor »- ek 13 ia esan a n hi bera dute, biak dira errege izenak; izan ere, bat zerbait en «jauna » (anax) baldin bada , horren «jabe » (hektor) ere bada, noski; nabar m e n baita horren jabe dela, lortu duela eta bada uk ala (ekhei). Edo ez naizela ezer esa t e n ari uste al duzu, eta neure burua ere engaina tz e n ari naizela, izenen zuzent a s u n a r e n inguruko Homerore n iritziaren arras tor e n bat harrap a t z e n ari naizela sinetsiz?– Zu ez, Zeusarre n , ez zait hori iruditzen, zerbait harrap a tz e n ari zarela baizik.– Bidezkoa da behintza t , niri iruditzen zaidan ez , lehoi kume ari lehoia deitzea eta zaldi kume ari zaldia. Ez dut esat e n , inola ere, zaldi bate tik zaldia ez den best e zerbait jaiotzen baldin bada muns tro gisa, naturaz espeziea r e n kume a denaz baizik, hori diot. Zaldi bat, naturaz zezen kume a den txahal batez erditzen baldin bada naturar e n aurka, ez zaio moxala deitu behar, txahala baizik. Ezta gizaki baten g a n dik gizaki kume a ez dena sortzen baldin bada ere, nik uste ez zaiola kume ari gizakia deitu behar; eta horrela zuhaitzak eta gainerako guztiak ere. Edo ez al duzu hala uste zuk ere?

– Bai, nik ere hala uste dut.

– Ederki diozu; kontuz ibili, bada, nirekin, nolabait desbider a ez zaitzad a n . Izan ere, arrazoiket a berare n arab er a , errege baten g a n dik ume bat sortzen baldin bada , errege deitu behar zaio. Ez dio axola silaba batzue t a n edo best e e t a n esan a hi bera baldin badauk a; ezta letraren bat gehitu edo kentzen bazaio ere, hori ere ez da ezer, izene a n ageri den gauz ar e n esen tzia nagusi den bitart e a n .

– Zein zentzut a n diozu hori?

– Ezer konplexurik ez. Adibidez, badakizu elem e n t u e n izenak esa t e n ditugula, baina elem e n t u a k berak ez, lau izan ezik, E, Y, O eta Omega. Badakizu gainerako bokal eta kontson a n t e a k best e letrak gehituz esa t e n ditugula, izenak eratuz. Baina elem e n t u a r e n balioa agerian jartzen dugun bitart e a n , hori agerian utziko digun izen hura deitzea zuzena da. «Beta » bezala, ikusten duzu, tau eta alfa gehitut a ere, ez duela bater e kaltetu, izen osoaren bidez elem e n t u haren izaera agerian ez uzteraino, legegileak nahi zuen bezala; horren ederki jakin zuen letrei izenak jartzen!

– Egia diozula uste dut.

– Orduan, arrazoiket a ez al da bera errege ari buruz? Izan ere, errege baten g a n dik errege a sortuko da, on bate tik on bat, eder bate tik eder bat, eta gainerako guztiak ere horrela, mota bakoitzetik antzeko best e kume bat sortuko da, muns tro bat sortzen ez baldin bada behintza t . Eta izen berak ema n beharko zaizkie. Silabez apain daitezke, ezjakinari elkarren desberdinak direla iruditzeraino, berber ak izan arren. Send a gile e n botikak, kolore eta usaine t a n mota askotarikoak izanda, guri desberdinak iruditzen zaizkigun bezala, berber ak izan arren; baina send a gilea ri, botiken ahalm e n a ri begira tz e n dionez, berberak iruditzen zaizkio, eta gehitut ako elem e n t u e k ez dute aztora tz e n . Agian horrela beha tz e n du izenen inguruko jakitunak ere haue n ahalm e n a , eta ez da aztora tz e n letra bat gehitu, tokiz aldatu edo kendu baldin bada ere, edo izenare n ahalm e n a letra eraba t desb er din e t a n baldin bada go. Oraintxe genioen a bezala, «Astianax » eta «Hektor» izenek letret a t ik tau baino best erik ez dauka t e berdin, baina, halere, esan a hi bera dute. Eta «Arkhepolis» izenak letret a t ik zein dauka komun hauekin? Halere, gauza bera adieraz t e n du; eta best e asko daud e «erreg e » best erik esan nahi ez duten ak; eta best e askok, berriz, «jener al a », «Agis», «Polem arkho s » eta «Eupole m o s » esa t e baterako. Eta best e batzuk medikuntz ako ak, «Iatrokles» eta «Akesimbrotos ». Eta, segur aski, best e asko aurkituko genituzke, silaba eta letret an desberdinak izanda ere, halere ahalm e n e z gauza bera esa t e n duten ak . Hala iruditzen zaizu, ala ez?

– Guztiz, bai.

– Naturare n araber a sortzen direnei izen berak ema n beharko zaizkie, beraz.

– Bai, noski.

– Eta naturare n aurka sortzen direnei zer, muns tro modu a n sortzen direnei? Gizon on eta jainkozale baten g a n dik erlijiogab e a sortzen dene a n bezala, ez al da akaso aurreko e t a n bezala, zaldia zezen kume az erditzen bazen ere, kume ak ez zuela aitaren izena eduki behar, bere espeziea r e n a baizik?

– Noski.

– Orduan, jainkozale tik sortzen den jainkoga b e a ri ere bere motare n izena ema n beharko zaio.

– Hori da.

– Ez «Teofilos», dirudien ez , ez «Mnesiteos » ezta horrelako bat ere, horien aurkakoa esan nahi duen a baizik, izenek zuzenta s u n a edukiko badut e behintza t .

– Beste ezer baino gehiago, Sokrat es .

– «Orest es » adibidez, Hermog e n e s , baliteke zuzen egote a , halab e h a r batek jarrita izena edo poet ar e n batek, bere izaera animaliazkoa, basa tia eta mendirakoia adieraziz izenare n bidez.

– Hala dirudi, Sokrate s .

– Badirudi bere aitak ere izaerare n arab er a daukala izena.

– Badirudi.

– Izan ere, baliteke «Agam e m n o n » horrelako bat izatea, bere erabakiak neke ak jasan ez eta ausardi az eutsiz burutze n dituen a . Eta horren adierazg arri bere jasap e n a eta ausardi azko egonaldia Troian. Ondorioz, «Agam e m n o n » izenak gizon hori jarraitasu n a g a t ik miresgarria dela adieraz t e n du. Agian «Atreus» ere zuzen egongo da. Izan ere, Krisiporen hilketa eta Tiestes e n aurka burutu zituen ankerkeriak 14 , horiek guztiak kaltegarriak eta honda g a r riak dira. Izenare n forma desbider a t u egiten da pixka bat eta ezkuta tu t a dago, guztiei ez erakus t eko gizonare n izaera; baina izenet a n adituei «Atreus » izenak nahikoa garbi adieraz t e n die adierazi nahi duen a. Zentzu guztiet an baitago haren izena zuzen jarrita: gogorra (ateires), ausart a (atres tos) eta honda g a r ri (ateros) zentzue t a n . Eta iruditzen zait Peloperi ere neurrira jarri zaiola izena; izen horrek hurbilekoak ikusten dituen ak izen hori merezi duela adieraz t e n baitu.

– Nola, bada?

– Adibidez, gizon honen aurka esa t e n da Mirtiloren 15 hilketan ez zela gai izan bere leinuar e n etorkizuneko pairam e n e t a k o bat bera ere aurrez pents a tz eko eta aurreikus t eko , bere leinua zenba t eko zoritxarrez beteko zuen, Hipoda mi ar ekin ezkontze a edozein moduz lortzea desiratz en zuene a n , bakarrik hurbilekoa eta mom e n t uko a (hori da «pelas ») ikuste a g a t ik. Eta Tantalori 16 ere edonork pentsa t uko luke zuzen eta izaerar e n araber a jarri zaiola izena, berari buruz esan d ako ak egia baldin badira.

– Zein dira horiek?

– Oraindik bizi zela gerta tu zitzaizkion zorigaitz ugari eta ikaragarriak; horien azken a bere aberri osoa suntsi tze a izan zen, eta, hil ondoren , Hades e n e a n bere buru gaineko harriaren pisua (talant ei a), hain berdintsu a soinuan bere izenarekin. Besterik gabe , badirudi norbait ek «sufrituen a » (talan t a to s) deitu nahi izan diola, eta, ezkuta tuz deituko balio bezala, haren ordez «Tantalos» esan. Horrelako izena eman dio horri ere, antza denez, ospe ar e n halabe h a rr ak. Badirudi haren aita omen den Zeusek ere oso ederki jarrita daukala izena; ez da, ordea , erraz a ulertzen . Izan ere, Zeuse n izena best erik gabe haren definizioa bezalakoa da; bitan erdibitut a , batzuek zati bat erabiltzen dugu, eta best e ek best e a –batzuek «Zeus » deitzen baitiote, eta best e ek «Dia» –, baina batera elkartzen baditugu, jainkoare n izaera erakus t e n dute, eta hau da izen bati egin ahal izatea dagokiona, gure esan e t a n . Ez baitago guretz a t , ezta best e e n tz a t ere, gauz a guztien agint ari eta errege a baino bizitzeare n eragile handiagorik. Horrela, jainko horri zuzen deitzen zaio, eta bere bidez (di’ on) bizitzea (zen) bizidun guztiei behin eta berriro egokitzen zaie. Bitan dago zatituta, «Dia» eta «Zeus», izena bat den arren. Hau Kronoren sem e a dela bat-bate a n entzund a , batek erresp e t u g a b e a dela pentsa lezake, baina arrazoizkoa da Zeus adime n handi baten ume a izatea ; Kronok «garbita su n a » esan nahi baitu, ez «ume a », bere gogoar ekin naha si gabeko arazt as u n a . Hori, berriz, Uranoren sem e a da, tradizioak dioen ez . Ederki dago, bere aldetik, goikoa ikuste ari izen hori deitzea , «urania», «goikoak ikusten dituen a »; meteorologo ek diote hortik adimen aratz a sortzen dela, Hermog e n e s , eta zeruak izen zuzena daukala. Eta Hesiodok egindako gene alogia gogora tuko banu, horien lehen a goko arbaso ak zein ziren dioena , ez nioke utziko hauen izenak zein zuzen jarrita daud e n azaltze ari, niri oraintxe bat- bate a n horrela, ez dakit nondik, etorri zaidan jakinduria honek zer egingo ote duen, ahituko ote den ala ez, proba egin arte.

– Benet a n , Sokrat es , best erik gabe, jainkoak inspiratu t a bezala, bat- bate a n orakuluak kanta tz e n ari zarela iruditzen zait.

– Eta Prospalt ako Eutifroni 17 egozt en diot jakintza hori niri etorri izanare n errua; eguns e n t i tik bainago berarekin, eta adi entzut e n diot. Beraz, baliteke berak, jainkoak inspiratu t a egond a, ez bakarrik nire belarriak jeinuzko jakinduriaz bete izana, nire arima harrap a t u izana ere bai. Ondorioz, nire ustez, hau egin beharko genuke guk: gaurkoz jakinduria hori erabili eta izenen inguruko gainerako ak aztertu; bihar, berriz, zuek ere iritzi berekoak bazare t e , horrelakoak arazteko trebe dena aurkituta , sazerdot e edo sofiste t ako bat, arao bidez botako dugu eta araz tu egingo gara.

– Ni ados nago, bada; zeharo gustura entzun go bainituzke nik izenei buruz gelditzen direnak.

– Hala egin beharko da, bada , ordua n. Nondik nahi duzu, bada , deskribap e n orokorre a n sartu garen ez , gu sakon aztertz en hast e a , izenek berek honako honen testiga n tz a emat e n ote digut en ikus dezagu n , alegia, bakoitza ez dagoel a inola ere horrela bere kasa jarrita, baizik eta zuzenta s u n bat daukat el a? Heroi eta gizakiei deituriko izenek agian engaina t u egingo gintuzket e : hauet ako asko arbaso e n izenen arab er a baitaud e jarrita, batzue n tz a t batere egokiak izan gabe, hasiera n genioen bezala; eta best e asko, berriz, zerbait erregu t uz jartzen dituzte, «Eutikhides », «Sosias » eta «Theophilos» eta best e asko bezala. Horrelakoak, beraz, utzi egin behar direla uste dut. Arrazoizkoa da guk zuzen daud e n izenak batez ere betidanik eta izatez diren gauze t a n aurkitzea . Izenak jartzean hor komeni baita gehien saiatze a . Agian horiet ako batzuk gizakien ak baino ahalm e n jainkotiarra gor e n batek jarri zituen.

– Ederki diozula iruditzen zait, Sokrate s .

– Ez al da bidezkoa, beraz, jainkoet a tik hast e a , eta «jainkoak» izen horixe bera zuzen nola deitu ote zitzaien aztertze a?

– Logikoa da.

– Honelako susmo bat dauka t nik, bada: nire ustez, Greziako lehen e n go gizakiek oraindik atzerrit ar gehien ek sines t e n duten jainko horieng a n bakarrik sinest e n zuten: Eguzkia, Ilargia, Lurra, astroak eta zerua. Hauek guztiak beti lasterket a n joanez eta korrika (theon) ikusten zituzten ez , korrika joatear e n izaera horret a t ik «theos » izena jarri zieten. Gero, best e guztiak ezagu tu ondore n ere, izen horrekin deitu zieten. Diodan ak ba al du egiaren antzik, edo batere ez?

– Antza handia du, bai!

– Zer aztertuko genuke, bada , honen ondoren?

– Argi dago: jeinuak, heroiak eta gizakiak. [jeinuak]

– Eta egiat an , Hermoge n e s , zer esan nahiko luke «jeinuak» izenak? Begira ezazu ea arrazoizko zerbait diodala iruditzen ote zaizun.

– Esan best erik ez duzu.

– Ba al dakizu zeintzuk dioen Hesiodok direla jeinuak?

– Ez zait burura tz e n .

– Ezta gizakien lehen e n g o arraz a urrezkoa zela dioela ere?

– Hori badakit.

– Honi buruz hau dio, bada:

baina patuak arraza hori ezkuta tu egin zuen ondoren.

Lurpeko jeinu santuak deitzen zaie,

jatorrak, gaitz uxatzaileak, gizaki hilkorren zaindariak. 18

– Eta zer, ordua n?

– Nire ustez, berak ez dio izatez urrezko arraza zenik, ona eta ederra baizik. Eta niretza t horren froga da gu burdinazko arraz a garela ere esa t e n duela.

– Egia diozu.

– Orduan, oraingoe n artea n norbait ona baldin bada, zure ustez, Hesiodok urrezko arraza hartako a dela esan go luke?

– Hala dirudi.

– Eta onak, zentzudu n ak izateaz gain, best erik ba al dira?

– Zentzudu n a k, bai.

– Beraz, nire ustez, jeinuak best e ezer baino gehiago hori direla dio; zentzudu n eta jakitunak (dae m o n e s ) zirelako deitu zien jeinuak (daimon e s); eta, noski, gure hizkuntza zaharre a n agertz en da izen hori bera. Beraz, horrek ederki dio, eta best e poet a askok ere bai, ona den pertson a bat hiltzen dene a n , patu handia eta ohore a lortzen duela eta bere adime n ar e n izenare n araber a jeinua (daimon) bihurtzen dela. Horrela, beraz, onartz en dut nik ere ona den gizon oro jeinuzkoa dela, bai bizirik, bai hil eta gero ere, eta zuzen deitzen zaiola jeinua.

– Ni ere, Sokrat es , horret a n zurekin erab a t ados nago el a uste dut. Eta heroia, zer izango litzateke?

– Hori ez da bater e zaila pentsa tz e n , beren izena gutxi aldatu t a baitago eta maitas u n e t ik datorren sorrera adieraz t e n baitu.

– Zein zentzut a n diozu?

– Ez al dakizu heroiak erdijainkoak direla?

– Eta zer?

– Bada, guztiak, jakina, jainko batek hilkor bat edo hilkor batek jainkosa bat maitatz e tik sortu direla. Horrela, Atikako antzinako hizkerare n araber a 19 azter tze n baduz u hori, argiago jakingo duzu: nabar m e n erakutsiko baitizu, heroiak maitasu n a r e n g a n d ik datoze n ez , maitasu n a r e n izenarekiko gutxi aldatu dela heroien izena izena eratzeko garaian. Eta hizkerak bene t a n heroiak hori zirela esat e n du, edo jakintsuak eta hizlari trebe eta dialektikoak, galderak egiteko gai zirenak, «eirein» esat e a baita. Oraintxe genioen a , beraz, Atikako hizkeran heroiak deitzen direnak hizlariak eta galdetz e n trebe ak gerta tz e n dira; ondorioz, heroien leinua hizlari eta sofisten arraz a bihurtzen da. Baina hori ez da zaila pents a tz e n ; gizakien a zailagoa da, ordea , zergatik deitzen ote diren «gizakiak»; edo zuk esan ahal dezakez u?

– Nondik esan ahal izango dut, bada? Eta aurkitu ahal izango banu ere, ez nintzat ek e saiatuko, zuk nik neuk baino hobeto aurkituko duzula uste dut eta.

– Eutifronen inspirazioan duzu konfiantz a, antza denez .

– Nabar m e n a da.

– Eta zuzen duzu konfiantz a. Orain ere fintasun ez ari naizela pents a tz e n iruditzen baitzait, eta, kontuz ez banabil, gaur bertan behar baino jakintsua go bihurtzeko arriskua n nago. Begira ezazu zer diodan. Izenei buruz honako hau pents a t u behar da lehenik: izenak jartzerako a n , nahi dugun izenari askota n letrak gehitu eta kendu egiten dizkiogula eta azentu ak aldatu. «Diì phílos» bezala: hau esa m old e a r e n ordez izen bihur dakigun, bigarren iota kendu diogu eta erdiko silaba ozen ahoska tu beharre a n baxu ahoskat u dugu (Díphilos). Beste izen batzue t a n , aldiz, alderan tziz sartzen ditugu letrak, eta baxuak ozen ahoskatz e n ditugu.

– Egia diozu.

– Bada, horiet ako aldaket a r e n bat jasan du, hain zuzen ere, gizakien izenak, nire iritziz. Esamold etik izen bihurtu baita, letra bat bakarrik , alfa, galdut a , eta bukaer a baxu bihurtut a.

– Nola diozu?

– Honela: «gizakia» izen honek esan nahi du gainer ako animaliek ikusten duten a ez dutela beha tz e n , ez arrazoitzen ezta aztertze n (anathr ei) ere; gizakiak, ordea, ikusi orduko (eta hori da «opop e ») , ikusi duen hori azter tu eta arrazoitu egiten du. Horrega tik izan da gizakia bakarrik animalien artetik zuzen deitua izan dena, «anthropos », «ikusi duen a aztertze n duen a ».

– Horren ondoren zer, bada? Galdetuko al dizut gustura entzungo nukee n a ?

– Noski.

– Horren jarraian arazo bat dator, niri iruditzen zaidan ez . Izan ere, gizakiaren zerbaiti arima deitzen baitiogu eta best e zerbaiti gorputz a.

– Nola ez, bada?

– Saia gaitez en horiek ere aurrekoak bezala bereizten .

– Arimak izen hori zein arrazoirekin jaso duen aztertz e a esan nahi al duzu, eta gero gorputz ar ekin berdin egitea?

– Bai.

– Bat- bate a n esat eko, nire ustez, arima (psykhe) deitu dioten ek horrelako zerbait pents a t u dute: gorputz e a n dagoe n e a n , honen tz a t bizitzeare n kausa den hori dela, arnas a hartzeko ahalm e n a emat e n baitio eta freskatu (anap sykho n), eta freskatz e n duen ak alde egin orduko, gorputz a akaba t u eta hil egiten dela. Hortik iruditzen zait deitu diotela «arima ». Baina, nahi baduz u, patxad az egon zaitez; Eutifronen inguruko e n tz a t hori baino zerbait konben tzigarriago a ikusten dudala uste baitut. Hori, nire ustez, erdeinat u eta baldartz a t joko bailuket e . Azter ezazu hau, bada, ea zuretz a t ere nahikoa den.

– Esan best erik ez duzu.

– Zure ustez, arima ez bada best e zerk mant e n d u eta eram a t e n du gorputz osoaren izaera, bizi eta ibiltzeko modu a n?

– Beste ezerk ez.

– Eta zer? Ez al diozu Anaxagor a si sinest e n adime n a eta arima direla gainer ako gauza guztien izaera antolatu eta mant e n t z e n duten ak?

– Nik bai.

– Orduan, ederki egongo litzateke izen hori (psysekh e) «izaera » (physis) «era m a n » (okhei) eta «eus t e n » (ekhei) dion indar horri deitzea . Baina fintasun ez «psykhe » ere deitu dakioke.

– Oso ondo, bada, niri ere azalpe n hau best e a baino jakintsua go a dela iruditzen zait.

– Hala da eta. Halere, barreg arria dirudi izena jarri zitzaion bezala benet a n deitzeak.

– Eta honen ondoren go a , nola esan go dugu dela?

– Gorputza (soma) diozu?

– Bai.

– Alde askotako a iruditzen zait hori; eta eraba t askotarikoa, batek gutxi aldatz en badu ere. Izan ere, batzuek arimare n «hilobia» (sem a) dela diote 20 , orain hilobiratu t a balego bezala. Eta, best e aldetik, arimak «adieraz t e n » (sem ain ei) dituen ak horren bidez adieraz t e n dituen ez , horrela ere zuzen deitzen zaio «zeinua » (sem a). Baina niri iruditzen zait batez ere Orfeoren ingurukoek jarri zutela izen hori, arimak bere hutse gi t e e n g a t ik zigorra bete tz e n duelako a n, eta itxitura hori daukala, kartzelare n irudira, gorde dadin (sotze t ai); arimar e n kartzela hori «gorputz a » (soma)

dela, beraz, deitzen zaion bezala, bere zorrak ordaintze n dituen artea n , eta ez zaiola letra bat ere aldatu behar.

– Azalpen horiek nahiko ondo esan direla iruditzen zait niri, Sokrat es . Baina, jainkoen izenei buruz, «Zeus »- i buruz oraintxe esat e n zenue n a bezala, era berea n azter al genez ak e zein zuzenta s u n e n araber a jarrita ote daud e n izen horiek?

– Bai, Zeusarre n , Hermoge n e s ! Zentzud u n ak izango bagina , aztertzeko era bat eta ederre n a edukiko genuke: jainkoei buruz ezer ez dakigula esat e a , ez beraiei buruz ezta beren buruari emat e n dizkioten izenei buruz ere; garbi baitago haiek bene t ako ak erabiltzen dituztela. Baina zuzenta s u n a r e n bigarren era bat bada go, otoitzet a n erregu tz eko gure ohiturare n araber a , «deituak izatea gustuko duten edozein izen eta edonon go ak », horiek deitzen dizkiegu guk ere, best erik ezer ez dakigun ez . Eta ohitura hori ondo ezarrita dagoel a iruditzen zait niri. Beraz, nahi baduz u, azter dezagu n , jainkoei nolab ai t ohart arazita ez dugula beraiei buruz ezer aztertuko –ez baitugu uste aztertz eko gai garenik–, gizakiei buruz baizik: zein iritzi edukita jartzen zizkieten izenak. Horrek ez die haserrerik eragingo.

– Neurriz ari zarela hizketa n iruditzen zait, Sokrat es . Beraz, egin dezagu n horrela.

– Nondik hasiko gara, Hestiaga n dik ez bada , ohiturari jarraituz 21 ?

– Bidezkoa da, behintz a t .

– Zer pents a tz e n ari zela esan go luke batek, bada, Hestia izena jarri ziona?

– Ez, ala Zeus, hori ere ez dut uste erraza denik.

– Baliteke, Hermoge n e s on hori, izenak jarri zituzten lehen e n g o a k eskas ak ez izatea , goi espekula tz aileak eta hizlari bikainak baizik.

– Nola hori?

– Niretzat nabar m e n a baita izenak jartzea horrelako gizonen lana dela, eta batek best e dialektoet ako izenak ondo aztertz en baldin baditu, modu bere a n aurkituko du bakoitzak zer esan nahi duen. Adibidez, guk «usia» (esen tzia) deitzen diogun horri, batzuek «essia» deitzen diote, eta best e batzuek, berriz, «osia». Horrela, alde bate tik, logika dauka horiet ako bigarren izenare n araber a gauz en esentziari «Hestia» deitzea ; eta guk, gure aldetik, esen tziaren parte daukan a ri «estin» (da) esa t e n diogun ez , horren arab er a zuzen a izango litzateke «Hestia» izena ere. Guk ere antzine a n , antza denez , «essia» deitzen baikenion esentziari. Are gehiago, batek eskaintz en ingurua n hausn arke t a egingo balu, izen horiek jarri zituzten ek horrela pents a t u zutela pents a t uko luke; izan ere, logikoa da gauz a guztien esentziari «essia» deitu zioten ek jainko guztien aurre tik lehenik Hestiari eskaintza egitea . «Osia» deitu zioten ek, berriz, horiek, Heraklitok bezala, gutxi gorab e h e r a gauza guztiak mugitzen direla eta ez dela bat bera ere gelditzen pents a t uko zukete n . Hauen kausa eta printzipio gidaria «bultzatz e a » (othun) baita; hortik, bada , horri «osia» deitzea ederki egote a . Eta hauek horrela geldi daitez ela, ezer ez dakiten ek esand a bezala. Eta Hestiaren ondore n , bidezkoa da Rea eta Krono aztertze a . Baina Kronoren izena azaldu dugu jada. Halere, ez naiz agian ezer esat e n ari.

– Zergatik, bada , Sokrat es?

– Lagun on hori, jakinduria erleku m e bat burura tu zait.

– Nolakoa hori?

– Guztiz barregarria esa t eko, baina, nire ustez, konbe n tzitzeko ahalm e n e n bat badu.

– Zein da konbe n tzitzeko ahalm e n hori ?

– Heraklito ikusten dudala iruditzen zait antzinako esa er a jakintsuak esa t e n , Krono eta Rearen garaikoak, best erik gabe , Homerok ere esat e n zituen ak.

– Zein zentzut a n diozu hori?

– Heraklitok nonbait dio «gauz a guztiak mugitzen direla eta ezer ez dela gelditzen », eta gauz ak ibai baten korronte a r e kin aldera tuz , esa t e n du: «ezingo zenuke ibai berea n bi aldiz sartu».

– Hori da.

– Orduan, zer? Gainerako jainkoen arbaso ei «Rea» eta «Krono» izenak jarri zizkienak Heraklitok pents a tz e n zuene tik zerbait desb er dina pents a tz e n zuela uste al duzu? Hark biei korronte e n izenak pents a t u gabe jarri zizkiela uste al duzu akaso? Homerok ere, bere aldetik, «Ozea no jainkoen sorrera eta Tetis ama » 22 dioen bezala; eta uste dut Hesiodok ere esa t e n duela. Eta Orfeok ere bai:

Korronte ederreko Ozeanoa lehen e n g o ezkond u zen,Eta hau ama bereko bere arreba Tetisekin ezkond u zen .

Begira ezazu hauek elkarrekin ados daud el a eta Heraklitok esand ak o guztiet ar a biltzen direla.

– Zerbait esa t e n ari zarela iruditzen zait, Sokrat e s; baina, hala ere, ez dut ulertzen Tetisen izenak zer esan nahi duen.

– Baina ia horrek berak esat e n du iturri izen ezkutua dela. «Bahe tu a » (diattom e n o n) eta «iragazia» (ethu m e n o n) iturri baten irudia baitira; eta bi izen horieta t ik eratze n da «Tetis» izena.

– Hori bai fina, Sokrat es !

– Zergatik ez da izango, bada? Baina, zer dator horren ondoren? Zeus jada aitatu dugu.

– Bai.

– Esan ditzagu n, bada, haren anaiak, Poseidon eta Pluton, eta azken honi emat e n dioten best e izena.

– Oso ondo.

– Poseidon e n izena aipatu zuen lehen e n go a k jarri ziola iruditzen zait niri, oinez zihoala itsaso ar e n izaerak geldiarazi egin baitzuen eta jada ez zion aurrera jarraitzen utzi; harentz a t hanket ako lotura bezala izan zen. Ondorioz, ahalm e n horren agintaria zen jainkoari «Poseidon » deitu zion, «hanke n tz ako lotura» (posi des mo s) izango balitz bezala. Eta e letra, agian, apaindur a r ako dago sartut a. Baina agian ez du hori esan nahi, eta sigmar e n ordez bi lambd a ahoska tz e n ziren hasiera n , jainkoak «gauz a asko ikusten » (polla eidos) dituelako a n. Edo, agian, astintze tik (seiein) deitu zaio «astintz en duen a » (seion); eta pi eta delta daud e gehitut a . Plutonen izena, berriz, hori «aber a s a t a s u n a » (plutos) emat e a g a t ik deitu zitzaion, abera s t a s u n a lur azpitik atera tz e n baita. «Hades » izenari dagokion ez , berriz, gehien ek izen horrekin «ikusezina » (aides) deitzen diotela uste dutela iruditzen zait, eta izenare n beldurrez «Pluton» deitzen diote.

– Eta zuri zer iruditzen zaizu, Sokrat es?

– Nire ustez, gizakiak erab a t oker daud e jainko horren ahalm e n a r e n ingurua n , eta haren beldur dira, merezi ez badu ere. Behin guret ako bat hil eta gero, beti han egongo dela beldur baitira; eta arima, gorputz e tik biluzita, haren g a n a joango ote den ere beldur dira. Baina niri iruditzen zait horiek guztiak gauz a berera biltzen direla, bai jainkoare n aginte a eta baita bere izena ere.

– Nola, bada?

– Nik niri iruditzen zaizkidan ak esan go dizkizut. Esaidazu, beraz: edozein bizidun edozein tokitan geldiaraz t eko moduko loturet a t ik, zein da indartsu a g o a , beharra ala desioa?

– Desioa, Sokrat es , alde handiz gainera .

– Eta ez al duzu uste Hadesi askok ihes egingo lioketela, hara doaz en ak lotura indart su e n a r ekin lotuko ez balitu?

– Nabar m e n a da.

– Orduan, antza denez, desioren batekin lotzen ditu, lotura handien ar ekin lotzen baldin baditu, eta ez beharrar ekin.

– Hala dirudi.

– Eta desioak, berriz, ez al dira anitzak?

– Bai.

– Orduan, desioet ako desio handien ar ekin lotzen ditu haiek, lotura handien ar ekin eutsiko badie.

– Bai.

– Ba al dago, bada, desio handiagorik, batek norbaitekin bizi dene a n haren bidez gizon hobe a izango dela uste izatea baino.

– Inola ere ez, Zeusarr e n , Sokrat es !

– Orduan, Hermog e n e s , esan dezagu n horrega tik ez duela hango inork hona etorri nahi, ezta Sirenek 23 berek ere, eta sorgindut a daud el a , bai hauek eta baita best e guztiak ere. Horren hitzaldi ederrak daki esat e n Hades ek , antza denez! Eta jainko hori, arrazoiket a honen araber a behintz a t , sofista bikaina da eta bere ondokoe n ongile handia. Heme n go ei ere hainbes t e onura bidaltzen dizkie... han hainbe s t e gelditzen zaizkio eta! Hortik dauka, beraz, «Pluton» izena. Eta, best e aldetik, gorputz a daukat e n gizakiekin bizi nahi ez izatea, baizik eta arima gorputz ar e n inguruko gaitz eta desio guztiet a tik aratz dagoe n e a n , orduan beraiekin egon nahi izatea, ez al zaizu iruditzen filosofo baten berezkoa dela, eta honako hau ondo hausn ar tu duen ar e n a , horrela bertut e a r e n desioar ekin lotuta eutsiko diela haiei, baina gorputz are n grina eta erom e n a daukat e n bitart e a n , ordea , ezta aita Kronok ere ezingo liekela eutsi berak omen dauzkan loturekin lotuta?

– Baliteke zuk zerbait esa t e a , Sokrat es .

– Hortaz, «Hades » izena ez zaio, Hermoge n e s , ezta hurrik eman ere, «aides- etik» (ikusezina) jarri. Askoz lehen a g o gauza eder guztiak «jakitetik» (eiden ai), hortik deitu zion legegileak «Hades ».

– Ondo, bada; eta Demet e r , Hera, Apolo, Atenea , Hefesto, Ares eta best e jainkoak zer, nola azalduko ditugu?

– Demet erri badirudi janaria emat e a g a t ik deitu zitzaiola horrela, «am ak » (meter) bezala emat e n (didusa) duelako. Hera, berriz, maitag arria (erat e) zen, Zeus berat az maite mind u t a ezkondu omen baitzen berarekin. Agian legegileak, zeruko fenom e n o a k beha tuz , aireari (aer) Hera izena jarri zion ezkuta tuz , izenare n hasiera bukaer a n jarriz; eta kontura tuko zinat ek e, Heraren izena askotan esango bazen u. «Pherre p h a t t a », berriz, asko izen horren beldur dira eta baita Apoloren a ere, izenen zuzent a s u n a r e n ezjakintas u n a g a t ik, antza denez . Aldaket a eginez, «Pherse p h o n e » ikusten baitute eta ikaragarria iruditzen zaie. Baina izenak jainkosa jakintsua dela adieraz t e n du. Izan ere, gauz ak mugitzen direnez , ukitu, hazta tu eta jarraitu diezaieke e n a jakinduria litzateke. Beraz, jakinduriaga tik eta mugitzen (phero m e n o n) denare n hazta tz e a g a t ik (epap h e) jainkosa zuzen deituko litzateke «Pherep a p h a », edo horrelako zerbait –horrega t ik, hain zuzen ere, bizi da berarekin Hades, hura jakintsu a izanda, bera ere horrelakoa delako–. Baina orain bere izena aldatu egiten dute, ahosker a polita egia baino gehiago aintzat hartuz, eta ondorioz, «Pherrep h a t t a » deitzen diote berari. Gauza bera Apolori buruz ere, diodan a hain zuzen ere, asko jainkoare n izenare n beldur dira, zerbait ikaragarria adieraz t e n duelakoa n; edo ez al zara kontura tu?

– Erabat , bai, eta egia diozu.

– Eta izen hori, nire ustez, jainkoare n ahalm e n a r e kiko oso ongi jarrita dago.

– Nola, bada?

– Niri iruditzen zaidan a saiatuko naiz azaltzen; ez baitago jainkoare n lau ahalm e n ei gehiago egokitzen zaien izenik, bakarra izanda, denak ukitu eta adieraz t e n baititu nolabai t , musika, igarkuntz a, medikuntz a eta arkuteria .

– Esan, bada; izen bitxia esat e n ari baitzara .

– Ongi harmonizatu a , noski, jainkoa musikaria denez. Lehenik, arazket ek eta prozedur a arazgarriek, bai medikuntz ar e n arab er a baita igarkuntz ar e n araber a ere, eta medikuntz ar e n edo igarkuntz ar e n botiken bidezko sufrezko arazket ek eta horrelakoe t a n egiten diren bainuek eta ihinztadur ek, horiek guztiek ahalm e n bat dute, gizakia bai gorputz e a n , bai ariman aratz bihurtze a; ala ez?

– Erabat , bai.

– Eta hori ez al litzateke araztu, garbitu eta horrelako gaitze t a t ik askatz en duen jainkoa?

– Erabat , bai.

– Ondorioz, askap e n eta garbiket e n arab er a , horrelakoe n senda gilea denez, zuzen deituko litzateke «Apoluon». Igarkuntz a , egia eta jatorta su n ar e n (haploun) araber a –gauza bera baitira– oso zuzen deituko litzaioke tesaliarrek deitzen dioten bezala, «Aplun» esa t e n baitiote jainko horri tesaliar guztiek. Arkuteriare n bidez beti tiraket e n nagusia izatea g a t ik, berriz, «Aeiballon» (eteng a b e tiratzen duen a) da. Eta musikari dagokionez , «akoluthos » eta «akoitis» hitzet an bezala, alfak maiz «bat er a » esan nahi duela pents a t u behar da, eta hem e n esan a hia «bat er a biratu» dela, bai zeruare n ingurua n , «orbitak» deitzen direnak, eta baita kantuar e n harmoniare n ingurua n ere, kontson a n tzia deitzen dena, horiek guztiak «bat er a biratzen » baitira harmo nia batez , musikan eta astrono mia n adituek dioten bezala. Jainko honek agintzen du harmonia n , gauz a horiek guztiak «bat er a biraraziz» bai jainkoen g a n , eta baita gizakienga n ere. Beraz, «bat er a bidea n » (homokele u th o s) eta «bat er a ohea n » (homokoitis) hitzei, homo- ren ordez a- jarriz, «akoluthos » eta

«akoitis» deitu genien bezala, horrela Homopolon» zenari ere «Apolon» deitu genion, best e lambd a bat sartuz hitz latzaren 24 berdina bihurtzen zelako. Orain ere batzuek susm atz e n duten hori, izenare n balioa zuzen ez aztertze a g a t ik, eta haren beldur dira suntsipen e n bat adieraz t e n duelakoa n; baina izen hau, arestian esa t e n genu e n bezala, jainkoare n ahalm e n guztiak ukitzen dituelako dago jarrita, jatorra (haplus), eteng a b e tiratzen duen a (aei ballon), garbitzailea (apoluon), batera biratzen dituen a (homopolun). Musei eta, oro har, musikari, «desira tz e tik» (mosth ai) eta bilaket a tik eta jakintzare n maitas u n e t ik jarri zien izen hori, antza denez. Letori jainkosar e n onbera t a s u n e t ik, batek eskatz e n diona emat e n (ethele m o n) diolako. Baina agian atzerritarrek deitzen dioten bezalakoa da –askok Letho deitzen baitiote–, izan ere badirudi izaerare n (ethos) zakarkeria eza, lasaita su n eta leuntas u n a g a t ik (leios) deitu diotela «Letho» hori deitzen dioten ek. «Artemis» osoa (atre m e s ) eta zintzoa bezala ageri da, birjintasun a r e n desioag a t ik; baina, agian, hori deitu zionak «bertu t e a r e n jakituna » (aret es histor) deitu zion jainkosari, edo, agian, emaku m e a r e n g a n gizonare n «goldak e t a gorroto duen a » (aroton mises a s a ) delakoan ere bai. Edo horietako baten g a t ik edo horieng a t ik guztieng a t ik izen hori jarri zion jainkosari jarri zionak.

– Eta Dionisos eta Afrodita zer?

– Gauza handiak galdetz e n dituzu, Hiponikoren sem e! Baina jainko horien izenen izaera bai seriotasu n ez bai txantx e t a n esand a dago. Serioa galde iezaiezu best e batzuei, eta txantx e t ako a, berriz, ez du ezerk eragoz t e n nik azaltzea ; jainkoak ere txantx az al e ak baitira. Izan ere, Dionisos «ardoa » (oinos) emat e n duen a (didus) izango litzateke, (Didoinysos) txantx et a n deituta , eta ardoa , edan duten gehien ei zentzut a s u n a (nus) dutela sines t ar az t e n (oiesthai) dienez, arrazoi osoz deituko litzateke «oionus ». Afroditari buruz ez du merezi Hesiodoren kontrako a esa t e a , ados egote a baizik, alegia aparre tik (aphros) jaiotzea g a t ik deitu zitzaiola «Aphrodites ».

– Baina ez zaitez, Sokrat es , Atene az ahan tzi, aten a s t a r r a izanik, ezta Hefestoz eta Aresez ere.

– Ez litzateke naturala izango.

– Ez, noski.

– Orain, jainkosar e n best e izena ez da, bada , zaila esat e n zergatik jarrita dago e n.

– Zein?

– «Pallas» deitzen diogu, ez?

– Nola ez, bada?

– Izen hori armet a n egiten den dantza g a t ik jarri zitzaiola pents a tz e n badugu, nik uste dudan bezala, uste zuzena izango genuk e. Izan ere, bere burua edo best e zerbait altxatze a ri, lurretik edo eskue t a n , astintze a (pallein) eta astindu a izatea (palles th ai), «dantz a n jartzea » eta «dantz a tz e a » deitzen diogu.

– Erabat , bai.

– Beraz, «Pallas» horrela azaltzen da.– Eta zuzen gainer a. Baina best e a nola azaltzen duzu?– Atenear e n a ?– Bai.– Hori astun a go a da, lagun. Badirudi antzinakoek orain Homerori buruzko adituek bezala

pents a tz e n zutela Ateneari buruz. Izan ere, aditu horiet ako askok, poet a azaltzen duten e a n , Atenea adime n a eta pentsa m e n d u a bera bezala irudikatu zuela diote. Eta izenak egin zituen ak badirudi Ateneari buruz horrelako zerbait pents a tz e n zuela; baina, garran tzitsu a go a dena , jainkoare n adime n a (theu noesis) esat e a n , nolab ai t, Atene a «theo no a » dela dio, e- ren ordez best e dialektoet ako a erabilita eta i eta s kendut a . Baina agian ezta horrega tik ere, hark best e ek baino askoz hobeto «jainkozko gauzak ezagu tz e n » (theia nousa) dituelako a n baizik, deitu zion «Theono e ». Eta ezerk ez du bazter tz e n «izaerar e n adime n a » (ethei noesis), jainkosa hori

delakoan, «Ethono e n », alegia, deitu nahi izan ziola. Eta berak edo best e batzuek, beren ustez izen ederra go bater a aldatuz , «Athen a a n » deitu zioten gero.

– Eta Hefesto zer, nola azaltzen duzu?– «Argiaren jakitun» (phaeo s histor) bikainaz galdetz e n al duzu?– Hala dirudi.– Ez al dago edozeine n tz a t argi hori «Phaistos » (distirat su a) dela, e gehitut a?– Baliteke, zuri ez bazaizu oraindik best e nolab ai t iruditzen, egiantz eko a den bezala.– Bestela iruditu ez dakidan, ordea, Aresez galde iezad az u.– Galdetz e n dizut, bada .– Ondorioz, nahi baduzu, «Ares» izena gizonare n a (arren) eta gizonezkoar e n araber a izango

litzateke; baina, ostera, gogor eta zurrunar e n araber a baldin bada , «arra tos » (hauts ezina) deitzen dena; horrela zentzu guztiet a n izango litzateke egokia gerrare n jainko baten tz a t ere «Ares» deitua izatea .

– Bai, noski.– Aldendu gaitez e n , bada, jainkoen g a n dik, jainkoen izene a n , beraiet az hitz egiteko beldur

bainaiz; propos a iezazkidazu nahi dituzun best e gai batzuei buruzko galderak, Eutifronen «zaldiak nolakoak diren ikus dezazun ». 25

– Hori egingo dut, bada, zuri oraindik best e behin Hermesi buruz galdetu ondore n, Kratilok baitio ni ez naizela Hermog e n e s . Saia gaitez en , beraz, «Herm e s » izenak zer esan nahi duen aztertze n , honek ere zerbait ote dioen jakin dezagu n .

– Baina badirudi «Herm e s » izen hori hizketari buruz dela, «interpre t e a » (herm e n e u s ) izatea , eta mezularia , lapurra, iruzurgilea eta merkat aria , jarduer a hori guztia hizket ar e n ahalm e n a r e n ingurukoa baita. Aurrekoe t a n esat e n genu e n bezala, hain zuzen ere, esa t e a (eirein) hizket ar e n erabilera da, eta Homerok pasar t e askotan esat e n duen a, «pent s a t u zuen» (emes a t o) esat e n du berak, hori trikimailuak asm atz e a da. Beraz, bi horiet a tik hitz egite a eta hizkera –hitz egite a esa t e a baita– asm at u zituen jainko horren ingurua n zera agintzen digu legegileak: «Gizakiok, «esa t e a asm at u zuen ari» (eirein eme s a to) eskubide osoz deituko zenioket e Eireme s ». Orain, berriz, guk Hermes deitzen diogu izena edertuz , gure ustez. Eta Iris ere badirudi «eirein» hitzetik izan dela deitua, mezularia zelako.

– Ala Zeus! Orduan, Kratilok ondo esat e n zuen ni ez nintzela Hermog e n e s , nik uste; ez bainaiz hizketa n trebe a .

– Eta Herme s e n sem e, Pan, bi izaera t ako a izateak bere logika dauka, adiskide.

– Nola, bada?

– Badakizu hitzaldiak dena adierazi, bere ingurua n ibili eta eteng a b e biraka jartzen duela, eta bikoitza dela, egiazkoa eta gezurrezko a.

– Oso ondo dakit, bai.

– Ondorioz, bere alde egiazkoa leun eta jainkozkoa da eta goian bizi da jainkoen artea n; gezurrezko a, berriz, behe a n bizi da gizaki gehien e n artea n eta zabarra eta tragediako a 26 da; hor baitaud e konta er a eta gezur gehien ak, tragediare n bizimodu a n .

– Erabat , bai.

– Orduan, «den a » (pan) adieraz t e n duen a eta «et en g a b e biraka jartzen duen a » (aei polon) zuzen izango ltzratek e «Pan aipolos», Herme s e n sem e, bi izaerako a, alde bate tik, goiko parte a n leuna, eta best e t ik, beheko a n latza eta akerra bezalakoa. Hortaz, Pan edo hizketa edo hizketare n anaia da, Herme s e n sem e a baldin bada, behintz a t ; eta anaia anaiare n antzeko a izatea ez da bater e harritzeko a. Baina esa t e n nizun bezala, hain zuzen ere, zorioneko hori, aldend u gaitez e n jainkoen g a n dik.

– Gutxienez horrelakoe n g a n d ik, Sokrat es , nahi baduzu behintz a t . Baina zerk eragoz t e n dizu honako hauek bezalako ei buruz hitz egitea : Eguzkia, Ilargia, astroak, Lurra, eterra, airea, sua, ura, urtaroak eta urtea?

– Egiteko ugari agintzen dizkidazu! Halere, horrekin gustura geldituko bazara, egin nahi dut.

– Eta bene t a n ema n go didazu atsegina !

– Zein nahi duzu, orduan, lehenik? Edo, esan zenue n orden berea n , Eguzkia (helios) azalduko al dugu?

– Oso ondo.

– Badirudi argiago bihurtzen dela batek izen doriarra erabiltzen baldin badu –doriarrek «halios» deitzen baitiote–. Beraz, «halios» izango litzateke, irteten dene a n , gizaki guztiak toki berera biltzeag a t ik (halitzein), eta Lurraren ingurua n eteng a b e «biraka ibiltzeag a t ik» (heilein) ere izango litzateke; eta baliteke, lurretik sortzen direnak «kolore anitzez apainduz » (poikillein) doalako ere izatea ; eta «poikillein» eta «aiolein» (kolore asko emat e a ) gauza bera dira.

– Eta «Ilargia» zer?

– Badirudi Anaxagor a s izen horrek estutz en duela.

– Zergatik, bada?

– Hark duela gutxi zioenak, Ilargiak Eguzkitik hartzen duela argia, antzintas u n gehiagor ekin dioen izen baten itxura du.

– Nola, bada?

– «Selas » (argia) eta «phos » (argia) gauz a bera dira eta.

– Bai.

– Eta Ilargiaren inguruko argi hori beti berria eta zaharra da, Anaxagor a s e n jarraitzaileek egia badiote behintza t . Eguzkiak, eteng a b e haren ingurua n zirkuluan ibiliz, eteng a b e bota tz e n dio argi berria, baina aurreko hilekoa zaharra da.

– Erabat , bai.

– Eta askok «Selan ai a » deitzen diote.

– Horixe, bada.

– Beti argi berria (selas neon) eta zaharra (henon) daukalako, «Selaen o n e o a e i a » izango litzateke izenik egokien a , baina kontrakzioa eginda «Selan ai a » deitzen zaio.

– Ditirambikoa da izen hori, Sokrat e s . Baina hila eta astroak nola azaltzen dituzu?

– «Hila» (meis) «txikiagotu » (meiusth ai) hitzetik abiatu t a «meies » zuzen deituko litzateke , eta «astroek » badirudi «tximistargi» (astrap e) hitzetik daukat el a deitura, eta «tximistargia » (astrap e) , berriz, «begira tu ak » (opa) «tzularaz t e n » (anas t re p h ei) dituelako, «ana s t ro p e » izango litzateke , baina, edertu eta gero, orain «ast ra p e » du izena.

– Eta sua eta ura zer?

– «Sua»- z ez dakit zer esan; eta baliteke Eutifronen Musak ni utzi izana, edo izen hori zerbait oso zaila izatea. Begira ezazu, bada, zerbaiti buruz zer esan ez dakidanean, horiei guztiei zer trikimailu aplikatzen diedan.

– Zein, bada?

– Esango dizut. Erantzun iezadaz u , bada , niri: esan al zenidak e suari zein modut a n jartzen zaion izena?

– Nik ez, ala Zeus.

– Azter ezazu, ordua n, nik horri buruz duda n susmo a . Grekoek, eta batez ere atzerrit arre n menp e a n bizi diren grekoek, atzerritarren g a n dik izen asko hartu dituztela pents a tz e n baitut.

– Eta zer, ordua n?

– Norbait izen horiek hizkuntza grekoare n araber a zein arrazoirekin daud e n jarrita bila arituko balitz, eta ez izena ekarri duen hizkuntz a haren arab er a , badakizu ez lukeela ezer aurkituko.

– Logikoa da.

– Begira ezazu, beraz, izen hori ere, «sua » (pyr), atzerrit arra ez ote den. Izen hori ez baita erraza hizkuntza grekoari lotzen, eta nabar m e n a da frigiarrek horrelax e deitzen diotela horri, aldaket a txiki batekin; eta baita «urari» eta «zakurrei» eta best e askori ere.

– Hori da.

– Halere, izen horiek ez dira bortxatu behar, batek beraiei buruz zerbait esan zezake el ako bakarrik. Beraz, sua eta ura horrela uzten ditut alde bater a. Airea, berriz, Hermog e n e s , lurrekoak «altxa tz en » (airein) dituelako deitzen ote da «aer»? Edo «eten g a b e dabilelako» (aei rei)? Edo dabilen e a n haizea sortzen duelako? Izan ere, poet ek haizeei «aet ai» (boladak) deitzen diete. Ondorioz, agian «dabilen bolad a » (aetorrun) esan nahi du, «dabilen haizea » esango balu bezala. «Eterra » (aither) ere horrela ulertzen dut nik, «et en g a b e airear e n ingurua n korrika» (aei thei peri ton aera) dabilenez , zuzen deituko bailitzat ek e . «Lurra» (ge) hitzak hobeto adieraz t e n du esan nahi duen a batek «gaia» deitzen baldin badio; izan ere, gaia «genn e t e i ra » (sortzailea) deituko bailitzateke zuzen, Homerok dioen bezala, sortua izateari «gega a s i » esat e n baitio. Ederki; zer geneuk a n , bada, honen ondore n?

– Urtaroak, Sokrat es , eta urteb e t e a eta urtea .

– Urtaroak (horai) dialekto atiko zaharre a n 27 esan behar dira egiantz eko a jakin nahi baduzu; izan ere, «horai» (mugak) dira negu ak eta udak, haizeak eta lurreko fruituak muga tz e n dituztelako (horitzein); eta muga tz e n duten ez , «mug ak » (horai) deitu beharko litzaieke zuzen deitzeko. Urtebe t e a (eniautos) eta urtea (etos) baliteke bat bera izatea . Izan ere, hazten eta sortzen direnak bakoitza bere aldian argitara atera tz e n dituen a eta berak bere baitan aztertze n dituen a , –aurreko e t a n Zeuse n izenarekin gerta tu bezala, bitan zatituta, batzuek Zena, eta best e batzuek, berriz, Dia deitzen zioten bezala–, horrela hem e n ere batzuek «eniauto n », «bere baitan » (en heauto) dauzkalako, deitzen diote, eta best e batzuek «etos», aztertze n dituelako (etatz ei); eta arrazoi osoa da «bere baitan aztertz en dituen » esa m old e hori, bakarra izanda ere, bitan esa t e a , esae r a bate tik bi izen sortuz, «eniauton » eta «etos».

– Baina bene t a n , Sokrat es , asko aurrera t u duzu.

– Uste dut jakindurian jada asko egin dudala aurrera .

– Erabat , bai.

– Laster oraindik gehiago esango duzu.

– Baina izen mota horren ondoren , gustura ikusiko nuke nik bertu t e a r e n inguruko izen eder horiek zein zuzenta s u n a r e n araber a jarrita ote daud e n , «adim e n a » (phrone si s), «ulerm e n a » (synesi s), «justizia» (dikaiosyn e) eta horrelako gainerako guztiak.

– Ez duzu izen arraz a eskas a esna tz e n , adiskide. Halere, lehoi larrua jantzi duda n ez gero, ez dut uzkurtu behar, azter tu baizik, adimen a , ulerme n a , ezagu er a , zientzia eta zuk diozun gainer ako izen eder horiek guztiak.

– Inola ere ez dugu garaiz aurretik amore ema n behar.

– Eta bene t a n , ala zakurra! Uste dut ez dudala oker iragarri oraintxe pents a t u duda n a: izenak jartzen zituzten oso antzinako gizakiak batez ere oraingo jakintsu gehien ak bezala ibili zirela, alegia gauzak nola diren ikertuz eteng a b e biraka ibiltzeag a t ik zorabia tu egiten direla, eta gero gauz ak biraka ibili eta orohar mugitu egiten direla iruditzen zaie 28 . Ez diote beren barneko egoer ari iritzi horren errua egozte n , baizik eta gauz ak berez horrela direla uste dute; berau e t a ko ezer ez dela ez iraunkorra ezta finkoa ere, baizik eta ibili eta mugitu egiten direla, eta mota

guztiet ako mugim e n d u eta bilakaer az bete t a daud el a eteng a b e . Oraingo izen hauet az guztiez pents a t u eta gero diot hau.

– Nola hori, Sokrate s?

– Agian ez zara kontura tu arestian esan d ak o izenak gauz ei mugitu, ibili eta bilakatze n direlakoa n jarri zaizkiela.

– Ez dut horret a n pents a t u ere egin.

– Bada, hast eko, aipatu genu e n lehen e n g o izen hori erab a t baldintza horieta n bezala dago.

– Zein?

– «Adimen a » (phrone si s); «mugim e n d u a r e n eta ibilerare n ulertze a » (phoras kai ru noesis) baita. Baina «mugim e n d u a r e n probetx u a » (phoras onesis) bezala ere uler liteke; halere, mugitze a r e n ingurua n da. Nahi baduzu, «ezagu e r a » (gnom e) hitzak eraba t adieraz t e n du «sorrerar e n » (gone) azterket a eta «hausn a rk e t a » (nome sis); «nom a n » (hausn ar t u) eta «skopein» (aztertu) gauza bera baitira. Baina, nahi baduzu, «ulertze a » (noesis) «berriare n » (neu) «desioa » (hesis) da, eta gauzak berriak izateak eteng a b e bilakatz en ari direla esan nahi du; beraz, arima horren bila dabilela adieraz t e n du «neoe si s » izena jarri zuenak. Antzina ez baitzen «noesis» deitzen, etaren ordez bi epsilon esan behar ziren baizik, «noe e si s ». «Zentzut a s u n a » (sophrosyn e) oraintx e aztertu dugun ar e n , «adim e n a r e n » (phrone si s) «salba m e n a » (soteria) da. Eta «zientziak» (episte m e ) , berriz, arima baliodun ak mugitzen diren gauzei «jarraitzen » (hepo m e n e ) diela adieraz t e n du, eta ez dela ez atzea n gelditzen ezta aurrera tz e n ere; horrega t ik epsilon bat sartuz «epeis t e m e » deitu behar zaio. «Synesis» (ulerme n a) hitzak , bere aldetik, arrazoiket a bezalakoa dela ema n go luke, baina «synien ai» esat e n dene a n , jakiteare n erab a t esan a hi berbera duela gerta tz e n da; «synien ai» hitzak «arima gauz ekin batera doala» esan nahi baitu. «Sophia» (jakintza) hitzak, berriz, mugim e n d u a ukitzea esan nahi du, baina hau ilunago a eta arrotzago a da. Baina poet en g a n dik gogora tu behar da, pasart e askotan , hasiz gero azkar doan ari buruz hitz egitea egokitzen zaiene a n , «jauzi egin zuen» esat e n dutela. Lakoniar ospets u batek ere «Sus» izena zuen, lakoniarrek irteera azkarrari hori deitzen diotelako. Beraz, mugim e n d u horren «ukipen a » (epaph e) esan nahi du jakintzak (sophia), gauzak mugitzen direlakoa n. Eta «ona » (agatho n), natura osoare n «miresg arriari» (agas to n) jartzen zaio izen hori. Izan ere, gauz ak mugitzen direnez , beraie t a n bai azkart a s u n a eta bai mantso t a s u n a daud e, baina ez da azkarta s u n guztia miresg arria , bere zati bat baizik. beraz, «azkarrar e n miresgarriari» (thou to agas to) deitzen zaio izen hori, «ona» (taga tho n).

Eta «justizia» (dikaiosyn e) izena «bidezkoar e n ulerm e n a ri» (dikaiu synesis) jarri zaiola erraz a da ulertzen; baina «bidezkoa » (dikaion) bera zaila da. Hein bate a n , badirudi asko ados daud el a, baina gero eztab aid a dago. Izan ere, unibert so a mugim e n d u a n dagoela uste duten ek supos a tz e n dute bere zati handien a mugitu best erik ezer ez egiteko moduko a dela, eta hori guztia zerbaitek zeharka tz e n duela, eta honen bidez sortzen direla sortzen diren gauz a guztiak, eta hori azkarren a eta finena dela. Bestela ezingo bailuke existitzen den guztian barna ibili, bera ezerk ez oztopa tz eko adina fin ez balitz, eta best e ak geldirik baleud e bezala erabiltzeko adina azkarra ez balitz. Beraz, best e guztia «zeharka t uz » (diaion) gobern a tz e n duen ez , «dikaion» izen hori zuzen deitu zitzaion, eufoniaga tik kappar e n indarra gehitut a . Honaino, beraz, oraintxe esa t e n genu e n bezala, asko daud e ados bidezkoa hori dela. Baina ni, Hermog e n e s , horren ingurua n behin eta berriro aritu naizen ez , isilpean gauz a horien guztien berri lortu dut, alegia, bidezko hori kausa dela –gauza bat zergatik (di’o) gerta tz e n den, hori baita kausa– eta batek esan zidan horrega tik zuzena dela horri «Zeus» (Dia) deitzea. Baina, horiek entzun ondore n , berdin- berdin lasai berriro galdetz e n diedan e a n : «Ordua n, bikain hori, zer ote da bidezkoa, hori horrela baldin bada? », jada komeni baino gehiago galdetz e n ari naizela iruditzen zait eta muga gainditzen ari naizela. Nahikoa berri jaso [entzun] dudala diote eta, ni aseb e t e nahian, jada bakoitza gauz a bat esa t e n saiatze n da eta ez daud e ados. Batak baitio hau dela bidezkoa, Eguzkia; horrek bakarrik gobern a tz e n baititu izakiak «zeh ark a tuz eta errez». Horrela, hori norbaiti esat e n diodan e a n , pozik zerbait ederra

entzun dudalakoa n, entzun ondoren barre egiten dit horrek eta galdetz e n dit, eguzkia sartu eta gero, gizakien artea n ezer bidezkorik ez dagoel a uste ote dudan. Ondorioz, berriro galdetz e n diodan e a n zer dela dioen berak, sua dela dio 28 ; baina hau ez da ulertzen erraz a. Beste batek dio ez dela sua bera, suan dago e n berota s u n a bera baizik. Beste batek horiei guztiei barre egiten diela dio, eta Anaxagor a s e k dioen a dela bidezkoa, alegia, adime n a dela hori; bere buruare n jabe izanik eta ezerekin nahasi gabe, gauza guztiak beraiet a n zehar pasa tuz antolatz e n dituela baitio. Orduan ni, bidezkoa zer ote den jakiten saiatu aurretik baino are zalantz a handiago a n nago, lagun a. Baina gure ikerket ar e n helburua , behintz a t , alegia izen hori badirudi arrazoi horienga tik daukala.

– Iruditzen zait, Sokrat es , horiek norbait en g a n dik entzun dituzula eta ez zarela bat- bate a n esat e n ari.

– Eta gainerako ak zer?– Inola ere ez.– Entzun ezazu, bada , gelditzen direnet a n ere agian engain a t u egingo zintuzket eta, entzun

gabe esat e n ditudal ako a n . Justiziaren ondore n, zer gelditzen zaigu, bada? Ausardia ez dugu oraindik azaldu, nik uste. Izan ere, bistan da injustizia zeharka tz e n duen ar e n , alegia justiziaren) oztopoa dela; ausardi a izenak, berriz, borrokan jarri zaiola izena adieraz t e n du –baina, errealit at e a mugim e n d u a n baldin bada go, errealita t e a r e n barne a n borroka aurkako korronte a baino best erik ez da–. Beraz, batek ausardia izenare n delta kentzen baldin badu, «anreia » (anarrein: atzera isuri) izenak berak adieraz t e n du ekintza. Argi dago edozein korrontere n aurkako korronte a ez dela ausardi a, bidezkoare n aurka korritzen denar e n aurkakoa baizik; best ela ez bailitzateke ausardi a goret siko. «Gizonezkoa » (arren) eta «gizona » (aner) ere horren antzeko ak dira, «gorako korronte a ». «Emaku m e a »- k, berriz, (gyne) «sorrera » (gone) izan nahi duela iruditzen zait. «Emaku m e z ko a »- k (thely) «titia» (thele) hitzetik hartu duela izena iruditzen zait; eta «titia» ez al da horrela izango, Hermoge n e s , «loratze a » (tethel en ai) eragiten duelako, urezt a tu t ako landar e ak bezala?

– Hala dirudi, bai, Sokrat e s .– Eta «loratu » hitzak berak gazte e n hazkuntz a irudikatz en duela iruditzen zait, azkar eta bat-

bate a n gerta tz e n delako. Izenarekin imitatu duen a, hain zuzen ere, «korrika egin» (thein) eta «salto egin» (halles th ai) hitzeta tik eratuz izena. Baina ez zara kontura tz e n , bada , lasterket a t ik kanpo atera tz e n naizela eremu leuna harrap a tz e n duda n e a n , eta oraindik ardurazkoak direla diruditen gai asko gelditzen zaizkigula!

– Egia diozu.– Eta horietako bat «arte a » (tekhn e) izenak zer esan nahi duen ikustea da.– Noski.– Horrek ez al du «adim e n a edukitze a » (heksis nu) adieraz t e n , t kendut a , eta kh eta n artea n

eta n eta e artea n o sartut a?

– Eta oso modu korapilat su a n , Sokrat es .

– Ai zorioneko a! Ez al dakizu jarri ziren lehen e n g o izenak tragiko bihurtu nahi zituzten gizakiek lurpera tu t a daud el a jada, eufoniaren alde letrak gehituz eta kenduz eta modu guztiet an bihurrituz, bai apaintze a r e n baita denbora r e n eraginez? Izan ere, ez al zaizu iruditzen «ispiluan » (katoptron) erre letra sartze a bitxia dela? Baina horrelakoak egiten dituzte, nire ustez, egiaren bater e ardurarik izan gabe , ahoskera modela tz e n duten ek , hasierako izenei elem e n t u asko gehitut a, azken e a n izenak esan nahi duen a ezta gizaki batek ere ez ulertze a eragiteraino. Horrela, Esfingeri ere, «phiks» ordez «sphinks» deitzen diote, eta best e asko ere bai.

– Horiek horrela dira, Sokrat es .

– Eta berriro bati izenet a n nahi duen a sartu eta kentzen uzten baldin bazaio, erraz t as u n handia egongo da, eta batek edozein izen edozer gauz ari egokitu ahal izango dio.

– Egia diozu.

– Egia, horixe baietz. Baina, nire ustez, zuk, agintari jakintsu horrek, neurria eta egiantz ekot a s u n a zaindu behar dituzu.

– Nahiko nuke.

– Nik ere bai zurekin batera , Hermoge n e s . Baina ez aztertu zorrotzegi, jainkozko hori,

ez iezadazu indarra ahuldu 29

esan ditudan e n gailurrera heltzen ari bainaiz, artear e n ondoren baliabide a aztertz en dugun e a n . «Baliabide » (mekh a n e) hitzak «luze heltzea » (anein epi poly) esan nahi duela iruditzen baitzait; «mekos » (luzera) hitzak nolab ai t «poly» (luze) esan nahi duelako. Bi horiet a tik, beraz, «mekos » eta «anein» hitzet a t ik dago osatut a «mekh a n e » izena. Baina, oraintxe nioena , esan d ako e n gailurrera heldu behar da. «Bertu t e a » (aret e) eta «akat s a » izenek zer esan nahi duten ikertu behar baita. Bata ez dut oraindik garbi ikusten , baina best e a nabar m e n a dela iruditzen zait; aurreko guztiekin bat baitator. Izan ere, gauzak mugitzen direnez , «gaizki doan» (kakos ion) edoz er «akats a » (kakia) izango litzateke; eta gauz et a r a gaizki joate horrek, ariman gerta tz e n dene a n batez ere, dauka osoare n izena, akatsa . Baina gaizki joatea zer den ere, «koldarkerian » (deilia) nabar m e n a dela iruditzen zait, eta ez dugu oraindik azaldu, gainetik pasa t u baizik, baina ausardi ar e n ondoren aztertze a beharrezko az e n ; eta uste dut best e asko ere gainetik pasa tu ditugula. «Koldarkeriak» (deilia), beraz, arimare n «lotura» (des mo s) indart su a adieraz t e n du; «lian» (gehiegi) indarren bat baita. Ondorioz, «koldarkeria» (deilia) arimare n «gehie gizko lotura» (desm os lian) eta oso handia izango litzateke; «ezint asu n a » (aporia) ere txarra den bezala, eta mugitu eta ibiltzeko oztopo den edozer bezala, dirudien ez . Beraz, badirudi gaizki mugitze ak hori adieraz t e n duela, eragotzita eta oztopa tu t a ibiltzea, eta arima horrela dagoe n e a n , akatsez bete t a egoten da. Eta baldintza horieta n izena akatsa baldin bada , horren kontrakoa «bertu t e a » (aret e) izango litzateke , eta lehenik errazt as u n a esan nahi du, eta gero arima onare n ibilera beti aske izatea . Horrela, eragoz p e n eta oztoporik gabe «beti dabilen ak» (aei reon) deitura gisa izen hori hartu du, antza denez . «Aeireiten » zuzen deitzen zaio, baina agian aukera g ar ria (hairet e) esan nahi du, egoer a hori aukera g ar rien a delakoan; baina kontrakzioa eginda «bertu t e a » (aret e) deitzen da. Agian asm atz e n ari naizela esan go duzu; baina nik diot, lehen a g o esan duda n a zuzen baldin bada go, «akat s a » alegia, «bertu t e a » izen hori ere zuzen dago el a .

– Eta «gaizkia»- k (kakon) –aurreko et ako asko haren bidez azaldu dituzu–, zer esan nahiko luke izen honek?

– Niri bitxia iruditzen zait, ala Zeus, eta azaltzen zaila. Horri ere trikimailu hura aplikatzen diot, beraz.

– Zein da trikimailu hori?

– Hori ere izen atzerritarra dela esat e a .

– Eta badirudi zuzen esat e n duzula. Baina, ondo baderi tzozu, utz ditzagun horiek, eta saia gaitez e n «ederr a » (kalon) eta «itsusia» (aiskhron) zein modut a n daud e n ondo esan d a ikusten.

– Bada «itsusia»- k zer esan nahi duen nabar m e n a iruditzen zait niri. Hori ere bat baitator aurreko ekin. Izan ere, izenak jartzen dituen ak izakien ibilera oztopa tu eta eragozt e n duen a eten ga b e gaitzes t e n duela iruditzen baitzait, eta hem e n ere «beti ibilera eragoz t e n duen ari» (aei iskhonti ton run) «aeiskhron » izen hori jarri zion. Baina orain, kontrakzioa eginda , «aiskhron» deitzen diote.

– Eta «ederr a » (kalon) zer?

– Hori zailago a da ulertzen. Baina izenak berak esa t e n du: harmonia g a t ik izan da aldatu a o letrare n luzeran .

– Nola, bada?

– Pentsa m e n d u a r e n deitura bat dela dirudi izen horrek.

– Zein zentzut a n diozu?

– Ea, bada, zein uste duzu dela gauza bakoitza izenda tz eko kausa? Ez al da izenak jartzen dituen hura?

– Erabat , noski.

– Eta hori ez al litzateke jainkoen, edo gizakien, edo bien pentsa m e n d u a ?

– Bai.

– Eta gauz ak izenda tu zituen a eta izendatz e n dituen a ez al da horixe bera, pents a m e n d u a ?

– Hala dirudi.

– Eta adime n ak eta pents a m e n d u a k sortzen dituzten gauz a guztiak ez al dira goraipag a rriak, eta sortzen ez dituzten ak , berriz, gaitzes g arriak?

– Guztiz, bai.

– Beraz, medikuntz ak botikak sortzen ditu eta eraikuntz ak eraikinak? Ala, nola diozu zuk?

– Horrelax e nik ere.

– Orduan, deitzen duen ak (kalun) gauz a ederrak (kala) sortzen ditu?

– Hala behar du.

– Eta hori, diogun bezala, pentsa m e n d u a da?

– Erabat , bai.

– Orduan, guk, ederrak direla esan ez , atse gin ez hartzen ditugun gauzak sortzen dituen pents a m e n d u a r e n deitura zuzen a da hori, «ederr a ».

– Argi dago.

– Orduan, horrelako izenet a t ik zein gelditzen zaigu oraindik?

– Ona eta ederrar e n inguruko ak: komenigarria, probe tx u g ar ria , onurag arria , etekintsu a eta haue n kontrakoak.

– «Komenigarria» (symph er o n) aurkituko zenuke jada zerorrek ere, aurreko e t a t ik abiatut a aztertuko bazen u. «Zientziare n » (episte m e ) anaia bat baitirudi. Izan ere, arimak gauz ekin duen «aldibereko mugim e n d u a » (ham a phora) best erik ez du adieraz t e n , eta horrelako mugim e n d u a r e n eraginez egiten direnak «kome nigarriak» (symph er o n t a) eta «sym p h or a » (zoria) «symp e riph er e s t h ai» (batera ingurua n mugitze a) hitzetik deitzea logikoa da, eta «etekint su a » (kerdaleon), bere aldetik, «etekina » (kerdos) hitzetik. «Etekina » (kerdos) izenak zer esan nahi duen erakus t e n du d letraren ordez n jarriz gero; ongia best e era bater a izendatz e n baitu. Ongia gauz a guztiak zeharkatuz beraiekin «nah a s t e n denez » (kerann yt ai), bere ahalm e n hori izendat uz jarri zion izena; baina n letrare n ordez d sartu zuen eta «kerdos» ahoskat u zuen.

– Eta «probe tx u g ar ria » (lysitelun) zer?– Badirudi, Hermog e n e s , ez dela dend ari ek erabiltzen duten bezala, gastu a ordaintz en

dene a n . Ez zait iruditzen «probe tx u g ar ria» zentzu horret a n esa t e n denik, baizik eta izakiaren zati azkarren a izanda, ez diela gauz ei gelditzen uzten ezta mugim e n d u a ri mugitzen amaitz en, gelditzen eta etet e n ere; alderan tziz, mugim e n d u a r e n eten e n bat gerta tz e n saiatz en baldin bada , beti dese gi t en du, eta eteng a b e eta hilezkor bihurtzen du mugim e n d u a . Zentzu horret a n iruditzen zait deitzen diola ongiari «prob e tx u g a rria » (lysitelun), mugim e n d u a r e n «eten a dese gi t en » (telos lyon) duen ari «prob e tx u g a rria » (lysitelun) deitzen diolako. «Onura g ar ria » (ophelimon), berriz, best e dialekto bateko izena da, Homerok ere toki askota n erabili duen a, «handiago t u » (ophellein) forman; hau hazte ar e n eta egite ar e n deitura da.

– Eta horien kontrakoak nola dira?– Horien ezezta p e n a diren guztiak, ez dira batere azaldu behar, nire ustez.– Zein dira horiek?– «Asymp horo n », «anop h el e s », «alysiteles» eta «akerd e s ».– Egia diozu.– Baina «kaltegarria» (blaberon) eta «hondagarria» (tzemiodes) bai.– Bai.– Eta «kaltegarria» (blaberon) izenak «ibilera kaltetze n duen a » (to blapton ton run) esan nahi

du; eta «kalte tz e n duen a » (to blapton) hitzak, bere aldetik, «heldu nahi duen a » (bulom e n o n haptein) esan nahi du; baina «heltzea » (haptein) eta «lotze a » gauza bera dira, eta hori beti gaitzes t e n da. Beraz, «ibilerari heldu nahi diona» (to bulom e n o n haptein run) «bulapt er u n » litzateke modu zuzen e n e a n , eta edertu ondore n deitzen zaio «kaltegarria» (blaberon), niri iruditzen zaidan ez .

– Korapilat su ak atera tz e n zaizkizu izenak, Sokrat es . Izan ere, orain Atene ar e n abes tiar e n sarrera txirulaz jotzen ari zinela iruditu zait, «bulapt er u n » izen hori esan d ako a n 30 .

– Ni ez naiz errudun a , Hermoge n e s , izena jarri duten ak baizik.

– Egia diozu. Baina, «hond a g a r ri a» (tzemiod e s) zer izango litzateke?– «Hond a g a r ria» (tzemiod e s) zer izango litzateke e n? Begira ezazu, Hermog e n e s , egia esa t e n

dudala esa t e n duda n e a n letrak gehitu eta kenduz izenen zentzuak sakon aldatz e n dituztela, batzue t a n aldaket a txikiekin erab a t kontrako esan a hi ak adieraz ar az t e r aino . «Beharrezko a » (deon) hitzean bezala; hitz horret a n pents a t u dut, eta ares tian berarekin gogora tu zuri esan behar nizun honako honet a tik: gure gaurko hizkuntza eder honek «deon » eta «tzemiod e s » izenak kontrako a adieraz t er aino okertu ditu, zer esan nahi duten ezab a t u t a ; baina antzinako hizkuntzak erakus t e n du bi izenok zer esan nahi duten.

– Zein zentzut a n diozu?– Esango dizut. Badakizu gure arbaso ek asko erabiltzen zituztela i eta d letrak, eta batez ere

emaku m e e k , antzinako hizkuntza bereziki gordetz e n duten ek , hain zuzen ere. Orain, berriz, i-ren ordez e edo ê (ê = e luzea) jartzen da, eta d- ren ordez tz, handit asu n gehiagoko ak izango balira bezala.

– Nola, bada?– Adibidez, antzinakoe n e k «himera » deitzen zioten egun ari , eta best e batzuek «he m e r a »;

oraingoek, berriz, «hê m er a ». – Hori da.– Badakizu, beraz, horieta t ik antzinako izenak bakarrik adieraz t e n duela jarri zuen ar e n

pents a m e n d u a ? Argia itzaletik sortzen zenez, gizakiak pozik eta desiratz en ( himerusi) zeudela, zentzu horret a n deitu zion «himer a ».

– Argi dago.

– Orain, ordea , tragediako a bihurtut a dago e n e z , ez zenuke ezagu tu ere egingo «hê m e r ak » zer esan nahi duen. Halere, batzuek uste dute, «hê m e r ak » «otzan» (hêm er a ) bihurtzen dituen ez , horrega tik deitu zitzaiola horrela.

– Hala uste dut nik.– Eta badakizu antzinako ek «uztarriari» (tzygon) «dyogon » deitzen ziotela.– Oso ondo, bai.– Eta, alde bate tik, «tzygon » hitzak ez du ezer adieraz t e n , baina «gidatz eko » (eis ten

agoge n) «biren» (dyoin) loturag a t ik zuzen dago «dyogo n » deituta . Baina orain «tzygon » esat e n da. Eta best e asko ere horrela dira.

– Argi dago.

– Horrexe g a t ik, beraz, lehenik eta behin, «beh arr ezko a » (deon) hitzak, horrela esand a , ongiare n inguruko izen guztien aurkakoa adieraz t e n du; izan ere, «beh arr ezko a » (deon) hitza, ongiare n forma bat da, eta «lotura » (desm os) eta mugim e n d u a r e n oztopoa dirudi, kaltegarriare n anaia balitz bezala.

– Eta hala dirudi, Sokrat es , izugarri gainera!

– Baina ez antzinako izena erabiltzen baldin baduz u, litekee n a baita oraingo a baino askoz zuzen a go jarrita egote a ; eta aurreko ongiekin bat etorriko da, e- ren ordez i jartzen baldin baduzu, antzina bezala. «Zeh arka tz e n duen a » (diion) izenak adieraz t e n baitu ongia, gores t e n duen a hain zuzen ere, eta ez «lotzen duen a » (deon) hitzak. Eta horrela, izenak jartzen dituen ak ez du berak bere kontrakorik esa t e n ; aitzitik, «deon » (beharrezko a), «ophelimon » (onurag arria), «lysitelun» (probetx u g ar ria), «kerd al eon » (etekint su a) , «aga th o n » (ona), «symp h er o n » (kome nigarria) eta «euporun » (erraz a) hitzek gauza bera dirudite: izen desberdin ekin antolatz en duen a eta mugitzen dena adieraz t e n dituzte, eta alde guztiet a n goret sia da; heldu eta lotzen duen a , berriz, gaitzet sia . Eta bereziki «hond a g a r ri a» (tzemiod e s) , antzinako hizkuntz ar e n araber a tz- ren ordez d jartzen baldin baduz u, izen hori «dabilen ari heltzen dionari» (dunti to ion) jarri zaiola agertuko zaizu, «de miod e s » deitut a .

– Eta «atse gin a » (hedon e), «ats ek a b e a » (lype), «desioa » (epithymia) eta horrelako ak zer, Sokrat es?

– Ez zaizkit oso zailak iruditzen, Hermog e n e s . Izan ere, «ats e gin a » (hedon e), badirudi «probe tx ur a » (onesis) zuzend u t a dago e n jarduerak daukala izen hori –d tartea n dago sartut a , eta horrela «heon e s » ordez «hedon e » deitzen da–, eta «atsek a b e a » (lype) badirudi gorputz ak egoer a horret a n dauka n gorputz ar e n desegi t e t ik izan dela izenda tu a . Eta «sufrime n d u a » (ania) «joat e a » (ienai) eragozt e n duen a da. «Nahigab e a » (algedo n), «mingarria» (algeinos) hitzetik izendat u a , best e dialekto bateko a iruditzen zait. «Minak» (odyne) minare n «barn er a tz e tik» (endysis) deitua dirudi. «Atsekab e a » (akhth e do n) nabar m e n a da edozeine n tz a t mugim e n d u a oztopatz e n duen pisuare n irudizko izena dela. «Poza» (khara) badirudi «jarioag a t ik» (diakhusis) eta «arimar e n ibileraren » (tes roes tes psykhes) erraz t as u n a g a t ik izan dela deitua. «Goza m e n a » (terpsis) «atse gin» (terpnon) hitzetik dator; eta «atse gin» (terpnon) ariman zehar «irristatz e tik» (herpsis) izan da deitua, «haize» (pneu m a) batez irudikatu a , justiziaz «herpnou n » deituko litzateke e n a , baina denborar e n poderioz «terpnon » formar a aldatu a izan dena. «Poza» (euphrosyn e) izenare n zergatiaz ez dago bater e esan beharrik; edoz ein e n tz a t nabar m e n a baita, arima gauzekin «bat er a ondo mugitze tik» (eu symph er e s t h ai) hartu duela izen hori; bidezkoa «euph e ro syn e » izango litzateke , baina halere «euphrosyn e » deitzen diogu. «Desioa » (epithymia) ere ez da zaila, nabar m e n a baita «gogora doan» (epi ton thymon iusa) indarra g a t ik jarri zitzaiola izen hori. «Gogoa » (thymos) izenak arimare n «oldarre tik» (thysis) eta irakinalditik edukiko luke izen hori. Baina «grina» (himeros) arima gehien arrast a tz e n duen korronte a g a t ik izan zen deitua; «korrika doan ez » (hieme n o s rei) eta gauzak «desira tz e n dituen ez » (ephie m e n o s) , horrela arimari ere indart su tiratzen dio «korronte a r e n joerarekin» (hesis tes roes); indar horret a t ik guztitik deitu zitzaion, bada, «grina» (himeros). Eta «nost algia » (pothos) deitzen da, best e aldetik, oraingo

[grinare n a eta korronte a r e n ] a ez dela adieraz t eko, baizik eta «bes t e nonb ai t dago e n eta falta denar e n a » (allothi pu ontos kai apontos) dela; hortik dator batek desiratz e n zuen a bertan zegoen e a n «grina» (himeros) deitzen zena, egoer a honet a n «nost algia » (pothos) deitua izatea; eta falta denar e n grina, horixe bera «nost algia» (pothos) deitua izan zen. Eta «mait as u n a » (eros), berriz, kanpotik sartzen denez eta korronte hori daukan a r e n t z a t berezkoa ez denez, begien bidez kanpotik sartua baizik, arrazoi honen g a t ik, «sartz e tik» (esrein) «esros» deitzen zitzaion antzine a n –ô-ren ordez o erabiltzen baikenu e n (ô = o luzea)–, baina orain «erôs» deitzen da o- ren ordez ô aldatz e a g a t ik. Baina oraindik zer aztertu behar dugula esat e n duzu?

– «Iritzia» (doksa) eta horrelakoak zer iruditzen zaizkizu?– «Iritzia» (doksa), noski, gauz ak nolakoak diren jakiteare n bilaket a n arimak egiten duen

«jazarp e n a g a t ik» (dioksis) izan da deitua, edo «arkutik» (tokson) egindako tiroaga tik. Baina azken hau dirudi gehiago . «Sines m e n a » (oiesis), behintza t , horrekin bat dator. Arimaren gauza orotarako «ibilera» (oisis) -izakietako bakoitza nolakoa den jakiteko- , adieraz t e n duela baitirudi, «erab akiak» (bule) ere «tiroa» (bole) adieraz t e n duen bezala, eta «nahi izateak » (bulesth ai) «zerb ai t e t a r a jotzea» (ephies th ai), eta «erab aki tze ak » (buleu es t h ai) ere bai. Iritziari jarraitzen dioten horiek guztiek «tiroare n » (bole) irudikap e n a k dirudite, eta iritziaren kontrako ak ere, «zalan tz ak » (abulia), bere aldetik, «huts egitea » (atykhia) dela dirudien bezala, tiro egin eta nahi zuen a, erab akitzen ari zena eta joera zuena jotzen eta lortzen ez duen neurrian.

– Uste dut, Sokrat es , azalpe n horiek pilatzen ari zarela.– Jainkoaren inspirazioare n bukaer a baitator jada. Hala ere, «beh arr a » (ananke) azaldu nahi

dut oraindik, horien hurrengo a baita, eta «borond a t ez ko a » (hekousion). Beraz, «borond a t ez ko a » (hekousion), «amore emat e n duen a » (eikon) eta aurka egiten ez duen a izango litzateke; aitzitik, «mugim e n d u a ri amore emat e n diona» (eikon to ionti) izen horrekin, mugim e n d u a borond a t e a r e n araber a gerta tz e n dene a n adieraziko litzateke; «beh arrezko a » (anankaion) eta aurka egiten duen a, berriz, borond a t e a r e n aurka izanik, huts egite eta ezjakint asu n a ri dagokiona izango litzateke , eta «meh a r gu n e e t a n barnako » (anke) ibilera baten antzeko a da, pasa tz eko zailak, malkart su ak eta zuhaitzez itxiak izaten direnez , ibiltzea oztopatz e n dutelako. Hortik izan zen deitua, segur aski, meh ar gu n e a pasa tz e a r e n antza daukalako. Baina kemen a dauka gu n bitart e a n , ez dezagu n makaltzen utzi; zu ere ez zaitez makaldu eta galde ezazu.

– Handien ak eta ederren a k galdetuko dizkizut, bada , «egia» (aletheia), «gezurra » (pseudos) , «izakia» (on) eta orain gure elkarrizket ar e n muina dena hain zuzen ere, «izena » (onom a). Izen hori zergatik dauka?

– Zerbaiti deitzen al diozu «ikertze a » (maiesth ai)?– Bai, ikertze ari.– Esaldi batetik kontraitutako izenaren antza dauka, bada, eta «izena» (onoma) hain zuzen ere

ikertzen den «izaki» (on) hori dela dio. Baina oraindik hobeto ezagutuko zenuke «izendagaia» (onomaston) esaten diogun horretan. Hemen garbi esaten baitu hori «ikertzen den izakia» (on hu masma esti) dela. Eta «egia» (aletheia), hori ere besteak bezala kotraituta dagoela dirudi; esaera horrekin izakiaren jainkozko mugimenduari deitzen zaiola baitirudi, egiari, «jainkozko ibilera» (theia ale) balitz bezala. «Gezurra» (pseudos), berriz, mugimendu aren kontrakoa da. Berriro ere irainduta dator eutsita eta lasai egotera behartuta dagoena, eta «lo daudenen» (katheudon) antza dauka; baina ps gehitu izanak izenaren esanahia ezkutatzen du. «Izakia» (on) eta «esentzia» (usia) bat datoz «egiazkoarekin» (alethes), i bat hartuz gero; «dabilena» (ion) esan nahi baitu, eta «ez izakia»- k (uk on), bere aldetik, «ez dabilena» (uk ion), batzuek deitzen dioten bezala.

– Horiek, Sokrat e s , eraba t gizonki zatitu dituzula iruditzen zait! Baina norbait ek galdetuko balizu «doan a » (ion), «dabilen a » (reon) eta «lotzen duen a » (dun), izen horiek zer zuzent a s u n daukat e n . . .

– «Zer erantzun go genioke? » diozu? Ala ez?– Bai, noski.

– Arestian baliabide bat aurkitu dugu, bada, erantzut e a n zerbait esat e n ari garela ema n dezan .

– Zein da hori?– Ezagutz e n ez dugun a atzerrit arra dela esat e a . Beraz, agian horietako bat ere horrelakoa

litzateke , edo antzintas u n a g a t ik hasierako izenak aurkitu ezinak ere izan daitezke; izan ere, ez da bater e harritzeko a, izenak modu guztiet a n bihurritzear e n ondorioz, gure antzinako hizkuntz a oraingoar e n aldea n ez bada atzerri hizkuntza tik ezert an bereizten .

– Ez duzu tokiz kanpoko ezer esat e n .– Arrazoizkoak esa t e n ditut eta. Baina ez dut uste auziak aitzakiak onartzen dituenik 31 . Arazo

horiek aztertze n saiatu behar dugu. Hausn ar dezagu n, bada: norbait ek behin eta berriro izena osatze n duten esa er a haiet az galdetuko balu, eta, atzera berriro, esa er ak osatze n dituzten elem e n t u haien berri eskatuko balu, eta hori eteng a b e egingo balu, erantzut e n dionak ez al luke azken e a n akituta derrigor amore eman go?

– Nik hala uste dut.– Orduan, amore emat e n duen a , noiz geldituko da arrazoiz amore ema n d a ? Akaso ez best e

esae r e n eta izenen elem e n t u a k bezalakoak diren izen haietar a heltzen dene a n? Ez baita jada bidezkoa horrelako ak diren horiek best e izenek osatu t a bezala agertz e a . Oraintxe «ona» (agathon) «miresg arria» (agas ton) eta «thoon » (azkarra) izenet a t ik osatu t a dago el a genioen bezala; eta «thoon» (azkarra) ere agian best e izen batzuet a t ik osatu t a dago el a esan genez ak e; eta haiek, berriz, best e batzue t a t ik. Baina noizbait jada best e izen batzue t a tik osatu t a ez dago e n a harrap a t uko bage n u , arrazoiz esan go genuke jada elem e n t u bater a heldu garela eta ez dugula best e izenekin erlaziona tu behar.

– Zuzen esa t e n ari zarela uste dut nik.– Orduan, orain galdetz e n dituzun izenak elem e n t u a k al dira, hain zuzen ere, eta beren

zuzenta s u n a zein den orain best e era bater a aztertu behar al da?– Baliteke.– Litekee n a da, bai, Hermog e n e s ; aurreko guztiek, behintz a t , horieta t ik datozela dirudite. Eta

hori horrela baldin bada, niri iruditzen zaidan bezala, ea, bada , azter ezazu nirekin batera , oinarrizko izenen zuzenta s u n a k nolakoa izan behar duen diodan e a n , txorakieriarik esan ez dezad a n .

– Esan best erik ez duzu, nik zurekin bater a aztertuko dut eta ahal duda n neurrian.– Beraz, uste dut nirekin ados zaudela izen orok, lehen e n go t ik azkenekor a , zuzenta s u n mota

bat bakarra daukala eta haue t ako bat bera ere ez dela izena izatea n ezerta n bereizten .– Erabat , bai.

– Baina oraintxe pasa tu ditugun izenen zuzenta s u n a k izakietako bakoitza nolakoa zen erakus t eko moduko a izateko joera zeukan.

– Nola ez, bada?

– Orduan, ezaugarri hori bai jatorrizko izenek eta baita ondore n go e k ere neurri berdine a n eduki behar dute, izenak baldin badira behintz a t .

– Bai, noski.

– Baina ondoren go ek aurreko e n bidez egin zezaket e n hori, antza denez .

– Argi dago.

– Ederki; baina jatorrizkoek, beren oinarrian jada best e izenik ez dagoe n e z , zein modut a n erakutsiko dizkigute izakiak ahalik eta argien, bene t a n izenak izango badira? Erantzun iezad az u honako hau: ez ahotsik ez mingainik edukiko ez bage n u, baina gauz ak elkarri adierazi nahiko bage nizkio, ez al ginat ek e eskuez, buruaz eta gainerako gorputz az adieraz t e n saiatuko, orain gor-mutu ak bezala?

– Nola, bada, best ela , Sokrat es?

– Nire ustez, goikoa eta arina adierazi nahiko bage n u, eskua zeruran tz altxatuko genuk e, gauz ar e n izaera bera imitatuz; beheko a eta astun a adierazi nahiko bage n u, berriz, lurrerantz. Eta zaldia korrika edo bizidune t ako best e bat adierazi nahiko bage n u, badakizu geure gorputz ak eta jarrerak haien ahalik eta antzeko e n bihurtuko genituzke el a .

– Nahitaezkoa deritzot diozun bezala izateari.

– Nire ustez, horrela sortu zen adieraz pide bat gorputz e tik, gorputz ak adierazi nahi zuena imitatzen zuene a n , antza denez .

– Bai.

– Eta ahots ez , mingainez eta ahoz zerbait adierazi nahi dugun e a n , orduan hauet a t ik sortzen zaiguna ez al da gauz a bakoitzare n adieraz p e n a izango, horien bidez edozer gauzare n imitazioa sortzen dene a n?

– Nahitaezkoa deritzot.

– Orduan, dirudien ez , izena imitatzen duen haren ahotsezko imitazioa da, eta imitatzen duen ak ahots ez izendatz e n du imitatzen duen a.

– Hala uste dut nik.

– Nik ez dut uste , ordea , ala Zeus, oraindik ongi esat e n ari garenik, adiskide.

– Zergatik, bada?

– Ardiak, oilarrak eta gainerako animaliak imitatzen dituzten horiek imitatzen dituzten horiexek izendatz e n dituztela onartzera behar tu t a egongo ginat eke .

– Egia diozu.– Eta hori zuzen dago el a uste al duzu, bada?– Nik ez behintz a t . Baina zer imitazio mota izango litzateke izena, Sokrat es?– Aurrenik, nik uste dudanez, ez litzateke izango gauzak musikaren bidez imitatzen ditugun

bezala imitatzea, nahiz eta orduan ere ahotsarekin imitatzen ditugun; bigarrenez, ez dut uste musikak imitatzen dituztenak guk ere imitatzen baldin baditugu, izendatzen ari garenik. Honako hau esan nahi dut: gauza bakoitzak soinua eta forma al dauka, eta gehienek kolorea?

– Noski.– Orduan, batek ezaug arri horiek imitatzen baldin baditu, izenda tz eko artea ez da imitazio

horiei buruzkoa izango. Horiek bata musika eta best e a pintura baitira; ala ez?– Bai.– Eta zer deritzozu honako honi? Ez al duzu uste gauz a bakoitzak esentzia bat daukala,

kolorea eta oraintxe esa t e n genituen a k dauzkan bezalax e? Eta ezer baino lehen, koloreak berak eta soinuak, ez al daukat e esentziare n bat, horiet ako bakoitzak eta izatear e n deitura hori merezi izan duten gainer ako guztiek bezala?

– Hala uste dut nik.– Zer, bada? Batek letren eta silaben bidez gauz a bakoitzaren horixe bera, esentzia, imitatu

ahal izango balu, ez al luke gauza bakoitza dena erakutsiko? Ala ez?– Guztiz, bai.– Eta zer deituko zenioke hori ahal duen ari? Aurrekoei batari musikaria eta best e a ri pintore a

deitzen zenien bezala. Horri zer?– Nire ustez hori da, Sokrat es , aspaldi bila ari garen a: hori dela izenda tz aile a.– Orduan, hori egia baldin bada , badirudi jada zuk galdetz e n zenitue n izen haien ingurua n

aztertu behar dela, «korront e a » (roe), «joat e a » (ienai) eta «eragoz p e n a » (skhesis) izenen ingurua n , alegia, letra eta silaben bidez hauen izaera harrap a t z e n ote duen ala ez esentzia imitatzeraino.

– Noski.– Ea, bada, ikus dezagu n , orduan, horiek ote diren jatorrizko izenet ako bakarrak edo best e

asko ere ba ote daud e n.

– Beste batzuk ere badirela uste dut nik.

– Logikoa da eta. Baina zein izango litzateke modu a, imitatzen duen a nondik hast e n den imitatzen bereizteko? Esentziaren imitazioa justu silaba eta letren bidez izaten denez , ez al da zuzen e n a lehenik elem e n t u a k bereizte a –erritmoei ekiten dieten ek aurrenik elem e n t u e n balioak bereizten dituzten bezala, ondore n silaben ak, eta horrela ekiten diote jada erritmoak aztertze a ri , eta ez lehen a g o–?

– Bai.

– Ondorioz, guk ere ez al ditugu horrela lehenik soinudun a k bereizi behar, eta ondore n moten araber a gainerako e t a t ik soinu eta hotsga b e a k , alde bate tik, –horietan adituek horrelax e hitz egiten baitut e– eta, best e t ik, soinu gabe ak bai, baina hots gabe ak ez direnak? Eta soinudun e n artea n zenbat mota daud e n elkarren desb er din ak? Eta horiek bereizi ditugun e a n , izenak jarri behar zaizkien izaki guztiak ondo bereizi behar dira, eta ea elem e n t u a k bezalako best e elem e n t u batzue t a t ik datoz en guztiak ikusi behar da, horiet a tik ikus daitezke e n eran, eta ea beraiet a n ere elem e n t u e t a n bezala era berea n motak ote daud e n. Horiek guztiak ondo aztertu eta gero, bakoitza antzekota s u n a r e n arab er a aplikatzen jakin behar da, bai bati bat bakarrik aplikatu behar bazaio, baita bati elkarrekin nahasit ako asko aplikatu behar bazaizkio ere; pintore ek bezala, antzekota s u n a lortu nahi duten e a n , batzuet a n purpura kolorea bakarrik aplikatz en dute, eta best e batzue t a n best e edozein kolore, baina zenbai tzu e t a n asko nahas t e n dituzte, giza irudia edo

horrelako best e zerbait prest a tz e n duten e a n bezala –irudi bakoitzak behar duen kolore bakoitzaren arab er a , nik uste–, guk ere horrela aplikatuko dizkiegu elem e n t u a k gauzei, bai banak a aplikatuz (behar duela dirudien a), baita asko ere, silabak deitzen dieten ak eginez, eta gero silabak elkartuz; haue t a t ik izenak eta aditzak osatuko dira. Eta atzera izen eta aditzet a t ik jada zerbait handi, eder eta osoa osatuko dugu, han bizidun bat pinturar e n bidez bezala, hem e n hitzaldia osatuko dugu izendatz eko artear e n , erretorikare n edo dena delako artear e n bidez. Hobeto esand a , guk ez –hizketak eram a n na–, jada antzinakoek osatu baitzut en orain osatut a dago e n bezala. Guk, horiek guztiak artear e n araber a aztertz en jakingo badugu, modu horret a n bereizi ondoren , jatorrizko izenak eta ondoren go ak behar den eran osatu t a daud e n ala ez ikusi behar dugu. Beste prozedur a bat jarraitzea okerra litzateke eta metodo ar e n aurkako a, Hermog e n e s maitea .

– Zeusarr e n , agian bai, Sokrat es .

– Zer, bada? Horiek horrela bereizteko gai zarela uste osoa al duzu zuk? Nik ez dut, bada .

– Orduan nik are gutxiago.

– Utz dezagu n , bada , edo ahal dugun neurrian saiatze a nahi al duzu, horietako apur bat bakarrik ikusteko gai izaten bagar a ere? Lehentx e a g o jainkoei ohart ar azi diegun bezala beraiei buruzko gizakien iritziak, egiaren ezer jakin gabe , aieruz azaltzen genituela, orain ere horrela egin dezagu n aurrera, geure buruari esan ez , horiek best e norbait ek edo geuk bereizi beharko bage ni tu, horrela bereizi beharko lirateke el a . Eta orain, esat e n den bezala, ahal dugun neurrian jardun beharko dugu horien ingurua n . Hala deritzozu, edo nola diozu?

– Guztiz ondo deritzot, bada , nik ere.

– Nik uste barregarria ema n go duela, Hermoge n e s , gauz ak nabar m e n gerta tz e a letra eta silaben bidez imitatuz. Ez baitauka g u best e ezer hoberik erlaziona tz eko jatorrizko izenen egiari dagokionez , ez baduz u nahi, tragikoek, irtenbiderik ez duten e a n , jainkoak apara t u e t a r a igoaraziz jotzen duten bezala 32 , gu ere horrela hitz eginda libratze a , alegia, jainkoek ezarri zituztela jatorrizko izenak eta horrega t ik daud el a zuzen. Akaso hori al da argudio indart su e n a guretz a t ere? Edo best e hura, atzerrit ar batzue n g a n dik jaso ditugula horiek, eta atzerrit arrak gu baino antzina goko ak direla? Edo antzintas u n a g a t ik aztertu ezinak direla, atzerrikoak bezala? Horiek guztiak ihesbide ak lirateke, eta oso fin asm at u ak gainera , jatorrizko izenak nola daud e n zuzen jarrita arrazoia ema n nahi ez duen ar e n tz a t . Baina, edozein moduta n , batek jatorrizko izenen zuzenta s u n a ez badaki, ezingo du ondore n go izenen a ere jakin, batek ezer ez dakien haiet a tik azaldu behar baitira hauek. Ondorioz, nabar m e n a da, hauei buruz aditua dela dioen ak jatorrizko izenei buruz ere ahalik eta azalpe n argien ak emat eko gai izan behar duela, edo best el a ondo jakin ondore n go izenei buruz ere txorakeriak esat e n dituela. Edo zuri best el a iruditzen al zaizu?

– Inola ere ez, Sokrat es .

– Jatorrizko izenen ingurua n nik haute m a n dituda n ak eraba t harropu tz eta barregarriak iruditzen zaizkit, bada. Zu horien partaid e egingo zaitut, halere, nahi baduzu. Baina zuk nonbai t e t ik ezer hoberik harrap a t u ahal baduzu, saia zaitez ni ere horren partaide egiten.

– Hori egingo dut. Baina hitz egin ezazu konfiantz a osoz.

– Hasteko, beraz, r «mugimendu» (kinêsis) ororen tresna bezala dela iruditzen zait niri, eta honek izen hori zergatik daukan ez dugu esan. Baina nabarmen a da «joatea» (hesis) esan nahi duela; antzina ez baikenuen ê erabiltzen, e baizik. Hasiera «kiein» izenetik da – beste dialekto bateko izena – eta horrek «joatea» esan nahi du. Ondorioz, batek horren antzinako izena gure hizkerara egokituta aurkituko balu, «hesis» deituko litzateke zuzen; orain, berriz, «kiein» atzerri izenetik, e ê bihurtzetik eta n sartzetik «kinesis» deitzen da, baina «kieinesis» deitu behar zen [edo «eisis»]. «Geldialdiak» (stasis) joatearen ukapena esan nahi du, baina apainketaga tik «stasis» deitzen da. Beraz, r elementua, diodan bezala, mugimenduaren tresna ederra dela iruditu zitzaion izenen jartzaileari mugimenduaren itxura emateko, toki askotan erabiltzen baitu horretarako: lehenik «korritu» (rein) eta «korrontea» (roe) izenetan bertan letra horren bidez imitatzen du mugimendu a; ondoren «dardara» (tromos) izenean, gero «korrika egin» (trekhein) aditzean eta baita «jo» (kruein), «hautsi» (thrauein), «urratu» (ereikein), «birrindu» (thryptein), «xehatu» (kermatitzo) eta «birarazi» (rymbein) bezalako aditzetan, horiek guztiak orokorrean r letraren bidez irudikatzen ditu. Nire ustez, ikusten zuelako soinu horretan gelditzen dela gutxien mingaina, eta astindu, berriz, gehien; horregatik iruditzen zait horretarako erabili zuela soinu hori. Eta i, bere aldetik, arin diren guztietarako, gauza guztietan barna gehien joan daitezkeenak. Horregatik «joatea» (ienai) eta «oldartzea» (iesthai) i-ren bidez irudikatzen ditu; ph, ps, s eta tz-ren bidez, letra hasperenduak direnez, horrelako gauza guztiak imitatu dituen bezala, eta hauen bidez izendatzen ditu «hotza» (psykhron), «irakiten duena» (tzeon) eta «astintzea» (seiein) eta «astindua» (seismos) oro har. Eta haizetsua imitatzen duenean, hor orokorrean badirudi izenak jartzen dituenak

guztietan horrelako letrak aplikatzen dituela. Beste aldetik, badirudi d eta t-ren mingaina hertsatu eta gainean jartzeko ahalmena «lotura» (desmos) eta «egonaldia» (stasis) imitatzeko erabilgarritzat jo duela. Eta mingaina geihenbat l-n irristatzen dela ikusita, horren itxura emanez izendatu zituen «leunak» (leion), «irristatze» bera (olisthanein), «koipetsua» (liparon), «likatsua» (kollodes) eta horrelako beste guztiak. Eta g- ren ahalmen ak irristatzen den mingainari eusten dionez, hortik irudikatu zuen «lirdingatsua» (gliskhron), «gozoa» (glykyn) eta «itsaskorra» (gloiodes). Beste aldetik, n- ren soinuaren barnetasun a atzemand a «barnean » (endon) eta «barnekoak» (ta entos) izendatu zituen, errealitateak letren bidez imitatuz. A, berriz, «handiari» (megalon) esleitu zion, eta ê «luzerari» (mêkos), handiak direlako letra hauek. «Biribilerako» (gongylon) o-ren zeinua behar zuenez, letra hori nahasi zion gehienbat izenerako. Eta badirudi legegileak gainerakoak ere letra eta silaben arabera osatu zituela, izaki bakoitzarentzat zeinua eta izena eratuz, eta horietatik gainerakoak jada horien bidez osatu zituen imitatuz. Hau iruditzen zait dela izenen zuzentasun a, Hermogen es, Kratilo honek beste ezer ez badu esaten behintzat.

Hermog e n e s : Eta bene t a n , Sokrat es , arazo asko eragiten dizkit maiz Kratilok, hasiera n nioen bezala, izenen zuzenta s u n a badela esan ez , baina zein den bater e garbi esan gabe. Horrela, nik ezin dut jakin nahita edo nahi gabe hitz egiten duen horren ilun gai horietaz hitz egiten duen bakoitzea n . Orain, beraz, esaidaz u, Kratilo, Sokrat es e n aurrea n , ea aseb e t e t z e n zaituen Sokrat es ek izenei buruz nola hitz egiten duen, edo best e nolabait ezer hoberik esan ahal dezakez un? Eta ahal baduzu, esan, Sokrat es e n g a n d ik ikas dezazun, edo gu bioi irakats diezaguz u n.

Kratilo: Zer, bada, Hermoge n e s? Edozer gauza horren azkar ikasi edo irakas t e a erraza dela iruditzen al zaizu, batez ere horren gai handia, handien e n artea n handien a dela dirudien a?

Hermog e n e s : Nik ez behintz a t , ala Zeus! Baina Hesiodore n a ederki dago el a iruditzen zait, alegia batek pixka bat best e pixka baten gaine a n jartzen baldin badu, probetx ur ako dela 33 . Beraz, pixka bat gehitzeko gai bazara , ez etsi, eta egin iezaguzu mes e d e , bai Sokrat es honi eta baita niri ere, zuri dagokizu eta.

Sokrates: Benetan, Kratilo, nik neuk ere ezingo nuke esan ditudanet a tik ezer sendo berretsi. Iruditzen zitzaidan bezala aztertu ditut Hermogen es ekin batera. Horrela, horren arabera, hitz egin ezazu konfiantza osoz, ezer hoberik esateko baldin badaukazu, onartuko dudalakoan. Baina horiek baino ezer hoberik edukiko bazenu esateko, ez nintzateke harrituko; tankera hartzen baitizut zuk zeuk aztertu dituzula horrelakoak eta besteenga ndik ere ikasi dituzula. Ondorioz, ezer hoberik esaten baldin baduzu, inskriba nazazu neu ere zure ikasle bezala izenen zuzentasunaren inguruan.

Kratilo: Bai, noski, Sokrat es , zuk diozun bezalax e ardura tu naiz gai horietaz, eta agian zu ikasle egingo zintuzket . Baina beldur naiz guztiz horren kontrakoa ez ote den gerta tuko, Akilesek «Erregu ak » pasart e a n Aiaxi esa t e n diona zuri esat e a otu baitzait nolabai t . Hau dio:

Telamo n e n sem e Aiax, Zeus e n ondoren go a, gudarost e e n agintari,gauza oro nire gogoaren arabera esan duzula iruditzen zait.

Niri ere, Sokrat es , zure orakulua nire pents a m e n d u a r e n araber a egoki esan duzula iruditzen zait, alegia Eutifronek inspiratu t a edo, zu kontura tu gabe, aspaldi zure barrua n Musaren bat dagoel a.

Sokrat es: Kratilo on hori, ni neu ere harritut a nago aspaldi neure jakinduriaz, eta ez naiz fio. Ondorioz, esa t e n dudan a berriro aztertu behar dela uste dut, norberak bere burua engain a tz e a dene t a n gogaikarrien a baita. Izan ere, engain a tz ailea apur bat ere aldend u gabe, eteng a b e zure ondoan egote n bada , nola ez da ikaratz eko modukoa izango? Antza denez, maiz itzuli behar da aurretik esan d ak o e t a r a , eta poet a haren a egiten saiatu, «aldi bere a n aurrera eta atzera » begiratu. Eta oraintx e bertan ere ikus dezagu n zer esan dugun guk. Izenaren zuzenta s u n a –diogu–, gauz a nolakoa den erakus t e n digun hori da. Definizio hau nahikoa dela esango al dugu?

Kratilo: Niri eraba t nahikoa iruditzen zait, Sokrate s .

– Orduan, izenak heziket arako esat e n dira?

– Bai, hain zuzen ere.

– Orduan, hori artea dela esango al dugu, eta haren artisau ak badirela?

– Bai.

– Zein?

– Hasieran zuk esat e n zenitue n ak , legegileak.

– Orduan, arte hori gizakien artea n best e ak bezala gerta tz e n dela esan go dugu, ala ez? Honako hau esan nahi dut. Pintore ak, nolabait , batzuk okerrago ak dira, eta best e batzuk, berriz, hobe ak?

– Bai, noski.

– Pintore hobe ek ez al dituzte beren lanak, pinturak, ederra go ak egiten, eta best e ek, berriz, eskas a g o a k? Eta arkitektoek berdin, batzuek etxe ederra go a k egiten dituzte, eta best e ek , berriz, itsusiago ak?

– Bai.

– Orduan, legegileek ere, batzuek beren lanak ederra go a k egiten al dituzte, eta best e ek , berriz, itsusiago ak?

– Hori jada ez zait horrela iruditzen.

– Ez al zaizu, bada , lege batzuk hobe ak direla iruditzen, eta best e batzuk, berriz, eskas a g o a k?

– Ez horixe.

– Izena ere, antza denez, ez zaizu iruditzen bata okerrago jarrita dago e nik, eta best e a , berriz, hobeto, ezta?

– Ez horixe.

– Orduan, izen guztiak zuzen jarrita daud e?

– Izenak diren guztiak, behintza t .

– Zer, bada? Arestian genioen a ere, Hermoge n e s honi izen hori ez zaiola jarri ere egin esan go al dugu, Herme s e n leinuar e n ezer ez baldin bada gokio? Edo jarri zaiola, baina ez zuzen, behintza t?

– Ez zaiola jarri ere egin iruditzen zait niri, Sokrat es ; jarri zaiola badirudi ere, izen hori best e norbait en a dela, izenak adieraz t e n duen izaera ere bada uk a n a r e n a .

– Batek bera Hermog e n e s dela dioen e a n , ez al du gezurra esat e n? Ez baitago hori Hermoge n e s dela esat erik, ez baldin bada .

– Zein zentzut a n diozu?

– Ezin direla inola ere gezurrezkoak esan, akaso hori esan nahi al du zure argudioak? Ugariak baitira hori dioten ak, Kratilo maite a , bai orain eta baita antzina ere.

– Izan ere, Sokrat es , batek dioen hori esa t e n badu, nola ez du, bada , bene t a n dena esan go? Edo ez al da hori gezurrezko ak esat e a , benet a n direnak ez esat e a?

– Argudio burutsu e gia da niretza t eta nire adinerako, adiskide. Halere, esaidaz u hau: gezurrezko ak esat erik ez dagoel a uste duzu, baina baiezt a tz e a bai?

– Ez dut uste gezurrezkoak baiezta tz e a dago e nik ere.

– Ezta hitz egin edo agurtu ere? Adibidez, batek zurekin atzerrian topo egin eta eskutik heldut a , esan go balizu: «Kaixo, atzerrit ar aten a s t a r r a , Esmikrionen sem e Hermoge n e s », horrek hitz horiek horrela zuri ez, Hermoge n e s honi baizik, esan, baiezt a tu, hitz egin edo agurtu egingo lizkioke? Edo bietako inori ez?

– Nire ustez, Sokrat e s , horrek alferrik ahoska tuko lituzke soinu horiek.

– Baina onargarria da hori ere. Izan ere, horiek ahoska tz e n dituen ak , egiazkoak edo gezurrezko ak ahoska tuko lituzke? Edo, alde bate tik, horiet ako zerbait egiazkoa, eta best e t ik, best e zerbait gezurrezkoa? Hori ere nahikoa bailitzateke .

– Horrelakoak zarat a atera tz e n duela esango nuke, alferrik astintzen duela bere burua, batek brontz ezko ontzi bat jota astinduko balu bezala.

– Ea, bada, nolabait ados jartzen garen , Kratilo; esan go al zenuke akaso izena gauza bat dela, eta izen hori dauka n hura, berriz, best e bat?

– Nik bai.

– Ez al zaude ados izena gauzare n imitazio bat ere badela?

– Beste ezer baino gehiago.

– Eta pinturak ere, ez al diozu zenbait gauzare n best e era bateko imitazioak direla?

– Bai.

– Aurrera, bada –izan ere, beharb a d a nik ez dut ulertzen zuk diozuna zer den, baina agian zuzen diozu–; bi imitazio mota horiek, pinturak eta izen haiek, bana tu eta esleitu al dakizkieke beren imitazioak diren gauz ei, ala ez?

– Egin daiteke.

– Aurretik, azter ezazu honako hau. Batek gizonare n irudia gizonari esleitu al liezaioke, emaku m e a r e n a emaku m e a r i , eta horrela gainerako ak ere?

– Guztiz, bai.

– Eta aurkako a, gizonare n a emaku m e a r i eta emaku m e a r e n a gizonari?

– Hori ere egin daiteke.

– Akaso bi banak e t a horiek zuzen ak al dira, edo bietako bat?

– Bietako bat.

– Bakoitzari dagokiona eta antzeko a dena esleitzen diona, pentsa tz e n dut.

– Nik ere hala uste dut.

– Beraz, zu eta ni, lagunak izanik, hitzeta n borroka ez gaitez e n , onar iezadaz u diodan hau: banak e t a horri deitzen baitiot nik zuzen a bi imitazioet a n , pinture t a n eta izenet a n , adiskide, eta izenet a n zuzena deitzeaz gain, egiazkoa ere bai; best e a ri, berriz, desb er dina emat e eta esleitze ari, ez- zuzen a deitzen diot, eta gezurrezko a izenet a n dene a n .

– Kontuz, Sokrat es , ea zuzen ez bana tz e hori pinture t a n bakarrik gerta tz e n ote den, eta ez izenet a n , baizik eta ea haue t a n nahita ez beti zuzen a den.

– Nola diozu? Zertan bereizten da hori harta tik? Ezin al da gizon baten g a n a joan eta esan: «Haux e da zure marrazke t a », eta haren irudia erakutsi berari, hala egokituz gero, edo emaku m e baten a , hala egokituz gero? Eta erakus t e a begien haute m a t e r a jartzeari deitzen diot.

– Erabat , bai.

– Eta zer? Berriro gizon horren g a n a berare n g a n a joan eta: «Haux e da zure izena» esat e a? Izena ere imitazioa da, pintura bezala. Hauxe diot: ezingo al litzaioke honi esan «Haux e da zure izena» eta horren ondoren , haren imitazioa belarriare n haute m a t e r a jarri «gizona » esan ez , hala egokituz gero, edo giza emaku m e z ko baten imitazioa «em aku m e a » esan ez , hala egokituz gero? Ez al duzu uste hori egin daiteke el a eta batzue t a n gerta tz e n dela?

– Onartu nahi dizut, Sokrat es , eta hala izan bedi.

– Eta ederki egiten duzu, lagun a, hori horrela baldin bada; orain, beraz, ez da horri buruz bater e borrokarik egin behar. Ondorioz, hem e n ere horrelako banake t a bat baldin bada go, bi horietako batari egia esa t e a deitu nahi diogu, eta best e a ri, berriz, gezurra esa t e a . Baina hori horrela baldin bada , eta izenak modu ez zuzen e a n bana tu badai tezke , eta bakoitzari dagozkion ak ez eman, batzue t a n ez dagozkion ak baizik, aditzekin ere horixe bera egin liteke. Eta aditzak eta izenak horrela jar badai tezke, esaldiak ere, derrigor; esaldia horien elkarket a baita, nire ustez; edo nola diozu zuk, Kratilo?

– Horrela; ederki esat e n ari zarela baiteritzot .

– Ondorioz, best e aldetik, jatorrizko izenak marrazke t ekin aldera tz e n baldin baditugu, pinture t a n bezala kolore eta forma egoki guztiak eman dakizkieke, edo guztiak eman beharre a n batzuk ema n gabe utzi, eta best e batzuk gehitu ere bai, ugariago ak eta handiago a k; edo ezin da?

– Egin daiteke.

– Beraz, guztiak emat e n dituen ak marrazke t a eta irudi ederrak emat e n ditu; gehitu edo kentzen dituen ak, ordea, horrek marrazket ak eta irudiak egiten ditu, baina txarrak?

– Bai.

– Eta silaba eta letren bidez gauz en esen tzia irudikatz en duen a zer? Argudio berare n araber a , egoki diren guztiak emat e n baldin baditu, ez al da irudia ederra izango –eta hori izena da–, baina batzue t a n xehet a s u n a k jarri gabe utzi edo gehitzen baldin baditu, irudia izango da, baina ez ederra? Horrela, izen batzuk ederki eginak izango dira, eta best e ak , berriz, gaizki eginak?

– Agian.

– Orduan, beharb a d a bata izenen artisau ona izango da, eta best e a , berriz, txarra?

– Bai.

– Horren izena «lege gilea » zen, bada.

– Bai.

– Orduan, agian, ala Zeus, best e artee t a n bezala, legegile bat ona izango da, eta best e a , berriz, txarra, aurreko horiet an ados jarri bagar a behintz a t .

– Hori da. Baina ikusten duzu, Sokrat e s , letra horiek, a, b eta elem e n t u e t a k o bakoitza, izenei arte gram a tikalare n bidez esleitzen dizkiegun e a n , baten bat kendu, gehitu edo aldatz en baldin badugu, ez dugu izena idatzi, ez modu ez- zuzene a n , ez inola ere; bat- bate a n best e izen bat da, horietako ezer jasat e n baldin badu.

– Kontuz, ez dezagu n gaizki azter tu horrela aztertz en badugu, Kratilo!

– Nola, bada?

– Agian, nahitaez zenbaki bate tik beren izatea edo ez izatea atera tz e n duten ek jasango lukete zuk diozun hori, ham arrak berak edo nahi duzun best e edozein zenbakik bezala; zerbait kendu edo gehitzen baldin badiozu, segitua n best e bat bihurtuko da; baina beldur naiz hori ez dela nolakotas u n a r e n eta irudi osoare n zuzenta s u n a , aurkako a baizik, irudikatze n denare n nolakota s u n a r e n ezaugarri guztiak ez direla inola ere ema n behar ere, irudia izango bada. Begira ezazu ea baliozko zerbait diodan . Kratilo eta Kratiloren irudia bezalako bi gauz a egongo al lirateke, jainkoet ako batek zure kolorea eta itxura kopiatuko balu pintore ek bezala, eta barneko guztiak ere zureak bezalakoak egingo balitu, eta bigunt as u n eta berot as u n berber ak eman go balizkie, eta zurega n daud e n a k bezalako mugim e n d u a , arima eta pents a m e n d u a sartuko balizkie, eta, hitz bate a n , zuk dauzkaz un guztiak bezalako best e batzuk zure ondoan jarriko balitu? Orduan, Kratilo eta Kratiloren irudia egongo lirateke, edo bi Kratilo?

– Bi Kratilo iruditzen zait niri, Sokrate s .

– Ikusten al duzu, bada , lagun, irudiaren eta oraintxe esa t e n genitue n e n best e zuzenta s u n bat bilatu behar dela, eta zerbait falta bada edo gehitzen bada , ez dela jada irudia ez dela pents a tz er a behartu behar? Edo ez al zara kontura tz e n zenba t falta zaien irudiei euren irudiak diren haiek dauzkat e n berberak edukitzeko?

– Ni bai.

– Izenak beren izenak diren haiek zerbait barregarria jasango bailuket e izenen eraginez, Kratilo, guztiak zentzu guztiet a n haien berdinak egingo balira. Gauza guztiak bikoitzak bihurtuko bailirateke , eta inork ezingo luke esan bietako zein den gauz a bera eta zein izena.

– Egia diozu.

– Ausartu zaitez, beraz, jator hori, izena batzuetan zuzen jarrita dagoela, baina besteetan, berriz, ez, esaten; eta ez ezazu letra guztiak edukitzera behartu, bere izena denaren guztiz berdina izateko, eta utz iezaiozu ez dagokion letra ere gehitzen. Eta letra bat gehitzen uzten baldin baduzu, orduan izen bat ere bai esaldian; eta izen bat gehitzen uzten baldin baduzu, baita gauzei ez dagokien esaldi bat ere hitzaldian; eta onar ezazu gauza ez dela horregatik batere gutxiago izendatzen eta esaten, hitzaldiaren

gaia den gauzaren zirriborroa dagoen bitartean, elementuen izenetan bezala, Hermogenes ek eta nik oraintxe esaten genituenak gogoan badituzu.

– Gogoan ditut, ordea.

– Ederki, benet a n . Hori dagoe n e a n , dagozkion ezaug arri guztiak ez baldin badauzk a ere, behintza t gauz a esan egingo da: ondo, guztiak dauzkan e a n , eta gaizki, gutxi dauzkan e a n . Beraz, onar dezagu n esa t e n dela, zorioneko hori, isuna ordain ez dezagu n, Eginakoek bezala gauez beran d u bideet a n ibiltzeag a t ik, eta gu ere gauze t a r a benet a n behar baino beran d u a g o heldu garela eman ez dezagu n ; edo bila ezazu izenare n best e zuzenta s u n e n bat, eta ez onartu izena silaba eta letren bidezko gauz ar e n adieraz pid e bat dela. Bi hauek esa t e n baldin badituzu, ezingo duzu zeure buruarekin ados egon.

– Neurrian hitz egiten duzula uste dut, Sokrat es , eta jarrera horret a n nago.

– Beraz, horret a n iritzi bereko ak garen ez , horren ondore n honako hauek azter ditzagu n: izena ondo jarrita egongo bada, dagozkion letrak eduki behar al ditu?

– Bai.

– Eta gauz en antzeko ak al dagozkio?

– Erabat , bai.

– Orduan, ondo jarrita daud e n a k horrela daud e jarrita. Baina baten bat ondo jarri ez bazen, agian gehienb a t letra egoki eta antzekoez osatut a egongo litzateke, irudia izango bada; baina zerbait ez egokia ere edukiko luke; hala ere, horrega tik izena ez litzateke ez eder ez ondo egina izango. Horrela diogu, ala best el a?

– Ez dago, nire ustez, azken er aino borroka egiteko beharrik, Sokrat e s; ez zait, bada , atse gin izena badela, baina ez dagoel a ondo jarrita esa t e a .

– Akaso ez zaizu atse gin izena gauz ar e n adieraz pid e a izatea?

– Niri bai.

– Baina ez zaizu iruditzen ondo esand a dagoel a izen batzuk aurreko izenet a tik osatut a daud el a , eta best e ak , berriz, jatorrizkoak direla?

– Niri bai.

– Baina jatorrizkoak zerbait en adieraz pide bihurtuko badira, hauek adierazi behar dituzten gauz a haien ahalik eta antzeko e n egitea baino best e modu hoberik ba al daukazu eurak adierazpide bihurtzeko? Edo Hermoge n e s e k eta best e askok dioten modu hau atse gin a go al zaizu, izenak konbe ntzioak direla eta konbe ntzioak ezarri eta aurretik ezagu tz e n dituzten ei adieraz t e n dizkietela gauzak, eta hori dela izenare n zuzenta s u n a , hitzarm e n bat, eta ez dagoel a alderik batek orain jarrita daud e n bezala hitzartzen baldin baditu, edo kontrakoa ere bai, orain txikia deitzen zaionari handia deitzea , eta handia deitzen zaionari, berriz, txikia? Biotako zein modu zaizu atsegina go?

– Erabat eta guztiz hobe a da, Sokrate s , batek adieraz t e n duen a antzekot a s u n a r e n bidez adieraz t e a , halabe h a rr ez egokitut ako ar e n bidez baino.

– Ederki diozu. Ondorioz, izena gauz ar e n antzekoa izango bada , batek jatorrizko izenak beraiet a t ik eratuko dituen elem e n t u e k izatez gauz en antzeko ak izan behar dute nahita ez? Zentzu honet a n diot: akaso batek oraintx e esat e n genu e n pintura izakietako baten antzekoa eratuko al luke noizbait, pinturak imitatz en dituen gauz a haien antzekoak diren koloreak naturaz egongo ez balira –hauet a tik pintatu t ako ak osatze n dira–, edo ezinezkoa da?

– Ezinezkoa.

– Orduan, horrela ere izenak ez lirateke inoiz ezeren antzekoak bihurtuko, izenak osatze n dituzten haiek lehenik ere izenak beren imitazioak diren gauze n antzekot a s u n e n bat daukat el a egongo ez balira. Eta osatz en dituzten ak elem e n t u a k al dira?

– Bai.

– Orduan, zuk ere jada Hermog e n e s e n ares tiko arrazoiket a bera parteka tz e n duzu. Aurrera, bada; zure ustez ondo al diogu r abiad ar e n , mugim e n d u a r e n eta zurrunt as u n a r e n antzeko a dela, ala ez?

– Ondo, nik uste.

– Eta l leunare n , bigun ar e n eta oraintxe esa t e n genituen e n antzekoa dela?

– Bai.

– Badakizu, bada, gauz a berari guk «sklerot e s » (zurrunta s u n a ) esat e n diogula, eretriarrek, berriz, «sklerot er»?

– Oso ondo, bai.

– Ondorioz, r eta s biak gauza berare n antzekoak dira, eta guri s amaiera n egond a adieraz t e n digun gauz a bera adieraz t e n die haiei ere r amaier a n egond a , edo biotako talde bati ez dio ezer adieraz t e n?

– Bi taldeei adieraz t e n die, bai.

– R eta s antzeko ak diren heine a n , e d o ez diren heinea n?

– Antzekoak diren heine a n .

– Akaso antzeko ak dira toki guztiet a n?

– Mugimend u a adieraz t eko behintza t bai, agian.

– Akaso barruan dagoe n l ere bai? Ez al du zurruntas u n a r e n aurkako a adieraz t e n?

– Beharb a d a ez dago zuzen sartut a, Sokrat es ; oraintxe zuk Hermog e n e s i esat e n zeniona bezala, behar zen tokian letrak kendu eta gehituz; eta zuzen ari zinela uste nuen. Orain, beharb a d a , l ordez r esan behar da.

– Ondo diozu. Orduan, zer? Orain esat e n dugun bezala, «skleron » (zurruna) esat e n dene a n , ez al diogu elkarri ezer ulertzen , eta zuk orain ez dakizu zer esat e n ari naizen?

– Nik bai, ohituraga t ik, maitea .

– Eta ohitura esat e a n , konbe n tzioar e n zerbait desberdin a diozula uste duzu? Edo ohitura diozune n a n , honako hau baino best erik esa t e n al duzu: nik hori ahoska tz e n dudan e a n , gauza hartan pents a tz e n dudala? Eta zuk ulertzen duzu gauz a hartan pents a tz e n dudala? Ez al duzu hori esat e n?

– Bai.

– Beraz, nik ahoska tz e n dudan e a n ulertzen baldin baduzu, nigandik adierazp e n bat heltzen zaizu?

– Bai.

– Eta pents a tz e n duda n ar e n desb er din den zerbaiten bidez ahoskatz e n dut, l «zurrun ar e n » (skleron) desb erdin a baldin bada , zuk diozun bezala; eta hori horrela baldin bada , ez al duzu zuk zeuk zeure buruar ekin hitzartu, eta zuretz a t izenare n zuzent a s u n a konbe n tzioa da, bai antzeko letrek eta baita desberdinek ere adieraz t e n duten ez gero, ohitura eta konbe ntzioa lortu eta gero? Baina ohitura ez baldin bada batere konben tzioa, jada ez legoke ondo antzekota s u n a adieraz pid e a dela esat e a , ohitura baizik; honek antzeko ar e n eta desberdina r e n bidez adieraz t e n baitu, dirudien ez . Haueta n ados gaud e n e z , Kratilo –zure isiltasun a adost as u n tz a t hartuko baitut– nahitaez kolabora tu behar dute bai konben tzioak eta baita ohiturak ere pents a t uz esa t e n ditugun e n adieraz p e n e a n ; izan ere, bikain hori, zenbakiari heldu nahi badiozu, nondik atera tz e n duzu zenbakie t ako bakoitzari antzeko izenak aplikatu ahal izango dizkiozula, ez badiezu zure adost as u n a ri eta konbe n tzioari agint e a edukitzen uzten izenen zuzent a s u n a ri dagokion ez? Neuri ere atse gin zait, bada, izenak gauze n ahalik eta antzekoe n izatea; baina beldur naiz, Hermoge n e s e k zioen bezala, antzekot a s u n a ri tiratze hori bene t a n neket su a ez ote den, eta izenen

zuzenta s u n e r ak o konben tzio arrunt hori ez ote den nahita ez erabili behar. Ahalik eta ederre n hitz egingo bailitzatek e , beharb a d a , bakarrik antzeko izenekin edo horrelako ahalik eta gehien ekin hitz egingo balitz, hau da, egokiekin; ahalik eta itsusien, berriz, kontrako erara. Baina horien ondoren , esaidaz u honako hau ere: zer ahalm e n dute izenek gure tz a t eta zer emaitz a ederra eragiten dutela diogu?

– Irakast e a , nik uste, Sokrat es , eta hori erab a t sinplea da: izenak ezagu tz e n dituen ak gauz ak ere jakitea.

– Agian, Kratilo, honako hau esan nahi duzu: batek izena nolakoa den dakien e a n –eta gauz a bezalako a da, hain zuzen ere– gauza ere ezagut uko duela, izenare n antzekoa delako preseski, eta, ordua n, elkarren antzekoak diren gauza guztien arte bakar eta bera dela. Horren araber a uste dut diozula, izenak dakizkienak gauzak ere jakingo dituela.

– Erabat eko egia diozu.

– Zaud e, ikus dezagu n zuk orain diozun gauz en irakasp e n a r e n modu hori zein ote litzateke e n , eta best e bat ere ba ote dagoe n , hori hobe a bada ere, edo best erik ez ote dagoe n . Biotako zein uste duzu zuk?

– Honela uste dut nik: ez dagoel a best erik inola ere, eta hori dela bai bakarra eta baita onena ere.

– Eta izakien aurkikuntz a ere horixe bera al da, izenak aurkitu dituen ak beren izenak diren haiek ere aurkitu dituela? Edo best e modu bate a n bilatu eta aurkitu behar da, eta ikasi, berriz, horret a n?

– Erabat modu horret a n bertan bilatu eta aurkitu behar da, eta baldintza beret a n .

– Ea, bada, hausn ar dezagu n, Kratilo; bat gauze n bilaket a n izenen atzetik baldin bado a, bakoitzak zer esan nahi duen aztertuz, kontura tz e n al zara ez dela txikia engaina t u a izateko arriskua?

– Nola?

– Nabar m e n a da izenak jarri zituen lehen e n go a k gauz ak bere ustez ziren bezalako ak jartzen zituela izenak ere, guk diogun bezala. Ez al da hala?

– Bai.

– Beraz, gauzei buruzko haren ustea zuzen a ez bazen , eta izenak ustear e n araber a jartzen bazitue n , zer uste duzu gerta tuko zaigula hari jarraitzen badiogu? Engaina tu ak izango garela best erik edo?

– Baina baliteke horrela ez izatea, Sokrat es , baizik eta nahitaezko a izatea izenak jartzen dituen ak jakinaren gaine a n egond a jartzea ; eta best el a , ez lirateke izenak ere izango, nik lehen a go nioen bezala, hain zuzen ere. Eta jartzen dituen ak egiari huts egin ez zioneko froga handien a hau izan dadila zuretz a t: izan ere, izen guztiak ez lirateke harekin horrenb e s t e bat etorriko. Edo hitz egite a n ez al zara zu zeu kontura tu izen guztiak eredu berare n araber a eta helburu berarekin sortzen zirela?

– Baina hori, Kratilo on hori, ez da bater e juztifikazioa. Izan ere, ez da arraroa , izenak jartzen dituen ak , hasiera tik huts eginda, horrezkero gainer ako ak horret ar a bortxatz e n bazitue n eta berarekin bat etortzera behar tz e n; batzuet a n irudi geom e t rikoet a n gerta tz e n den bezala, alegia lehen e n g o a txikia eta naha si a izanda okerra sortu eta gero, horrezkero best e guztiak horri jarraituz bat datozela elkarrekin. Beraz, gizon orok asko arrazoitu behar du eta asko aztertu edozer gauz ar e n hasierari buruz zuzen ezarrit a dago e n ala ez; eta hau nahikoa aztertu ondoren , gainerako ak horri jarraituz agertu behar dira. Baina ez, harrituko nintzat ek e izenak ere beren buruarekin bat baletoz. Azter ditzagun berriro, bada, lehen a g o azaldu ditugun ak. Guk diogu izenek gauz a oro joan, mugitu eta ibiltzen delakoa n adieraz t e n digutela esentzia. Horrela, best e zerbait adieraz t e n dutela iruditzen al zaizu?

– Erabat horrela, eta zuzen adieraz t e n dute.

– Lehenik, horiet a tik izen hori berriro hartu t a , «zientzia» (episte m e ) , azter dezagu n , bada, zein anbiguo a den; gehiago dirudi gure arima gauz en gaine a n «gelditzen duela» (histesi) adieraz t e n duela, beraiekin bater a dabilela baino, eta zuzena go a da bere hasiera orain bezala esat e a , e sartut a «epeis t e m e » esat e a baino, eta e- n sartu beharre a n , i-n sartze a . Ondoren, «finkoa» (bebaion) «oinarri» (basis) baten eta geldialdi baten imitazioa dena, baina ez mugim e n d u baten a . Gero «ikerket a » (historia) berak «korront e a gelditzen duela» (run histesi) adieraz t e n du. Eta «fidagarriak» (piston) «gelditzen duen a » (pistan) adieraz t e n du eraba t . Ondoren «oroitzap e n a k » (mne m e) edozeini adieraz t e n dio «egon aldia » (mone) dagoel a ariman, eta ez mugim e n d u a . Eta, nahi baduz u, «huts e gi t e a » (ham ar tia) eta «gert a e r a » (symphor a) , izenare n araber a gidatuz gero, «ulerm e n » (synesis) horren, «zientziare n » eta gauz a serioei buruzko gainerako izen guztien berdinak agertuko dira. Gehiago oraindik, «ezjakint as u n a k » (amathi a) eta «neurriga b ek e ri ak» (akolasia) horren berdint su ak dirudite , batak, ezjakintasu n a k, «jainkoar ekin bater a doanar e n » (ham a theo iontos) ibilera baitirudi, eta neurrigab ek eriak «gauz e n jarraipen a » (akoluthia tois pragm a si) erab a t . Eta horrela, gure ustez gauz a txarren e n izenak direnak, onene n izenen oso antzeko ak agertuko lirateke. Eta nire ustez, batek, jardunez gero, best e asko ere aurkituko lituzke, eta haue t a tik pentsa t uko luke izenak jartzen dituen ak ez dituela gauz ak ibiltzen edo mugitzen adierazi nahi, geldirik baizik.

– Baina, Sokrate s , ikusten duzu gehien ak best e era hartan adieraz t e n zituela.– Eta hori zer, Kratilo? Botoak bezala zenbat uko al ditugu izenak, eta horret a n egongo al da

zuzenta s u n a ? Bi era hauet a t ik, izen gehien ak adieraz t e n agertz en diren horret a n , hori izango al da bene t ako a?

– Ez da logikoa behintz a t .– Inola ere ez, lagun. Baina hori hor utz dezagu n, eta itzul gaitez e n atzera , abiatu garen

tokira. Izan ere, gogoa n baduzu, ares tian aurre tik esand a ko e t a n zenioen beharrezko a zela izenak jartzen dituen ak izenak jartzen zizkien gauz ak ezagut u t a jartzea . Oraindik uste horret ako a zara, ala ez?

– Oraindik bai.– Akaso jatorrizko izenak jartzen zituen ak ere ezagu tu t a jartzen zituela al diozu?– Ezagutu t a , bai.– Zein izenet a t ik ikasi edo aurkituak zeuzkan gauzak, bada , jatorrizkoak oraindik jarri gabe

baldin bazeu d e n? Guk ez al diogu, bada, gauz ak ezin direla best el a ikasi eta aurkitu, izenak ikasita eta nolakoak diren norber ak aurkitut a ez bada?

– Baliozko zerbait diozula uste dut, Sokrat es .– Zein moduta n esan go dugu, bada, haiek ezagut u t a jarri zituztela izenak edo legegileak izan

zirela, inongo izenik jarrita egon baino lehen eta haiek ezagu tu baino lehen, izenet a tik baino ezin badira gauz ak ikasi?

– Nire ustez, horien inguruko arrazoiket a egiazkoen a hau da, Sokrat es : gizakiena baino ahalm e n handiago bat dela gauz ei jatorrizko izenak jarri zizkiena, eta horrela nahitaezko a da horiek zuzen egote a .

– Orduan, jarri zituen ak, jeinua edo jainkoa izan, bere aurkako ak jarriko lituzkeel a uste al duzu? Edo ares tian ez dugula ezer esan uste al duzu?

– Baina baliteke bi izen mota horiet ako bat ez existitzea . – Zein, bikain hori, geldialdira edo mugim e n d ur a jotzen duen a? Arestian esan d ako ar e n

araber a , ez baita kopuruar e n arab er a erabakiko.

– Ez litzateke bidezkoa, Sokrate s , benet a n .

– Izenak elkarren aurka altxatu t a , eta batzuek eurak direla egiaren antzekoak diotela, eta best e ek , berriz, eurak direla, jada zeren bidez edo zeri heldut a erabakiko dugu? Horien desberdinak diren best e izen batzuei ez, behintz a t , ez baitaud e ; nabar m e n a da, ordea , izenak salbu, best e zerbait bilatu behar dela, izenik gabe bi mota horiet a tik egiazkoa zein den erakutsiko diguna, gauz en egia erakutsiz, nabar m e n a denez .

– Hala uste dut nik ere.

– Orduan, dirudien ez , Kratilo, posible da izenik gabe gauzak ikaste a , hori horrela baldin bada .

– Argi dago.

– Beste zeren bidez espero duzu, bada, gauza horiek ikaste a? Beste baten bidez edo logikoa eta bidezkoen a denar e n bidez, elkarren bidez, gauzak nolabait ahaide ak baldin badira, eta eurak beraien bidez? Izan ere, arrotza eta desberdin a denak zerbait arrotza eta desb er dina erakutsiko luke, baina ez haiek.

– Egia diozula iruditzen zait.

– Zaud e, ala Zeus! Ez al dugu askota n ados tu, ordea , ondo jarrita daud e n izenak beren izenak diren haien antzeko ak direla eta gauz en irudiak direla?

– Bai.

– Beraz, gauzak batez ere izenen bidez ezagut u badai tezke, baina baita euren bidez ere, biotako zein ezagu tz a litzateke ederre n a eta zehatz e n a? Iruditik ezagu tu , irudi bera ondo kopiatut a ote dago e n, eta bera bere irudia den egia, edo egiatik ezagu tu egia bera, eta bere irudia modu komenigarrian egin ote den?

– Nire ustez, egiatik egin behar da nahita ez .

– Benet a n , beharb a d a , gauz ak nola ezagu tu edo aurkitu behar diren jakiteak nire eta zure indarrak gainditzen ditu; eta honako honet a n ados egote a ere pozik onartu beharko dugu: gauzak izenet a t ik ez baino beraiet a t ik ezagu tu eta aurkitu behar direla izenet a t ik baino askoz hobeto.

– Argi dago, Sokrat es .

– Honako hau azter dezagu n , bada, oraindik ere –berera jotzen duten izen ugari horiek engain a ez gaitza t e n–, ea izenak jarri zituzten ek bene t a n gauza guztiak eteng a b e joan eta ibiltzen direla pents a t uz jarri ote zituzten –neuri ere horrela pents a t u zutela iruditzen baitzait– edo, ausaz horrela ez bada , ea horiek beraiek zurrunbilo bate a n erorita bezala nahas t e n diren eta gu beraiekin barrura herres t a tz e n gaitue n . Izan ere, azter ezazu, Kratilo harrigarria, nik maiz ame s t e n dudan a . Zerbait berez ederra eta ona badel a esan go dugu, eta izaki bakoitza ere horrela, ala ez?

– Badela uste dut nik, Sokrat es .

– Hori bera azter dezagu n , bada , ez aurpe giren bat edo horrelako bat ederra ote den, eta horiek guztiek bada biltzala ote diruditen; ederra bera den bezalako a dela beti ez al dugu esango?

– Nahitaez .

– Orduan, eten g a b e ihesi bado a, akaso izen zuzen a deitu al dakioke, lehenik hau dela esan ez , eta gero horrelako a dela? Edo nahita ez , guk hitz egite ar ekin bater a , hura segituan best e zerbait bihurtzen da, ihes egiten du eta jada ez dago horrela?

– Nahitaez .

– Orduan, inoiz berdin egote n ez den hura nola izango litzateke zerbait? Izan ere, noizbait egoer a berea n gelditzen baldin bada , nabar m e n a da denbor a horret a n ez dela bater e mugitzen; eta beti egoer a bere a n baldin bada go eta gauz a bera baldin bada, nola aldatu edo mugituko litzateke hori, bere formatik bater e aldend u gabe?

– Inola ere ez.

– Eta inork ezingo luke ezagut u ere egin. Ezagutz er a doakiona hurbiltzear ekin bater a, best e zerbait desb erdin a bihurtuko bailitzateke , eta horrela jada ezingo litzateke ezagut u zer den edo nola dagoe n ; inongo ezagutz ak, noski, ez du ezagutz e n duen a ezagutz e n inongo egoera t a n ez baldin bada go.

– Diozun bezala da.

– Baina logikoa da ezagu tz a ere ez dagoel a esa t e a , Kratilo, gauz a guztiak aldatz e n baldin badira eta ezerk ez baldin badu bere horret a n irauten. Izan ere, horrex ek berak, ezagutz ak, ezagu tz a izatetik aldatz e n ez baldin bada , ezagutz a izaten iraungo luke eta ezagutz a izango litzateke . Baina ezagutz a r e n forma bera ere aldatz e n baldin bada , aldi bere a n ezagutz a r e n best e forma batera aldatuko litzateke eta ez legoke ezagu tz arik; eta eten g a b e aldatz e n baldin bada, ez legoke inoiz ezagutz a rik, eta, arrazoiket a honen ondorioz, ez legoke ez ezagu tuko duen a ezta ezagu tu a izango dena ere. Baina ezagu tz e n duen a beti baldin bada go, eta ezagu tu a dena , eta edert as u n a , eta ongia, eta izakietako bakoitza, niri ez zait iruditzen orain aipatz e n ditugun hauek ez korronte baten ezta mugim e n d u baten antzekoak direnik inola ere. Beraz, baliteke aztertz en erraza ez izatea horiek horrela ote diren edo Heraklitoren ingurukoek eta best e askok dioten era hartan, eta inola ere ez da gizon zentzudu n baten berezkoa bere buruare n eta bere arimar e n zainket a izenen esku uztea, hauekin eta hauek jarri zituzten ekin fidatut a , baizik eta zerbait jakinez bezala sendo hitz egitea , eta, norberar e n eta izakien aurka, ezer ere ez dela osasu n t s u a pents a tz e a , guztiak ontziak bezala isurtzen direla, eta, best erik gabe, gauzak katarroak jotako gizakiak bezala daud el a ere pentsa tz e a , gauz a guztiak isurket a eta katarroar e n pean daud el a . Beharb a d a , Kratilo, horrela da, baina beharb a d a ez. Beraz, ausardiaz eta ondo aztertu behar da, eta ez erraz onartu –oraindik gazte a baitzara eta sasoian zaude–, eta aztertu eta gero, aurkitzen baduz u, egin nazazu ni ere partaide .

– Hori egingo dut, bada. Baina ondo jakin ezazu, Sokrat es , orain ere ez nabilela aztertu gabe, baina arazoa aztertuz neke handia hartzen dudan e a n , oraindik askoz gehiago iruditzen zait Heraklitok dioen bezala dela.

– Beste bat arte, ordua n! Etortzen zaren e a n irakatsiko didazu, adiskide; orain, prest a t u t a zaude n bezala, joan zaitez mendira, Hermog e n e s hau ere zurekin joango da eta.

– Hala izango da, Sokrate s , baina zu ere saia zaitez gai horietaz gehiago hausn ar tz e n .

Oharrak1 Hiponikoren seme eta Kaliasen anaia. Sokrate s e n lagun mine t ako bat zen.

2 Kratiloz ezer gutxi dakigu.

3 Hermoge n e s izenak «Herme s e n leinukoa» esan nahi du, bate r e ez dagokion izena bere zailtasun ekono mikoen ga t ik eta hizket a r ako errazta su n ezaga t ik.

4 Zeosko sofista ospe tsu a ; itxurazko sinonimo en arteko ezaugar ri desberdinak ezarriz, hitzen erabilera zuzena aldarrikatze n zuen.

5 Agian Prodikoren liburu bat irakurri duela esan nahi du, drakma bat baitzen liburu baten batez best eko prezioa.

6 Abderako sofista, Platonek zenbai t elkarrizket a t a n eraso tzen duena . Aipua bere Egia lanaren hasier a ospet su a da, eta sofistak ezagup e n a r e n objektibot a s u n a ukatu nahi zuen.

7 Bere anaia Dionisodororekin bater a , bere izeneko elkarrizket a r e n protagonis t a da. Hemen go aipua han azaltzen duen teoria honi dagokio: gizaki orok gauza guztiak dakizki bat bakarra baldin badaki, Eutide m o , 294 a.

8 Hiponikoren seme eta Hermoge n e s e n anaia , Atenasko gizon abera t s e n a da eta sofisten laguna , Protagora s e n a bereziki. Haren etxean bilera eta banke t e ugari ospatze n ziren sofistekin.

9 Iliada XX 74.

10 Iliada XXIV 291. Hontzaren antzekoa.

11 Iliada II 813- 4. Troiaren aurrea n zegoen muino malkart su a .

12 Iliada XXII 507.

13 Bi etimologia hauek zuzenak dira, baina elkarrizket a hone t ako gehienak fantasia hutsezkoak dira.

14 Atreo eta Tieste sek beren anaiorde Krisipo hil zuten, honek oinorde tza ken ez ziezaien. Ondoren Atreok, Tieste sek oinorde tza bidegab e eskura tu zuelako mendeku hartzeko, bere anaiar en seme ak hil zituen eta jaten eman zizkion.

15 Herme s e n seme eta Enomaoren auriga. Azken honi traizioa egin zion beronen lehiakide Peloperen alde, baina honek Mirtilo hil egin zuen traizioaren ordaina ez emat e a g a t ik.

16 Bere biografia mitikoan mota askota riko krimen ak daude.17 Atenasko Prospal ta demoko igarlea eta fanatikoa erlijio kontue t a n . Sokrat e s e n posesio egoera horiek maiz ager tzen dira elkarrizke t a haue t a n18 Lanak eta egunak , 121- 3.19 Alfabeto atiko zaharr ea n e letra hiru e soinu desberdinak idazteko erabiltzen zen.20 Ideia pitagoriko bat da.21 Eskaintza guztiak Hestiarekin hast en ziren.22 Iliada XIV 201.23 Epopeiak abeslari gisa aurkezt e n baditu ere, lur azpiko pert sonai a mitikoak ziren eta Persefoner en kideak; hilobietan agertzen ziren.24 Heriotza hitzaren eufemis mo a . Grekoek Apolo apollymi (hiltzea) hitzarekin lotzen zuten.25 Iliada V 221- 2 bertsoen parodia da; bertan Eneasek Troiako zaldien gorent a s u n a gores t e n du.

26 Tragiko hitzaren zentzu bikoitzarekin jolasten du, «akerra bezalakoa » ere esan nahi baitu. Hemen tragedia re n asmakizun ez ari da; behera go Panen itxuraz arituko da, gerri tik behera akerrar e n itxura zuena.27 Alfabeto atiko zaharr ea n o letra hiru o soinu desberdinak idazteko erabiltzen zen.

28 Heraklito zeharka aipatzen ari da.

29 Iliada VI 264- 5.

30 Hitz konposa t u luze eta korapila t suak lirikaren tipikoak ziren.

31 Esaera zaharr a , lekuko batek epaike t a bate r a ez joateko aurkez t en dituen aitzakiei buruz.

32 Tragediagileen baliabide ospe tsu az ari da, jainkoak azken mem e n t o a n agerra r aziz.

33 Lanak eta egunak 361- 2.

FEDRO

FEDROSokrat es: - Fedro maite a , nora zoaz eta nondik zatoz?

Fedro: - Kefaloren 1 sem e Lisiasen e tik nator, Sokrat es , eta harresiz kanpo pase a t z e r a noa, denbor a luzea ema n baitut han, goizetik eserit a. Eta gu bion lagun Akumenori 2 kasu eginez, bidee t a n egiten ditut gainer a paseo ak, pase al eku e t ak o ak bezain neketsu ak ez direla esat e n du eta.

– Eta ederki dio, adiskide. Baina, dirudien ez , Lisias hirian zegoe n.

– Bai, Epikrates ekin, Zeus Olinpikoare n tenplutik hurbil dago e n Morikoren etxea n .

– Eta zertan aritu zaret e? Edo nabar m e n a da Lisiasek hitzaldiet ar a gonbida tu zintuzt ela?

– Jakingo duzu, aurrera joaten garen bitart e a n niri entzut eko astirik baldin badauk az u behintza t .

– Zer bada? Ez al duzu uste nik, Pindarok bezala esat e a g a t ik, zure eta Lisiasen jardun a entzut e a «eginb e h a r r a baino goragoko» 3 zerbaitza t joko dudala?

– Aurrera bada .

– Has zintezke hizket an .

– Eta gainera , benet a n , Sokrat es , zuri interes a t z e n zaizu entzun go duzun a, jardun ginen gaia, ez dakit nola, maitas u n ez ko a zen eta. Lisiasek seduzitua den mutil eder bati buruz idatzi baitu, baina ez maitale batek limurtua, hain zuzen ere; baina, horixe bera ere fintasun ez azaldu du. Izan ere, maitatz e n ez duen ari maita tz en duen ari baino lehen a g o ema n behar zaiola atse gin esat e n du.

– Oi gizon prestu a ! Nahiago nuke abera t s a ri baino lehen a go pobre a ri eman behar zaiola idatziko balu, eta gazte a ri baino lehen a go zaharrari, eta nire eta guret ako gehien e n gainer ako ezaugarriak dauzkat e n ei ; horrela, hitzaldiak bene t a n finak eta herriaren tz a t onuraga rriak izango bailirateke . Ni neu entzut eko hain irrikitan nago, non, ibilian paseo a Megararaino 4 egiten baduz u eta harresiraino iritsitakoa n, Herodikok 5 agintzen duen bezala, atzera itzultzen bazara ere, ez ninduzuke e n atzea n utziko.

– Nola diozu, Sokrat e s bikaina? Lisiasek, orain idazten duten e t a t ik trebe e n a izanik, denbora luzez eta astiz moldatu zuen a, nik, profesion al a izan gabe, harekiko duina izateko modu a n gogora tuko dudala uste al duzu? Asko falta zait horret ar ako . Eta bene t a n , nahiago nuke hori aberas t a s u n handia egokitze a baino.

– Ai Fedro! Nik Fedro ezagu tz e n ez badut , neure buruaz ere ahan tzi naiz jada. Biotako ezer ez da gerta tz e n , ordea. Ondotxo dakit hark, Lisiasen hitzaldia entzun ondore n , ez zuela behin bakarrik entzun, baizik eta askota n berriro hartu eta esa t eko eskatz en ziola, eta best e ak, noski, gogo onez obeditzen zion. Baina haren tz a t hori ere ez zen nahikoa; azken e a n , liburua berarekin hartut a, gehien desira tz e n zituen ak aztertz en zituen, eta goizetik eserit a hori egiten akituta, paseora joan zen, nik uste duda n e z , ala txakurra!, hitzaldia buruz zekiela, zeharo luzea ez bazen beder e n . Eta harresiz kanpora joan zen entse g u a k egitera ; eta hitzaldiak entzut eko zoratzen egoten den horiet ako batekin topo eginda, ikusi orduko poztu zen bere koribante 6 estasi e t ar ako lagun a edukiko zuelako, eta aurrera jarraitzeko eskatu zion. Hitzaldien maitale horrek bat esa t eko eskatu zionea n , ordea , esan nahi ez balu bezalako itxurak egiten zituen. Baina, norbait ek gogo onez entzun nahiko ez bazion, azken e a n esan egingo zuen, indarrez bada ere. Zuk, bada, Fedro, eska iezaiozu gizon horri, edozein modut a n ere egingo duen hori, oraintxe bertan egiteko.

– Benet a n , niretza t askoz hobe a izango da ahal duda n modu a n esat e a , ez nauzula inola ere utziko iruditzen baitzait hola edo hala esan baino lehen.

– Guztiz egia da iruditzen zaizun hori.

– Horrelax e egingo dut beraz. Egiatan , Sokrat es , ez nituen guztiaren hitzak buruz ikasi; baina maitatz e n duen eta maitatz e n ez duen ar e n arteko desberdint a s u n a k esan zituen pasar t e ia guztien zentzua azalduko dizut, bakoitza bere orden a n eta ideia nagusi e t a n lehen e n go t ik hasiz.

– Aurretik, maite a , mantu ar e n azpian, ezkerre a n , zer daukazu n erakutsi, hitzaldia bera daukaz un susmo a dut eta. Hala bada , niri dagokida n ez , horrelax e pentsa ezazu, nik zu asko maite bazaitu t ere, Lisias bera prese n t e egond a, ez zaidala batere egoki iruditzen neure burua zuri emat e a ariketak egiteko. Ea, bada , erakuts ezazu.

– Zaude. Zurekin ariket ak egiteko nuen itxarop e n a kendu didazu- eta kolpe batez , Sokrat es . Baina, non nahi duzu gu biok eserit a irakurtze a?

– Goazen hem e n dik, bidetik irtenda , Ilisori 7 jarraituz; gero ondo iruditzen zaigun tokian eseriko gara lasaita su n e a n .

– Dirudienez , une apropos e a n egokitu naiz oinutsik orduan, zu beti egote n zara eta. Beraz, guretz a t erraze n a oinak bustiz erreka n barren a joatea izango da, eta ez batere desa t s e gin a , batez ere urteare n eta egun ar e n garai honet a n .

– Aurrera, bada , eta aldi berea n begira ezazu non eseriko garen.– Platano guztiz garai hura ikusten al duzu?– Bai, eta?– Han itzala dago eta neurriko haizea , eta belarra eseritzeko edo, nahi badugu, etzat eko.– Goazen , bada, aurrera .– Esaidazu, Sokrat es , ez al dute esa t e n Boreas ek 8 hem e n dik nonb ai t e t ik, Ilisotik, harrap a t u

zuela Oritia? – Hala esa t e n dute, bai.– Heme n dix e ez agian? Urak behintz a t itxura ederra du, garbia eta garden a , eta apropos a

neskek haren ertzea n jolasteko.– Ez, bizpahiru estadio beher a go t ik, Agrasko 9 santu t e gi aldera joateko zeharkatz e n dugun

tokian. Eta hor nonb ai t Boreas e n aldare bat dago bertan .– Ez nintzen kontura tu . Baina esaidaz u , Zeusarre n , Sokrat es , zuk sines t e n al duzu mito hori

egia dela? – Sinet siko ez banu, jakintsu ek bezala, ez litzateke bater e bitxia izango 10 . Gero, jakintsua r e n a

eginez, esan go nuke Boreas e n haizeak ondoko harkaitze t a t ik behera bultzatu zuela bera, Farmakiarekin 11 jolasten ari zela, eta horrela hil ondore n , Boreas ek eram a n zuela, dioten bezala; edo Aresen muinotik 12 , istorio hau ere kontatz e n baita, handik harrap a t u zutela eta ez hem e n dik. Niri ordea , Fedro, horrelako azalpen ak politak iruditzen zaizkit, baina gizon guztiz trebe eta saiatua r e n a k ere bai, eta ez oso zorioneko baten ak, best e ezerga tik ez bada ere, horren ondore n hipozen t a u ro e n itxura zuzend u beharko duelako, eta gero Kimerare n a ere bai, eta antzeko Gorgona eta Pegaso andan a , eta best e izaki miresg arri mordoa, eta ipuin sinesg ai tz e t ako zenbait izakiren bitxikeriak isuriko zaizkiolako. Bada, norbait ek, haue t a n sinestu gabe, banan- banan egiantz ekot a s u n e r a hurbilduko balitu, jakinduria baldarre n bat erabiliz, denbora luzea beharko luke. Nik ez dauka t inola ere horietarako astirik. Eta horren zioa, lagun, haux e da: oraindik ezin izan dudala, Delfosko inskripzioak dioen bezala, neure burua ezagu tu . Eta barreg arri deritzot, hori oraindik jakin gabe, best elako ak aztertze a ri. Horrega tik, horiek pikutara bidalita, eta beraiet az uste dena sinet sirik, oraintx e nioen bezala, horiek ez baizik neure burua aztertz en dut, ea ausaz Tifon 13

baino piztia korapilatsu a g o a eta harropuzkeriaz puztua go a ote naizen, edo izaki otzan a go eta tolesga b e a g o a , izaeraz harropuzkeria gabeko zati jainkotiarren bate tik parte a daukan a . Baina, adiskide, hitzaldiak erdian utzita, ez al gintuzun gu zuhaitz horret ar a gidatze n?

– Horixe da, bai.

– Ala Hera, ederra atsed e n t okia! Platano hau oso mardul eta tantai a da izan ere, eta zalitzukiaren altuera eta itzala ere ezin ederra go a k dira, eta gainer a hau loraldi bete a n dagoe n e z , usain gozoen a emat e n dio tokiari. Platano ar e n azpiko iturria ere guztiz atsegin isurtzen da, ur oso hotzez, oinen bidez ere ezagu t daiteke e n bezala. Nesken eta best elako e n irudienga tik, badirudi

ninfa batzuei eta Akeloori 14 sagar a t u a dago el a . Eta gehiago nahi baduzu, tokiaren aire arina zein atsegin eta gozoa den! Udako aire harmo nia t s u horrek txitxarren koruari laguntz en dio gainer a. Baina denet a n finena belarra da, pendiz leune a n hazia, egokia delako burua ederki asko jartzeko etzan ez gero. Beraz, Fedro maite a , oso ongi gidatu duzu arrotza.

– Eta zuk, gizon harrigarri horrek, norbait zeharo bitxia dirudizu, zuk diozun bezala, gidatu t ako arrotz bat baitirudizu, best erik ez, eta ez bertakoa. Horrela, nire ustez, ez zara hiritik irteten atzerrira joateko, ezta harresiz kanpo ere inolaz.

– Barka iezadazu, bikain hori. Ikasteko zalea naiz, eta lurrek eta zuhaitzek ez didate ezer erakutsi nahi, hiriko gizakiek bai, ordea. Baina zuk ni irteteko botika bilatu duzula uste dut. Adaxka edo fruituren bat aurretik astinduz animalia gosetuak eramaten dituztenek bezala, zuk ere badirudi horrela, hitzaldiak liburuetan aurrean zabalduz, eramango nauzula ni Atika osoan barrena eta nahi duzun beste edozein tokitara ere bai. Beraz, behin hona helduta gaudela, ni behintzat hemen etzango naizela uste dut, eta zuk errazen irakurriko duzun postura aukeratu, eta irakur ezazu.

– Entzun bada:«Ezagu tz e n duzu nire egoer a , eta hori gerta tz e a komeni zaigula uste dudala ere entzun

duzu. Baina ez zait ondo iruditzen horrega tik ez lortzea eskatz en dudan a , justu zutaz maite mind u t a ez nago el ako, alegia. Izan ere, haiek (maite mind u ak) egindako mes e d e e z damu izaten baitira desioa bukatz e n zaiene a n . Hauei (maite mind u gabe ei), berriz, inoiz ez zaie egokitzen damu izatea . Behartu t a ez, gogoz baizik, beren arazo pertson al ez modu onen e a n erabakitz eko egoera n beraz, beren ahalm e n a r e n arab er a egiten dituzte mese d e a k . Gainera, maite mind u e k maitas u n a r e n g a t ik gaizki antolatu zituzten beren arazoak eta egindako mes e d e a k aztertze n dituzte; eta horri izandako nekeak gehitzen badizkiote, maite ei esker on egokia aspaldi itzuli dietela pents a tz e n dute. Maitatzen ez duten ek , ordea, ezin dute hori beren arazoe n axolaga b e k e ri ar e n aitzakiatza t erabili, ezta pasa tu t ako neke ak kontua n hartu edo senide ekiko desad o s t a s u n e n errua bota ere. Horrela, hainbe s t e gaitz gainditut a , behin eginda gero ustez gust a tuko zaiena gogo onez egite a best erik ez zaie gelditzen. Gehiago oraindik, maite mind u ek horrega tik estimu handia merezi badut e , maita tz e n dituzten ak izugarri maite dituztela diotelako hain zuzen ere, eta maiteei atse gin emat e a r r e n gainer ako ekin hitzez eta egitez etsaitzeko prest daud el ako, erraza da jakiten, egia badiote, ondore n maitatuko dituzten ez estimu handiago a izango dutela oraingoez baino, eta nabar m e n a da halab er , ondoren go ek ongi baderi tzot e , oraingoei ere kalte egingo dietela. Benet a n , ordea, nola liteke horrelako asunto bat horrelako gaitza daukan bati emat e a , eskar m e n t u d u n inor kentzen saiatu ere egingo ez litzateke e n a ? Beraiek aitortzen baitut e beren zentzua n egon baino gehiago gaixo daud el a , eta badakitela oker pents a tz e n dutela, baina ezin dutela beren buruare n jabe izan. Horrela, beren zentzura etorrita, nola pentsa t uko dute, bada, egoer a horret a n zeudel a erabakitako horiek ongi daud el a? Izan ere, bene t a n maite mind u e t a t ik onena aukera tuko bazenu, gutxiren artea n edukiko zenuke aukera ; baina, gainer ako e n artea n aukera t uko bazen u zeure tz ako komenigarrien a , askoren artea n izango litzateke . Horrela, askoren artea n itxarop e n askoz handiago a daukaz u zure maitas u n a merezi duen a aurkitzeko.

Baina, benet a n ezarritako legear e n beldur bazara, eta horren arab er a , jende ak jakingo balu, iraina gerta dakizuke. Ohikoa da maite mind u ak hitzez harrotze a , beraiek best e e ei inbidia dieten bezala, best e ek ere eurei inbidia dietela pents a tz e n baitut e, eta harrokeriag a t ik dene n aurrea n erakus t e n dute ez dutela alferrikako nekerik jasan. Maitemindu gabe ek , ordea , beren buruare n jabe direnez, gizakien oniritziaren ordez benet a n onen a dena aukera tz e a da ohikoa. Gainera , nahitaezko a da maite mind u ei askok antze m a t e a , eta maitee n atzetik eta hori euren eginbe h a r tz a t hartut a ikustea ; horren ondorioz, elkarrekin hizketa n ikusten dituzten e a n , pents a t uko dute elkarrekin daud el a desioa jada gerta tu t a edo gerta tz eko zorian dagoel ako. Maitemindu gabe ekin, ordea, ez dira saiatu ere egingo harre m a n a g a t ik zerbait aurpe gira tz e n , jakinda lagunta s u n a g a t ik edota best e edozein atse gine n g a t ik norm ala dela norbait ekin hizketa n aritzea . Baina lagunt a s u n a k iraute a zaila dela pents a t uz beldurra sartu bazaizu, eta, desad o s t a s u n a edonola gerta tz e n bada

ere, gaitza biontza t bat eta bera izan arren, zuretz a t kalte handiago a gerta tz e n da, gehien estima tz e n duzuna eman duzulako; ordua n, arrazoi gehiagoz izango zara maite mind u e n beldur. Izan ere, gauz a askok atseka b e t z e n dituzte, eta dena beren kalterako gerta tz e n dela uste dute. Horrega tik, maite ek best e ekin dituzten harre m a n a k eragoz t e n dituzte, ondasu n e n jabeek beren aberas t a s u n e z gaindituko dituzten edota ikasitakoak adime n ez gailenduko zaizkien beldurrez. Beste ezer onik daukat e n e n ahalm e n a zelata tz e n dute. Beraz, horiekin etsaitzeko zu konbe n tzitu ondore n , lagunik gabe uzten zaituzte. Baina zuk, zeurea ri begira, haiek baino zentzuzkoa go pents a tz e n baduzu, desad o s t a s u n e r a helduko zara beraiekin. Baina maite mind u t a egon gabe eskatz en zuten a beren merituz lortu zuten guztiek ez liekete zurekin harre m a n a duten ei jelosiarik izango, baizik eta nahiko ez luketen a k gorroto izango lituzket e, azken hauek erdeina tu egiten dituztela eta zurekin harre m a n e t a n daud e n e n g a n d ik probetx u atera tz e n dutela pentsa t uz . Horrela, itxarope n askoz handiago a dago etsaita s u n a baino lagunta s u n a sortuko zaizula kontu honet a t ik.

Eta gainera , maite mind u e t a k o askok maite ar e n izaera ezagutu eta gainerako berezkot as u n e n eskar m e n t u a hartu baino lehen a go desiratu zuten gorputz a; eta horrela, ez dago argi beraien tz a t , desioa bukatz en zaiene a n , lagun ak izaten jarraitu nahiko ote duten. Ordea , maite mind u gabe ei , lehen a go ere elkarren lagun ak izanik hori lortu duten ei , ez dago arrazoirik ongi pasa t ako uneek beraien lagunta s u n a txikiagotz eko, baizik eta une horiek gero ere izango direnen seinale gisa gelditzeko. Eta bene t a n , zuri dagokizu, maitale ari ez baino niri obedituz, hobe a bihurtze a . Izan ere, haiek zuk esan eta egindako guztia, zerbait onaren aurka bada ere, laudatz e n dute, batzue t a n zurekin etsaitzeko beldurrez , eta best e e t a n beraiek ere desioag a t ik oker atzem a t e n dutelako. Horrelakoak agerrar az t e n baititu maitasu n ak: porrot egiten duten ei pena g a rri tza t joaraz t en dizkie best e ei atseka b e rik emat e n ez dieten ak; lortu duten ak , berriz, atsegin hartze a merezi ez duten gauzak ere lauda tz er a behartz e n ditu. Horrela, maiteei inbidia baino gehiago errukia izan behar zaie. Baina niri kasu egiten badidaz u , hast eko ez naiz zurekin egongo unea n uneko plazerari begira, gero izango den probetx u ari baizik. Maitasun ar e n menp e a n egon gabe neure buruar e n jabe izango naiz, eta huskerieng a t ik ez dut etsaita s u n latzik hartuko, baizik eta arrazoi handien g a t ik bakarrik azalduko naiz haserre , lasai, nahi gabe eginikoak barkatuz , eta nahita eginikoak ekiditen saiatuz. Horiek baitira lagunta s u n a k luze iraungo duelako frogak. Baina, ausaz , honako hau burura tu bazaizu, norbaitek maitatz e n ez badu ezin dela lagunta s u n indart surik sortu, gogora ekarri behar duzu kasu horret a n ez genituzke el a gure sem e-alabak asko estima tuko, ezta aitak eta amak ere, eta lagun fidagarririk ere ez genuke izango horrelako desio bate tik behintza t , best e jarduer e t a t ik sortu zaizkigun ak baizik.

Areago oraindik, gehien eskatz en duten ei eman behar bazaie atsegin, best e kontuet a n ere onen ei ez baino behar gehien duten ei komeni da on egitea , gaitz handien e t a t ik askatu direnek esker handien ak eman go baitituzt e. Oturuntz a partikularre t ar a ere ez da egokia lagunak gonbida tz e a , eskale ak eta asetu beharre a n daud e n a k baizik. Hauek maite izango baitut e , eta jarraituko, atera etorriko, gehien poztuko, esker handien ak eman go eta onura asko opako. Baina, aldi berea n , ez da komeni biziki eskatz en duten ei atse gin emat e a , mes e d e a ongien itzul dezaket e n e i baizik; ezta eskatu bakarrik duten ei ere, egitea merezi duten ei baizik; ezta zure sasoiaz gozatu nahi duten ei ere, baizik eta zahar bihurtu t a ere beren ondasu n e t a n parte ema n go dizuten ei; ezta, behin nahi duten a lortuta, horrega tik best e e n aurrea n harrotuko direnei ere, lotsaga t ik denen aurre a n isilduko direnei baizik; ezta denbora laburrez ardura tuko direnei ere, baizik eta bizitza guztian zehar lagun ak izaten jarraituko duten ei; ezta, behin desioa bukatu t ako a n , etsaita s u n e r ak o aitzakia bila arituko direnei ere, baizik eta sasoia pasa tu ondore n, ordua n beren bertut e a erakutsiko duten ei . Beraz, zu esan d ako ez gogora zaitez eta pents a ezazu hau: maite mind u ei lagun ek kargu hartzen dietela beren jarduna okerra delakoan; maite mind u

gabe ak, ordea, ez dituela inoiz senide e t a ko inork gaitze t si, beren buruari buruz erabaki okerrak hartzen ari direlakoa n.

Agian, galdetu nahiko zenidake ea maite mind u gabe guztiei atsegin emat e a gom e n d a tz e n ote dizuda n. Nire ustez, maite mind u a k ere ez zintuzke bultzatuko maite mind u guztiei buruz iritzi hori edukitzera . Izan ere, hartzen duen ar e n t z a t honek ez bailuke esker bera mereziko, eta zuk ere ez zenuke aukera bera edukiko best e e n ezkutua n ibili nahi izanez gero. Inongo kalterik ez du sortu behar hortik, biontzako onura baizik. Beraz, nik nahikoa esan dudala iruditzen zait. Baina, zerbaiten falta sentitzen baduz u, alde batera utzi delako ustea n , galde ezazu».

– Zer deritzozu, Sokrate s , hitzaldiari? Ez al dago zoragarri esan d a , batez ere hitzeta n?

– Jainkozkoa, adiskide, ni txunditut a uzterainoko a. Eta zurega t ik jasan dut hori, Fedro, zuri begira, irakurket a r e n erdian pozez gainezka zeund ela baitzirudien hitzaldiaren eraginez . Eta zuk horrelako auziez nik baino gehiago zenekiela pents a t uz jarraitzen nizun, eta jarraitzea n , zurekin bater a , jainkozko burua, Bakoren eldarnioa n erori naiz.

– Hara, ondo al deritzozu horrela txantx et a n aritzeari?

– Txantxet a n ari naizela iruditzen al zaizu, eta ez dudala serio hartu?

– Inola ere ez, Sokrat es . Baina, bene t a n , esaidaz u lagunta s u n a r e n zaindari den Zeuse n izene a n : uste al duzu grekoe t ako best e inork horiek baino best e arrazoi handiago eta ugariago ak esan litzake el a gai berari buruz?

– Eta zer? Modu honet a n goret si behar al dugu zuk eta biok hitzaldia, egileak beharrezko ak esan dituelako, eta ez best e hartan bakarrik, baizik eta hitzet ako bakoitza garbi, biribil eta zehatz bihurtu dituelako tornua n? Honela egin behar bada, zuri mes e d e egite a g a t ik amore ema n go dut, nire gauza ez a g a t ik ez baitut igarri. Bere alde erretorikoari bakarrik errep ar a t u diot, eta hori ez dut uste Lisiasek berak ere nahikotza t joko lukeenik. Eta niri bene t a n , Fedro, zuk best erik ezer esat e n ez baduz u behintza t , gauza berber ak bitan edo hirutan esan dituela iruditu zait, gai berari buruz esat eko gauza asko erraz bilatu ezingo balitu bezala, edo agian horrelakorik batere axola ez balitzaio bezala. Beraz, gazte a r e n harropuzkerian zebilela iruditu zait gauza berberak modu bate a n eta best e a n esan ez , bietan bikainen ak esa t eko gai zela erakutsi nahian.

– Ez diozu ezer, Sokrate s; izan ere, horixe bera dauka hitzaldiak eta maila goren e a n gainera . Gaiari dagozkion et a t ik esa t e a merezi duen ezer ez baitu alde batera utzi, eta inork ezingo lituzke inoiz berak esan d ako e z kanpo best e arrazoi ugariago eta baliotsu a go a k esan.

– Hori jada ezingo dizut sinetsi. Gai horiei buruz hitz egin eta idatzitako antzinako gizon eta emaku m e jakintsu ek ezezta tuko bainau t e , zuri atse gin emat e a g a t ik arrazoia emat e n badizut.

– Nortzuk dira horiek? Eta non entzun dituzu zuk horiek baino arrazoi hobe ak?– Orain horrela ezin dizut esan. Baina garbi dago norbaiti entzun dizkiodala, Safo ederrari

beharb a d a , edo Anakreont e jakintsua ri edo prosa gile batzuei agian. Hori nondik ondoriozta tu t a diodan? Arima nolab ai t bete t a dauka d al a , ene gizon jainkozko hori, horietaz gain okerrago ak izango ez lirateke e n best e batzuk esan nitzake el a atzem a t e n dut. Baina ondotxo dakit horietako bat bera ere ez zaidala neuri burura tu , neure ezjakint asu n a r e n jakitun bainaiz. Nire ustez, gelditzen den aukera bakarra da pentsa tz e a nonb ai t best e iturrieta t ik entzun ez bete naizela, ontzi baten antzer a. Baina motelta s u n a r e n eraginez, horixe bera ere ahantzita dauka t , nola eta nortzuei entzun nizkien.

– Baina, gizon guztiz prestu a , oso ondo hitz egin duzu! Ez baitizut eskatz e n nortzuei eta nola entzun dizkiezun gogora tz e a niri esat eko , baizik eta diozun horixe bera egiteko. Liburukoak baino arrazoi hobe ak eta ez urriago ak esan go dituzula agindu duzu, berau ek erabili gabe; eta nik agintzen dizut, bedera tzi arkonte ek 15 bezala, tam ain a natural eko urrezko esta tu a bat sagar a t uko dudala Delfosen, ez nirea bakarrik, zurea ere bai.

– Zu bai zarela lagun apart a eta bene t a n urrezkoa, Fedro, uste baduz u sinet si t a nagoel a Lisiasek dene a n huts egin duela eta arrazoi horiez guztiez gain best e batzuk ere esan daitezke el a.

Hori ez litzaioke ezta idazle eskas e n a ri ere burura tuko, nire ustez. Hitzaldiaren gaia adibidez , nork uste duzu, ez maite mind u a ri , maite mind u gabe ari baizik atsegin ema n behar zaiola esan ondore n , eta batare n zentzut a s u n a gorest e a eta best e a r e n zentzug a b e k eri a gaitzes t e a –nahitaezko a dena , best ald e–, alde batera utzita, gero best el ako ak esan ahal izango dituela? Baina horrelakoak hizlariari utzi eta barkatu behar zaizkio. Eta ez da haue n asm ak e t a laudatu behar, kokap e n a baizik; baina nahita ezko ak ez direne n eta asm atz eko zailak direnen kokape n a z gain, asm ak e t a ere laudatu behar da.

– Onartzen dut diozuna; neurriz hitz egin duzula iruditzen baitzait. Beraz, nik ere horrela egingo dut. Maitemindu a maite mind u gabe a baino gaixoago dagoela supos a tz e a ontzat ema n go dizut. Baina, gainer ako e t a n Lisiasen arrazoi horiek baino best e ugariago eta baliotsua go batzuk esat e n badituzu, mailuz landut ako zure esta tu a Olinpian zutik egon dadila Kipseliden 16

eskaintzare n ondoa n! – Serio hartu al duzu, Fedro, zure mutil maite ari eraso diodalako zurekin brom et a n nenbilela?

Eta ni benet a n saiatuko naizela uste al duzu, daukan jakinduria edukita, best e zerbait nabarra go a esat e n?

– Horret an , lagun a, giltza 17 berber e t a n erori zara. Ezer baino lehen, ahal duzun modu a n hitz egin behar duzu, eta kontuz ibil zaitez elkarri eran tzun e z komediagile e n lan baldarra egitera behar tu t a egon ez gaitez en , eta ez nazazu behartu harako hura esat er a : «Nik, Sokrat es ek , Sokrat es ezagutz e n ez badut, neure buruaz ere ahantzi naiz jada,» eta «esa t eko irrikitan zegoe n, baina esan nahi ez balu bezalako itxurak egiten zituen». Pentsa ezazu, beraz, zuk ariman zeneuzkala esa t e n zenue n horiek esan arte ez dugula hem e n dik alde egingo. Bakarrik baikaud e toki bakartian, eta ni indartsu a g o a eta gazte a go a naiz. Beraz, hauet a t ik guztiet a t ik «uler ezazu diotsud a n a » 18 , eta ez ezazu inola ere nahiago izan gogo onez ez baino gogoz kontra hitz egin.

– Baina, zorioneko Fedro, barregarri geratuko naiz egile on baten aldean, profesionala izan gabe, gai berberei buruz inprobisatu behar badut.

– Ba al dakizu arazoa nola dagoe n? Utz iezaiozu itxurak egiteari, ia prest baitauka t zer esan behar duda n zu hitz egitera behar tz eko.

– Ez esan inola ere orduan.– Baietz bada, eta oraintx e esango dut gainer a, eta nire esan a zina izango da. Zin dagizut,

bada –noren izenea n ordea , zein jainkoren izenea n? Edo honako platano honen izenea n zin egite a nahi al duzu?–, benet a n , zuhaitz honex e n aurre a n ez badidazu hitzaldia esa t e n , ez dizudala inoiz best e inoren hitzaldirik ez erakutsiko ezta konta tuko ere.

– Ai, gaiztoa! Zein ongi aurkitu duzun hitzaldien maitale den gizon hau aginduko diozuna egitera behar tuko duen a .

– Zer erabiliko duzu, bada, ihes egiteko?– Ezer ez jada, zuk horiek zin egin eta gero. Nola utzi ahal izango nuke, bada, horrelako

goza m e n a ? – Esan, bada .– Ba al dakizu nola egingo dudan?– Zeri buruz?– Burua estalita hitz egingo dut, hitzaldia ahalik eta azkarren pasa dakidan, eta zuri begira

lotsaz, zalantza t a n , ibil ez nadin.

– Zuk hitz egin bakarrik, eta gainerako ak nahi duzun bezala egin itzazu.

– Ea bada, Musa melodia t su a k, goitizen hori zuen kantu ar e n eiteag a t ik, edo liguriarren leinu musikariag a t ik jaso duzue nok, «hel iezaiozue » nirekin batera gizon bikain honex ek esa t e r a behar tz e n naue n ipuinari, lehen ere jakintsu iruditzen zitzaion adiskidea orain are gehiago irudi dakion.

< <Baz e n behin mutiko bat, mutil koskorra gehiago, oso ederra, eta bera t az maite mind u a k asko ziren. Hauet ako bat amarru t su a zen, eta best e edozeinek baino gutxiago maite ez bazue n

ere, mutila konben tzitut a zeukan berak ez zuela maite . Eta behin, maitasu n eske ari zitzaiola, horrex e t az konbe n tzitzen saiatu zen, maite mind u a ri baino lehen maite mind u gabe a ri ema n behar zaiola atsegin, eta horrela zioen:

«Edozeri buruz, mutiko, ederki erabaki behar duten e n tz a t hast eko modu bat bakarra dago: erabaki behar den arazoa ezagut u behar da, edo best el a nahitaez huts egingo dugu. Gehien ak ez dira kontura tz e n ez dutela gauz a bakoitzaren izaera ezagutz e n . Beraz, ezagu tz e n dutela pents a t uz , ez dira ados jartzen azterket ar e n hasiera n , eta aurrera tu orduko zigor logikoa jasotzen dute: ez baitaud e ados ez beren buruarekin ezta elkarrekin ere. Ez dakigula gerta , beraz, zuri eta bioi best e e n g a n gaitzes t e n dugun a, baizik eta zuri eta bioi maite mind u a r e n edo maite mind u gabe ar e n adiskide egin behar den auzia plante a t u zaigunez , definizio bat ezar dezagu n lehen a go adost as u n e z maitasu n a ri buruz, nolakoa den eta zein indar daukan. Gero, horri begira eta berat az hitz eginez, azter dezagu n onura edo kaltea zer dakarren . Maitasun a desio bat dela nabar m e n a da edoz ein e n tz a t ; baina maite mind u gabe ek ere ederrak direnak desira tz e n dituztela badakigu. Zertan bereiztuko ditugu ordua n maite mind u a eta maite mind u gabe a? Konturatu behar dugu, best e aldetik, gure t ako bakoitzea n bi izaera daud el a , agint aria eta gidaria, eta eram a t e n gaituzte n tokira jarraitzen diegula. Bata atse gin e n berezko desioa da, eta best e a geureg a n a t u a dugun pents a m e n d u bat, onen a bilatzen duen a. Eta bi horiek batzue t a n ados egote n dira gure baitan; baina best e e t a n , berriz, lehian; eta batzue t a n bata nagusitz en da, eta best e e t a n best e a . Arrazoiket ar e n bidez onenar a n tz eram a t e n gaitue n pentsa m e n d u a nagusi tzen bada , nagusi tze horrek zentzut a s u n a du izena; baina, arrazoiket a gabe atsegin e t a r a bultzatze n gaituen desioak agintzen badu guga n, aginte horrek gehiegikeria jaso du izentza t . Baina gehiegikeriak izen asko ditu –atal eta mota askotako a baita– eta mota horien artea n ausaz nabar m e n tz e n denak bere izena emat e n dio daukan a ri , eta ez da izen polita ezta edukitzeko duina ere. Horrela, arrazoiket a onen ari eta gainerako desioei nagusitz en zaien janariare n inguruko desioa sabelkeria da, eta daukan a ri izen horixe bera emat e n dio. Mozkorren inguruko desioak menp er a t z e n baditu, dauka n a hortik eram a n e z , argi dago zer izen hartuko duen. Eta argi dago nola komeni den deitzea horien pareko gainerako izenak, eta pareko desioen ak ere bai, kasu bakoitze a n nagusi den desioare n araber a . Baina zein desioren g a t ik esan diren aurreko guztiak, nahikoa argi dago jada; halere, esan d a esan gabe baino argiago egongo da edonola ere: zuzent a s u n e r a bultzatze n duen pents a m e n d u a arrazoiket arik gabe menp er a t u ondore n , edert as u n a r e n atsegine r a bidera tu t a dagoe n desioak, eta, bere ahaide diren desioek botere t s u indartu t a , gorputz e n edert a s u n e r a bidera tu eta honet a n gailendu denak, maitasu n a (eros) izena jaso du, indar (rome) beretik izena hartuz.»> > 19

– Baina, Fedro maitea , ez al zaizu iruditzen zuri, neuri bezala, jainkozko egoer a bat gerta tu zaidala?

– Erabat bai, Sokrat e s; ohikoare n aurka, hitz jario batek harrap a t u zaitu.

– Entzun iezadaz u, bada , isilik. Tokiak benet a n jainkozkoa baitirudi, eta, hitzaldia aurrera joan ahala, sarri ninfek harrap a t u t a geratz e n baldin banaiz, ez zaitez harritu; oraintx e bertan ez bainabil jada ditiranbo t a n abes t e t ik oso urruti.

– Egia osoa diozu.

– Zu zara horren eragilea, ordea. Baina entzun itzazu gainerako ak; agian datorkigun a aldend u genez ak e eta. Baina horret az jainkoa ardura tuko da; guk mutikoar e n g a n a bidera tu behar dugu berriro hitzaldia.

– «Ea bada , gizon bikaina. Zertaz eztab aid a t u behar dugun esand a eta muga tu t a dago. Orduan, berari begira esan dezagu n gainer ako a : zein onura edo kalte aterako duen maite mind u a r e n g a n dik eta maite mind u gabe ar e n g a n d ik atse gin ema n go dienak egiantz eko ar e n araber a . Desioare n agintep e a n eta atsegin ar e n esklabotz a n dago e n a k derrigor atonduko du nonbai t maite a ahalik eta atsegin gehien ema n diezaion. Gaixoare n tz a t aurka egiten ez dion guztia atse gina baita; indar gehiago edo berdineko a dena, ordea, gorrot ag a rria . Maitemind u a k

bene t a n ez du gogo onez bera baino indar gehiagoko edo berdineko maitea jasan go, baizik eta bera baino gutxiago eta ahulago bihurtzen du beti. Jakintsua baino gutxiago baita ezjakina, ausar t a baino gutxiago koldarra, erretorikoa baino gutxiago hitz egiten ezgaia, bizkorra baino gutxiago motela. Maiteari adime n e a n hainbe s t e gaitz eta oraindik gehiago sortut a , eta izaeraz bere barne a n egond a , nahita ezko a da maitalea azken hauet az poztea eta best e batzuk sortaraz t e a , mem e n t oko atsegin a ez galtzeko. Beraz, nahita ez jeloskor izan behar du, eta maite a askoz gizona go bihurtuko luketen best e harre m a n askota tik apart a t uz , kalte handiare n errudun a izango da, handien ar e n a , gizonik zentzudu n e n a bihurtuko lukeen aukera tik apart a tz e a n . Eta hori da, bada , filosofia jainkotiarra; maitale ak nahita ez hem e n dik urrun apart a t uko du maitea , erdeinat u a izango ote den beldur. Eta gainer a, moldatuko da nolabait gauz a guztiet a n ezjakina izan dadin, eta guztiet an maitale ari begira egon dadin. Eta horrelakoa izanda, maitale ar e n tz a t oso atsegin izango litzateke; bere buruar e n t z a t ordea, oso kaltegarri. Adimen ar e n ingurukoe t a n , beraz, gizon maite mind u a ez da inola ere tutore eta adiskide komenigarria .

Eta honen ondore n , ikusi behar da ongia baino lehen a go atse gin a bilatzera derrigortu t a dagoe n a r e n agint ep e a n gerta tu denak gorputz are n egoera eta zainket a nola zainduko dituen. Gainera , gazte sendo baten atzetik ez baino bigun e n baten atzetik ikusiko da, ez eguzki garbian hazitako ar e n atzetik, itzal naha si an baizik, gizonar e n neke eta izerdi lehorre t a n ezjakina, bizimodu leun eta belaxkan eskar m e n t u d u n a , beree n gabezian best e e n kolore eta apaindur ez apaintze n dena , eta hauekin bater a datoze n best e guztiet an ere jardut e n duen ar e n atzetik. Guztiak nabar m e n a k direnak, eta ez du merezi aurrera go jarraitze a , baizik eta puntu nagusi bat definituta , best e zerbaitera pasa tz e a . Izan ere, horrelako gorputz ak, bai gerran eta baita gainer ako eginbe h a r handie t a n ere, etsaiak adore tu egiten ditu, eta lagun ak eta maitale ak, berriz, izutu.

Hori, beraz, nabar m e n a denez , utzi egin behar da, eta hurren go a esan: zer onura edo zer kalte ekarriko digun maite mind u ar e n konpainiak eta tutoretz ak ondasu n e n ingurua n . Hau edoz ein e n tz a t argi baitago , eta batez ere maitale ar e n tz a t , alegia maite a bere ondas u nik maite e n , kutun e n eta jainkotiarren ez umez ur tz geratz e a eskatuko lukeela edozer baino lehen. Nahiago bailuke hark aita eta ama, senide ak eta lagun ak galtzea , harekiko harre m a n guztiz atse gina r e n oztopa tz aile eta gaitzesle tz a t jotzen ditu eta. Gainera, urreare n edo best e jabetz ar e n baten ondas u n a baldin bada uk a , ez du harrap a tz eko edo, behin harrap a t u t a , maneia tz eko horren erraztz a t joko. Hortik dator guztiz beharrezkoa izatea maitale ak ondasu n a k dauzkat e n maiteak gaizki ikustea , eta, galduz gero, ordea, pozte a . Are gehiago, maite a ezkonga b e a , umeg a b e a eta etxeg a b e a izatea , eta hau zenbat eta denbora luzeago a n hobeto, eskatuko luke maitaleak, eta haren gozam e n a ahalik eta gehien jasotze a desiratuko luke.

Beste gaitz batzuk ere badira, noski; baina jainkotasu n e n batek me m e n t oko atsegina naha si zien gehien ei , adibidez lausen g a ri ari, animalia izugarri eta biziki kaltegarriari; naturak, halere, xarm a apur bat duen nolabait eko atse gin a nahasi zion. Norbaitek prostitut a bat ere kaltegarri tza t jo lezake, eta antzeko best e izaki eta jardun asko ere bai, egun bater ako behintz a t oso atse ginak diren best e asko. Baina maite ar e n tz a t maitale a , kaltegarria izateaz gain, guztiet a n desa t s e gin e n a ere bada egun a elkarrekin pasa tz eko. Esaera zaharrak dioen modu a n: «Norberak bere adinekoekin gozatze n du». Nire ustez, adinare n berdinta s u n a k atsegin berdinet a r a eram a t e n du, eta antzekota s u n a g a t ik lagunta s u n a sortaraz t e n du. Baina horien konpainiak ere beteka d a sortzen du. Behartu a dena , azken e a n , benet a n astun a egiten omen zaio edozeini eta edoz er t a n . Eta hori dauka, hain zuzen ere, maitale ak, maitea r ekiko adin desberdin t a s u n a z gain. Gaztea go batekin harre m a n e t a n egond a, zaharrago ak ez baitu bakarrik geratu nahi izaten ez egun ez ez gauez , baizik eta aldi oro atse gin ak eman e z gidatz en duten beharrak eta ezten ak bultzatz en dute, maitatu a ikusiz, entzun ez , ukituz eta era guztiet a n sentituz; horrega tik, atse ginez zerbitza tz e n du tinko. Baina maita tu a ri zer aringarri edo zer atsegin ema n ez lortuko du, hainbe s t e denbora berarekin egond a, nahiga b e a r e n muturrera ez heltzea? Itxura zaharra eta sasoi gabe a ikusiz? Eta horrekin bater a datoze n best e ak ere bai, hitzez ere entzut eko atseginak ez direnak, eta are

gutxiago man eia tz eko beharra eten g a b e baldin bada go? Arrazoi gabeko susmo ak eta zaintzak jasan ez aldi oro eta dene n aurrea n? Desorduko laudorio eta gehiegizkoak entzun ez? Eta, era berea n , gaitzesp e n a k ere bai, mozkortu gabe ar e n ahota n jasan ezinak direnak, eta mozkortu ar e n e a n , berriz, jasan ezin ak izateaz gain lotsagarriak ere bai, irekitasun gogaikarri eta ausar t a erabiltzea n?

Eta maiteminduta dagoen bitartean kaltegarri eta desatsegina bada, maitasuna uzten duenean fidaezina bihurtzen da gerorako, nahiz eta zin eta eskari askorekin batera gauza asko agindu zituen gerorako. Ordurako jasateko nekagarria zen harreman ari nekez eusten zion, ontasunen itxaropenaz. Orain, bada, ordaindu behar duenean, beste agintari eta buruzagi bat ezarri ditu bere barnean, adimena eta zentzutasun a maitasunaren eta eromenaren ordez, eta beste norbait bihurtu da maitea konturatu gabe. Eta honek ordukoen eskerrak erreklamatzen dizkio, eginak eta esanak gogoratuz, gizon berarekin hitz egingo balu bezala. Hura, ordea, lotsaz, ez da ausartzen beste bat bihurtu dela esatera, eta ez daki nola eutsi aurreko aginte burugabe ar en zin eta promesei, jada zentzutasuna berreskuratu eta zuhur bihurtu denean. Lehenagoko gauza berberak eginez ere, haren antzekoa eta berbera atzera bihurtu gabe. Promesa horietatik iheslari bihurtzen da lehenagoko maitalea, eta behin maskorra beste aldera erorita 20 , beharraren eraginez huts eginda, aldatuta, korrika doa ihesi. Eta bestea, haserre, eta jainkoak lekukotzat hartuz, jarraitzera behartuta dago, hasieratik ez duelako batere jakin ez ziola inoiz maitemindu bati eta, beharraren eraginez, zentzugabe bati atsegin eman behar, baizik eta askoz lehenago maitemindu gabe eta zentzudun bati. Bestela, bere burua gizon desleial, sumindu, jeloskor, desatsegin bati emango lioke derrigor, bere ondasunarentzat kaltegarria, eta kaltegarria gorputzaren egoerarentzat ere bai; baina batez ere kaltegarrien arimaren heziketarentzat , hau baino baliotsuagorik benetan ez baitago, ezta inoiz egongo ere, ez gizakientzat ez jainkoentzat. Hauetaz egin behar da, bada, gogoeta, mutiko, eta jakin maitalearen laguntasuna ez dela onberatasun arekin batera sortzen, gosearen moduan baizik, asetzeko irrikatik; otsoek arkumeak maitatzen dituzten moduan, halaxe maitatzen dituzte maitaleek ere mutilak.» 21

Hau da guztia, Fedro. Ez didazu gehiago hizketa n entzungo; aitzitik, buka bedi jada hitzaldia.

– Baina erdipare a n zegoela uste nuen nik, eta maite mind u t a ez dagoe n a ri buruz gauz a berber ak esan go zenituela, alegia, hari ema n behar zaiola atse gin lehen a go , honek dauzkan alde on guztiak berriz esan ez . Orduan, orain, Sokrat es , zergatik gelditzen zara?

– Ez al zara kontura tu , zorioneko hori, dagoe n e ko bertso epikoak kanta tz e n ari naizela eta ez ditiranbo ak, eta hori, hain zuzen ere, bata gaitzes t e a n? Beste a gorest e n hast e n baldin banaiz, zer uste duzu egingo dudala? Kontura tz e n al zara aurretik, berariaz, ninfen menp er a bota nauzula eta haue n eraginez estasi an eroriko naizela? Beraz, hitz batez diot bati kritikatu dizkiogun guztiak, horiexen kontrako ongiak dauzkala best e ak. Zertarako behar da best e hitzaldi luzerik? Biei buruz nahikoa hitz egin da. Eta horrela, gerta tu behar zaion horixe gerta tuko zaio nire istorioari. Eta ni, berriz, ibai hau zeharka tu eta banoa zuk zerbait handiago batera behar tu baino lehen.

– Oraindik ez, Sokrat es , sargoria pasa baino lehen. Ez al duzu ikusten ia eguerdi a dela jada, eguerdi bete a esa t e n zaiona? Itxaron dezagu n baina, eta esand ak o e n ingurua n hitz egin dezagu n , eta freskatu bezain laster joango gara.

– Jainkozkoa zara hitzaldiet a n , Fedro, eta harrigarria, best erik gabe. Izan ere, nire ustez, zure bizitzan zehar sortu diren hitzaldiet a t ik, ez ditu inork zuk baino gehiago sortarazi, bai zeuk esan d ako ak, bai best e ek , baina nolabait zuk behar tu t a –Simmias tebas t a r ra 22 salbues t e n dut; best e ak , ordea, erab a t gainditzen dituzu–. Eta orain ere nik best e hitzaldiren bat esan behar izatear e n eragile bihurtu zarela dirudi.

– Ez zara gerra iragartz e n ari behintz a t 23 . Baina, esaidaz u: nola eta zer hitzaldi? – Ibaia zeharkatz e r a nindoa n e a n , on hori, gerta tu ohi zaidan jainkozko seinale a gerta tu zait –

egitera noan a egitetik libratzen nau– eta berta tik ahots bat entzun dudala iruditu zait, araztu baino lehen alde egitea eragoz t e n zidana; jainkotas u n a r e n aurka benet a n hutse gi t er e n bat egin banu bezala. Igarlea, naiz beraz; ez oso bizkorra ordea , letret a n eskas ak direnak bezalakoa, baina

neure tz a t bakarrik nahikoa; horrega t ik, argi ulertzen dut jada nire hutsegi t e a . Arima ere, adiskide, zerbait igarlea baita benet a n . Ni zerbait ek aztoratu bainau lehen hitzaldia esan bitart e a n , eta larritu egin naiz nolabai t , Ibikok dioen modu a n , «jainkoen aurre a n zerbait e t a n hutse gi t e a r e n truke jasoko ote dudan ohore a gizakieng a n dik». 24 Baina orain kontura tu naiz nire hutse gi t e az .

– Zein diozu bada?– Izugarria, Fedro, hitzaldi izugarria ekarri duzu eta esa t er a behar tu nauzu.– Nola bada?– Inozoa eta neurri bate a n erlijioaren aurkakoa. Zer izango litzateke hori baino izugarriago a?– Ezer ez, zuk egia badiozu behintz a t .– Zer bada? Maitasun a ez al duzu Afroditare n sem e eta jainkotza t jotzen?– Hala omen da behintza t .– Lisiasek ez ordea , ezta zure hitzaldiak ere, zuk sorgindut ako nire ahoar e n bidez esan

duzun ak. Maitasun a jainko bat edo jainkozko zerbait baldin bada, den bezala, noski, ez litzateke ezer txarrik izango. Eta arestiko bi hitzaldiek horrelakoa izango balitz bezala hitz egiten zuten berari buruz. Honela huts egin dute, beraz, Maitasun ar e n aurka, eta beren inozokeria guztiz fina izan da: ezer arrazoizkorik eta egiazkorik esan gabe, hala balira bezala harrotze a , batez ere zenbait gizontxo engain a t u t a ea berau e n artea n izen ona edukiko ote duten . Nik beraz, lagun, araz tu beharra dauka t . Mitologiaren aurka huts egiten duten e n tz a t antzinako arazket a erritu bat bada , Homerok atze m a n ez zuena, baina Estesikorok bai. Izan ere, Helena iraintzea g a t ik begiak galduta , artista zenez zergatia ezagut u zuen, Homerok ez bezala, eta segituan konpos a t u zuen:

Ez da egiazkoa kontu hori;ez zara ondo estaliriko itsason tziet ar a igo,ezta Troiako gotorlekura heldu ere.

eta Palinodia 25 deiturikoa osorik konpos a t u orduko, ikusm e n a berreskura t u zuen. Ni, beraz, haiek baino jakintsu a go a izango naiz, horrex en berare n ingurua n behintza t : Maitasun a iraintzea g a t ik ezer jasan baino lehen, berari palinodia bat eskaintze n saiatuko bainaiz, burua estali gabe, eta ez orduan bezala lotsaga tik estalita.

– Ezingo zenidake , Sokrat es , hitz horiexek baino atsegin a g orik esan .

– Kontura tz en zara, ezta, Fedro on hori, zein lotsaga b e esan diren bi hitzaldiok, nire hori eta zuk idazkitik irakurri duzuna! Prestua eta izaeraz lasaia den norbaitek ausaz entzun go baligu, edo horrelako best e norbait maita tz e n duen ak, edo lehen a go noizbait maita tu duen ak, esan dugun e a n maitaleek auzi txikienga t ik etsait a su n handiak sortzen dituztela, eta jeloskorrak eta kaltegarriak direla beren maite e n t z a t , nola ez duzu bada pentsa t uko nolabai t marinelen artea n hazitako ei eta inoiz maitas u n librerik ikusi gabeko ei entzut e n ari dela pentsa t uko duela? Eta Maitasun ari kritikatzen dizkiogun gauz et a n ez dela ados egongo, ezta hurrik eman ere?

– Beharb a d a bai, Sokrat es , ala Zeus!

– Beraz, gizon horren aurre a n ni neu lotsatu t a , eta Maitasun ar e n berare n beldurrez, hitzaldi edang a rri batez entzund ako gazi antzeko hori garbitu nahi dut. Eta Lisiasi ere, maite mind u gabe ari ez baino maitalea ri eman behar zaiola atsegin truke baliokidea n lehenb aileh e n idazteko aholkatz e n diot.

– Ondo jakin ezazu, bada, hori horrela izango dela. Izan ere, zuk maitale ar e n goresp e n a idatzi ondoren , nahitaez nik Lisias bere aldetik gai berari buruz hitzaldi bat idaztera behartuko dut.

– Horret az ziur nago, zaren bezalakoa zaren bitarte a n .

– Hitz egin ezazu, bada, konfiantza osoz.

– Non sartu zait nirekin hizket an ari zen mutikoa? Hau ere entzun dezala, eta ez entzut e a g a t ik ez dadila aurrera t u maite mind u gabe a ri atsegin emat e r a .

– Hori zure ondoan dago beti, oso hurbil, zuk nahi duzun guztian.

– Horrela bada, mutiko eder hori, gogoa n izan ezazu aurreko a Pitoklesen sem e Fedroren , Mirrinunteko gizonar e n , hitzaldia zela; orain esat er a noan a, ordea, Eufemor e n sem e Estesikoro Himerakoar e n a . Eta horrela esan behar da: «Ez da egiazkoa hitzaldia, norbait ek esat e n baldin badu, maitalea aurre a n dago el a , maite mind u gabe ari lehen a go ema n behar zaiola atse gin, bata erotut a dago el ako eta best e a zentzuzkoa delako. Eromen a best erik gabe txarra balitz, ederki esan a egongo litzateke hori. Orain, ordea , ongirik handien ak erom e n honen bidez, hori bai, jainkoek eman d a ko opari bat, gerta tz e n zaizkigu. Bai Delfosko profet ak eta baita Dodonako sazerdotisek ere erom e n bete a n egond a egin baitituzt e gauza asko eta ederrak Greziaren tz a t , pribatu ak eta publikoak; zentzu a n egond a, ordea, gutxi edo bat ere ez. Eta jada Sibila aipatz e n badugu eta jainkoak inspiratu t ako igarkuntz a erabiliz, askori gauza asko etorkizuner ako zuzen iragarri zizkiena, luzatu egingo ginat ek e edozein e n tz a t nabar m e n direnak esan ez . Honako hau merezi du benet a n lekukotza t hartze a , antzina izenak ezarri zituzten ek ere ez zutela erom e n a (mania ) ez lotsagarri tza t ez iraintza t jo; ez bailioket e best el a etorkizuna bere bidez atze m a t e n den arte guztiz eder horri «erom e n e z ko a » (manike ) deituko, izen horrekin lotuz. Ederra zelakoa n, jainkozko dohaine n bidez gerta tz e n denet a n bezala, horrela ezarri zioten izen hori. Baina gaur egun eko ek, ederrare n ezjakint asu n e a n , tau letra sartuz, igarkuntz a deitu zioten ( mantike ). Zentzudu n e k egiten duten igarkuntz ari, txorien eta gainer ako seinalee n bidez etorkizun ar e n ikerket a egiten duten e n a ri , ere ema n zioten izena. Gogoet a r e n bidez gizakien pents a m e n d u a adimen eta informazioz hornitzen zuenez , « oionoistike » 26 deitu zioten. Orain o luzeaz dotore tuz , gazte ek « oionistike » deitzen dioten a . Bada, igarkuntz a, bai izenea n eta baita eginkizun e a n ere, oionistika baino perfektu a go a eta ohoret su a g o a den neurri berea n , jainkoare n g a n dik datorren erom e n a ere ederra go a da, antzinako e n lekukotas u n a r e n araber a , gizakienga n dik datorren zentzut as u n a baino. Baina zenbait familietan nonbait antzinako erresu min e t a t ik zetozen gaixotasu n eta sufrimen d u oso handien tz a t erom e n a k, sortuz eta iragarriz, beharre a n zeude n ei irteera aurkitzen zien, jainkoen eskari eta gurtzen babes e r a ihes eginez. Eta handik, arazket ak eta misterioak iritsi ziren, eta gaitze tik libre bihurtu zuen bera zeukan a , orain eta etorkizun er ako, eta eraba t erotut a eta menp er a t u t a zegoen a r e n t z a t zeuzkan gaitzen askap e n a aurkitu zen. Eta Museng a n dik datorren hirugarre n menp er ak e t a eta erom e n a bada , arima bigun eta ukigab e a hartu, iratzarri, eta kantu ez eta gainerako poesiez estasi bakikoan ezarriz, ondoren go ak hezten dituen a antzinakoe n milaka ekintza goret siz. Musen erom e n a gabe poesiare n atee t a r a heltzen dena , beraz, teknikaren bidez poet a trebe a izango dela sinet si t a , eskas a izango da, eta haren poesia, zentzudu n baten a , erotut ako e n poesiak desa g e r t a r a ziko du.

Jainkoen g a n dik datorren erom e n a r e n hainbes t e eragin eder eta oraindik gehiago esan diezazkizuket . Horrega tik, ez gaitez e n horrex e n berare n beldurrez egon, eta ez gaitzala hitzaldi batek artega t u , laguntz a t aztoratu a baino lehen zentzud u n a nahiago izan behar dela esan ez izutzen gaituen e a n . Baina eram a n dezala irabazlear e n saria, horret az gain, honako hau ere frogatz en badu: jainkoek ez dietela maite mind u ari eta maita tu a ri maitasu n a onurar ako bidaltzen. Guk, berriz, kontrako a frogatu behar dugu, zorion handien er ako emat e n dutela jainkoek horrelako erom e n a . Frogake t a hau ez da konbe ntzigarria izango gizon trebe e n tz a t ; jakintsue n tz a t bai, ordea. Beraz, lehenik, arimare n izaera jainkotiar eta gizatiarrare n ingurua n egoer ak eta egintzak ikusiz, egia ezagut u behar da. Eta honako hau da frogake t a r e n hasiera .

Arima oro hilezkorra da. Beti mugitzen dena hilezkorra baita. Baina best e a mugitzen duen ak, edo best e batek mugitzen duen ak, mugim e n d u a r e n bukaer a edukitzea n , biziaren bukaer a dauka. Benet a n bere burua mugitzen duen ak bakarrik, bere burua ezin duen ez utzi, ez dio inoiz mugitze a ri uzten, baizik eta gainera , mugitzen diren best e gauz a guztientz a t mugim e n d u a r e n iturri eta hasiera da. Baina hasiera sortu gabe a da, sortzen den oro hasiera tik sortzen baita nahitaez ; hasiera bera, ordea, ezerta tik ez. Hasiera zerbait e t a t ik sortuko balitz, jada ez litzateke hasiera izango. Sortu gabe a denez, gainera , nahitaezko a da endeka e zin a izatea ere. Izan ere, hasiera hilez gero, ez bailitzat ek e bera ere ezert a t ik inoiz sortuko, ezta best e ezer berega n dik

sortuko ere, gauza guztiek hasiera tik sortu behar badute . Horrela, bada , mugim e n d u a r e n hasiera da bere burua mugitzen duen a. Eta ezinezkoa da hori hiltzea eta sortze a ere; best el a , zeru osoa eta lur osoa eraitsit a geldituko lirateke eta ez lukete inoiz edukiko berriro nondik sortu, mugim e n d u a jasota. Beraz, bere burua mugitzen duen a behin hilezkor agertu t a , ez da lotsatu behar arimare n muina eta kontzeptu a horixe dela esat e a n . Mugitzea kanpotik datorkion gorputz oro arima gabe a baita; barne tik, bere burutik, datorkiona, berriz, arimad u n a , arimare n izaera hori delako. Eta hori horrela baldin bada , alegia bere burua mugitzen duen a arima best erik ez dela, nahitaez sortu gabe a eta hilezkorra izango litzateke arima.

Haren hilezkortas u n a ri buruz nahikoa da, beraz. Haren izaerari buruz, berriz, hurren go a esan behar da: arima nolakoa den osorik eta zeharo esat e ak azalpen jainkotiar eta luzea beharko luke; zeren antza dauka n esat e ak , aldiz, azalpe n gizatiar eta laburrago a behar du. Esan dezagu n horrela, bada. Hegodun zaldi pare ar e n eta aurigar e n indar batuar ekin aldera dezagu n. Bada, jainkoen zaldi eta auriga guztiak onak dira, eta onet a tik datoz; best e e n a k , berriz, nahasiak dira. Gure aurigak, berriz, hast eko, zaldi pare bat gidatz en du; zaldietako bat eder eta ona da eta horrelakoe t a t ik dator; best e a , ordea, kontrakoe t a t ik dator eta kontrakoa da. Horrela, nahita ez gogorra eta zaila da gure gidaritza. Orain, beraz, izaki bati zergatik deitu zitzaion hilkor eta hilezkor esa t e n saiatu behar dugu, bada . Arima oro ardura tz e n da arima gabeko bakoitzaz, eta zeru osoari emat e n dio bira, aldi oro itxura desb er din a hartut a. Perfektua eta hegodu n a den bitart e a n , goian ibiltzen da eta unibert so osoa gobern a t z e n du. Hegoak galdut ako a , ordea , noraez e a n ibiltzen da zerbait sendo ari heltzen dion arte, eta bertan hartzen du bizitokia, lurreko gorputz bat hartut a, eta haren indarrari esker, bere burua mugitzen duela dirudi. Eta arima eta gorputz a elkarri lotutako osotasu n horri izaki bizidun a deitu zitzaion, eta hilkor izena jaso zuen; hilezkorra, berriz, ezin da inongo arrazoiket a tik arrazoitu. Halere, ikusi eta nahikoa ulertu gabe ere, jainkoa irudikatze n dugu bizidun hilezkor bat bezala, arima dauka n a , gorputz a ere bada uk a n a , betikotasu n guztian bi horiek jaiotzaz elkarri lotuta. Baina hori guztia jainkoare n gustura izan dadila eta halaxe esan dadila. Orain, hegoe n galerar e n zergatiari hel diezaiogun, zergatik erortzen diren arimatik. Honako hau bezalakox e a da.

Hegoaren indarra berez astuna dena gora eramate a da, jainkoen leinua bizi den tokira igoaraziz. Eta nolabait, gorputzaren inguruko guztietatik jainkozkoan parte gehien hartu duena da. Eta jainkozkoa ederra, jakintsua, ona eta horren antzeko guztia da. Honekin, bada, elikatu eta hazten dira gehien arimaren hegoak; lotsagarri, txar eta kontrakoarekin, berriz, murriztu eta suntsitu egiten da. Zeus, zeruko gidari handia, hegodun gurdia eraman ez, lehenengo doa, dena antolatuz eta denaz arduratuz. Jainko eta jeinuen armadak jarraitzen dio, hamaika ataletan antolatuta. Jainkoetatik Hestia bakarrik gelditzen baita etxean; eta hamabitan sailkatuta dauden gainerako jainko guztiek esleitu zaien batailoia gidatzen dute agintari gisa. Beraz, ikuskizun asko eta zorionekoak dauzka zeru barruko orbitak, eta jainko zorintsuen leinua horren biran ibiltzen da bakoitza berean jardunez, eta aldi oro nahi eta ahal duenak jarraitzen dio. Koru jainkotiarretik kanpo baitago inbidia. Baina beren oturuntza eta banketee t ara doazenea n, zeru azpiko gangaren gorenera joaten dira aldapan gora; jainkoen ibilgailuak, beren orekagatik gidatzeko errazak direnak, bertatik aise ibiltzen dira; besteak, ordea, nekez. Gaiztakerian parte duen zaldia astuna baita, eta lurrerantz makurtzen da, ondo hezita ez dagoen gidariari oztopoak jarriz. Han aurkezten zaizkio benetan arimari bere neke eta borroka gogorrenak. Hilezkor deitzen direnak, gailurrera heltzen direnean, kanpora irtenda, zeruaren bizkarrean jartzen dira zutik, eta zutik daudela, mugimendu biribilak biran eramaten ditu, eta zerutik kanpo daudenei so egoten dira.

Zeru gaineko tokia ez du merezi bezala hem e n go inongo poet ak oraindik kanta tu , ezta inoiz kanta tuko ere. Baina, egia esat er a ausartu behar denez, eta batez ere egiari buruz hizket an ari dene a n , horrelakoa da: toki hori kolore eta forma gabeko errealita t e ukiezinak okupatz e n du, bene t a n denak; arimar e n gidari den adime n ar e n t z a t bakarrik ikusgarria dena, eta bene t ako ezagu tz a horren ingurua n sortzen da. Eta jainkoare n pentsa m e n d u a arrazoiaz eta nahasi gabeko

ezagu tz az elikatzen denez, eta komeni zaiona jasotze az ardura tz e n den arima ororen pents a m e n d u a ere bai, denbor a baten ondore n Izakia ikustea n atsegin hartzen du, eta egiazko gauz ei so eginez , elikatu eta gustura egote n da, mugim e n d u biribilak biran berriro toki berera eram a t e n duen arte. Eta bira honet a n justizia bera ikusten du, zentzut a s u n a bera ikusten du, ezagu tz a ikusten du, eta ez sorrera dauka n a , edo kasu bakoitzea n desb er din a dena –guk orain izakiak deitzen diegun horiei buruz dena–, baizik eta bene t a n den Izakiari buruzko ezagutz a dena . Eta benet a n diren gainerako ak ere horrela ikusi eta gozatu ondoren , zeru barrura murgiltzen da atzera , eta etxera joaten da. Eta heldu eta gero, aurigak zaldiak askan jarri eta anbrosia botatz en die, eta gero nektarra edan ar az t e n .

Eta hori da jainkoen bizimodu a. Gainerako arimak, ordea, jainkoari ongien jarraitu eta gehien berdindu zaionak, aurigar e n burua kanpoko aldera altxatze n du, eta mugim e n d u biribilak best e ekin bater a eram a t e n du, baina zaldiek aztoratu t a , errealit at e ak nekez ikusten ditu. Beste batek batzue t a n altxatu egiten du burua, eta best e e t a n murgildu egiten da, eta zaldiek egiten dioten indarra g a t ik batzuk ikusten ditu, eta best e batzuk ez. Eta gora igotzeko irrikitan daud e n best e guztiek jarraitu egiten diote, baina ezin duten ez , murgildut a , mugim e n d u biribilak eram a t e n ditu, elkar zapalduz eta oldartuz, bata best e a r e n aurrea n jartzen saiatze a n . Horrela iskanbila sortzen da, eta borroka eta izerdi handien ak , eta bertan , aurigen trakes t a s u n a g a t ik, asko herren geratz e n dira, askori lumak haus t e n zaizkie, eta, azken bate a n , denak, neke handia eduki ondore n , Izakia ikuste a lortu gabe joaten dira; eta joan ondoren , iritziaz bakarrik baliatzen dira elikatzeko. Horrega tik sortzen da Egiaren Lautad a non dagoe n ikusteko irrika handia, arimare n alderik onen ari komeni zaion bazka hango belaz eko a delako, eta arima arintzen duen hegoar e n izaera horret az elikatzen delako. Eta honako hau da, bada, Adrast e a r e n 27 lege a: jainkoare n bidaide bihurtut a, Egiazkoet ako bat ikusi duen edozein arima, hurrengo bira arte kalte gabe egongo da, eta hori beti egin badez ak e , beti egongo da kalte gabe. Baina jarraitu ezin izan diolako ikusi ez duen e a n , eta zoritxarren bat jasand a ahanz tur a eta gaiztakeriaz bete t a astuntz e n dene a n , eta astund u t a , lumak galdu eta lurrera erortzen dene a n , orduan legea da arima hori lehen e n g o sorrera n inongo animalia izaera t a n ez landatz e a , baizik eta gehien ikusi duen a landatz e a jakinduria edo edert as u n a maite izango duen, edo artista edo maitasu nz al e a izango den gizon baten hazian; bigarren a legeari obeditzen dion edo gerraz ale eta agintari ona den errege baten hazian; eta hirugarre n a politikari, ondas u n kude a tz aile edo negozio gizon baten hazian; laugarre n a neke fisikoen edo gimnasia zale izango den, edo gorputz ar e n send ak e t az ardura tuko den baten hazian; bosgarr e n a k igarkuntz a edo iniziazioko bizimodu a izango du; seigarre n ar e n t z a t bizimodu poetikoa edo imitazioare n inguruko best er e n bat izango da egokia; zazpigarren a r e n t z a t , artisau edo nekaz ari baten a ; zortzigarre n ar e n t z a t , sofista edo herri manipula tz aile baten a , eta beder a tzigarre n ar e n t z a t , tirano baten a . Horietan guztiet an justiziaz bizi izan denak patu hobe a jasotzen du; injustiziaz bizi izan denak, ordea , okerrago a . Izan ere, bakoitza datorren toki berera ez baita inongo arimarik itzultzen ham ar mila urte pasa arte –horrenb e s t e denbor a baino lehen ez baitu hegorik jasotzen–, jakintza engainurik gabe maitatu duen a edo mutikoak filosofiaz maita tu dituen a izan ezik. Hauek mila urteko hirugarre n biran, hiru aldiz jarraian bizimodu bera aukera tu badut e , horrela hego ak berreskur a t u eta hirumilagarr e n urtea n joaten dira. Gainerako ek, ordea, lehen e n g o bizitza bukatu duten e a n , epaiket a izaten dute, eta, behin epaitut a, batzuek lur azpiko kartzele t a r a heldu eta zigorra bete tz e n dute; eta best e batzuek, berriz, Justiziak arindu ondore n, zeruko tokiren batera igota, itxura gizatiarre a n bizi izan zuten bizitzak merezitako modu a n bizi dira. Eta milagarre n urtean , bai batzuk eta bai best e ak bigarren bizitzaren zozket a eta aukerak e t a r a heldut a , bakoitzak nahi duen a aukera tz e n du. Orduan heltzen da bai arima gizatiarra animali bizitzara, eta baita lehen gizakia zena ere animaliatik atzera gizakira. Egia inoiz ikusi ez duen a ez baita forma honet a r a helduko. Izan ere, gizaki batek Ideia deritzan ar e n bidez ulertu behar du, haut e m a t e askota tik arrazoiket ak batera t u t ako ideia batera joanez . Behin, jainkoarekin bater a zihoan e a n , orain badirela esat e n ditugun ak goitik ikusi eta benet a n denera burua altxatu t a gure arimak ikusi zituen haien gogora p e n a da hori. Horrega tik, bada, filosofoare n adime n ak

bakarrik jasotzen ditu hegoak justiziaz; ahal duen neurrian oroimen a r e n bidez beti haiet an jardute n baitu, jainkoa ere, beraie t a n jardute a g a t ik, jainkozko egiten duten horieta n. Beraz, horrelako oroitzap e n a k zuzen erabiltzen dituen gizona, misterio perfektue t a n eten g a b e iniziatua dena , hori bakarrik bihurtzen da perfektu a . Ardura gizatiarre t a t ik aldend u t a eta jainkozkoare n alboan dagoe n e z , gehien go a k gaitzet si egiten du naha si t a dagoel ako a n , baina jende a ez da kontura tz e n jainkoare n eraginp e a n dagoel a.

Bada, behin honaino helduta, laugarren eromenari buruz izango da hitzaldi osoa –norbaitek hemengo edertasun a ikusitakoan, eta benetakoa gogoratuz, hegoak jasotzen dituenean, eta berriro hegoak hartuta, gora egan egin nahi izaten duenean, eta ezinean, txoria bezala gora begiratzen du, behekoez axolagabe, eta horrela, erotzat hartzeko zergatia ematen du–. Beraz, jainkozko estasi guztietatik, hori da onena eta oneneta tik sortua, bai daukanarentzat baita parte hartzen duenarentzat ere; eta eromen honen parte izateagatik deitzen zaio maitalea ederrak maitatzen dituenari. Beraz, esana dagoen bezala, giza arima orok, izaeraz, benetan direnak ikusiak dauzka, bestela ez bailitzateke den bizidun honetara etorriko. Baina hemengoet a tik haietaz gogoratzea ez da erraza edozein arimarentzat, ez orduan hangoak labur ikusi zituztenentzat, ezta, hona erori ondoren, zenbait konpainiak bidegabekeriara desbideratzeko zoritxarra egokitu zitzaienentzat ere, orduan ikusitako gauza sakratuak ahanzteraino. Horrela, gutxi gelditzen dira nahikoa oroimen ahalmenarekin, baina horiek, hango gauzen antzeko zerbait ikusten dutenean, aztoratu egiten dira eta jada ez dira beren buruaren jabe; eta ez dute jakiten zer jasaten ari diren, nahikoa garbi ez hautemate a g a tik. Justizia, neurritasuna eta arimentzat baliotsuak diren beste guztien hemengo antzeko imitazioetan ez dago benetan inolako argitasunik, baizik eta organo ilunen bidez irudietara joanez, nekez, haietako gutxi batzuek ikusten dute irudikatuaren izaera mota. Orduan ikus zitekeen edertasun distiratsua, guk Zeusen segizioan, eta besteek jainkoetako beste batenea n, koru zorintsu batekin batera ikuspen eta espektakulu zorionekoa ikusten genuene a n, zorionekoenak deitzea zilegi den misterioetan iniziatuak bezala, gu geu sasoirik onenean egonda eta geroko denborarako zai geneuzkan gaitzak jasan gabe, ospatzen genituenak. Ikuspen oso, bakun, mugiezin eta zoriontsuak ikusten genituen iniziazioaren buruan, distira aratzean, aratzak izanik gu geu ere, inguruan daramagun gorputza deituriko hilkutxa horren markarik gabe, ostra bezala kartzeleratuak.

Horiek izan daitezela, bada, nahikoa atsegin oroimenarentzat , beronek eragindako orduko gauzen nostalgiagatik hitz egin baita oraintxe luzeago. Edertasunari buruz, berriz, genioen bezala, haien artean benetan distira egiten zuen; eta guk, behin hona helduta, gure zentzumen et ako argienaz harrapatu dugu, guztiz argi distiratzen baitu. Izan ere, gorputzaren bidezko zentzumen et a tik ikusmena heltzen zaigu zorrotzen, bere bidez adimena ikusten ez bada ere –maitasun izugarriak emango bailizkiguke, ikusmenera heltzen den horrelako bere irudi argi bat emango balu–, eta gainerako gauza maitagarri guztiak berdin. Baina edertasunak bakarrik jaso zuen, bada, zorte hori, alegia agerikoena eta maitagarriena izatea. Baina, iniziatu berria ez dena edo galbideratuta dagoena ez da azkar hemendik hara, edertasunera bertara, eramaten, hemen izen hori daukanari so egoteagatik; eta horrela, ez du beneratzen begiratzen dionean, baizik eta atseginari emana, koadrupedo baten moduan saiatzen da estaltzen eta seme- alabak sortzen, eta gehiegikeriarekin ohituta, ez dauka ez beldurrik ez lotsarik naturaren aurkako atseginaren atzetik ibiltzeko. Iniziatu berriak, ordea, orduko gauza asko ikusitakoak, edertasun a ongi imitatzen duen jainko itxurako aurpegi bat edo horrelako gorputz itxuraren bat ikusten duenean, lehenengo dardar egiten du, eta lehengo izuetako batek harrapatzen du; gero, so egitean, jainko bat bezala beneratzen du, eta oso erotutakoaren famaren beldur izango ez balitz, jainko baten irudiari bezala egingo lizkioke eskaintzak maiteari. Izan ere, ikusi orduko, dardararen ondoko aldaketak harrapatzen du, eta izerdiak eta ezohiko beroak eragiten dizkio. izan ere, begien bidez edertasun aren isuri hau jasota, berotu egiten da, lumaren izaera bustitzen duen beroaz, hain zuzen ere, eta, behin berotuta, kimuen inguruko haziak urtu egiten dira, aspaldi gogortasunak itxita, ernetzea eragozten zietenak; eta elikagaia gainetik isurtzen bada, lumaren zurtoina hanpatu eta errotik hasten da hazten,

arimaren substantziaren beraren barrualdean; antzina osorik baitzen lumaduna. Horretan, beraz, osorik irakin eta ernetzen da, eta hortzak botatzen ari direnek sortzen ari diren hortzen inguruan jasaten duten horixe, hortzoinen inguruko azkure eta narritadura, horixe bera jasaten du lumak botatzen hasten denaren arimak. Irakin eta narritatu egiten da, eta kilimak edukitzen ditu lumak botatzean. Mutikoaren edertasunari begiratzen dionean, bada, harengandik zatiak etorri eta isurtzen bazaizkio –horregatik, hain zuzen, desio- isurketa deitzen direnak–, desioa jaso duenean, suspertu eta berotu egiten da, minaz arintzen da eta pozik egoten da. Baina bereizirik gertatzen denean eta ihartzen denean, lumak sortzen diren irteeren ahoek, aldi berean lehortuta eta itxita, irteera ixten diote lumaren kimuari, eta barruan desioarekin batera itxitako kimuak, taupada bortitzak bezala saltoka, bakoitzak bere irteera ziztatzen du, arima, bere inguru guztian ziztatuta, artegatu eta minez egoteraino. Baina ederraren oroitzapena daukanea n, berriz, pozik egoten da. Bi sentimendu hauen ondorioz, bere egoeraren bitxiagatik larritu egiten da eta irtenbide ezagatik amorratu egiten da, eta erabat haserre, ezin du ez gauez lorik egin ezta egunez dagoen tokian gelditu ere. Eta irrikak eraginda, edertasuna daukana ikusiko duela uste duen tokira joaten da korrika. Baina ikusi eta desioa beregan a bideratu orduko, lehen itxita zeudenak askatzen ditu, eta arnasa hartuta, eztenak eta minak uzten ditu, eta mementoan atsegin gozoen hori biltzen du. Bertatik ez da benetan gogo onez aldentzen, eta ez du beste inor mutil ederra baino gehiago aintzat hartzen; aitzitik, ama, senide eta adiskide guztiez ahazten da, eta ondasunak arduragab ekeriagatik galtzea ere ez zaio batere axola, eta, lehen beraietaz harro zegoen ohitura eta portaera on guztiak arbuiatuz, prest dago esklabo izateko eta bere desiratuarenga ndik uzten zaion hurbilen etzateko. Izan ere, edertasuna daukana beneratzeaz gain, bere sufrimendu handientzat sendagile bakarra aurkitu baitu. Eta egoera honi, nire hitzaldia zuretzat duzun mutil polit hori, gizakiek maitasuna deitzen diote; jainkoek deitzen diotenak, ordea, segur aski barrea eragingo dizu gaztea zarenez. Homerotar batzuek, nire ustez, erreserbako bertsoeta tik bi esaten dituzte Maitasunari buruz, bigarrena erabat sutsua eta ez oso ondo neurtua. Horrela kantatzen dute:

Hilkorrek benet a n hegalaria deitzen diote Maitasun ari;

hilezkorrek ordea Hegodu n a , hego ak sortzera behar tz e n duelako.

Hau sinets daiteke edo ez, baina maite mind u ek jasat en duten a eta horren zergatia haux e da, hain zuzen.

Zeuse n bidaide e t a t ik harrap a t u a izan denak sendo a g o eram a n dezake lumeta tik izena hartu duen jainkoare n zama. Baina Aresen zerbitzariak, harekin bira egindako ak, Maitasun ak harrap a t z e n dituen e a n eta maite ak beraiekin zerbaite t a n bidega b e jokatu dutela pents a tz e n duten e a n , erailtzeko eta beren burua eta maitea sakrifikatzeko prest egoten dira. Eta horrela jainko bakoitzari buruz: bakoitza zein jainkoren korukoa den, hura ohoratz e n eta ahalik eta ongien imitatzen bizi da, honda tz e n ez den eta hem e n g o aurren eko sorrera n bizi den bitart e a n . Eta era horret ako ak izaten dira haren harre m a n a k eta portae r a maiteekiko eta gainer ako ekiko. Bakoitzak bere izaerar e n arab er a aukera tz e n du, beraz, mutiko ederren artea n bere Maitasun a, eta, hau berare n tz a t jainkoa bera izango balitz bezala, irudi antzeko bat egin eta apaintze n du, ohoratu eta misterioe t a n gurtzeko asmot a n . Zeuse n korukoek, beraz, beren maitea arimaz Zeuse n a izatea bilatzen dute. Horrela, izaeraz filosofo eta agintzeko gai den aztertz en dute, eta, aurkitu eta gero, maite mintz e n direne a n , edozer gauz a egiten dute horrelakoa izan dadin. Eta lehen a go ez badira jarduer a horret a n sartu ere, orain ekin eta gero, ahal duten tokitik ikasten dute, eta beraiek ere bila ibiltzen dira, eta arrasto a ri jarraituz, beraien baliabide ez beren jainkoare n izaera aurkitzea lortzen dute, jainkoari adi- adi begiratz er a behar tu t a egote a n . Eta oroitzap e n a z haren g a n a heltzen direne a n , jainkoare n eraginp e a n haren g a n dik hartzen dituzte ohiturak eta jarduer ak, gizakiak jainko bate a n parte har dezake e n heinea n . Gauza haue n guztien errua maitea ri egozte a n , oraindik gehiago maitatz e n dute, eta bakan t e e k Zeuse n g a n dik ura atera tz e n duten bezala, maita tu a r e n ariman isurtzen dute, eta beren jainkoare n ahalik eta antzeko e n bihurtzen dute. Heraren segizioan zihoaze n ek, berriz, errege izaerako bat bilatzen dute, eta, aurkitu ondore n , gauz a berber ak egiten dituzte harekin. Eta horrela Apoloren eta jainko bakoitzare n segiziokoek ere, jainko baten atzetik

joatea n , beren mutikoa ere izaeraz antzekoa izatea bilatzen baitute . Eta lortzen duten e a n , beraiek jainkoa imitatuz eta maitea aholkatuz eta zuzenduz, haren jarduera r a eta itxurara eram a t e n dute, bakoitzaren ahalm e n a r e n arab er a , maite ar ekiko inbidia edo gaizkinahi doilorrik senti tu gabe; aitzitik, beren buruare n eta ohora tz en duten jainkoare n erab a t eko antzekota s u n e r a , ahal duten ongien, eram a t e n saiatuz jokatzen dute horrela. Horrela, bene t a n maita tz en duten e n onginahia eta iniziazioa –irrikatzen duten a diodan modu a n lortzen badut e behintza t–, zein eder eta zorionekoak gerta tz e n diren Maitasun ar e n eraginez zoratu t ako lagun batek maite duen ar e n t z a t , batez ere konkistatz e n baldin badu! Eta konkista tz e n dena honako modu honet a n konkistatz e n da.

Kontakizun honen hasieran arima bakoitza hirutan zatitu dugun bezala, bi zaldi itxurakoak, eta hirugarrena, berriz, auriga itxurarekin, gorde dezagun konparazio hori oraindik ere. Zaldietako bat ona dela diogu, bestea, berriz, ez. Baina zein den onaren bertutea edo txarraren akatsa ez dugu esan. Orain esan behar da, beraz. Bada, biotatik jarrera ederragoan dagoena itxuraz tentea eta gorputz- adarretan proportzionatua da, lepo altua, mutur makurra, kolore txuria, begi beltzak, ohorearen maitalea baina neurritasun eta lotsarekin, egiazko iritziaren laguna, eta kolperik gabe agindu eta hitzarekin bakarrik gidatzen da. Bestea, ordea, okerra, handia, edonola eratua, lepo sendo eta motza, kopeta zapal eta motza, azal beltza, begi argiak, odolbizia, gehiegikeriaren eta harropuzkeriaren laguna, belarrietan iletsua, gorra, eztenak dituen zigorrari nekez obeditzen diona. Ondorioz, aurigak maitasun ikuspena ikusten duenean, hautemate az arima osoa berotzen zaio, eta nostalgiaren kilimek eta eztenek erabat beteta, zaldietatik aurigari obeditzen dionak, beti bezala orduan ere lotsak menperatut a, bere buruari eusten dio maitatuaren gainera salto ez egiteko. Bestea, ostera, jada aurigaren eztenen eta zigorraren axolarik gabe, indarrez jauzi eginda oldartzen da, eta uztarkideari eta aurigari mila arazo eragin eta gero, maitearenga n a joan eta maitasunezko atseginen gozoaren aipu egitera behartzen ditu. Hasieran aurka egiten diote biek haserre, zerbait ikaragarria eta legez kontrakoa egitera behartuak izango balira bezala. Baina, azkenean, okerrak jada mugarik ez daukane an, eramaten dituzten lekura joaten dira, amore emanda eta agindutakoa egiteko ados. Horrela, haren aurrera heldu eta maitearen ikuspen distiratsua ikusten dute. Eta ikusitakoan, aurigaren oroitzapena edertasun aren izaerara joaten da, eta berriro ikusten du hura, idulki santu baten gainean neurritasunarekin batera. Eta ikustean, beldurtu eta jaurespenez beteta ahoz gora erortzen da. Aldi berean, aho- uhalak atzeraka tiratzera behartuta dago, horren indartsu, ezen bi zaldiak zerretan eserarazten dituen, bata gogo onez aurka egin ez duelako, mutiria, berriz, oso gogoz kontra. Behin biak urrutiago aldenduta, batak, lotsa eta izuaren eraginez, izerdiz bustitzen du arima osoa; baina besteak, behin aho- burdinak eta erorketak eragindako mina pasata eta arnasa berreskuratu orduko, amorruz iraintzen ditu auriga eta uztarkidea, koldarkeria eta gizontasun ezagatik borrokarako postua eta ituna aldera batera utzi izana gogor aurpegiratuz hauei. Eta berriro harengan a gogoz kontra joatera behartu nahi dituenez, nekez baina amore ematen die, beste baterako atzeratzea eskatzen diotenean. Baina ezarritako epea heldutakoan, ahantzi izanaren itxurak egiten badituzte, gogorarazi egiten die eta, irrintzika eta tiraka derrigortuz, maitearenga n a hurbiltzera behartzen ditu berriro hitz berberak esateko. Eta hurbil daudene a n, burua makur eta buztana luzatuta, aho- burdinari kosk eginda, lotsarik gabe tiratzen du. Baina auriga, lehengo sentimendu bera oraindik gehiago jasaten duela, irteera barreraren aurrean egongo balitz bezala atzera erortzen da, oraindik indar gehiagorekin aho- burdina zaldi mutiriaren hortzetatik atzera tiratuz. Mingain gaiztoa eta barailak odoleztatzen zaizkio, eta hankak eta zerra lurrean jarrarazita « minetara ematen ditu.» 28 Baina gaiztoak, gauza bera askotan jasan ondoren, gehiegikeria uzten duenean, makurrarazita, jada aurigaren zuhurtziari jarraitzen dio, eta maite ederra ikusten duenean, beldurrak akabatzen sentitzen da. Horrela gertatzen da orduan maitalearen arimak maiteari jada lotsaz eta beldurrez jarraitzen diola. Beraz, itxuratan ibili gabe, benetan sentitzen duen maiteminduak, jainkoen antzeko bati bezala, zerbitzu guztiak emanda, eta bera ere izaeraz zerbitzariarentzat laguna izanda –aurretik ikaskideek edo beste batzuek gaitzetsi badute ere, maiteminduarenga n a hurbiltzea lotsagarria dela esanez, eta horregatik maitemindua errefusatu badu ere–, denbora aurrera joan ahala, berriro, adinak eta gauzen izan beharrak eramaten dute hura harreman e t an onartzera. Izan ere, ez baitago

inoiz patuak ezarrita gaiztoa gaiztoaren laguna izatea, ezta ona onaren laguna ez izatea ere. Eta behin onartuta, eta harekin solasean eta harreman e t an ibiltzea onetsita, maiteminduaren onginahiak, hurbiletik ikusita, txunditu egiten du maitatua, konturatzerakoan jainkoaren eraginpeko lagunaren aldean gainerako lagun eta senide guztiek batera ere ez diotela harena bezalako laguntasun zatirik ematen konturatzen baita. Eta horretan denbora emanda, eta gimnasio eta gainerako elkargune et an elkar ukitzen direnean, harengan a hurbilduta, orduan jada iturri hartako isuria, Zeusek Ganimedes ez maiteminduta zegoene an desio (isuri)a deitu ziona, maitalearengan a ugari oldartuz, zati bat haren barruan murgiltzen da, eta bestea, hura erabat bete ondoren, kanpora isurtzen da. Eta haizea edo soinu bat, gauza lau eta gogorretan salto eginda, atzera irten ziren tokira oldartzen diren bezala, edertasun aren isuriak ere horrela joaten dira atzera mutil ederrarengan a, begien bidez, berez arimarengan a joateko duen bidetik, eta heldutakoan, lumak kitzikatuta, lumen irteerak ureztatzen ditu eta hegoak botatzera bultzatzen du, eta maitatuaren arima bere aldetik maitasunez betetzen du. Maiteminduta dago, beraz, baina ez daki zertaz. Ez daki zer gertatu zaion eta ezin du azaldu ere egin. Aitzitik, beste batengandik oftalmia harrapatu balu bezala, ezin du zergatia esan, eta ez da konturatzen bere burua ikusten ari dela maiteminduarenga n, ispiluan bezala. Eta hau bertan dagoene a n, honi bezala berari ere mina bukatzen zaio; baina ez dagoene a n, honek bere falta sentitzen duen bezala, berak ere honen falta sentitzen du, maitasunaren irudi bezala elkarrengan ako maitasuna edukiz. Baina ez dio maitasuna deitzen, laguntasun a baizik, eta hala dela uste du. Hark bezalatsu, baina ahulago, desiratzen du ikustea, ukitzea, maitatzea, musu ematea eta berarekin oheratzea. Eta, normala den bezala, horrek guztiak ondorengoa azkar gertatzea eragiten du. Elkarrekin oheratzean, maitalearen zaldi mutiriak badauka zer esan aurigari, sufrimendu askoren truke pixka bat gozatzea merezi duela uste du eta. Maitearenak, berriz, ez dauka zer esanik, baina desioz beteta eta zer egin jakin gabe, maitalea besarkatzen du eta musu ematen dio, berarentzat erabat onbera dena laztantzen duelakoan, eta elkarrekin oheratzen direnean, bere partetik maitaleari atsegin ematea ez ukatzeko moduan dago, honek emateko eskatuko balio behintzat. Uztarkideak, berriz, aurigarekin batera, horren guztiaren aurka egiten du lotsa eta arrazoiketarekin. Ondorioz, adimenaren alde onenek, bizimodu taxutura eta jakinduriaren maitasunera eramaten dutenek, irabazten badute, hemengo bizitza zoriontsu eta harmoniatsu pasako dute, beren buruaren jabe eta neurrikoak izanez, ariman gaiztakeria sortzen duena menpera tuz, eta bertutea sortzen zuena askatuz. Horrela, hil ondoren, hegodun eta arinak bihurtuta, hiru borroka benetan olinpikoetatik bat irabazia izango dute, eta hau baino ongi handiagorik ezin diote eman gizakiari ez giza zuhurtziak ezta eromen jainkotiarrak ere. Baina bizimodu baldarragoa eta, jakinduria maitatu gabe, ohore zalea baldin badarabilte, agian noizbait mozkorretan edo beste axolagabekeriaren batean, bien gurdi- abere mutiriek arimak zaintzarik gabe harrapatu eta, gauza bererako elkartuz, herri xehearentzako aukera zoriontsuena dena aukeratu eta burutzen dute. Eta behin burututa, aurrerantzean jada bera erabiltzen dute, baina bakanka, adimen osoari ondo iruditzen ez zaion zerbait egiten ari direnetan. Bi horiek, noski, elkarrekin ere lagunak bezala bizi dira, besteak baino gutxiago bada ere, maitasunak irauten duen bitartean eta hortik kanpo ere bai, elkarri leialtasun promesa handienak egin eta jaso dituztela uste baitute, hauek hautsita ez bailitzateke zilegi izango etsaitasunera pasatzea. Bizitzaren amaieran gorputzetik irteten dira, hegorik gabe, bai, baina lortzen saiatuta. Eta horrela, ez dute sari txikia eramaten maitasunezko eromenetik. Izan ere, legeak ez du esaten jada zeru azpiko bidaia hasi dutenek ilunpera eta lur azpiko bidaiara itzuli behar dutenik, baizik eta bizitza distiratsua bizi ondoren, elkarrekin bidea eginez zoriontsuak izan daitezela, eta, dagokienean, maitasunaga tik, hegoak berdin jaso ditzatela.

Hainbes t e opari, mutiko, eta hain jainkozkoak ema n go dizkizu maitalea r e n lagunta s u n a k! Maitemindu gabe ar ekiko adiskidan tz ak, ordea, zentzut a s u n hilkorrarekin naha si t a , modu hilkor eta ekono miz atz aileaz kudea tz e n duen ak, jendetz ak bertu t e bezala gorest e n duen askat as u nik gabeko arrunkeria arima maitea n sortuz, beder a tzi mila urtez lurraren ingurua n eta azpian adimenik gabe biraka ibilaraziko du berau.

Hau duzu, Maitasun maitea , irain- ordetz a t eskaini ahal izan dizugun palinodia ederren a eta onen a, best ela ere bai, baina batez ere Fedrok behartu t a zenbait hitz poetikoz esan a . Aurrekoei barka m e n a eman e z eta oraingo hauek gogo onez hartuz, onber a eta lagungarri zaren ez , ez iezadaz u kendu ema n didazun maitasu n artea haserre a g a t ik, ezta trakes tu ere, eta ema n iezadaz u ederren artea n orain baino askoz estimat u a g o a izatea. Eta lehen, Fedrok eta biok, hitzez zuretzako latza den zerbait esan baldin badugu, Lisiasi, hitzaldiaren aitari, bota errua, horrelako hitzaldiak utzaraz iezazkiozu, eta filosofiara itzularaz ezazu, bere anaia Polemarko itzuli den bezala, bere maitale hau jada zalantz a t a n ibil ez dadin, orain bezala. Besterik gabe Maitasun er ako bizi dadila hitzaldi filosofokoen bidez».

– Zurekin bater a otoitz eginez eskatz en dut, Sokrat e s , hori guztia guretz a t hobe a baldin bada , horixe gerta dadila. Zure hitzaldiari buruz, berriz, luze nago jada miretsi t a aurreko a baino zenba t ez ederra go burutu duzun. Eta beldur naiz Lisiasen a ez ote zaidan eskas a irudituko, horren aurkako best e bat aurkeztu nahiko balu behintza t . Izan ere, harrigarri hori, berriki politikari batek gaitze t siz horixe aurpe gira tu zion, eta gaitzesp e n osoan zehar «hitzaldi- idazlea » deitzen zion. Beraz, beharb a d a , bere ohore onaren izene a n , idazte ari utziko dio.

– Iritzi barreg arria zurea, mutila, eta oso oker zabiltza zure adiskide ari buruz, bera horren beldurtitza t jotzen baduzu. Eta agian gaitzes t e n zuen ak esan zizkionak serio esan zizkiola uste duzu zuk ere.

– Hala zirudien, bada , Sokrat es . Eta zuk zeuk ere badakizu hirietan botere gehien duten ak eta itzaltsu e n ak hitzaldiak idazteaz eta beren idazkiak uzteaz lotsatu egiten direla, etorkizuneko beren ospear e n beldurrez , ez diezaie t e n sofistak deitu.

– Ederra bihurgun e a 29 , Fedro. Ez zara kontura tu Niloko bihurgu n e handiag a t ik esa t e n dela hori. Eta bihurgun e handiaz gain, ez zara kontura tz e n politiko harroen ek maitatz e n dutela gehien hitzaldiak idaztea eta idazkiak uztea. Goresle ak hainbe s t e maitatz e n dituzte, ezen hitzaldi bat idazten duten bakoitzea n , behintz a t , pasart e bakoitzea n goret si dituzten e n izenak gehitzen dituzten .

– Nola diozu hori? Ez dut ulertzen eta.– Ez al dakizu gizon politiko baten idazkiaren hasiera n lehen e n g o goresle a egote n dela

idatzita?

– Nola?– «Kontseiluak» edo «herriak» edo biek «ondo deritzot e» esan ohi du nolabait , eta «urliak

esan du» –idazleak bere burua modu oso ohore t s u a n aipatuz eta goret siz–. Gero, honen ondore n esat e n jarraitzen du, goresle ei bere jakinduria erakutsiz, batzue t a n idazki eraba t luzea eginez. Edo zuri hitzaldi idatzia hau ez bezalako best e zerbait iruditzen al zaizu?

– Niri ez behintz a t . – Bada, hitzaldi hori mante n tz e n baldin bada , poet a pozik aldentz e n da teatrotik. Baina

ezaba tz e n bada, eta bera hitzaldiak idaztetik eta propos a m e n a k idazteko duin izatetik at gelditzen bada , atsek a b e t u egiten dira bera eta bere adiskide ak.

– Eta asko.– Garbi dago hori gerta tz e n dela ez jarduer a erdeina tz e n dutelako, mirest e n dutelako baizik.– Erabat , bai.– Eta zer? Hizlari edo errege bat, Likurgo, Solon edo Dario baten botere a lortuta, hiri bate a n

hitzaldi idazle hilezkor bihurtzeko gai dene a n , ez al du bere burua, oraindik bizi dela, jainkoen berdintza t jotzen, eta ondoren datoz en ek ez al dute gauz a berber a pents a t uko hartaz, haren idazkiak ikustea n?

– Bai, noski.– Zure ustez, beraz, haue t ako batek, edonor dela ere idazten duen a, eta Lisiasen etsai

edoz erga tik izanda ere, horixe bera gaitze t siko al lioke? – Ez segur aski, bada, zuk diozunar e n araber a ; bere nahia gaitzet siko bailuke, dirudien ez .– Orduan, hau edozeine n tz a t dago garbi, hitzaldiak idazte a berez ez dela lotsagarria .

– Nola, bada?– Baina honako hau jada lotsagarria dela uste dut, ondo ez hitz egitea eta idaztea , lotsagarri

eta gaizki baizik.– Garbi dago, bene t a n .– Zein da, bada , ondo idazteko edo ondo ez idazteko era? Lisiasi, edo inoiz zerbait idatzi edo

idatziko duen best e edozeini horret az galdetz eko beharrik ba al dauka gu, Fedro, nahiz idazki politiko edo pribatu a idatzi, nahiz neurriz, poet ak bezala, edo neurri gabe, ezjakinak bezala?

– Beharrik ba ote dauka gu n galdetz e n duzu? Zergatik biziko litzateke bat, bada , esat e bater ako, horrelako atse gine n g a t ik ez balitz? Ez, behintz a t , beraie t az gozatzeko aurretik atsek a b e t z e a beharrezko a den haienga t ik, gorputz ar e n inguruko ia plazer guztiak bezala. Horrega tik, arrazoiz deitzen zaie esklabogileak.

– Astia dugu, bada , dirudien ez . Eta gainera , aldi berea n iruditzen zait gure buruare n gaine a n abes t e n ari diren txitxarrak ere guri begira bezala ari direla, elkarrekin hizketa n ari diren bitarte a n , sargorian. Izan ere, gu biok ikusiko bagintuz t e , gehien ak bezala, eguerdi an solasaldian egon gabe, erdi lotan, eta beraien lilurape a n gure adimen a r e n alferkeriag a t ik, arrazoiz egingo liguket e barre, esklabo batzuk ostatura etorri zaizkiela pents a t uz , arkum e a k bezala, eguerdiko siest a iturriaren ingurua n egitera. Baina solasaldian eta Sirenen pare tik bezala beraien paretik, liluratu ezinik, itsasoz pasa tz e n ikusten bagaituz t e, agian atsegin ez ema n go liguket e gizakiei emat eko jainkoen g a n dik jaso duten dohain a.

– Eta zein da hori? Ez baitzait inoiz entzut e a egokitu, antza denez .– Ez da, bada, egokia Musen laguna den gizon bat horrelakoak entzun gabea izatea. Txitxarrak

garai batean Musak baino lehenagoko gizakiak omen ziren, baina behin Musak jaiota eta kantua agertuta, haietako batzuk abesten hasi ziren eta, atseginak txundituta, jaki eta edariez ahantzi ziren eta konturatu ere egin gabe hil egin ziren. Horietatik sortu zen horren ondoren txitxarren leinua, eta Musengandik dohain hau jaso zuten, behin jaiota inolako elikadurarik behar ez izatea, baizik eta jan eta edan gabe zuzenean abestea, hil arte, eta ondoren, Musengan a joanda, hemengo et ako nork haietako nor ohoratzen duen berri ematea. Horrela, Terpsikoreri koruetan bera ohoratu dutenen berri emanez, harentzat maiteagoak bihurtzen dituzte; eta Eratori maitasun kontuetan ohoratzen dutenen berri ematen diote, eta gainerakoei ere horrela, bakoitzaren ohore motaren arabera. Baina Kaliope zaharrenari, eta Urania bere hurrengoari ematen diete filosofian arituz bizi direnen eta haien musika ohoratzen dutenen berri. Hain zuzen ere Musetatik hauek, zeruaz eta hitzaldi jainkotiar eta gizatiarrez gehien arduratzen direnek, jaurtitzen baitute ahots ederrena. Beraz, arrazoi askorengatik hitz egin behar da eguerdian, eta ez lo egin.

– Hitz egin dezagu n, bada .– Hortaz, orain aztertz e a propos a t u dugun a aztertu behar da, hitzaldia nola dagoe n ongi

esan d a eta idatzita, eta nola ez.– Argi dago.– Orduan, hitzaldiak ondo eta ederki esan go badira, esan go duen ar e n adime n ak ez al du hitz

egingo duen gaiaren inguruko egia jakin behar?

– Bada, horri buruz honela entzun dut, Sokrat es maitea : hizlaria izango denak ez du ikasi behar benet a n bidezkoa dena , jendetz ari ondo iruditzen zaiona baizik, hauek erabakitz en baitut e azken e a n ; eta ezta benet a n ona edo ederra dena ere, hala ema n go duen a baizik. Horret a tik baitator konben tzitze a , eta ez egiatik.

– Jakintsuek dioten «hitza bene t a n ez da arbuia tu behar» 30 , Fedro, azter tu , baizik, zerbait ote dioten. Eta bereziki orain esan dena ez da alde batera utzi behar.

– Zuzen diozu.– Horrela azter dezagu n , bada .– Nola?

– Nik zu etsaiak borrokatz eko zaldia eros dezazun konben tzitzen saiatuko banintz, eta biok, ordea, zaldia zer den ez bage n e ki, baina nik hainbes t e jakingo banu zutaz, esa t e bater ako Fedrok uste duela zaldia dela etxeko animaliet a t ik belarri handien ak dauzkan a . . .

– Barregarria litzateke , Sokrat es .– Bada, oraindik ez; baina bai gogotik saiatze n naizen e a n konbe ntzitzen: astoari zaldia deituz

goresp e n hitzaldi bat konposa t uz , eta animalia hori eroste a balio handikoa dela esan ez , bai etxerako eta baita arma d ar a ko ere, gainetik borrokatz eko erabilgarria delako, ekipam e n d u a eram a t ek o gai, eta best e askotarako ere lagung arria delako.

– Orduan bai izango litzateke el a eraba t barreg arria .– Ez al da, bada , hobe barregarri eta lagunkoia, izugarri eta etsaia baino?– Hala dirudi.– Horrela bada, hizlari batek, ona eta txarra ezagu tu gabe, egoera bere a n dago e n hiri bat

hartut a, konben tzitzen saiatuko balitz, ez « asto baten itzalari buruz», zaldiaren a balitz bezala goresp e n a eginez, txarrari buruz baizik, ona balitz bezala, eta jendetz ar e n iritzietan eskarm e n t u a hartu ondoren , gauz a onen ordez txarrak egiteko konbe n tzituko balu, horren ondore n , zure ustez, zer nolako uzta bilduko luke erretorikak erein dituen e t a t ik?

– Ez oso komenigarria .– Ez ote dugu, bada , lagun, hitzaldien artea behar baino latzago gaitzet si? Berak, agian,

esan go luke: «Zer txorakeria ari zaret e esa t e n , harrigarri horiek? Nik ez dut, bada , egia ezagutz e n ez duen inor hitz egiten ikaster a behar tz e n , baizik eta, nire aholkuak zerbait balio badu, hura lortu eta gero nirekin konpontz er a . Esaera handi hauxe diot, bada , nik: ni gabe, benet a n direnak ezagu tz e n dituen ak ere ezingo du bater e artez konbe n tzitu».

– Eta ez al luke zuzen esan go hori esan go balu?– Baietz diot nik, laguntz er a datozkion hitzaldiek artea delako lekukotas u n a emat e n badut e

behintza t . Izan ere, zenbai t hitzaldi, aurka agertuz eta protes t ak a lekukotas u n a ema n ez entzut e n ari naizela iruditzen zait, gezurre t a n ari dela eta ez dela artea esan ez , arterik gabeko jardun a baizik: «Egiarekin kontakturik gabeko hitz egite ar e n benet ako arterik –dio Lakoniarrak– ez dago eta ez da inoiz sortuko ere».

– Argudio horiek beharrezko ak dira, Sokrate s . Baina hona ekarri eta azter ezazu zer eta nola dioten.

– Aurkez zaitezte bada, izaki prestu ak, eta sem e- alaba ederrak dituen Fedro konbe n tzi ezazue , nahikoa filosofatze n ez badu, inoiz ez dela ezertaz hitz egiteko gai izango ere. Erantzun dezala orain Fedrok.

– Galde ezazue .– Arte erretorikoa bere osotas u n e a n ez al da arimak hitzen bidez gidatzeko modu bat, ez

bakarrik epaitegie t a n eta gainerako bilera publikoet a n , pribatu e t a n ere bai, berdin izanda arazo txiki eta handiei buruz, eta, zuzen erabiliz gero, batere ez gutxiago arazo garran tzizkoak izan edo hutsal ak izan? Edo nola entzun dituzu zuk horiek?

– Zeusarr e n , inola ere ez horrela, ez. Batez ere epaiket e t a n esan eta idazten da artez, nolabait , eta baita herri aurreko hitzaldiet a n ere. Gehiagor ako denik ez dut entzun.

– Baina ordua n, hitzaldien inguruko Nestor eta Ulisese n arteak bakarrik entzun al dituzu, Troian astia zuten e a n idatzi zituzten ak? Eta Palam e d e s e n a k entzun gabe zaude?

– Ni bai, behintz a t , ala Zeus, eta baita Nestorren ak ere, ez baduzu Gorgias Nestor bat bezala atontz en behintz a t , edo Trasimako edo Teodoro Ulises bezala.

– Agian. Baina utz ditzagu n horiek. Esaidaz u zuk, epaitegie t a n zer egiten dute aurkariek? Ez al dute, bada , elkarrekin eztab aid a tz e n? Edo zer esango dugu?

– Horixe bera.– Bidezkoari eta bidega b e a ri buruz?– Bai.

– Orduan, hori artez egiten duen ak ez al du eragingo gauz a bera pertson a beraiei batzue t a n bidezkoa iruditzea , eta, nahi duen e a n , bidega b e a ?

– Zergatik ez, bada?– Eta herri aurreko hitzaldiet a n gauza berak hiriari batzue t a n onak, eta best e e t a n , berriz,

kontrakoak? – Horrela da.– Eta ez al dakigu, bada, Eleako Palam e d e s e k 31 artez hitz egiten zuela, entzut e n zuten ei

gauz a berak antzekoak eta ez antzeko ak, bat eta asko, geldiak eta mugikorrak iruditzeraino?– Erabat .– Orduan eztab aid ar e n artea ez da epaitegie n eta herri aurreko hitzaldien ingurua n bakarrik

sortzen, baizik eta, antza denez , esat e n diren guztien inguruko arte bat litzateke hori, horrelakorik baldin bada go behintz a t . Bere bidez bat edozer gauza edozere n antzeko a bilakatz eko gai izango litzateke , ahal den neurrian eta ahal diren guztien aurrea n , eta antzeko ak egin eta ezkuta tz e n dituen a argira ekartzeko ere bai.

– Nola diozu horrelakorik?– Argi agertuko zaigula uste dut, horrela aztertz en badugu: iruzurra oso desb er dinak diren

gauz et a n gutxi bereizten direne t a n baino gehiago gerta tz e n al da? – Gutxi bereizten direnet a n gehiago.– Noski, pixkan ak a ibiltzen bazara oharkab e a g o helduko zara aurkakora pauso luzeet a n

baino. – Nola ez, bada!– Orduan, best e norbaiti iruzur egin nahi dionak, eta berak iruzurrik jasan ez, diren gauze n

antzekota s u n a eta desberdint a s u n a zehatz haute m a n behar ditu.– Beharrezko a, bene t a n .– Eta gauz a bakoitzare n egia ezagu tu gabe, ezagutz e n ez duen ar e n antzekot a s u n a txikia edo

handia, best e gauze t a n haute m a t e k o gai izango al da?– Ezinezkoa da.– Ondorioz, argi dago gauz en aurkako iritziak dauzkat e n ei eta oker daud e n ei zenbai t

antzekota s u n e n bidez etorri zaiela egoer a hori. – Horrela gerta tz e n da, bai.– Orduan, pixkan ak a eram a n e z , aldi oro bene t a n denetik bere aurkakora antzekota s u n e n

bidez igarotzeko edo horixe bera saihes t eko teknika jakin al dezake gauza bakoitza benet a n dena ezagu tz er a heldu ez denak?

– Inoiz ez.

– Orduan, adiskide, egia ezagut u gabe iritzien ehizan aritu denak hitzaldien arte barreg arria eskainiko du, antza denez , eta teknikarik gabe a .

– Litekeen a da, bai.– Nahi al duzu, beraz, ekarri duzun Lisiasen hitzaldian eta guk esan ditugun e t a n , teknika

gabe ak eta teknika duten ak esa t e n genituen horiet ako zerbait ikusi?– Ezer baino lehen, orain, nolabait baliabiderik gabe ari baikara hitz egiten, nahikoa adibide

eduki gabe .– Benet a n zortea izan da, dirudien ez , bi hitzaldiok esat e a , egia dakien ak, hitzekin jolastuz,

entzuleak nola desbider a ditzake e n adibidetz a t dauzka gu n a k. Eta nik neuk, Fedro, tokiko jainkoei egozte n diet horren errua; agian Musen interpre t a ri hauek, gure buru gaineko abeslariek, putz egin digut e dohain hori gainer a. Nik ez baitauk a t hitz egiteko inongo artere n parterik.

– Izan bedi diozun bezala. Bakar- bakarrik, froga ezazu diozuna. – Ea bada, irakur iezadaz u Lisiasen hitzaldiare n hasiera .– «Ezagu tz e n duzu nire egoer a , eta hori gerta tz e a komeni zaigula uste dudala ere entzun

duzu. Baina ez zait ondo iruditzen horrega tik ez lortzea eskatz en dudan a , justu zutaz

maite mind u t a ez nago el ako, alegia. Haiek (maite mind u a k) egindako mese d e e z damu izaten baitira...»

– Geldi. Horrek zer akats egiten duen eta arte gabeko zer egiten duen esan behar da. Ez al da hala?

– Bai.– Ez al dago, bada , honako hau behintz a t edozeine n tz a t garbi, alegia horrelako izen

batzue t a n ados gaud el a, eta best e batzuet a n , ostera , elkarren aurka?– Diozuna ulertzen dudala uste dut; garbiago esan ezazu, halere.– Norbaitek burdinar e n edo zilarrare n izena dioen e a n , ez al dugu denok gauza bera

pents a tz e n? – Zeharo gainer a.– Eta zer bidezkoarena edo onarena dioenean? Ez al doa bakoitza toki batera, eta elkarrekin

eztabaidatzen dugu, eta baita geure buruarekin ere? – Erabat , bai.– Orduan, batzuet a n ados gaud e, eta best e e t a n ez, ordea.– Horrela da.– Beraz, biotako zein kasut a n gara engaina g a r ria go a k, eta zein gauz at a n dauka erretorikak

botere handiago a?– Alderrai gabiltzan gauz et a n , nabar m e n a denez.– Ondorioz, arte erretorikoar e n bila arituko denak, lehenik, gauz a horiek sistem a t ikoki bereizi

behar ditu, eta mota bakoitzare n ezaugarri bat haut e m a n behar du: zeinet a n dabilen jendetz a nahitaez alderrai, eta zeinet a n ez.

– Hori haut e m a n g o lukeen ak, Sokrat es , mota ederra ezagut uko luke, behintza t .– Gero, nire ustez, bakoitzare n aurre a n egote a n , ez zaio ezkuta tuko, baizik zorrotz

haute m a n g o du zein mota t ako a den berak esan behar duen gauz a. – Zergatik ez, bada?– Zer, bada? Maitasun a eztab aid a g a r ri e t ako a dela esan go dugu, ala eztab aid a e zin e t ako a?– Eztabaid a g a rri e t ako a, noski. Edo uste al duzu, best ela , oraintxe berari buruz esan

dituzun ak esa t eko aukera edukiko zenuela , alegia, kaltegarria dela maita tu a r e n t z a t eta maite mind u a r e n t z a t , eta, aldi bere a n , ongirik handien a dela?

– Oso ondo diozu. Baina esaidaz u honako hau ere –ni, bene t a n , ez bainaiz gogora tz e n , jainkoen eraginp e a n nengo e n eta– ea hitzaldia hast e a n maitasu n a definitu dudan.

– Bai, ala Zeus! Eta era ezin hobe a n gainera!– Ene! Zuk esan duzun bezala, zenba t ez trebe a go a k diren Akelooko eta Hermes e n sem e

Panen Musak, Kefaloren sem e Lisias baino! Edo best ela oker ari naiz, eta Lisiasek ere, maitas u n ez ko hitzaldia hast e a n , Maitasun a errealita t e t a t ik berak nahi zuen a dela pents a tz er a behar tu gaitu, eta guztia horren arab er a antola tu t a , ondoren go hitzaldia burutu du? Bere hasiera berriro irakurtze a nahi al duzu?

– Bai, hala iruditzen bazaizu. Baina, bila zabiltzan a ez dago hor. – Irakur ezazu, hari berari entzun diezaioda n .– «Ezagu tz e n duzu nire egoer a , eta hori gerta tz e a komeni zaigula uste dudala ere entzun

duzu. Baina ez zait ondo iruditzen horrega tik ez lortzea eskatz en dudan a , justu zutaz maite mind u t a ez nago el ako, alegia. Haiek (maite mind u a k) egindako mese d e e z damu izaten baitira desioa bukatz en zaiene a n . »

– Benaz, badirudi ez duela egiten gu bila gabiltzan a , ezta hurrik ema n ere, hasiera tik ez baino bukaer a tik abiatz en baita, eta ahoz gora eta atzeraka igerian saiatze n denak bezala zeharka tz e n du hitzaldia, eta hasi, berriz, bukatu eta gero maitale ak maitea ri esan go zizkionet a tik hast en da. Edo oker ari al naiz, lagun maite a?

– Hala da, bai, Sokrat es , bukaer a bati buruz egiten du hitzaldia.

– Eta gainerako ak zer? Ez al dirudi hitzaldiare n zatiak naha s- maha s bota t a daud el a? Edo esan d ako bigarren a arrazoiren baten g a t ik jarri behar dela nahitaez bigarren iruditzen al zaizu, eta ez esan direnet a t ik best e edozein? Niri iruditu zait, eta hori ezer ez dakidala, inolako doilorkeriarik gabe burura tz e n zitzaiona esan duela idazleak. Zuk, ordea, ezagutz e n al duzu behar logografikorik, hark horren araber a jartzeko horiek horrela, jarraian, elkarren ondoa n?

– Onbera zara, ni haren asmo ak horren zehatz haute m a t e k o gai naizela uste baduz u.– Baina hau behintz a t esan go duzula uste dut: hitzaldi orok izaki bizidun batek bezala egon

behar duela antolatu t a , bere gorputz ar ekin, buru eta hankarik gabe a izan ez dadin, baina erdikoak eta adarrak eduki ditzala, eta elkarrekiko eta osoarekiko egoki idatzita egon behar duela.

– Nola ez, bada?– Azter ezazu, bada, zure adiskidea r e n hitzaldia, ea horrela den ala best ela; eta, zenbai t en

araber a , Midas frigiarrari idatzi omen zitzaion inskripziotik ez dela ezerta n bereizten aurkituko duzu.

– Zein da hori eta zer gerta tz e n zaio?– Honako haux e da:

Brontzez ko dontz eila naiz, eta Midasen hilobiaren gainean natza.Ura ibili eta zuhaitz tantaiak kimatz e n diren bitartean,hem e n t x e bertan, hilobi hain deitoratuaren gainean,iragaten direnei aditzera eman g o diet Midas he m e n dagoelalurperatu ta.

Konturatz e n zara, nik uste, ez dagoel a alderik bere edozein zati lehen e n go edo azken a esan d a .

– Iseka egiten diozu gure hitzaldiari, Sokrat es .– Utz dezagu n hori, bada , atseka b e t u ez zaitezen –halere, nire ustez, adibide ugari dauzka;

batek beraiei begira probetx u a aterako luke, hori bai, imitatzen inola ere saiatz en ez bada–. Goazen , ordea, best e hitzaldiet ar a . Beraiet an , nik uste dudan ez , hitzaldien ingurua n aztertu nahi duten ei ikustea komeni zaien zerbait baitzego e n .

– Nolakoa diozu?– Aurkakoak ziren, nolabait . Batak maite mind u ari , best e ak, ostera, maite mind u gabe ari

ema n behar zaiola atse gin baitzioten . – Eta oso adore t su esan ere.

– Egia esan go zenuel a uste nuen, erom e n e a n , alegia. Berez, bila nenbilena horixe bera zen. Izan ere, maitas u n a erom e n a dela esan dugu. Ez al da hala?

– Bai.

– Baina bi eromen mota daude; bata, giza gaixotasunen eraginez sortzen dena, eta bestea, jainkoak usadioetan egiten duen aldaketaren eraginez.

– Bai, hala da.

– Eta jainkozkoan lau jainkori dagozkien lau atal bereizten ditugu, igarkuntz ar e n inspirazioa Apolori esleituz, Dionisori iniziazioet ako a, Musei, berriz, poetikoa, eta laugarre n a , maitasu n ez ko erom e n a , onen a dela esan dugun a, Afrodita eta Erosi. Eta ez dakit nola, maitas u n ez ko egoer a irudikatz e a n , agian egiazko zerbait atzem a t e n dugu, eta agian best e nonbait era desbider a tz e n gara. Zeharo konbe n tziezina ez den hitzaldi bat naha siz, himno mitiko batez , neurrian eta jauresp e n e a n , Maitasun a ospatu dugu, nire eta zure jauna, Fedro, mutiko ederren zaindaria.

– Eta entzut eko ez batere desa t s e gin a , niretza t behintza t .

– Haute m a n dezagu n , bada , haux e berta tik: nola igaro ahal izan duen gaitzes t e t ik gorest er a .

– Nola diozu hori, bada?

– Niretza t argi dago gainerako ak benet a n jolasea n esan direla. Baina, ausaz esand ak o horien artea n baziren bi prozedur a , norbait ek beren ahalm e n a artez atzem a n g o balu, mese d e g a r ri izango lirateke e n a k .

– Zein, bada?

– Bata, toki askotan sakab a n a t u a k daud e n a k bater a ikusiz, forma bakar batera eram a t e a izango litzateke, bakoitza definituz, argi uzteko kasu bakoitze a n zeri buruz irakatsi nahi den. Oraintxe Maitasun ari buruz hitz egin den bezala, ondo edo gaizki bada ere, zer den definitu ondore n . Horrega tik esan ahal izan zuen behintz a t hitzaldiak zerbait argia eta barneko kontra e s a nik gabe a .

– Eta best e a zein prozedur a diozu, Sokrate s?

– Alderantziz, mote t a n bereizte a berez dituzten atalen arab er a , eta zati bat ere ez haust e n saiatze a , harakin txarrare n modura , baizik eta ares tian bi hitzaldiek adime n ar e n zentzug a b e k e ri a mota komun bate a n hartu duten modu a n. Baina gorputz bate tik zati bikoitzak eta izen bereko ak daud e n bezala, ezkerrekoak eta eskuineko ak deituak, horrela, bi hitzaldiek ere erom e n a gugan jaiotzetik sortut ako mota bat dela pentsa t u dute. Batak, ezkerreko atala zatituz, ez dio behin eta berriro zatitzeari utzi, zati haue t a n ezkerrekoa izeneko maitasu n bat aurkitu eta, oso era bidezkoan, gaitzet si duen arte. Beste ak, berriz, gu erom e n a r e n eskuineko zatira eram a n d a , haren izen bereko maitasu n bat, baina jainkozkoa, aurkitu eta aurkeztu ondore n , gure ongi handien e n zergatia bezala goret si du.

– Egia osoa diozu.– Ni neu benaz zatiketa eta batze horien maitalea naiz, Fedro, hitz egiten eta pents a tz eko gai

egiten bainaut e . Eta best e norbait berez gauz ak batera eta modu askotara begira tz eko gaitzat jotzen badut , jarraitu egiten diot «arras to a r e n atzetik jainko bati bezala». Eta, hori egin dezaket e n e i –benet a n zuzen deitzen dieda n ala ez, jainkoak daki, baina–, orain arte dialektikoak deitu izan diet. Baina orain, zu eta Lisiasen g a n dik ikasi dugunoi, esan iezaiguzu zer deitu behar zaien. Edo hau al da hitzaldien artea , Trasimako eta best e jakintsu ak hitz egiten trebe bihurtu dituen a , eta errege ei bezala opariak egin nahi izan dizkieten best e batzuk ere jakintsu bihurtu dituen a?

– Errege mailako gizonak, bai; ez, ordea , galdetz e n dituzun gauze t a n jakitun. Baina prozedur a horri zuzen deitzen diozu, nire ustez behintz a t , dialektikoa deitzea n . Erretorikoak, ostera , oraindik ihes egiten digula deritzot.

– Nola diozu? Zerbait ederrik egon al daiteke , bada , nolabait , esan diren horiek gabe , halere, artez bereg a n a t u litekeen a ? Zuk eta nik ez dugu hori inola ere gutxietsi behar; aitzitik, bene t a n erretorikatik zer gelditzen den esan behar dugu.

– Gauza asko oraindik, Sokrat es , hitzaldien inguruko arteari buruzko liburuet a n dago e n hori guztia.

– Ederki gogora tu didazu. Lehenik, «sarrera » esan behar da hitzaldiare n hasiera n , nik uste. Gauza horiei esat e n al diezu –ez al da hala?– artear e n fintasun ak?

– Bai.– Bigarren , «azalpe n » bat; ondore n, «lekukotas u n a k »; hirugarre n «zantzu ak », eta laugarre n

«proba bilitat e ak ». «Egiazt ap e n a » eta «egiaz t a p e n gehigarria»er e esat e n ditu, uste dut, hitzaldien artisau trebe a den bizantziar gizon horrek.

– Teodoro bikaina al diozu?– Nola ez, bada? Eta «gezurt a p e n » eta «gezurt a p e n gehigarria» egin behar direla salaket a n

eta defents a n . Eta Parosko Ebeno bikaina ere ez al dugu tartera ekarriko, aurren eko a izan zena «zehar- aipa m e n a k » eta «zeh ar- goresp e n a k » aurkitzen –beste batzue n araber a , «zeh ar-gaitzesp e n a k » bertsot a n esan zituen oroimen ar e n alde–, gizon jakintsu a zenez? Eta, Tisias eta Gorgias lotan utziko al ditugu, egiazkoak baino gehiago egiantz eko ak balioet si behar direla ikusi zuten ak, eta hitzen indarraz gauz a txikiak handi eta handiak txiki agert ar az t e n dituzten ak, berriak modu zaharre a n eta aurkakoak modu berrian, eta edozeri buruz hitzaldi laburrak eta luzera muga g a b e a k asm at u zituzten ak? Behin, Prodiko halakoak nigandik entzut e a n barrez hasi zen, eta arteak behar dituen hitzaldiak berak bakarrik aurkitu zituela esan zuen: ez dutela ez luzeak ez laburrak izan behar, neurrikoak baizik.

– Hitz eraba t jakintsu ak Prodikoren ak.

– Eta Hipiasez ez al dugu hitz egingo? Elisko arrotzak ere haren aldeko botoa eman go lukeela uste baitut .

– Zergatik ez?

– Eta nola adieraziko ditugu, berriz, Poloren «Hitzaldien Musen tenpluak» –errepikap e n a eta, esae r a eta irudi bidezko adierazp e n a– eta Lizimniok elokuentzia lantzeko oparitu zizkion hitzak?

– Protagor as e k ere ez al zituen bene t a n horrelako batzuk, Sokrat e s?

– Bai, mutiko, «Hizkera zuzen a », eta best e gauz a eder asko. Baina Kaltzedoniako indartsu a iruditzen zait dela zahartz aro eta probeziari buruz herres t a tz e n diren hitzaldi hunkigarriak artez menp er a t u dituen a . Hau, best ald e , jende asko haserrar az t e n gizon trebe a bihurtu zen aldi bere a n , eta atzera haserre tu t ako ak sorginkeriazko kantuez liluratzen zituen, berak zioen bezala. Bai kalumnia tz eko eta baita kalumniak desegi t eko ere, edonon dik etorriak zirela ere, onen a zen. Hitzaldien bukaer ari dagokionez , ordea , bene t a n , badirudi denak iritzi bereko ak direla, batzuek laburbilket a deitzen baitiote, eta best e ek, berriz, best e izen batez .

– Bukaer a n , laburbilduz, esan d ako ak bana n- bana n entzule ei gogoraraz t e a al diozu?

– Horixe diot, eta zuk hitzaldien arteari buruz best e zerbait esat eko baldin bada uk az u. . .

– Huskeriak eta esa t e a merezi ez duten ak.

– Utz ditzagun, bada , huskeriak. Baina, ikus ditzagun horiek argitan gehiago, artear e n zein ahalm e n daukat e n eta noiz.

– Bat oso indartsu a , Sokrat es , jendetz ar e n bileret a n behintz a t .

– Badute, bai. Baina, jainkozko hori, begira ezazu zuk ere beren bilbea zuri ere ez ote zaizun oso lasaia iruditzen, niri bezala.

– Erakutsi bakarrik.

– Esaidazu, bada . Norbaitek, zure adiskide Eriksimakore n g a n a edo bere aita Akumenor e n g a n a joand a, esango balio: «Nik, nahi badut , badakit berotzeko edo hozteko moduko zenbait gauz a gorputz ei emat e n , eta, hala baderi tzot , oka eragiteko edo, hala nahi badut, beher ako a , eta horrelako best e gauza ugari ere bai. Eta horiek jakinda, send a gile a izateko gai

naizela uste dut, eta horien jakintza eman e z , best e norbait hala bihurtzeko ere bai». Zer uste duzu esan go luketela entzun ondore n?

– Zer esan go lukete, bada, nori eta noiz eta zenba t e r aino eragin behar zaien horietako bakoitza ere ba ote dakien ez bada?

– Eta ordua n esango balu: «Inola ere ez; baina uste dut horiek nigandik ikasi dituen a gai izango dela galdetz e n dituzunak egiteko».

– Gizona zoratut a dagoel a esango lukete, nik uste, eta nonb ai t libururen bate tik entzund a jakiteag a t ik, edo ausaz botikak topatu t a , senda gile bihurtu dela uste duela, arte horret az ezer ulertu gabe.

– Eta zer, berriz, norbait ek, Sofoklese n g a n a edo Euripides e n g a n a joanda, arazo txiki bati buruz mintzaldi oso luzeak, eta handi bati buruz erab a t motzak egiten badakiela esango balie; edo hunkigarriak, nahi duen e a n , eta batzue t a n aurkakoak, beldurgarriak eta meh a tx uzkoak, eta antzeko ak ere bai, eta gainer a horiek irakast e a g a t ik trage diak idazteko modu a trans mititzen ari dela uste izango balu?

– Horiek ere, Sokrat es , barre egingo lukete, nire ustez, norbait ek trage dia mintzaldi horien elkarrekiko antolake t a egokia eta osoarekiko antolatu a baino best e zerbait dela uste badu.

– Baina ez lukete zakarkeriaz gaitzet siko, nik uste, baizik eta musikari batek bezala, hariari soinu ozene n a eta baxue n a nola eragin dakizkiokee n ausaz badakielako musikari trebe a dela uste duen gizon bat topatu t a , ondokoa modu basa tian esan go ez liokeen bezala: «Ai dohak a b e a ! Burutik gaizki zaude!». Aitzitik, musikaria denez, leunago: «Bikain hori, musikaria izango denak nahitaez jakin behar ditu horiek ere; baina, halere, ez du ezerk oztopa tz e n zure gaitasu n a daukan a k harmo niaz izpirik ere ez ulertzea . Izan ere, harmoniare n aurre tik beharrezko ak diren ezagu er ak badakizkizu; ez, ordea , harmoniari buruzkoak.»

– Oso zuzen esan a .

– Beraz, Soflokes ek ere erakus t aldia egin zienak trage diar e n aurreko ak dakizkiela esan go luke; ez, ordea, tragediari buruzkoak. Eta Akumenok medikuntz ar e n aurreko ak dakizkiela esan go luke; ez, ordea, medikuntz ari buruzkoak.

– Erabat , bai.– Eta zer uste dugu esan go luketela ahots eztiko Adrastok, 32 edota Periklesek, oraintxe

azaldu ditugun asm akizun guztiz ederrak entzungo balituzket e –laburt as u n a k, eta irudi bidezko adierazp e n a k, eta pasa t ako a n argitan aztertu behar zirela esan genituen best e guztiak–? Zuk eta biok bezala, zakarkeriaren eraginez , gizabide gabeko hitzen bat gogor esan go al lieket e gauza horiek, arte erretorikoa esat e baterako, idatzi edo irakatsi dituzten ei? Edo, gu baino jaikintsu a go ak direnez, guri ere erriet a egingo al liguket e? Eta esan go liguket e : «Fedro eta Sokrat es , halakoak ez dira gogor hartu behar, barkatu baizik, batzuk, dialektika erabiltzen ez jakitea g a t ik, erretorika zer den definitzeko gauza ez baldin badira, eta, gaitasu n eza horren ondorioz, artear e n aurreko beharrezko ezagu er ak dauzkat e n e z , erretorika aurkitu dutela sinetsi baldin badut e ; eta gauz a horiek best e e i irakatsiz, erretorika modu perfektu a n irakatsi dietela ere uste baldin badut e ; eta uste baldin badut e ere gauz a horiet ako bakoitza era konbe ntzigarrian esa t e a eta osotas u n a antolatz e a –batere lanik izango ez balitz bezala– ikasleek beraiek hitzaldiet a n beren kasa lortu behar dutela».

– Benetan, Sokrates, litekeena da gizon horiek erretorika bezala irakatsi eta idazten duten artearen berezkoa horrelako zerbait izatea; eta niri, behintzat, egia esan duzula iruditzen zait. Baina, orduan, benetan erretoriko eta konbentzitzailearen artea, nola eta nondik lortu ahal izango luke batek?

– Hizlari perfektua bihurtu ahal izateko, Fedro, egiantz eko a da –eta agian beharrezko a ere bai–, best e gauz et a n bezala gerta tz e a . Berezko gaitasun a baduz u erretorikoa izateko, hizlari famatu a izango zara horri jakintza eta praktika gainer a tz e n badizkiozu, eta horietako zein uzten duzun alde bater a, horrex e t a n izango zara inperfektu a . Baina horret a n dagoe n artea , ez zait iruditzen Lisias eta Trasimakor e n metodo a ikusaraz t e n duten bidetik agertz e n denik.

– Baina nondik, bada?– Litekeen a da, bikain hori, Perikles izatea guztiet a n perfektu e n a erretorikan, antza denez .– Zergatik, bada?– Arteen artea n handi diren guztiek naturari buruzko hintzontzikeria eta goietako hizketa 33

eskatz en dute gainer a. Dirudien ez , hortik nonbait e t ik sortzen baita goi mailako pentsa m e n d u hori eta lan oro ondo burutz e a . Periklesek lortu zuen hori, berez dohaindu a izateaz gain. Izan ere, nire ustez, Perikles Anaxagora s ekin topo egin ondore n bihurtu zen horrelakoa –goietako hizket az bete a , eta adimen a r e n eta pents a m e n d u a r e n izaerara heldut ako a, horietaz Anaxagora s ek luze hitz egiten baitzue n–, eta hem e n dik atera zuen hitzaldien arterako komeni zitzaiona.

– Nola diozu hori?

– Erretorikare n izaera bera dauka nolabait medikuntz ar e n arteak.

– Nola, bada?

– Bietan izaera bereizi behar da, bate a n gorputz ar e n a , best e a n arimare n a , ez bakarrik praktikaz eta eskar m e n t u z , artez ere arituko bazara , batari botikak eta elikadura emat e n osasu n a eta indarra sorraraz t eko, eta best e a ri arrazoiket ak eta ohiko jardun ak emat e n , nahi duzun ustea eta bertu t e a trans mititzeko.

– Hori litekeen a da, behintza t , Sokrat es .

– Beraz, zure ustez, arimar e n izaera uler al daiteke esa t e a merezi duen modu a n osotasu n ar e n izaera gabe?

– Asklepiotarre t ako Hipokrat e si zerbait sinetsi behar bazaio, behintza t , ezta gorputz ari buruz ere metodo hori gabe.

– Ederki dio, bada, adiskide. Baina, Hipokrat e s ez gain, arrazoia aztertuz, ados ote dagoe n ere begira tu behar da.

– Hala diot nik ere.

– Begira ezazu, bada, izaerari buruz zer ote dioten Hipokrat es e k eta egiazko arrazoiak. Ez al da horrela egin behar gogoet a edozer gauz ar e n izaerari buruz? Lehenik eta behin, guk geuk zerbaiti buruz teknikari izan nahi badugu, eta best e norbait ere hala bihurtzeko gai izan nahi badugu, zerbait hori bakun a edo konplexu a den ikusi behar da; gero, bakun a baldin bada , bere ahalm e n a aztertu behar da, zein gaitasun dauka n berez eta zertan eragiteko, edo zein daukan zerbaiten eragina jasat eko; eta forma gehiago baldin badauzk a, zerrend a t u ondore n , bakarrar ekin egin behar zen gauza bera egin behar da: forma bakoitzea n ikusi zer egiteko ahalm e n a daukan berez eta zein formar ekin, edo zer jasan dezake e n , zein formar ekin eta zeren eraginez .

– Baliteke, Sokrat es .

– Gauza horiek gabeko metodo a, edozein modut a n ere, itsuare n ibileraren antzeko a izango litzateke . Edozere n bila artez dabilen a, ordea, ez da ez itsu ez gor bezala irudikatu behar, benet a n . Aitzitik, nabar m e n a da, norbait ek norbaiti hitzaldiak artez irakas t e n badizkio, hitzaldiak aplikatuko dizkion gauz a horren izaerare n errealit at e a zehatz erakutsiko diola. Eta hori arima izango da, nonbai t .

– Bestela zer, bada?– Ondorioz, bere lehia guztia horret ar a dago zuzend u t a , horret a n saiatze n baita

konbe ntzitzen. Ez al da hala?– Bai.– Argi dago, orduan, Trasimakok eta arte erretorikoa ardura t su irakast e n duen best e

edonork, lehen e nik, arima marraz tuko duela zehaz t as u n osoz eta, berez zerbait bakarra eta berdintsu a ote den edo, gorputz are n formar ekin gerta tz e n den bezala, konplexu a ote den ikusaraziko du . Hori dela baitiogu izaera erakus t e a .

– Erabat konform e.– Bigarren, berez, zeren bidez zer egiten duen, edo zer jasat e n duen eta zeren eraginez.

– Nola ez, bada?– Hirugarren , hitzaldi eta arima motak, eta beren egoer ak sailkatu ondoren , zergati guztiak

aurkeztuko ditu, bakoitza berea r ekin elkartuz, eta irakatsiko du nolako arima den zenbait hitzaldik nahitaez konbe ntzitzen duten a eta zergatik, eta zergatik best e batek, ordea , ez duen sines t e n .

– Horrela izango litzateke onen a behintza t , dirudien ez .– Eta bene t a n , lagun, best e era bater a ez litzateke inoiz hori ez best e ezer artez esango eta

idatziko, ez erakutsian edo bene t ako hitzaldian. Baina zuk entzun ak dituzun hitzaldien arteari buruzko oraingo idazleak maltzurrak dira eta, animari buruzkoak guztiz ederki jakinda ere, ezkuta tu egiten dute. Baina, era horret a n esan eta idazten ez duten arte, ez diezaiegu n sinets artez idazten dutenik.

– Zein da era hori?– Berezko hitzak esa t e a ez da erraza . Baina prest naukaz u nola idatzi behar den esat eko,

ahal den heine a n artez egina izango bada behintz a t .– Esan ezazu, bada.– Hitzaldiaren ahalmena arimak gidatzeko gai izatean dagoenez, erretorikoa izango denak

nahitaez jakin behar du arimak zenbat forma dauzkan. Izan ere, horrenbes te eta hainbeste baitira, eta horrelakoak eta halakoak, eta hortik dator gizaki batzuk horrelakoak, eta besteak halakoak izatea. Behin horiek horrela bereizita, hitzaldien formak ere horrenbest e eta hainbeste dira, eta bakoitza horren araberakoa. Ondorioz, gizaki batzuk horrelako eta halako hitzaldien eraginez eta horrelako eta honelako zergatiengatik horrelako eta honelako gauzez konbentzitzeko errazak izaten dira; halakoak, berriz, zergati hauek konbentzitzeko zailak. Eta honetaz nahikoa gogoeta egin ondoren, ekintzetan bertan fijatu behar da eta aplikatuak ikusi, eta pertzepzioaz zorrotz jarraitzeko gai izan behar da, edo bestela ez du probetxurik aterako ikasten ari zen garaian entzun zituen hitzaldietatik. Eta, nolako gizakia den eta nolako hitzaldiek konbentzitzen duten esateko gai denean, eta argi hautem at en duenean aurrean gertatzen zaiona, eta bere buruari erakusteko gai denean «gizaki hori dela eta orduko hitzaldiak izaera horri buruzkoak zirela, eta orain egiatan bere aurrean dagoela, eta honi luzatu behar zaizkiola hitzaldi hauek, eta era honetan gauza hauetaz konbentzitzeko». Jada hau guztia daukane an, eta gainera hitz egin edo isildu behar deneko abagune egokiak ikasita, eta labur adierazteko eta errukizkorako, gorespen erako eta ikasi zituen hitzaldi mota guztietarako une egokia eta ezegokia ezagututa, orduan burutu du artea modu eder eta perfektuan, ez lehenago. Baina norbaitek, hitz egin, irakatsi edo idaztean, horietako zerbait alde batera uzten baldin badu, eta halere artez hitz egiten duela esaten baldin badu, sinesten ez dionak irabaziko du. «Orduan, zer?» esango du, beharbad a, idazleak, «Fedro eta Sokrates, ondo iruditzen zaizue horrela? Ez al dira hitzaldien arteaz hitz egitean, bestelakoak ere onartu behar?»

– Bestela ezinezkoa da, Sokrat e s . Halere, ez dirudi lan txikia.– Egia diozu. Horrega tik, benet a n , arrazoiket a guztiak goitik beher a itzuliz, arte horret ar ako

bide erraza go eta laburragor e n bat nonbait agertz e n ote den aztertu behar da, bide luzeago eta malkart su a g o bate tik alferrik ez abiatz eko, motz eta lautik abiatz eko aukera dugun e a n . Baina Lisiasi edo best e norbaiti entzun diozulako, nolabai t eko laguntz ar e n bat baldin badauk az u, gogora ekarri eta saia zaitez esat e n .

– Saiatze a g a t ik bada, ahal izango nuke, baina orain ez nago inola ere horrelako egoer a n . – Nik gauz a horiet an jarduten duten batzuei entzun nien esan bat esa t e a nahi al duzu, beraz? – Nola ez, bada?– Edozein moduta n ere, otsoare n alde ere hitz egitea bidezkoa dela diote, Fedro.– Zuk ere egin ezazu horrela, bada .– Benet a n gauz a horiek ez direla horrela goret si behar diote, ezta oso gora igo ere itzulinguru

luzea eginez, hizlari gaitua izateko asmo a duen ak ez baitu benet a n egiarekin inolako zerikusirik eduki behar, ez bidezko gauza edo onei dagokien ez , ezta izaeraz edo heziket az horrelakoak eta halakoak diren gizakiei buruz ere, hitzaldi honen hasiera n esan dugun bezala. Epaitegie t a n inola ere ez baita inor horien egiaz bater e ardura tz e n; bai, ordea , konbe ntzigarria denaz. Eta hori da

egiantz eko a , artez hitz egiteko asmo a duen ak arret a jarri behar diona. Batzuet a n gerta tu t ako gauz ak berak ere ez baitira esan behar gerta tu diren bezala, modu egiantz eko a n ez badira gerta tu behintza t , egian tz eko ak baizik, bai salaket a n eta baita defent s a n ere. Hitz egitea n , egiantz eko ar e n atzetik ibili behar da edonola ere, egiari askota n agur esand a . Izan ere, horrek emat e n du, hitzaldi guztian zehar eutsiz gero, arte osoa.

– Hitzaldiet a n adituak direla esa t e n duten ek esat e n dituzten gauz a berak azaldu dituzu, Sokrat es . Gogoratu baitut aurreko a n ere ukitu dugula, labur bada ere, gai hau. Hori oso garran tzitsu a dela iruditzen zaie gauza horietan jardute n direnei.

– Tisias, behintz a t , benet a n zehatz- meha tz ezagun a duzu. Esan diezagula , bada , hau ere Tisiasek, ea jendetz ari iruditzen zaionaz gain best e ezeri esa t e n ote dion egiantz eko a.

– Beste zeri, bada?

– Dirudienez , ideia jakintsu eta, aldi berea n , artezko hori aurkitu zuene a n idatzi zuen honako hau: gizon ahul baina ausar t bat, indart su baina koldar bat jo eta, gaineko jantzia edo best e zerbait kendu ondoren , epaite gira eram a t e n badute , biotako inork ez du egia esan behar, baizik eta koldarrak ez duela ausar t ak bakarrik jo esango du, eta best e ak, berriz, hori gezurta tu behar du, biak bakarrik zeudel a esan ez , eta esae r a hartaz baliatu: «Nik, naizen bezalako a izanda, nola erasoko nioke horrelako bati?» Indart su ak , berriz, ez du bere koldarkeria aipatuko, baizik eta best e gezurren bat esa t e n saiatuko da, eta, agian, nolabai t , best e gezurta p e n bat eskainiko dio aurkariari. Eta gainerako kasuei dagokien ez ere, nolabait , horrelako zerbait da artez esand a ko a . Ez al da hala, Fedro?

– Nola ez, bada?

– Ai! Badirudi trebe gordet ako arte bat aurkitu duela Tisiasek, edo ausaz izan den best e edoz ein ek, deitzen dena deitzen dela 34 . Baina, adiskide, horri esan go al diogu zerbait edo ez...?

– Zer?

– Hau: «Tisias, aspaldi ari gara esa t e n , zu agertu baino lehen a go ere bai, hain zuzen ere, egian tz eko hori egiaren antzekota s u n a g a t ik sortzen zaiola gehiengo ari barne a n . Eta oraintx e azaldu dugu egia ezagutz e n duen ak aurkitzen dituela ongien antzekos u n a k edonon. Ondorioz, hitzaldien arteari buruz best e zerbait esango bazen u, entzun go genizuke. Baina, hala ez bada , oraintx e azaldu ditugun ei sinet siko diegu, alegia, norbait ek entzun go duten e n izaerak zehatz zerrend a tz e n ez baditu, eta errealita t e a k moten araber a bereizteko eta bana n- bana n forma bakar bater a biltzeko gai ez bada , ez dela inoiz hitzaldien ingurua n aditua izango, gizakiak ahal duen neurrian. Eta gauz a horiek ez ditu inoiz asko saiatu gabe lortuko. Gizaki zentzudu n a k ez du saiatu behar gizakiekin hitz egin eta jardut e n , jainkoen gustukoak esa t eko gai izaten baizik, eta dena beren gustura egiten, bakoitzare n ahalm e n a r e n araber a . Izan ere, gu baino jakintsu a go e k esa t e n baitute , Tisias, adime n a duen gizakiak ez duela esklabotz a- kideei atsegin emat e a z ardura tu behar, gehigarri bezala ez baldin bada behintza t , jaun onei eta elem e n t u onez osatu ei baizik. Beraz, ez zaitez harritu ingurake t a luzea baldin bada; gauza garrantzitsu e n g a t ik egin behar baita, eta ez zuk uste dituzune n g a t ik. Baina, bene t a n , gure arrazoiket ak dioen bezala, norbait ek nahi baldin badu, gauz a txiki haiek ere ederre n ak gerta tuko zaizkigu handi haue t a t ik».

– Niri, behintza t , oso ederki esan a iruditzen zait, Sokrate s , norbait gai baldin bada .– Baina bene t a n gauz a ederrez saiatzen denare n t z a t ere ederra da jasat e a gerta dakioke e n

edoz er jasat e a ere.– Erabat , bai.– Beraz, hitzaldien inguruko artea eta arte ezari buruz nahikoa izan dadila.– Nola ez, bada?– Baina idazte ar e n inguruko egokitasu n eta dese gokit as u n a ri buruz, eta nola gerta tuz gero

izango litzateke e n ederra eta nola dese gokia, esat eko gelditzen da. Ez al da hala?– Bai.

– Ba al dakizu, bada , hitzaldien kontua n nola ema n go diozun atsegin gehien jainkoari, beraiet az jardunez edo esan ez?

– Batere ez; eta zuk?– Antzinakoe n konta er a bat esan dezaket ; egia, ostera, beraiek bakarrik dakite. Baina guk

geuk hori aurkituko bage n u , jada ardura t uko al ginat eke giza iritziez?

– Zerbait barreg arria ari zara galdetz e n . Baina, esan ezazu entzun duzula diozun hori.

– Bada, entzun nuen Egiptoko Naukra tis ingurua n bazela hango antzinako jainko bat; haren hegaz ti sagara t u a ri Ibis deitzen diote. Jainko honen izena Teut zen. Honek asm at u zuen aurren a zenbakia eta kalkulua, geom e t ria eta astrono mia , dam a eta dadoe n jokoa, eta letrak ere bai, bai horixe. Garai hartan , Tamus zen Egipto osoko errege , eta grekoek Tebas egiptoarra deitzen dioten goiko lurraldeko hiri handian bizi zen, eta bertako jainkoa Amon zen. Teut honen g a n a etorri zen eta arteak erakutsi zizkion, eta gainer ako egiptoarrei bana tu behar zitzaizkiela esan zion. Hark, ordea, bakoitzak zer probetxu zeukan galdetu zion, eta, azaltzen zizkion bitart e a n , ederki edo gaizki esan a iruditzen zitzaiona , ontza t ema n edo gaitze t si egiten zuen. Tamus ek gauza asko agertu omen zizkion Teuti zentzu bate a n eta best e a n arte bakoitzari buruz, baina horiek azaltze a hitzaldi luzea izango litzateke. Baina letret ar a heldu zene a n , Teutek esan zuen: «Jakintza honek, errege , egiptoarrak jakintsua go a k eta oroimen handiagoko ak bihurtuko ditu; oroimen ar e n eta jakintzare n botika bezala asm at u baita». Eta best e ak esan zion: «Teut guztiz trebe a! Gizon bat artea sortzeko gai da; best e a , ostera , erabiliko duten e n tz a t kalte edo onurare n zer zati daukan bereizteko. Eta orain zuk, letren aita zaren ez , onbera t a s u n a g a t ik dauzkat e n ahalm e n e n kontrakoak esan dituzu. Izan ere, horrek, ikasten dituzten e n arimet a n ahanztura eragingo du oroimen ar e n ariketa ezaga tik, idazkerarekiko konfiantza g a t ik kanpotik, zeinu arrotzen bidez, gogora tuko baitira, ez beraiek barnetik, beren buruen bidez. Ez duzu, beraz, oroimen ar e n botika aurkitu, gogoraraz t e a r e n a baizik. Jakintzaren itxuraz hornitzen dituzu ikasleak, ez egiaz. Zure eraginez ikasi gabe gauz a asko entzund a , oso jakintsu eman go dute, gehien ak erab a t ezjakinak izanda ere, eta harre m a n e t a r a k o zailak gainera , bene t ako jakintsu ordez ustezko jakintsu bihurtuko baitira».

– Sokrat es , erraz eratz en dituzu zuk kontae r a egiptoarrak, eta nahi duzun edozein lurraldet ako ak ere bai!

– Dodonako Zeuse n tenplukoek, maitea , lehen e n g o hitz profetikoak arte bate tik sortu zirela omen diote. Garai hartakoe n tz a t , beraz, xalotasu n a g a t ik, zuek gazteok bezain jakintsu ak ez zirenez, nahikoa zen bati entzut e a , hori bai, arte edo harri horiek egia bakarrik esat e n baldin bazute n . Zuri, ordea, beharb a d a axola zaizu nork esa t e n duen eta zein lurraldet ako a den. Ez baituzu hura horrela ote den edo best ela bakarrik begiratz e n .

– Zuzen egin didazu erriet a , eta nire ustez, letren ingurua n tebas t a r rak dioen modu a n da.

– Ondorioz, letret an arte bat utzi duela uste duen a, letret a n egote a g a t ik zerbait ziur eta finkoa sortuko delakoa n, eta jasotzen duen a ere bai, biak xalotasu n handiz bete t a egongo lirateke eta bene t a n ez lukete Amonen iragarp e n a ezagu tuko, hitz idatziak, dakizkien ar e n tz a t , idatzitakoar e n gaia gogoraraz t e a baino zerbait gehiago direla pents a t uz .

– Oso zuzena.

– Izan ere, izugarria da, Fedro, idazkerak daukan a , eta egiat a n margolari tza bezalakoa da. Haren emai tzak zutik baitaud e bizirik bezala; baina, zerbait galdetz e n badiezu, erab a t handikiro egoten dira isilik. Eta gauz a bera hitzak ere. Zerbait pentsa t uz bezala hitz egiten dutela iruditzen zaizu; baina esan d ako e t a ko zerbait galdetz e n badiezu, ulertu nahian, gauz a bakar bera adieraz t e n dute beti. Baina, behin zerbait idatzita dagoel a , edonon ibiltzen da hitzaldi oro batera eta best era , berdin adituen artea n , eta era bere a n ezer axola ez zaienen artea n ere bai, eta ez daki nori hitz egin behar dien eta nori ez. Eta bidega b e iraindu edo gaitzes t e n duten e a n , aitaren laguntz a behar izaten du beti; berak bakarrik ezin baitu ez bere burua defend a t u , ezta lagundu ere.

– Hori oso zuzen esan duzu.

– Zer, bada? Horren bene t ako senide a den best e hitzaldi bat ikusiko al dugu, nola sortzen den eta best e a baino zenbat ez hobeto eta ahaltsu a g o gara tz en den?

– Zein da hori eta nola diozu sortzen dela?

– Ikasten duen ar e n ariman jakintzarekin batera idazten dena; bere burua defend a t z eko gai, eta behar den pertson e n aurrea n hitz egiten eta isilik egote n dakien a .

– Dakienar e n hitzaldia diozu, biziduna eta arimad u n a , eta justiziaz esan liteke idatzia horren irudi bat dela.

– Erabat , bai. Esaidazu orain hau, bada: bere haziak zaintzen dituen eta hauek ema nkor bihurtze a nahi duen zentzuzko nekaz ari batek, udaran Adonisen 35 lorategi e t a n arduraz ereingo al lituzke, eta poztuko al litzateke zortzi egun e t a n ederrak hazten ikusiko balitu? Edo, hori egingo zuene a n , jolasea n edo festare n alde egingo al luke? Edo, ardura dioten ak, nekaz al artea erabiliz, lur komenigarrian ereingo ditu, eta erein zituen guztiak zortzigarre n hilabet e a n helduta daud el ako poztuko litzateke?

– Horrela da, nolabait , Sokrate s . Batzuk arduraz egingo lituzke, eta best e ak, berriz, best el a , zuk diozun modu a n .

– Eta gauz a bidezko, eder eta onen jakintza daukan a k bere haziekiko nekaz ariak baino buru gutxiago daukal a esan go al dugu?

– Ezta hurrik eman ere.

– Orduan, ez ditu arduraz idatziko tintarekin ureta n , kalamuz ereinez , ez bere buruari laguntz eko ezta egia egoki irakas t eko ere gauz a ez diren hitzaldiekin.

– Ez dirudi behintza t , bene t a n .

– Ez, bada . Alabaina, letren lorategi ak, antza denez, denbor a- pasa erein eta idatziko ditu; eta idazten dituen e a n , bere buruar e n t z a t oroigarriak pilatzen ditu, «aha nz tur azko zahartz aror ako, heltzen baldin bada », eta bere arras to berari jarraitzen dion edonor e n tz a t . Eta gu hazten ikusiz gozatuko du. Besteek, ordea , best e dibertsioak erabiltzen dituzten e a n , banket e e t a n eta horien senide ak diren guztiet a n beren buruari atse gin eman e z , hark, ordua n, espero litekeen bezala, horien ordez nik dioten ekin distrai tuz pasako du denbor a .

– Denbora- pasa eraba t ederra diozu, Sokrat e s , hainbe s t e hutsal en ondoa n, hitzaldiekin jolastu dezake e n a r e n a , justizia eta esa t e n dituzun gainer ako guztiei buruz kontakizunak moldatuz.

– Horrela da, bada , Fedro maitea . Baina, nire ustez, gauza horien inguruko ardura askoz ederra go a bihurtzen da norbaitek, arte dialektikoa erabiliz eta arima egokia hartut a, hitzaldiak landatu eta ereiten dituen e a n jakintzarekin bater a , beren buruari eta landatu dizkionari laguntz eko gai direnak, eta ez antzuak, hazidun ak baizik. Eta hazi horieta t ik sortzen dira best e ikurret a n best e hitzaldiak. Hauek hazi hilezkor hori beti zabaltzeko bide izango dira, eta hauek dauzkan a zoriontsu bihurtzen dute, gizakia izan daiteke e n mailarik handien e a n .

– Diozun hau oraindik askoz ederra go a da.

– Orain jada bene t a n , Fedro, hura erab aki dezake gu , behin hauek ados tu ondoren .

– Zer?

– Ikusi nahi genu e n hura eta honet ar a ekarri gaituen a , Lisiasi hitzaldiak idazte a g a t ik, eta hitzaldiei bera ei ere bai, artez edo arte gabe idatziak egote a g a t ik egindako iraina aztertze n genu e n e a n . Bada, hori bai, artezkoa eta arte gabe a izatea nahikoa erakutsi t a dago el a iruditzen zait.

– Hala iruditu zitzaigun behintz a t . Baina, atzera gogorar az iezad az u nola.

– Norbaitek hitz egin edo idatzi behar dituen gauz et ako bakoitzare n egia jakin arte, eta gauz a bakoitza bere horret a n osorik definitzeko gai izan arte, eta behin definitu ondore n , zatiezineraino mote t a n zatitzen ere dakien arte, eta era honet a n arimare n izaera sakon ezagu tu

ondore n , bakoitzaren izaerari dagokion mota aurkituz, eta hitzaldia horrela moldatu eta antolatz en duen arte, arima konplexu ari hitzaldi konplexu eta harmonia t su a k eman e z , eta bakun ari bakun ak, hori baino lehen a g o ezingo da hitzaldien genero a bere izaerare n neurrian erabili, ez irakast eko ezta konbe n tzitzeko ere, aurreko hitzaldi guztiak erakutsi digun bezala.

– Erabat bai, hori horrela agertu da behintza t .

– Eta, hitzaldiak esan edo idazte a eder edo lotsagarria izatear e n ingurua n , berriz, zer? Eta gerta tuz gero, noiz esan liteke justiziaz iraina merezi duen edo ez? Lehentx e a g o esan d ako ek ez al dute argi utzi?

– Zer?

– Alegia, Lisiasek edo best e norbait ek inoiz idatzi edo idatziko badute , partikularki edo kargu publiko bate a n legeak ezarriz, idazlan politiko bat idatziz eta bertan finkotasu n eta segur t a s u n handi bat dago el a pents a t uz , horrela mereziko luke idazleak iraina, batek esan edo ez esan . Izan ere, bai esna eta baita amet s e t a n ere, bidezko eta bidega b e e i buruz, txar eta onei buruz ez jakitea ezin da benet a n iraina merezi izatetik libratu, ezta jendetz a guztiak gorest e n badu ere.

– Ez, noski.

– Baina bada , aldiz, hizlaririk edozeri buruz idatzitako hitzaldi bate a n nahita ez jolase tik asko dagoel a uste duen a , eta inongo hitzaldik, bertsot a n izan edo ez, ez duela inoiz ez idatzia ez esan d a izateko ardura handirik merezi izan (bertso t a n errezitatu t ako ak bezala, azterket a eta heziket arik gabe konben tzitzeko bakarrik esan direnak), eta uste duen a hitzaldi horietako onen ak berez aditue n oroigarri bihurtu direla. Baina, aitzitik, uste duen a gauz a bidezko, eder eta onei buruz irakatsi t ako hitzaldiet a n , ikaste a r e n alde esand ak o e t a n eta benet a n ariman idazten direnet a n bakarrik dagoel a argita su n a , perfekzioa eta ardura merezi izatea ; eta horrelako hitzaldiak bere sem e- alaba propioak bezala direla esan behar dela ere uste duen a –lehenik, bere baitan daukan hitzaldia, barne a n baldin bada go berak sortua , eta gero, honen ondore n go eta senide ak , aldi bere a n best e gizakien arimet a n sortu direnak norber ar e n balioaren araber a–, eta gainerako hitzaldiei agur esa t e n diena; bada , segur aski, Fedro, zuk eta biok eskatuko genuk e halako gizon bat bezalakoak bihurtze a gu geu ere.

– Hain zuzen ere, esat e n ari zaren a nahi dut nik, eta hala eskatz en dut.

– Nahikoa jostatu dugu bada jada hitzaldien inguruko e n kontura. Orain, zuk, berare n g a n a joanda, esaiozu Lisiasi gu biok ninfen erreka eta tenplura jaitsita, Lisiasi eta hitzaldiak moldatz e n dituen best e edonori esa t eko agintzen ziguten hitzak entzun ditugula; baita Homerori eta poesia soila edo kantua n konpos a t u duen best e edonori ere; hirugarre n , Soloni eta, hitzaldi politikoet a n jardunez , lege izene a n idazlanak idatzi dituen edonori: egia nolakoa den jakinda, moldatu baldin badituz t e horiek, eta lagund u ahal izanda, idatzi dituen ak proba tz er a etortzen dene a n , eta hitz eginez idatziak eskas ak direla erakus t eko gai dene a n , horrelakoari ez zaio horiet ako inongo izenekin deitu behar, ardura izan zaizkion haien izenaz baizik.

– Zein izen ema n go zenizkioke, bada?

– Jakintsu deitzea , Fedro, handia dela deritzot nik, eta jainkoari bakarrik dagokiola. Jakintzaren maitale a , ostera , edo horrelako zerbait , gehiago egokituko litzaioke eta harmonia t su a g o legoke.

-Eta ez bater e dese goki, behintz a t .

– Alderantziz ere, orduan, goitik beher a behin eta berriro bueltak eman e z , elkarri itsatsiz eta zatituz, konpos a t u edo idatzi dituen ak baino baliotsua gorik ez duen ari, ez al diozu nolabai t justiziaz poet a, edo hitzaldien idazlea, edo lege idazlea deituko?

– Nola ez?

– Esaiozu, bada , hori adiskide a ri.

– Eta zuk zer? Zer egingo duzu? Zure adiskidea ere ez baita alde batera utzi behar.

– Zein da diozun hori?

– Isokrat es ederra . Zer mezu eman go diozu, Sokrat es? Zein dela esango dugu?

– Isokrat es gazte a da oraindik, Fedro. Baina prest nago berat az iragartz en duda n a esat eko.

– Zer da, bada?

– Nire ustez, izaeraz onegia da Lisiasen hitzaldiekin aldera tz eko, eta gainer a aiurri prestu ar ekin naha si a. Horrela, ez litzateke batere harritzekoa izango, adine a n aurrera joanda, orain saiatzen den hitzaldi bere t a n , ume ei baino gehiago gailenduko balitzaie inoiz hitzaldiak ukitu dituzten ei . Are gehiago, hori berare n tz a t nahikoa izan ez eta bultzad a jainkotiarrago batek gauza handiago e t a r a eram a n g o balu. Izan ere, lagun, berez dago filosofiaren bat gizon honen adimen e a n . Mezu hau eram a n g o diot, bada , nik jainko haue n g a n d ik Isokrate si , nire maitea ri, eta zuk best e hura Lisiasi, zureari.

– Hala izango da. Baina goaze n , sargoria ere leuna go bihurtu baita.

– Ez al da komeni otoitz egin ondore n joatea?

– Nola ez?

– Pan maite a eta hem e n go gainerako jainko guztiak: ema n iezad az u e barneko gauze t a n eder izatea ; eta kanpo a n dauzkad a n a k barneko e n lagun izatea . Jakintsua jo dezad al a abera t s ; eta nire aberas t a s u n a r e n kopurua gizaki zentzudu n batek, eta ez best e inork, soinea n garraia tu eta eram a n lezakee n a bakarrik izan dadila.

Oraindik best e ezer eskatuko al dugu, Fedro? Niretzat nahikoa baita eskatu dudan a .

– Eska ezazu hori niretza t ere; lagune n gauzak elkarren ak baitira.

– Goazen .

Oharrak1 Kefalo Sirakusako a zen eta Atenase n finkatu zen Periklesen aholkuz. Bera eta bere bi seme, Lisias eta Polemarko, alderdi demokra tikokoak ziren.2 Akumeno sendagilea zen, beraren seme Eriksimako bezala.3 Istmikoak I, 2.4 Korintoko istmoko hiria, Atenas tik hurbil dagoen a .5 Sendagilea .6 Koribante ak dantza frenetiko eta esta sizkoak dantza tzen zituzten Zibeleren sazerdot e a k ziren. Platonek estasi intelektu alak adierazt eko erabiltzen ditu.7 Atikako erreka.8 Boreas ipar- haizea da, Erekteo errege a r e n alaba Oritiarekin bi seme izan zituena : Zetes eta Kalais.9 Atikako demo edo auzo bat.10 Sofistak mitoak modu arrazionalea n azaltzen saiatzen ziren.11 Iliso errekaren ondoko iturri bateko ninfa.12 Akropolisaren aurreko muino bat.13 Tifon ehun buru eta suge gorpuzkerako muns t roa zen, Zeusek Etna sumen diare n azpian lurpera tu zuena.

Beronen erupzioak muns t roa re n haser r e a r e n ondorioak dira, eta beraren puztasu n a harrokeriar en adierazle ere bada.14 Greziako ibairik handien a .15 Bedera tzi arkonte ek, beren karguar en zina egitean , urrezko esta tu a bat sagara t ze a agintzen zuten legeren bat haus t e n baldin bazuten .16 Kipselo, Korintoko tiranoare n ondoren go ak dira kipselidak.17 Borroka metafora bat.18 Pindaroren bert so bat.19 Hemen Platonek maita sun a (eros ) eta indart su indartua (errom e no s roszeis ) hitzen antzekota s u n a erabiltzen du maitasu n a r e n izaera azaltzeko.20 Metafora juridikoa da: maitaleak ezin ditu bere promes ak bete; ondorioz, ihes egiten duene a n , bere egoera iruzurrar en ga t ik akusa tu a den baten parekoa da. Maskorra r en jokoan, maskorra alde bater a edo beste r a , nora erortzen zen, bi taldet ako batek korrika ihes egin behar zuen, eta best eak beroni jazarri.21 Badirudi Iliadako XXII, 263 bertsoar e n egokitzap en bat dela.22 Zirkulu sokratikoarena zen, eta Fi-lolao irakasle pitagorikoaren ikaslea.23 Hots, ez duzu berri txarrik ekartzen .

24 Zati 51 Bergk.

25 Zati 46 Bergk; Estesikororen Palinodiaren bertsio berrian, Parisek ez du Helena bahitzen, haren irudi bat baizik. Homero ez zen bere irainaz kontura tu eta horrega t ik izan zen itsua.

26 «Oionos» hitzak grekeraz txoria esan nahi du eta txorien egaldien behake t a r e n bidez eginiko igarkuntzak «oionistike» zuen izena.

27 Nemesis justizia bana tzailea re n deitura da, eta «ihesi egin ezin zaiona» esan nahi du.

28 Odisea XVII, 567.

29 Aitzakia, alegia.30 Formula homerikoa; ikus Iliada II, 361 eta III, 65.31 Segur aski Zenon.32 Argosko errege a ; epite toa Tirteo poet ak jarria da.33 Hitzontzi bat izatea eta zeruko gauzez txorakeriak hausn a r tze a lepora tzen diotenez, trufatu egiten da Sokrate s (adibidez Aristofanes e n Hodeiak antzezlan e a n) .34 Koraxen zeharkako aipame n a ; Tisias haren ikaslea izan zen.35 Adonisen jaietan azkar hiltzen ziren landare ak landa tze n ziren ontzietan , Afroditaren maitalear en heriotza goiztiarra sinbolizatzeko.