Prost, Antoine - Doce Lecciones sobre la Historia...como dijera Arlette Farge, por la atracción del...
Transcript of Prost, Antoine - Doce Lecciones sobre la Historia...como dijera Arlette Farge, por la atracción del...
Co
lec
ció
n d
irig
ida
po
r:
Ped
ro R
uiz
To
rre
s,
Se
rgio
Se
vil
la y
Je
na
ro T
alc
os
An
to
ine
P
ro
st
Do
ce
le
ccio
ne
s s
ob
re l
a h
isto
ria
Ed
ició
n y
tra
du
cc
ión
de
An
ac
let
Po
ns
y J
ust
o S
ern
a
Fró
ne
siq
CÁ
TE
DR
A U
UN
IVE
RS
ITA
T D
E V
AL
ÈN
CIA
Los
hec
hos
y l
a cr
ític
a h
istó
rica
Si h
ay a
lgun
a co
nvic
ción
arr
aiga
da e
n la
opi
nión
púb
Hca
es
la d
e qu
e en
his
tori
a h
ay h
echo
s y
la d
e qu
e es
nec
esar
io c
onoc
erlo
s.E
sta
cree
ncia
est
á en
la b
ase
de la
s pr
otes
tas
que
en F
ranc
ia s
usci
ta
ron
los
prog
ram
as d
e hi
stor
ia d
e 19
70 y
197
7, e
inc
luso
fiie
esg
rim
ida
en l
os d
ebat
es d
e 19
80 c
on u
na in
genu
idad
rev
elad
ora.
«L
os a
lum
nos
no s
aben
nad
a en
abs
olut
o...»
, he
ahí e
l gra
n re
proc
he. D
e lo
que
se
in
fier
e qu
e en
his
tori
a h
ay c
osas
que
deb
emos
sab
er. O
, mej
or d
icho
, hay
he
chos
y h
ay d
atos
. Exi
sten
per
sona
s ra
zona
bles
que
igno
ran
por
com
pl
eto
si M
arig
nan
fue
una
vict
oria
o u
na d
erro
ta, y
qué
era
lo q
ue e
sta
ba e
n ju
ego,
per
o qu
e se
ind
igna
n si
los
alu
mno
s ig
nora
n la
fec
ha.
Par
a el
gra
n pú
blic
o, la
his
tori
a qu
eda
a m
enud
o re
duci
da a
un
esqu
ele
to c
ompu
esto
de
hech
os d
atad
os:
revo
caci
ón d
el e
dict
o de
Nan
tes
en 1
685,
la
Co
mun
a de
Par
ís e
n 18
71,
el d
escu
brim
ient
o de
Am
éric
a en
149
2, e
tcét
era.
En
efec
to, a
pren
der
los
hech
os y
mem
oriz
arlo
s vi
ene
a
‘ L
os d
ías
13 y
14
de
sep
tiem
bre
de
1515
, la
s tr
op
as d
el j
ove
n r
ey f
ran
cés
Fra
nci
sco
I s
e b
atie
ron
vic
tori
osas
fre
nte
al
ejér
cito
su
izo
po
r el
co
ntr
ol
del
du
cad
o d
e M
ilán
. L
a b
atal
la n
o e
s m
uy
con
oci
da
en E
spañ
a, p
ero
no
ocu
rre
lo m
ism
o e
n F
ran
cia,
en
Su
iza
y en
Ita
lia
—d
on
de
se l
a co
no
ce c
om
o «
Bat
tagl
ia d
i M
arig
nan
o»
o «
Dei
Gig
anti
»—,
po
r d
iver
sas
razo
nes
: aq
uel
la c
ruen
ta d
erro
ta e
stá
en l
a b
ase
de
la p
olí
tica
de
neu
tral
idad
m
ante
nid
a d
esd
e en
ton
ces
po
r lo
s su
izos
. P
ara
los
fran
cese
s su
pu
so,
entr
e ot
ras
cosa
s es
tr
ech
ar s
us l
azo
s co
n e
l R
enac
imie
nto
ita
lian
o. D
e h
ech
o,
cab
e re
cord
ar q
ue
Leo
nar
do
d
a V
inci
sig
uió
al
rey
fran
cés
y l
e h
izo
ob
seq
uio
, an
tes
de
su m
uer
te,
de
su o
bra
más
fa
mos
a, l
a G
ioco
nda,
qu
e h
oy
pu
ede
con
tem
pla
rse
en e
l L
ouvr
e. (
N.
dél
os T
.)
66
ser
el m
odo
en q
ue s
e ap
rend
e la
his
tori
a. Y
lo m
ism
o oc
urre
en
los
ni
vele
s de
est
udio
s m
ás a
vanz
ados
: «S
i tie
nes
mem
oria
, co
nseg
uirá
s la
ag
rega
ción
de
hist
oria
», e
scuc
haba
yo
mis
mo
a m
enud
o cu
ando
pre
pa
raba
esa
opo
sici
ón.
De
este
mod
o, a
bord
amos
sin
dud
a la
dif
eren
cia
clav
e qu
e h
ay e
ntr
e la
ens
eñan
za y
la in
vest
igac
ión,
ent
re l
a hi
stor
ia q
ue s
e im
part
e di
dá
ctic
amen
te y
aqu
ella
que
se
elab
ora.
En
la e
nseñ
anza
, los
hec
hos
son
sólo
hec
hos,
mie
ntra
s qu
e en
la in
vest
igac
ión
es n
eces
ario
con
stru
irlo
s.
El
mé
tod
o C
RÍT
ICO
Tal
com
o se
ens
eñar
en la
s au
las,
inc
luso
en
las
de la
pro
pia
univ
er
sida
d, l
a hi
stor
ia p
roce
de e
n do
s tie
mpo
s: e
n pr
imer
luga
r, c
onoc
e lo
s he
chos
, par
a a
cont
inua
ción
exp
licar
los,
ela
bora
rlos
for
man
do p
arte
de
un d
iscu
rso
cohe
rent
e. E
sta
dico
tom
ía e
ntre
el
esta
blec
imie
nto
de l
os
hech
os y
su
inte
rpre
taci
ón y
a fi
ie t
eori
zada
a f
inal
es d
el s
iglo
xix
por
la
escu
ela
«met
ódic
a», y
par
ticul
arm
ente
por
Lan
gloi
s y
Seig
nobo
s. E
sta
dua
lidad
es
el h
ilo c
ondu
ctor
de
la I
ntr
oducc
ión a
bs
estu
dios
his
tóri
cos
(189
7)
y de
El m
étod
o his
tóri
co a
pli
cado
a las
cie
nci
as s
ocia
les
(190
1).
Los
hec
hos
com
o pr
ueb
as
Lan
gloi
s y
Seig
iiobo
s no
con
side
raba
n qu
e lo
s he
chos
fue
ran
sólo
he
chos
: po
r el
con
trar
io,
ambo
s de
dica
ron
muc
ho t
iem
po a
exp
licar
o
wle
s er
an l
as r
egla
s qu
e de
bían
seg
uirs
e pa
ra c
onst
ruir
los.
Aho
ra
bie
n, t
anto
en
su e
spír
itu c
oino
en
eT d
é to
da la
esc
uela
met
ódic
a qu
e el
los
form
aliz
aron
, lo
s he
chos
, un
a ve
z co
nstr
uido
s, l
o so
n de
fini
tiva
m
ente
, D
e ah
í, pu
es,
la d
ivis
ión
del
trab
ajo
hist
óric
o en
dos
tie
mpo
s y
entr
e do
s gr
upos
de
prof
esio
nale
s: lo
s in
vest
igad
ores
—en
tend
iend
o po
r ta
les'
los
prof
esor
es d
e la
s fa
culta
des—
est
able
cen
los
hech
os;
los
prof
esor
es d
e lo
s lic
eos
los
utili
zan
. L
os h
echo
s so
n as
í co
mo
las
pie
dras
con
las
que
con
stru
imos
los
mur
os d
e un
edi
fici
o de
nom
inad
o hi
stor
ia.
En
su l
ibri
to L
’His
toir
e da
ns
l’ense
ignem
ent
seco
nda
ire,
Sei
gno
bos
sien
te i
nclu
so u
n ci
erto
org
ullo
de
su c
ondi
ción
de
fabr
ican
te d
e he
chos
:
La
cost
um
bre
de
la c
ríti
ca m
e h
a p
erm
itid
o s
elec
cio
na
r la
s h
is
tori
as
trad
icio
nal
es
qu
e lo
s p
rofe
sore
s se
tr
an
smit
ían
de
gen
era
c
ión
en
gen
era
ció
n y
des
cart
ar l
as a
néc
do
tas
ap
ócr
ifas
y l
os
asp
ec
67
tos
leg
end
ario
s. H
e p
od
ido
re
no
var
la p
rovi
sió
n d
e h
ech
os
cara
cte
ríst
ico
s q
ue
son
cie
rto
s y
de
los
qu
e la
en
señ
anza
de
la h
isto
ria
se
deb
e al
imen
tar^
.
La
impo
rtan
cia
que
se le
con
cede
a e
ste
trab
ajo
de c
onst
rucc
ión
de
los
hech
os s
e ex
plic
a a
part
ir d
e un
a pr
eocu
paci
ón c
entr
al: ¿
cóm
o ot
or
gar
al d
iscu
rso
del
hist
oria
dor
un e
stat
uto
cien
tífic
o?,
¿cóm
o as
egur
ar
que
la h
isto
ria
no e
s un
a su
erte
de
opin
ione
s su
bjet
ivas
que
cad
a un
o es
libr
e o
no d
e ac
epta
r, s
ino
la e
xpre
sión
de
una
verd
ad o
bjet
iva
que,
co
mo
tal,
se i
mpo
ne a
tod
os n
osot
ros?
La
cues
tión
no
es d
e la
s qu
e un
o p
ueda
dec
lara
r su
perf
inas
, in
ú
tile
s o
cadu
cas.
Ho
y en
día
, no
la
pode
mos
des
pach
ar s
in r
enun
ciar
a
aspe
ctos
im
port
ante
s. P
ara
conv
ence
rse,
bas
ta c
on p
ensa
r en
el g
en
oci
dio
hit
leri
ano
. L
a af
irm
ació
n de
que
la
Ale
man
ia n
azi
fiie
du
rant
e va
rios
año
s un
a em
pres
a de
ext
erm
inio
sis
tem
átic
o de
los
ju
dí
os n
o es
un
a o
pin
ión
sub
jeti
va q
ue s
eam
os l
ibre
s de
co
mpa
rtir
o
nega
r. E
s un
a ve
rdad
. A
hora
bie
n, p
ara
que
ten
ga u
n es
tatu
to o
bje
tivo
, es
nec
esar
io q
ue d
esca
nse
sobr
e he
chos
. E
n es
te s
enti
do,
por
ejem
plo,
es
un h
echo
que
las
SS
cons
truy
ero
n cá
mar
as d
e ga
s en
al
guno
s ca
mpo
s de
co
nce
ntr
ació
n,
y, a
dem
ás,
es a
lgo
que
se p
uede
p
rob
arl
En
el d
iscu
rso
de lo
s hi
stor
iado
res,
los
hec
hos
son,
pue
s, e
l núc
leo
duro
, aq
uello
que
res
iste
a l
a co
ntes
taci
ón.
«Los
hec
hos
son
test
aru
dos»
, se
dic
e co
n ra
zón.
Pre
ocup
arno
s po
r el
los
en h
isto
ria
es h
acer
lo
por
la a
dmin
istr
ació
n de
la p
rueb
a, lo
cua
l es
indi
soci
able
de
la r
efer
en
cia
a la
que
uno
est
á ob
ligad
o. P
reci
sam
ente
, ac
abo
de d
ar r
efer
enci
as
en n
ota
sobr
e la
exi
sten
cia
de c
ámar
as d
e ga
s, p
uest
o qu
e és
a es
la n
or
ma
de l
a pr
ofes
ión.
El
hist
oria
dor
no p
ide
que
se l
e cr
ea p
or s
u pa
la
bra,
baj
o el
pre
text
o de
que
se
trat
a de
un
prof
esio
nal
que
cono
ce s
u of
icio
, aun
que
por
lo g
ener
al é
ste
sea
el c
aso.
Da
al le
ctor
el m
edio
par
a co
mpr
obar
lo q
ue a
firm
a: l
os «
proc
edim
ient
os d
e ex
posi
ción
est
rict
am
ente
cie
ntíf
icos
» qu
e G
. Mon
od r
eivi
ndic
aba
para
la R
evue
His
tori
que
requ
iere
n qu
e «c
ada
afir
mac
ión
esté
aco
mpa
ñada
de
prue
bas,
de
llam
a
L
’His
toir
e d
ans
l’ens
eign
emen
t sec
onda
ire,
pág
. 31
.
Véa
nse
Eu
gen
Ko
go
n,
Her
man
n L
angb
ein
, A
dal
ber
t R
ück
erl,
Les
Cha
mbr
es à
gaz
, se
cret
d’É
tat,
Par
is,
Éd.
De
Min
uit
, 19
84,
reed
. P
oin
ts H
isto
ire,
198
7, y
la
ob
ra d
e u
n a
n
tig
uo
rev
isio
nis
ta q
ue
se h
a d
irig
ido
a l
os
arch
ivo
s p
ara
pro
bar
sus
tes
is...
y q
uie
n h
a ll
eg
ado
a co
ncl
usi
on
es r
igu
rosa
men
te i
nve
rsas
, si
n h
acer
tra
mp
as c
on
sus
fii
ente
s: J
ean
- C
lau
de
Pre
ssac
, Les
Cré
mat
oire
s d
’Au
sch
witz
, la
mac
hine
rie d
u m
eurt
re d
e m
asse
, P
aris
, C
NR
S É
dit
ion
s, 1
993.
68
das
a la
s fu
ente
s y
de c
itas»
"*.
De
la e
scue
la m
etód
ica
a la
de
los
Anna
les
(véa
se e
l te
xto
de M
. B
loch
que
sig
ue),
la u
nani
mid
ad e
n es
te p
un
to e
s to
tal:
es u
na r
egla
com
ún d
e la
pro
fesi
ón.
Ma
rc
Bl
oc
h:
El
og
io d
e l
as
no
ta
s a
pie
de
pá
gin
a
Per
o c
uan
do
alg
un
os
lect
ore
s se
qu
ejan
de
qu
e la
men
or
lín
ea
pu
esta
baj
o e
l te
xto
les
hac
e d
ar v
uel
tas
a la
cab
eza,
cu
an
do
cie
rto
s ed
ito
res
pre
ten
den
qu
e su
s co
mp
rad
ore
s, s
in d
ud
a m
eno
s h
iper
sen
- si
ble
s en
rea
lid
ad q
ue
los
pin
tan
, su
fren
el
mar
tiri
o a
la
vist
a d
e cu
al
qu
ier
pág
ina
así
des
ho
nra
da,
eso
s «d
elic
ado
s» p
meb
an s
enci
llam
en
te s
u i
mp
erm
eab
ilid
ad a
lo
s p
rece
pto
s m
ás e
lem
enta
les
de
un
a m
o
ral
de
la i
nte
lig
enci
a. P
orq
ue,
fu
era
de
los
lib
res
jueg
os
de
la f
anta
sía,
u
na
afi
rmac
ión
no
tie
ne
der
ech
o a
pro
du
cirs
e si
no
a c
on
dic
ión
de
po
de
r se
r co
mp
rob
ada.
Y u
n h
isto
riad
or,
si
emp
lea
un
do
cum
ento
, d
ebe
ind
icar
, lo
más
bre
vem
ente
po
sib
le,
su p
roce
den
cia,
es
dec
ir,
el
med
io d
e d
ar c
on
él,
lo
qu
e eq
uiv
ale
a so
met
erse
a u
na
reg
la u
niv
er
sal
de
pro
bid
ad.
Nu
estr
a o
pin
ión
, em
po
nzo
ña
da
de
do
gm
as y
de
mit
os
—au
n l
a m
ás a
nti
gu
a d
e la
s lu
ces—
, h
a p
erd
ido
has
ta e
l g
ust
o
de
la c
om
pro
ba
ció
n.
El
día
en
qu
e, h
ab
ien
do
ten
ido
an
te t
od
o e
l cu
idad
o d
e n
o h
acer
la o
dio
sa c
on
un
a in
úti
l p
edan
terí
a, l
og
rem
os
per
suad
ida
par
a q
ue
mid
a e
l va
lor
de
un
co
no
cim
ien
to p
or
su p
risa
en
en
fren
tars
e d
e an
tem
an
o a
la
refu
taci
ón
, en
ton
ces
y s
ólo
en
ton
ce
s la
s fi
ierz
as d
e la
ra
zón
gan
arán
un
a d
e su
s m
ás e
splé
nd
idas
vic
to
rias
. E
n p
rep
arar
la t
rab
ajan
nu
estr
as h
um
ild
es n
ota
s, n
ues
tras
pe
qu
e
ñas
ref
eren
cias
, d
e la
s q
ue
se b
url
an h
oy,
sin
en
ten
der
las,
tan
tos
bri
llan
tes
ing
enio
s.
Ap
olo
gie
po
ur
l’h
isto
ire,
pág
. 4
0
(tra
d.
esp
.,
pág
s. 7
1-72
).
Aun
que
exija
una
dis
cusi
ón m
ás a
mpl
ia,
la id
ea d
e un
a ve
rdad
ob
jetiv
a qu
e de
scan
sa s
obre
los
hec
hos
debe
ría
ser
anal
izad
a co
n m
ayor
pr
ofun
dida
d. E
n re
alid
ad,
y po
r su
mis
ma
impo
rtan
cia,
sig
ue s
iend
o pa
rte
cons
titut
iva
de l
a hi
stor
ia.
Los
his
tori
ador
es b
usca
n si
empr
e la
s af
irm
acio
nes
hech
as s
in p
rueb
a qu
e se
des
lizan
en
los
exám
enes
de
los
estu
dian
tes
o en
los
art
ícul
os d
e lo
s pe
riod
ista
s. H
ay a
llí,
y es
to d
ebe
G
. M
on
od
, G
. F
agn
iez,
Man
ifie
sto
del
pri
mer
nú
mer
o d
e la
Rev
ue H
isto
rique
, re
p
rod
uci
do
po
r la
mis
ma
pu
bli
caci
ón
en
el
nú
m.
518
, ab
ril-
jun
io d
e 19
76,
págs
. 29
5-29
6.
Véa
se a
sim
ism
o G
abri
el M
on
od
, «D
u p
rogr
ès d
es é
tud
es h
isto
riq
ues
en
Fra
nce
dep
uis
le
xvi'
siè
cle»
, ib
td.,
pág
s. 2
97-3
24.
69
qued
ar c
laro
de
entr
ada
para
evi
tar
las
sim
plif
icac
ione
s, u
na b
ase
esen
ci
al d
el o
fici
o de
his
tori
ador
: no
hay
afi
rmac
ione
s si
n pr
ueba
s, e
s de
cir,
no h
ay h
isto
ria
sin
hech
os.
Las
téc
nic
as d
e la
crí
tica
En
esta
fas
e de
la
refl
exió
n, l
a cu
estió
n qu
e se
pla
ntea
es
la d
el e
sta
blec
imie
nto
de lo
s he
chos
: ¿có
mo
esta
blec
er lo
s he
chos
que
son
cie
rto
s? ¿
Qué
pro
cedi
mie
nto
debe
mos
seg
uir?
La
repu
esta
res
ide
en e
l mé
todo
crí
tico,
que
pod
emos
hac
er r
emon
tar
al m
enos
a M
abill
on
y a
Di
Re
Dip
lom
atic
a (1
681)
. L
angl
ois
y Se
igno
bos
lo d
etal
lan
amph
amen
te.
En
reah
dad,
ello
s es
tán
inte
resa
dos
por
los
hech
os c
onst
ruid
os a
par
tir
de d
ocum
ento
s es
crito
s, s
obre
tod
o de
los
text
os d
e ar
chiv
o. S
e le
s po
dr
ía r
epro
char
no
habe
r am
plia
do s
u ob
serv
ació
n a
otro
tip
o de
fiie
n-
tes,
per
o es
o no
bas
ta p
ara
desc
alif
icar
los.
En
efec
to, l
a m
ayor
ía d
e lo
s hi
stor
iado
res
cont
inúa
n tr
abaj
ando
so
bre
ese
fipo
de
do
cum
ento
, co
mpr
endi
dos
aque
llos
que,
com
o L.
Feb
vre,
F. B
raud
el o
J.
Le
Gof
f, ha
n ab
ogad
o po
r la
nec
esar
ia a
mpl
iaci
ón d
el r
eper
tori
o do
cum
enta
l. F
ue G
. D
uby
quie
n ev
ocó
«el
enor
me
mon
tón
de p
alab
ras
escr
itas
re
cién
sal
idas
de
las
cant
eras
al
que
van
los
hist
oria
dore
s a
apro
visi
onar
se
, a
esco
ger,
a t
alla
r, a
aju
star
, pa
ra d
espu
és c
onst
ruir
el
edif
icio
cuy
o pr
oyec
to h
an c
once
bido
pre
viam
ente
»^ S
ea c
omo
fuer
e, l
os h
isto
ria
dore
s se
arr
iesg
an a
ser
rec
onoc
idos
dur
ante
muc
ho t
iem
po t
odav
ía,
com
o di
jera
Arl
ette
Far
ge, p
or la
atr
acci
ón d
el a
rchi
vo.
Cua
lqui
era
que
sea
el o
bjet
o al
que
se
refi
era,
la
críti
ca n
o es
asu
nto
de
prin
cipi
ante
s, c
omo
lo d
emue
stra
n la
s di
ficu
ltade
s qu
e lo
s es
tu
dian
tes
encu
entr
an a
l vér
sela
s co
n un
tex
to.
Es
nece
sari
o se
r ya
un h
is
tori
ador
par
a cr
itica
r un
doc
umen
to, p
uest
o qu
e es
enci
alm
ente
se
tra
ta d
e po
nerl
o en
rel
ació
n co
n to
do l
o qu
e un
o ya
sab
e de
l te
ma
en
cues
tión,
así
com
o de
l lug
ar y
del
mom
ento
a q
ue s
e re
fiere
. E
n ci
erto
se
ntid
o, l
a cr
ítica
, la
pro
pia
hist
oria
, se
afi
na a
med
ida
que
la h
isto
ria
se a
mpl
ía y
pro
fund
iza.
Así
se
evid
enci
a en
cad
a un
a de
las
eta
pas
que
anal
izan
los
mae
str
os d
el m
étod
o cr
ítico
, Lan
gloi
s y
Seig
nobo
s. A
mbo
s di
stin
guen
ent
re
críf
ica
exte
rna
e in
tern
a. L
a pr
imer
a pa
rte
de la
s ca
ract
erís
ticas
mat
eria
le
s de
l do
cum
ento
: el
pap
el,
la t
inta
, la
esc
ritu
ra,
los
sello
s qu
e lo
ac
ompa
ñan;
la
segu
nda
se c
entr
a en
la
cohe
renc
ia i
nter
na d
el t
exto
.
L’H
isto
ire
cont
inue
, p
ág.
25 (
trad
. es
p.,
pág
. 19
).
70
por
ejem
plo
en la
com
pati
bilid
ad e
ntre
la f
echa
que
con
sign
a y
los
he
chos
de
los
que
habl
a.Lo
s m
edie
valis
tas
com
o L
angl
ois,
que
tra
tan
habi
tual
men
te c
on d
ipl
omas
rea
les
o de
cret
os p
ontif
icio
s qu
e so
n ap
ócri
fos,
pre
stan
gra
n at
enci
ón a
la c
rític
a ex
tern
a pa
ra d
isfi
ngui
r el
doc
umen
to a
utén
tico
de
aque
l ot
ro q
ue p
ueda
ser
rep
utad
o co
mo
fals
o. L
as c
ienc
ias
auxi
liare
s de
la
hist
oria
son
una
ayu
da p
reci
osa
en e
se d
omin
io.
La p
aleo
grc^
ía,
o ci
enci
a de
las
viej
as e
scri
tura
s, p
erm
ite d
ecir
si l
a gr
afia
de
un m
anus
cri
to c
orre
spon
de a
la f
echa
pre
tend
ida.
La
diplo
máti
ca e
nseñ
a la
s co
nven
ci
ones
seg
ún la
s cu
ales
se
com
poní
an lo
s do
cum
ento
s: c
ómo
se e
nca
beza
ban,
cóm
o se
red
acta
ban
la in
trod
ucci
ón y
el
cuer
po d
el t
exto
(el
di
spos
itiv
o),
cóm
o ap
arec
ía e
l fir
man
te,
con
qué
títul
os y
en
qué
orde
n (la
tit
ula
rida
d); l
a si
gilo
graf
ía e
num
era
los
dive
rsos
sel
los
y la
s fe
chas
en
las
que
se e
mpl
earo
n. L
a ep
igra
fía
indi
ca la
s re
glas
que
, des
de la
ant
igüe
da
d, s
e so
lían
utili
zar
para
com
pone
r la
s in
scri
pcio
nes,
en
part
icul
ar la
s fu
nera
rias
.C
on e
stos
rec
urso
s, la
crí
fica
ext
ema
pued
e di
scer
nir
los
docu
men
to
s de
aut
enti
cida
d pr
obab
le f
rent
e a
los
fals
os, o
de
aque
llos
otro
s qu
e ha
n su
frid
o m
odif
icac
ione
s (c
rític
a de
pro
cede
ncia
). Po
r ej
empl
o, e
s ev
iden
te q
ue u
no q
ue e
sté
escr
ito s
obre
pap
el y
no
sobr
e pe
rgam
ino,
y
que
se p
rete
nda
data
do e
n el
sig
lo x
ii, e
s fa
lso.
Eve
ntua
lmen
te l
a cr
íti
ca r
esta
blec
e el
doc
umen
to o
rigi
nal
desp
ués
de h
aber
lo d
espo
jado
de
los
añad
idos
o h
aber
le r
estit
uido
las
part
es q
ue f
alta
ban,
com
o se
hac
e a
men
udo
con
las
insc
ripc
ione
s ro
man
as o
gri
egas
(cr
ítica
de
resf
itu-
ción
). U
n ca
so p
artic
ular
de
aplic
ació
n de
est
os m
étod
os lo
con
stitu
ye
■ la
edic
ión
críf
ica,
alg
o en
lo q
ue s
obre
salía
la f
ilolo
gía
alem
ana.
En
este
ca
so, s
e co
mpa
ran
todo
s lo
s m
anus
crit
os p
ara
cont
abili
zar
las
vari
acio
ne
s, s
e es
tabl
ecen
las
fili
acio
nes
que
se d
an e
ntre
ello
s y
se p
ropo
ne
una
vers
ión
tan
cerc
ana
com
o se
a po
sibl
e al
tex
to o
rigi
nal.
Pero
el m
éto
do n
o só
lo e
s vá
lido
para
tex
tos
antig
uos:
res
ulta
ade
cuad
o, p
or
ejem
plo,
par
a av
erig
uar
qué
dijo
con
exa
ctitu
d el
mar
isca
l P
étai
n, y
pa
ra e
llo p
odem
os c
ompa
rar
sus
grab
acio
nes
radi
ofón
icas
y lo
s te
xtos
es
crito
s de
sus
men
saje
s y
disc
urso
s*’.
Aun
que
este
pun
to h
aya
qued
ado
firm
emen
te e
stab
leci
do, e
l his
to
riad
or n
o ha
pue
sto
fin
a su
s de
svel
os. Q
ue u
n do
cum
ento
sea
o n
o au
té
ntic
o na
da n
os d
ice
sobr
e su
sen
fido
. U
na c
opia
de
un d
iplo
ma
me
rovi
ngio
hec
ha t
res
sigl
os d
espu
és d
el o
rigi
nal
no
es u
n do
cum
ento
* V
eáse
la
edic
ión
de
Jean
-Cla
ud
e B
arb
as,
Phi
lippe
Pét
ain
, Dis
cour
s au
x F
ran
çais
, P
arís
, A
lbin
Mic
hel
, 19
89.
71
auté
ntic
o, p
ero
no e
s ne
cesa
riam
ente
una
fal
sifi
caci
ón. L
a co
pia
pued
e ha
ber
sido
hec
ha c
on f
idel
idad
. L
a cr
ítica
inte
rna
exam
ina
ento
nces
la
cohe
renc
ia d
el t
exto
y s
e pr
egun
ta s
obre
su
com
pafi
bilid
ad c
on lo
que
se
con
oce
por
otra
s ví
as a
par
tir d
e do
cum
ento
s an
álog
os.
Así
pue
s,
proc
ede
siem
pre
por
apro
xim
acio
nes;
si
lo i
gnor
amos
tod
o so
bre
un
peri
odo
o de
un
tipo
de d
ocum
ento
, no
ser
ía p
osib
le n
ingu
na c
rític
a.
De
dond
e re
sulta
que
no
pode
mos
tom
arla
com
o el
pun
to d
e pa
rtid
a so
bera
no:
es n
eces
ario
ser
ya
hist
oria
dor
para
pod
er c
ritic
ar u
n do
cu
men
to.
Aho
ra b
ien,
com
o se
ha
dich
o, n
o de
be c
reer
se q
ue e
stos
pro
ble
mas
sól
o lo
s po
dam
os v
er e
n lo
s te
xtos
ant
iguo
s. P
rese
ntar
emos
par
a el
lo d
os e
jem
plos
tom
ados
de
la h
isto
ria
del
sigl
o xx
. E
l pri
mer
o es
el
llam
amie
nto
que
el P
artid
o C
omun
ista
Fra
ncés
hab
ría
lanz
ado
supu
es
tam
ente
el
10 d
e ju
lio d
e 19
40 p
ara
inci
tar
a la
res
iste
ncia
. Aho
ra b
ien,
en
ese
tex
to h
ay c
ontr
adic
cion
es, p
ues
por
un la
do m
enci
ona
nom
bres
de
min
istr
os q
ue s
on d
esig
nado
s el
13
de ju
lio, y
, por
otr
a pa
rte,
no
se
corr
espo
nde
con
lo q
ue c
onoc
emos
de
la e
stra
tegi
a de
ese
par
tido
en
julio
de
1940
, inm
erso
por
aqu
el e
nton
ces
en u
na s
erie
de
disc
usio
nes
con
los
ocup
ante
s po
r la
rea
pari
ción
de
un d
iari
o. L
os h
isto
riad
ores
ha
n co
nsid
erad
o, p
ues,
que
se
trat
aba
de u
n te
xto
más
tar
dío
y, c
omo
form
a pa
rte
de l
a se
rie
de l
os H
um
anit
é cl
ande
stin
os,
prob
able
men
te
habr
ia s
ido
impr
eso
en u
na f
echa
pos
teri
or a
l m
es d
e ju
lio^.
La
supe
rch
ería
, pue
s, n
o re
sist
e la
crí
tica.
El s
egun
do e
jem
plo
lo t
omo
pres
tado
de
una
reci
ente
pol
émic
a en
la
que
est
á en
jueg
o Je
an M
oulin
*. E
n un
a ob
ra d
estin
ada
al g
ran
pú
C
om
o s
e sa
be,
L’H
um
anité
fue
crea
do
y d
irig
ido
po
r Jea
n J
aurè
s en
ab
ril
de
1904
. A
par
tir
de
1911
fii
e el
dia
rio
del
par
tid
o so
cial
ista
, par
a co
nve
rtir
se d
espu
és e
n p
ort
avo
z d
el
Par
tid
o C
om
un
ista
Fra
ncés
al c
rear
se é
ste
en e
l con
gre
so d
e T
ours
de
dic
iem
bre
de
1920
. E
n ag
osto
de
1939
fu
e co
nfi
scad
o y
pro
hib
ida
su p
ub
licac
ión
, p
ero
des
de o
cmb
re d
e es
e m
is
mo
añ
o d
io c
om
ien
zo u
na
edic
ión
reg
ula
r en
la
clan
des
tin
idad
. E
ste
«Hu
man
itécl
and
es
tin
o»
se m
antu
vo h
asta
ag
osto
de
1944
y o
cup
a u
n t
ota
l d
e 3
17 n
úm
ero
s. (
N.
dél
os T
.)*
Jean
Mo
uli
n e
s co
nsi
der
ado
en
Fra
nci
a u
n h
éro
e n
acio
nal
, u
n m
ito
de
la r
esis
ten
ci
a. A
su
figu
ra s
e h
an d
edic
ado
mo
nu
men
tos
y u
na
abu
nd
ante
bib
lio
gra
fía;
da
no
mb
re
a d
iver
sos
cen
tro
s ed
uca
tivo
s ga
los
e in
clu
so s
u r
ost
ro a
par
eció
en
los
añ
os 5
0 en
los
se
llos
de
corr
eos.
Mo
uli
n o
cup
ó d
iver
sos
carg
os e
n l
a ad
min
istr
ació
n f
ran
cesa
en
tre
1932
y
193
9, s
ien
do
pre
fect
o d
e A
veyr
on
en
193
8 y
de
Eu
re-e
t-L
oir
en 1
939.
Tra
s se
r ce
sad
o u
n a
ño
des
pu
és p
or
el g
ob
iem
o d
e V
ich
y, h
uye
a L
ond
res
en 1
941
par
a p
on
erse
baj
o l
as
órd
enes
del
gen
eral
De
Gau
lle,
co
n q
uie
n c
ola
bo
rará
est
rech
amen
te e
n l
a o
rgan
izac
ión
d
e la
res
iste
nci
a. D
e h
ech
o,
pre
sid
ió e
l n
uev
o C
on
sejo
Nac
ion
al d
e la
Res
iste
nci
a en
m
ayo
de
1943
. S
in e
mb
arg
o,
en j
un
io e
s ar
rest
ado
y t
ort
ura
do
po
r la
Ges
tap
o,
con
la p
ar
tici
pac
ión
des
taca
da
de
Kla
us
Bar
bie
, y
mu
rió
en
ju
lio
. (N
. d
élos
T.)
72
blic
o, e
l pe
riod
ista
Thi
erry
Wol
ton
afir
ma
que
Jean
Mou
lin,
ento
nces
pr
efec
to d
e E
ure-
et-L
oir,
pasa
ba i
nfor
mac
ión
a un
esp
ía s
ovié
tico,
un
tal R
obin
son^
. En
apoy
o de
sus
afi
rmac
ione
s, c
itaba
un
info
rme
envi
ado
por
est
e úl
tim
o a
Mos
cú.
En
él s
e da
ba c
uent
a de
una
int
ensa
act
ivi
dad
en lo
s ae
ródr
omos
de
Cha
rtre
s y
de D
reux
, de
los
trab
ajos
de
pro
long
ació
n de
las
pis
tas
de a
terr
izaj
e en
4,5
kiló
met
ros
y de
la p
rese
ncia
de
220
gra
ndes
bom
bard
eros
en
el d
e C
hart
res.
Dad
a la
pre
cisi
ón d
e es
tas
info
rmac
ione
s, W
olto
n co
nclu
ye q
ue s
ólo
el p
refe
cto
podí
a ha
bé
rsel
as s
umin
istr
ado.
Aho
ra b
ien,
un
poco
de
críti
ca in
tern
a le
hub
ie
ra d
isua
dido
de
utili
zar
ese
argu
men
to.
En
efec
to, l
as c
ifira
s ci
tada
s so
n ab
surd
as: p
ista
s de
4’5
kiló
met
ros
de la
rgo
no t
iene
n ni
ngun
a ju
stif
ica
ción
par
a lo
que
era
la a
viac
ión
en
1940
(só
lo l
os B
oein
g 74
7 ne
cesi
ta
ban
2 ki
lóm
etro
s), y
la a
viac
ión
alem
ana
cont
aba
en o
ctub
re d
e 19
40
con
un t
otal
de
800
bom
bard
eros
. A
llí t
enía
30,
inc
luid
os l
os 2
2 qu
e es
taba
n op
erat
ivos
en
Cha
rtre
s. ¡
No
se p
uede
dec
ir q
ue e
l in
form
ador
de
Rob
inso
n es
tuvi
era
bien
info
rmad
o!'“
.T
odos
los
mét
odos
crí
ticos
tie
nen
por
obje
to r
espo
nder
a c
uest
io
nes
sim
ples
. ¿D
e dó
nde
proc
ede
el d
ocum
ento
? ¿C
ómo
se h
a co
nser
va
do y
tra
nsm
itido
? ¿Q
uién
es
su a
utor
?¿E
s si
ncer
o? ¿
Tie
ne r
azon
es,
cons
cien
tes
o no
, pa
ra d
efor
mar
su
test
imon
io?
¿Dic
e la
ver
dad?
¿Le
pe
rmite
su
posi
ción
dis
pone
r de
bue
nas
info
rmac
ione
s o
más
bie
n ha
ce q
ue e
stén
ses
gada
s? E
n cu
alqu
ier
caso
, es
tas
preg
unta
s no
s co
lo
can
en d
os p
lano
s di
stin
tos:
la
crít
ica
de
la s
ince
ridad c
ondu
ce a
ave
ri
guar
las
inte
ncio
nes
del
test
igo,
rec
onoc
idas
o n
o; l
a cr
ític
a de
la e
xac
ti
tud se
ref
iere
en
cam
bio
a su
situ
ació
n ob
jetiv
a. L
a pr
imer
a es
tá a
tent
a a
las
men
tiras
, la
segu
nda
a lo
s er
rore
s. U
n m
emor
ialis
ta s
erá
sosp
echo
so
de
dars
e un
pap
el d
esta
cado
, y
la c
rític
a de
la
sinc
erid
ad s
erá
part
icu
larm
ente
exi
gent
e en
est
e ca
so.
Si l
o qu
e de
scri
be e
s un
a ac
ción
o
una
situ
ació
n a
la q
ue a
sist
ió s
in e
star
dir
ecta
men
te in
volu
crad
o, la
crí
tic
a de
la e
xact
itud
le c
once
derá
may
or in
teré
s qu
e si
sól
o se
hic
iera
eco
de
afi
rmac
ione
s de
ter
cera
s pe
rson
as.
Des
de e
sta
pers
pect
iva,
res
ulta
per
tinen
te la
dis
tinci
ón c
lási
ca e
ntre
te
stim
onio
s vo
lunt
ario
s e
invo
lunt
ario
s. L
os p
rim
eros
fue
ron
idea
dos
’ E
l li
bro
al
qu
e al
ud
e A
. P
rost
es
el d
e T
hie
rry
Wo
lto
n,
Le
Gra
nd
recr
utem
ent,
Par
ís,
Gra
sset
, 19
93.
(N.
deb
s T
.)“
T
om
amo
s es
te e
jem
plo
de
Fra
nço
is B
édar
ida,
«L
’his
toir
e d
e la
Rés
ista
nce
et
{’af
fa
ire
Jean
Mou
lin»,
Les
Cah
iers
de
l’IH
TP
, n
úm
. 27
, ju
nio
de
1994
,/e«
« M
oulin
et l
a R
ésis
ta
nce
en 1
94
3,
pág
. 16
0. P
ara
otr
os
ejem
plo
s an
álo
gos
a p
rop
ósi
to d
e la
mis
ma
ob
ra p
re
ten
did
amen
te h
istó
rica
, vé
ase
Pie
rre
Vid
al-N
aqu
et,
Le
Tra
it em
pois
onné
: réf
lexi
ons
su l
’aff
ai
re Je
an M
oulin
, P
aris
, L
a D
éco
uve
rte,
199
3.
73
para
inf
orm
ar a
sus
lec
tore
s, p
rese
ntes
o f
utur
os.
Las
crón
icas
, la
s m
em
oria
s, t
odas
las
fiie
ntes
«na
rrat
ivas
» pe
rten
ecen
a e
sta
cate
gorí
a, c
omo
tam
bién
los
info
rmes
de
los
pref
ecto
s, l
as m
onog
rafí
as lo
cale
s qu
e lo
s m
aest
ros
de e
scue
la p
repa
rara
n pa
ra l
a ex
posi
ción
de
1900
, as
í co
mo
toda
la
pren
sa...
En
cam
bio,
los
tes
tim
onio
s in
volu
ntar
ios
no e
stab
an
dest
inad
os a
info
rmar
. M
. Blo
ch s
e re
fier
e co
n ag
rado
a «
esto
s in
dici
os
que,
sin
pre
med
itaci
ón, d
eja
caer
el p
asad
o a
lo la
rgo
de s
u ru
ta»^
’. H
abl
amos
de
un c
orre
spon
denc
ia p
riva
da,
de u
n di
ario
ínt
imo,
de
las
cuen
tas
de u
na e
mpr
esa,
de
los
cert
ific
ados
(pa
rtid
as, e
scri
tura
s) d
e m
atr
imon
io (
cart
as d
ótal
es),
de la
s de
clar
acio
nes
de s
uces
ión,
de
los
obje
to
s, l
as i
mág
enes
o l
os e
scar
abaj
os d
e or
o en
cont
rado
s en
las
tum
bas
mic
énic
as,
pero
tam
bién
de
los
rest
os d
e un
a va
sija
de
barr
o la
nzad
os
a un
poz
o en
el s
iglo
xiv
. Así
, por
eje
mpl
o, l
a pr
opia
cha
tarr
a qu
e de
jó
un o
bús
nos
inst
ruye
más
sob
re e
l ca
mpo
de
bata
lla d
e V
erdú
n qu
e el
te
stim
onio
vol
unta
rio
(fab
rica
do y
fal
sifi
cado
) qu
e pr
oced
e de
las
trin
ch
eras
...La
s cr
ítica
s de
la s
ince
rida
d y
de la
exa
ctitu
d so
n m
ás e
xige
ntes
con
lo
s te
stim
onio
s vo
lunt
ario
s. P
ero
tam
poco
es
nece
sari
o ah
onda
r en
la
dist
inci
ón, d
ado
que
la h
abili
dad
de lo
s hi
stor
iado
res
cons
iste
a m
enu
do e
n tr
atar
los
test
imon
ios
volu
ntar
ios
com
o si
fue
ran
invo
lunt
ario
s,
y en
inte
rrog
arlo
s so
bre
cosa
s di
stin
tas
de la
s qu
e qu
ería
n de
cir.
Enf
ren
tado
a lo
s di
scur
sos
pron
unci
ados
el
11 d
e no
viem
bre
ante
los
mon
um
ento
s a
los
caíd
os,
el h
isto
riad
or n
o se
pre
gunt
ará
por
lo q
ue d
icen
, qu
e po
r lo
dem
ás r
esul
ta p
obre
y r
epet
itivo
; se
inte
resa
rá p
or lo
s té
rmi
nos
utili
zado
s, p
or lo
s co
njun
tos
de o
posi
cion
es o
de
sust
ituc
ione
s, y
de
est
e m
odo
obte
ndrá
una
men
talid
ad, u
na r
epre
sent
ació
n de
la g
uerr
a,
de l
a so
cied
ad,
de l
a na
ción
. A
est
e re
spec
to,
M.
Blo
ch s
iem
pre
ano
taba
con
hum
or q
ue,
«con
dena
dos,
com
o lo
est
amos
, a
cono
cerl
o (e
l pa
sado
) ún
icam
ente
por
sus
ras
tros
, po
r lo
men
os h
emos
con
segu
ido
sabe
r m
ucho
más
ace
rca
de é
l que
lo q
ue t
uvo
a bi
en d
ejar
nos
dich
o»*
.A
l mar
gen
de q
ue u
n te
stim
onio
sea
o n
o vo
lunt
ario
, de
que
su a
uto
r se
a o
no s
ince
ro o
est
é o
no in
form
ado,
es
nece
sari
o ac
erta
r co
n el
se
ntid
o de
l te
xto
(crí
tica
de i
nter
pret
ació
n).
La
aten
ción
se
sitú
a aq
uí
en e
l se
ntid
o de
los
tér
min
os,
en s
us u
sos
desv
iado
s o
irón
icos
, en
aq
uella
s pa
labr
as q
ue v
iene
n di
ctad
as p
or la
situ
ació
n qu
e im
pone
el
mom
ento
(es
lógi
co, p
or e
jem
plo,
elo
giar
al d
ifun
to e
n el
tran
scur
so d
e un
a or
ació
n fú
nebr
e).
Ya
el p
ropi
o M
. B
loch
, pa
ra q
uien
era
dem
asia
"
Ap
olog
ie, p
ág.
25 (
trad
. es
p.,
pág.
52)
. Ib
íd.
(tra
d.
esp
., p
ág.
53).
74
do b
reve
la r
elac
ión
de c
ienc
ias
auxi
liare
s de
la
hist
oria
que
se
prop
oní
a a
los
estu
dian
tes,
sug
ería
aña
dir
tam
bién
la li
ngüí
stic
a: «
A h
ombr
es
que
en l
a m
itad
de
su t
iem
po n
o po
drán
alc
anza
r el
obj
eto
de s
us e
stu
dios
sin
o a
trav
és d
e la
s pa
labr
as,
¿por
qué
abs
urdo
par
alog
ism
o se
le
s pe
rmite
(...
) ig
nora
r la
s ad
quis
icio
nes
fund
amen
tale
s de
la
lingü
ís-
tica
?»'l
A m
enud
o,
los
conc
epto
s ca
mbi
an d
e se
ntid
o, d
e m
odo
que
los
que
pare
cen
más
tra
nspa
rent
es r
esul
tan
ser
los
más
pel
igro
sos.
El
térm
ino
«bur
gués
» no
des
igna
la
mis
ma
reah
dad
soci
al e
n un
tex
to
med
ieva
l qu
e en
otr
o ro
mán
tico
o e
n M
arx.
Por
eso
mis
mo,
pod
ría
mos
est
able
cer
una
hist
oria
de
los
conc
epto
s qu
e fu
era
prev
ia a
cua
lqu
iera
otr
a hi
stor
ia"*
.E
n un
pla
no m
ás g
ener
al, p
odem
os d
ecir
que
tod
o te
xto
es c
odif
ica
do c
on u
n si
stem
a de
rep
rese
ntac
ione
s qu
e se
cor
resp
onde
con
un
voca
bula
rio
conc
reto
. Un
info
rme
reda
ctad
o po
r un
pre
fect
o de
la R
es
taur
ació
n so
bre
la s
ituac
ión
polít
ica
y so
cial
de
un d
epar
tam
ento
rur
al
esta
rá d
efor
mad
o, d
e m
aner
a in
cons
cien
te e
impe
rcep
tible
si s
e qu
iere
, po
r la
imag
en q
ue é
l se
haga
de
los
cam
pesi
nos:
ver
á lo
que
esp
era
ver
y lo
que
su
repr
esen
taci
ón p
revi
a le
per
mita
ace
ptar
; en
cam
bio,
des
cu
idar
á ev
entu
alm
ente
lo q
ue n
o se
incl
uya
dent
ro d
e es
e es
quem
a. L
a in
terp
reta
ción
de
su i
nfor
me
supo
ne,
pues
, qu
e el
his
tori
ador
ten
ga
pres
ente
el s
iste
ma
de r
epre
sent
acio
nes
que
era
habi
tual
ent
re lo
s no
ta
bles
de
la é
poca
^^ P
or t
anto
, to
mar
en
cons
ider
ació
n la
s «r
epre
sent
aci
ones
col
ectiv
as»
resu
lta i
ndis
pens
able
par
a un
a co
rrec
ta i
nter
pret
aci
ón d
e lo
s te
xtos
'*’.
Ibíd
., p
ág.
28 (
trad
. es
p.,
pág
. 57
).
Véa
se R
ein
har
t K
osel
leck
, «H
isto
ire
des
co
nce
pts
et
his
toir
e so
cial
e»,
en L
e F
utu
r pa
ssé,
pág
s. 9
9-11
8. K
ose
lleck
to
ma
el e
jem
plo
de
un
tex
to d
e H
ard
enb
erg
(19
07):
«U
na
jera
rqu
izac
ión
rac
ion
al q
ue
no
pri
vile
gie
a u
na
clas
e fr
ente
a o
tra,
sin
o q
ue
asig
ne
su l
u
gar
a lo
s ci
ud
adan
os
de
tod
os
los
esta
men
tos
segú
n c
iert
as c
lase
s es
un
a d
e la
s ve
rdad
era
s y
nad
a su
per
fici
ales
nec
esid
ades
de
un
Est
ado»
(tr
ad.
esp.
, pá
g. 1
07).
(L
a ve
rsió
n f
ran
ce
sa d
el l
ibro
de
Ko
sell
eck
no
co
inci
de
tota
lmen
te c
on
la
esp
añol
a q
ue
cita
mos
aqu
í. A
sí,
lo q
ue
en c
aste
llan
o e
s «c
lase
» en
su
pri
mer
a ap
aric
ión
en
la
cita
, en
fra
ncé
s es
«or
dr
e».
Est
a ú
ltim
a o
pci
ón
par
ece
más
ace
rtad
a q
ue
la q
ue
ha
eleg
ido
el t
rad
uct
or
esp
añol
d
e ac
uer
do
con
el
sen
rid
o d
e lo
qu
e se
est
á d
icie
nd
o: e
l pri
vile
gio
esta
men
tal.
[N.d
ebs
T.J)
. E
l an
ális
is d
e lo
s co
nce
pto
s, d
e ép
ocas
dif
eren
tes,
per
mit
e ac
lara
r la
no
ved
ad d
e su
s in
te
nci
on
es y
su
asp
ecto
po
lém
ico
.
A.
Co
rbin
, «L
e ve
rtig
e de
sfoi
sson
nem
ents
», R
. C
har
tier
, «L
e m
on
de
com
me
rep
rése
n
tati
on
», y
G.
Noi
riel
, «P
ou
r u
ne
app
roch
e su
bje
ctiv
iste
du
soc
ial»
.
Au
nq
ue
Pro
st n
o l
o d
iga
exp
resa
men
te,
ese
con
cep
to,
el d
e «r
epre
sen
taci
ones
co
le
ctiv
as»,
pro
ced
e É
mile
Du
rkh
eim
y j
ust
amen
te p
or
eso
lo p
on
e en
tre
com
illa
s, c
om
o
cita
lit
eral
del
so
ció
log
o f
ran
cés.
Ém
ile D
urk
hei
m e
mp
ezó
a e
mp
lear
est
e co
nce
pto
en
to
mo
a 1
897,
en
Le
Suic
ide.
Seg
tin
él,
la v
ida
soci
al e
stá
hec
ha
esen
cial
men
te d
e re
pre
sen
-
75
Lle
gado
s a
este
pun
to, p
odrí
amos
pro
long
ar la
des
crip
ción
del
apa
ra
to c
rític
o, p
ero
segu
ram
ente
res
ulta
rá m
ás p
rove
chos
o de
tene
rnos
en
abor
dar
el e
spír
itu q
ue la
alie
nta.
El e
spír
itu c
ríti
co d
el h
isto
riad
or
Se t
iene
en
ocas
ione
s la
impr
esió
n de
que
la c
rític
a es
sól
o un
a cu
es
tión
de s
ensa
tez
y qu
e, p
or e
so m
ism
o, la
dis
cipl
ina
exig
ida
por
la c
orpo
ra
ción
res
ulta
ría
supe
rflu
a. S
ería
más
bie
n un
a m
anía
de
emdi
tos,
una
co
quet
ería
de
cien
tífic
os, u
n si
gno
de r
econ
ocim
ient
o pa
ra in
icia
dos.
Nad
a h
ay m
ás f
also
. L
as r
egla
s de
la
críti
ca y
de
la e
rudi
ción
, la
ob
ligac
ión
de o
frec
er la
s re
fere
ncia
s, n
o fo
rman
par
te d
e un
as n
orm
as
arbi
trar
ias.
De
hech
o, s
on e
llas
las
que
esta
blec
en c
on c
lari
dad
la d
ife
renc
ia e
ntre
el h
isto
riad
or p
rofe
sion
al, e
l afi
cion
ado
y el
nov
elis
ta. P
ero
ante
tod
o ti
enen
la
func
ión
de e
duca
r la
for
ma
en q
ue e
l hi
stor
iado
r m
ira
las
fiaen
tes.
Una
gra
n vi
rtud
si s
e qu
iere
, en
todo
cas
o un
a ac
titud
ap
rend
ida,
no
espo
ntán
ea,
pero
que
mol
dea
el c
arác
ter
esen
cial
de
aque
llos
que
se d
edic
an a
est
e of
icio
.E
se r
asgo
se
obse
rva
de i
nmed
iato
cua
ndo
uno
com
para
los
trab
ajo
s de
los
hist
oria
dore
s co
n aq
uello
s ot
ros
que
prod
ucen
los
soci
ólog
os
o lo
s ec
onom
ista
s. L
os p
rim
eros
se
plan
tean
por
lo g
ener
al u
na c
ues
tión
prev
ia s
obre
el
orig
en d
e lo
s do
cum
ento
s y
de l
os h
echo
s de
los
qu
e ha
blan
. T
omem
os, p
or e
jem
plo,
las
est
adís
fica
s de
hue
lgas
. E
l his
to
riad
or n
o da
rá p
or s
enta
da l
a ve
raci
dad
de l
as c
ifra
s of
icia
les,
sin
o qu
e se
int
erro
gará
sob
re l
a fo
rma
en q
ue s
e re
cogi
eron
: ¿q
uién
lo
hizo
?, ¿
con
qué
proc
edim
ient
o ad
min
istr
ativ
o?L
a ac
titu
d cr
ític
a no
es,
pue
s, n
atur
al.
Seig
nobo
s lo
exp
uso
muy
cl
aram
ente
(vé
ase
más
aba
jo)
utili
zan
do l
a co
mpa
raci
ón c
on a
quel
ho
mbr
e qu
e ca
e al
agu
a y
cuyo
s m
ovim
ient
os
espo
ntán
eos
le h
acen
ah
ogar
se:
«Apr
ende
r a
nada
r es
adq
uiri
r el
háb
ito
de
refr
enar
nue
str
os m
ovim
ient
os e
spon
táne
os y
rea
lizar
mov
imie
nto
s qu
e no
son
na
tura
les.
»
taci
ones
, y
est
as r
epre
sen
taci
on
es s
on
est
ado
s d
e ia
co
nci
enci
a co
lect
iva
—es
e m
od
o c
o
mú
n d
e ap
reci
ar e
l m
un
do
qu
e ti
enen
los
co
nte
mp
orá
neo
s—,
cris
taliz
acio
nes
div
ersa
s q
ue
se d
an e
n e
sfer
as y
gru
po
s d
isti
nto
s, c
rist
aliz
acio
nes
qu
e so
n i
nd
epen
die
nte
s d
e lo
s in
div
idu
os
y q
ue
tien
en u
na
din
ámic
a p
arci
alm
ente
au
tón
om
a h
asta
el
pu
nto
de
po
der
at
raer
se,
op
on
erse
o s
inte
tiza
rse
mu
tuam
ente
. L
as r
epre
sen
taci
on
es c
ole
ctiv
as s
e re
fier
en
a la
s n
orm
as y
val
ore
s d
e co
lect
ivid
ades
o i
nst
itu
cio
nes
tal
es c
om
o l
a fa
mili
a, e
l tr
abaj
o,
el E
stad
o, l
a re
lig
ión
o l
a ed
uca
ción
. (T
V. d
e lo
s T
)
76
Ch
ar
le
s S
eig
no
bo
s:
La
cr
ític
a e
s a
nt
ina
tu
ra
l
...la
crí
tica
se
op
on
e al
gir
o n
orm
al d
e la
in
teli
gen
cia
hu
man
a; l
a te
n
den
cia
esp
on
tán
ea d
el h
om
bre
es
cree
r lo
qu
e se
le
dic
e. E
s n
atu
ral
acep
tar
cual
qu
ier
afir
mac
ión
, so
bre
to
do
u
na
afir
mac
ión
es
crit
a —
con
más
fac
ilid
ad s
i es
tá c
on
sig
nad
a en
nú
mer
os—
y m
ás f
ácil
m
ente
to
dav
ía s
i p
roce
de
de
un
a au
tori
dad
ofi
cial
, si
es,
co
mo
se
dic
e, a
uté
nti
ca.
Ap
lic
ar
la c
ríti
ca e
s, p
or
tan
to,
ado
pta
r u
n m
od
o d
e
pen
sar
con
trar
io a
l p
ensa
mie
nto
esp
on
tán
eo,
un
a ac
titu
d d
e es
pír
itu
an
tin
atu
ral
(...)
. L
o c
ual
no
se
log
ra s
in e
sfii
erzo
. E
l m
ovi
mie
nto
es
po
ntá
neo
del
qu
e ca
e al
ag
ua
es h
ace
r to
do
lo
po
sib
le p
ara
aho
gar
se.
Ap
ren
de
r a
nad
ar e
s a
dq
uir
ir e
l h
áb
ito
de
refr
enar
nu
estr
os
mo
vi
mie
nto
s es
po
ntá
neo
s y
rea
liza
r m
ovi
mie
nto
s q
ue
no
so
n n
atu
rale
s.
(•■■)
,L
a im
pre
sió
n e
spec
ial
pro
du
cid
a p
or
los
nú
mer
os
es e
n p
arti
cu
lar
imp
ort
ante
, so
bre
to
do
en
las
cie
nci
as s
oci
ales
. L
a ci
fra
tien
e u
n
asp
ecto
ma
tem
átic
o q
ue
da
la i
lusi
ón
del
hec
ho
cie
ntí
fico
. E
spo
ntá
n
eam
ente
se
tien
de
a co
nfi
jnd
ir «
pre
ciso
y e
xact
o».
Un
a n
oc
ión
vag
a n
o p
ued
e se
r en
tera
men
te e
xact
a; d
e la
op
osi
ció
n e
ntr
e va
go
y e
xac
to s
e ll
ega
a la
id
enti
da
d e
ntr
e «e
xact
o»
y «
pre
ciso
». S
e o
lvid
a q
ue
un
d
ato
mu
y p
reci
so e
s c
on
fre
cuen
cia
mu
y f
also
. S
i d
igo
qu
e h
ay
en
Par
ís 5
25
.63
7 a
lmas
ser
á u
na
cifr
a p
reci
sa,
mu
cho
más
pre
cisa
qu
e «d
os
mil
lon
es y
med
io»,
y,
sin
em
bar
go
, m
uch
o m
eno
s ve
rdad
era.
S
e d
ice
vulg
arm
ente
: «d
efin
itiv
o c
om
o u
na
cifr
a»,
ap
rox
imad
amen
te
en
el
mis
mo
sen
tid
o q
ue
«la
verd
ad a
sec
as»,
lo
cu
al h
ace
sob
reen
te
nd
er q
ue
la c
ifra
es
la f
orm
a p
erfe
cta
de
la v
erd
ad.
Se
dic
e ta
mb
ién
: «s
on
nú
mer
os»
, c
om
o s
i to
da
pro
po
sici
ón
se
hic
iese
ver
dad
era
en
cua
nto
ad
op
ta f
orm
a a
ritm
étic
a. L
a te
nd
enci
a e
s to
dav
ía m
ás f
iier
- te
cu
and
o e
n v
ez d
e u
na
cifr
a ai
slad
a se
ve
un
a se
rie
de
cifr
as e
nla
zad
as
med
ian
te o
per
acio
nes
ari
tmét
icas
. L
as o
per
acio
nes
so
n c
ien
tífi
cas
y
cier
tas,
in
spir
an u
na
imp
resi
ón
de
con
fian
za q
ue
se e
xti
end
e a
los
dat
os
de
hec
ho
so
bre
lo
s q
ue
se h
a tr
abaj
ado
. E
s n
eces
ario
un
esf
iier
- zo
de
crít
ica
par
a d
isti
ng
uir
, p
ara
ad
mit
ir q
ue
en u
n c
álcu
lo j
ust
o l
os
dat
os
pu
edan
ser
fal
sos,
lo
cu
al q
uit
a to
do
va
lor
a lo
s re
sult
ado
s.
La
Mét
hod
e h
isto
riq
ue
app
liqu
ée a
ux
sci
ence
s so
ci
ales
, p
ágs.
32-
35 (
trad
. es
p.,
pág
s. 3
1-34
).
Tod
avía
sub
sist
en h
oy
aque
llas
cree
ncia
s co
ntra
las
que
Sei
gnob
os
nos
poní
a en
gua
rdia
. Nue
stra
obl
igac
ión
es o
pone
r re
sist
enci
a al
pre
stig
io d
e la
s au
tori
dade
s of
icia
les.
Res
ulta
más
nec
esar
io q
ue n
unca
no
cede
r a
la s
uges
tión
que
prov
ocan
las
cif
ras
prec
isas
ni
al v
értig
o qu
e 77
prod
ucen
los
núm
eros
. L
a ex
actit
ud y
la p
reci
sión
son
cos
as d
istin
tas,
y
una
cifr
a ap
roxi
mad
a va
le m
ás q
ue lo
s de
cim
ales
ilus
orio
s. L
os h
isto
ri
ador
es h
aría
n m
ejor
sus
deb
eres
si,
al u
tiliz
ar lo
s m
étod
os c
uant
itat
ivo
s, a
men
udo
indi
spen
sabl
es, e
stuv
iera
n m
ás a
tent
os a
des
mití
fica
r ci
fr
as y
cál
culo
s.A
est
as a
dver
tenc
ias,
tod
avía
ho
y de
act
ualid
ad,
conv
iene
aña
dir
otra
s nu
evas
. Se
ref
iere
n al
tes
timon
io d
e lo
s te
stig
os d
irec
tos
y a
la
imag
en.
Nue
stra
épo
ca, a
fici
onad
a a
la h
isto
ria
oral
, aco
stum
brad
a po
r la
tel
evis
ión
y la
rad
io a
«vi
vir»
—y
se d
ice
sin
brom
ear—
los
acon
teci
m
ient
os e
n di
rect
o, c
once
de a
la p
alab
ra d
e lo
s te
stig
os u
n va
lor
exce
si
vo. E
n ci
erta
oca
sión
, dur
ante
un
curs
o de
lice
nce
, em
pleé
la c
rític
a in
te
rna
para
dat
ar a
fin
ales
de
1940
una
oct
avill
a es
tudi
antil
—el
tex
to s
e re
ferí
a a
la m
anif
esta
ción
del
11
de n
ovie
mbr
e co
mo
si d
e un
hec
ho r
eci
ente
se
trat
ara'
^. P
ues
bien
, lo
s al
umno
s se
mos
trar
on d
ubita
tivos
y
lam
enta
ron
no p
oder
enc
ontr
ar a
nin
gún
estu
dian
te d
el c
urso
de
1940
qu
e hu
bier
a di
stri
buid
o aq
uella
oct
avill
a y
que
se a
cord
ara
de e
sa f
ech
a. C
omo
si la
mem
oria
de
los
tesf
igos
dir
ecto
s, m
edio
sig
lo d
espu
és
del
acon
teci
mie
nto,
fiie
ra m
ás f
iabl
e qu
e la
s in
dica
cion
es m
ater
iale
s pr
opor
cion
adas
por
el d
ocum
ento
.L
o m
ism
o su
cede
con
las
imág
enes
. La
foto
graf
ía c
onsi
gue
conv
en
cern
os:
¿aca
so l
a p
elíc
ula
no f
ijarí
a la
ver
dad?
Tom
emos
, por
eje
mpl
o,
dos
inst
antá
neas
de
la f
irm
a de
l pac
to g
erm
ano-
sovi
étic
o: e
n un
a só
lo
apar
ecen
Rib
bent
rop
y M
olot
ov;
en l
a ot
ra,
adem
ás d
e es
tos
dos
per
sona
jes,
apa
rece
un
deco
rado
dif
eren
te y
det
rás
de e
llos,
de
pie,
se
dis
pone
n to
dos
los
ofic
iale
s de
la
UR
SS,
incl
uido
el
prop
io S
talin
. Pu
es
bien
, ba
sta
com
para
rlas
det
enid
amen
te p
ara
adve
rtir
la p
osib
le a
mpl
itu
d de
los
tru
caje
s'l
Lo
mis
mo
ocur
re c
uand
o se
dic
e qu
e en
tod
as la
s
Se t
rata
de
un
a cé
leb
re m
anif
esta
ció
n e
stu
dia
nti
l co
ntr
a la
ocu
pac
ión
. P
ara
ento
n
ces,
el
arm
isti
cio
hab
ía s
ido
fir
mad
o,
la «
paz
» re
inab
a en
Fra
nci
a y
el
térm
ino
«re
sist
en
cia»
aú
n n
o e
xist
ía.
En
ese
con
text
o e
stab
a p
roh
ibid
a to
da
con
mem
ora
ció
n o
cel
ebra
ci
ón
, en
esp
ecia
l la
del
arm
isti
cio
de
1918
. D
e ah
í la
im
po
rtan
cia
sim
bó
lica
de
este
pri
m
er a
cto
de
resi
sten
cia,
qu
e in
icia
lmen
te n
o e
ra m
ás q
ue
el i
nte
nto
de
un
peq
ueñ
o
gru
po
de
estu
dia
nte
s d
e li
ceo
de
dep
osi
tar
un
a o
fren
da
ante
la
tum
ba
del
so
ldad
o d
esco
n
oci
do
en
ho
men
aje
a aq
uel
arm
isti
cio
de
1918
. C
om
o r
ecu
erd
o e
xist
e u
na
Ass
oci
atio
n
des
Rés
ista
nts
du
11
No
vem
bre
194
0 y
cad
a añ
o s
e ce
leb
ra t
al f
ech
a en
ho
no
r d
e es
os
dos
hec
hos
. (N
. de
¡os
T.)
La
fals
a es
la
foto
gra
fía
sin
Sta
lin
y s
in e
l B
uró
po
líti
co,
po
r d
os
razo
nes
. C
riti
ca
exte
ma:
es
más
fác
il re
cort
ar l
os d
os p
erso
naj
es c
entr
ales
par
a b
orr
ar l
os
otr
os
qu
e añ
ad
ido
s. C
ríti
ca i
nte
rna:
lo
s so
viét
icos
ten
ían
in
teré
s en
min
imiz
ar e
l co
mp
rom
iso
de
Sta
lin
tra
s la
ofe
nsi
va a
lem
ana
en R
usi
a. S
ob
re l
a cr
ític
a d
el d
ocu
men
to f
oto
grá
fico
, vé
ase
Ala
in J
aub
ert,
Le
Com
mis
sari
at a
ux
arch
ives
. L
es p
hoto
s q
uif
akif
ien
t l’h
isto
ire.
78
pelíc
ulas
que
los
alia
dos
film
aron
sob
re la
Pri
mer
a G
uerr
a só
lo h
ay d
os
secu
enci
as t
omad
as e
n la
s lín
eas
de b
atal
la.
De
este
mod
o, n
os d
amos
cu
enta
de
que
es e
senc
ial
real
izar
una
crí
tica
en t
érm
inos
de
repr
esen
ta
cion
es c
olec
tivas
ant
es d
e ut
iliza
r ev
entu
alm
ente
est
e tip
o de
doc
um
ento
s.N
o ob
stan
te,
com
o se
pue
de o
bser
var,
ni
la c
ritic
a de
los
tes
timo
nios
ora
les
ni l
a de
las
foto
graf
ías
o la
de
las
pelíc
ulas
dif
iere
n de
la c
rí
fica
his
tóri
ca c
lási
ca.
Se t
rata
del
mis
mo
mét
odo,
aun
que
se a
pliq
ue
ahor
a a
otro
tip
o de
doc
umen
tos.
La
únic
a va
riac
ión
pued
e es
tar
en
que
a m
enud
o ut
iliza
mos
con
ocim
ient
os e
spec
ífic
os —
por
ejem
plo,
el
cono
cim
ient
o pr
ecis
o de
las
con
dici
ones
de
roda
je q
ue s
e da
ban
en
una
dete
rmin
ada
époc
a. P
ero
flin
dam
enta
lmen
te e
s el
mis
mo
plan
tea
mie
nto
que
un m
edie
valis
ta s
igue
ant
e su
s do
cum
ento
s. E
l mét
odo
crí
tico
es u
no y
, com
o ve
rem
os, e
s el
úni
co m
étod
o co
nsus
tanc
ial a
la h
is
tori
a.
Fu
nd
am
en
tos
y l
ímit
es
de
la
cr
ític
a
La
hist
oria
, co
noc
imie
nto
por
huel
las
La
impo
rtan
cia
que
toda
s la
s ob
ras
sobr
e ep
iste
mol
ogía
de
la h
isto
ri
a ot
orga
n al
mét
odo
críti
co e
s un
sig
no i
nequ
ívoc
o de
que
est
amos
an
te u
n as
pect
o ce
ntra
l. ¿P
or q
ué n
o h
ay h
isto
ria
sin
críti
ca?
La
res
pues
ta e
s to
daví
a h
oy
la m
ism
a, la
de
Lan
gloi
s y
Seig
nobo
s, la
de
Blo
ch
y M
arro
u: p
uest
o qu
e la
his
tori
a se
ref
iere
al p
asad
o, s
u co
noci
mie
nto
esta
bas
ado
en h
uella
s.N
o po
dem
os d
efin
ir la
his
tori
a co
mo
el c
onoc
imie
nto
del p
asad
o,
com
o a
men
udo
deci
mos
un
poco
a la
lige
ra, p
uest
o qu
e el
car
ácte
r de
pasa
do
no b
asta
par
a de
fini
r un
hec
ho o
un
obje
to d
e co
noci
mie
nto.
T
odos
los
hec
hos
pasa
dos
fiie
ron
ante
s he
chos
pre
sente
s: e
ntre
uno
s y
otro
s no
exi
ste
ning
una
dife
renc
ia d
e na
tura
leza
. Pas
ado
es u
n ad
jetiv
o,
no u
n su
stan
tivo,
que
se
utili
za d
e fo
rma
abus
iva
para
des
igna
r el
con
ju
nto
inde
fini
dam
ente
abi
erto
de
los
obje
tos
que
pued
en p
rese
ntar
ese
ra
sgo
o re
cibi
r ta
l de
nom
inac
ión.
De
esta
con
stan
te s
e de
riva
n do
s co
nsec
uenc
ias
a la
s qu
e no
se
con
cede
rá ja
más
la
impo
rtan
cia
que
mer
ecen
. E
n pr
imer
luga
r, n
os i
mp
ide
esp
ecif
icar
la h
isto
ria
por
su o
bjet
o. T
odas
las
cien
cias
que
se
dice
n ta
les
tien
en s
u pr
opio
ám
bito
, cu
alqu
iera
que
sea
su
inte
rdep
ende
ncia
. Su
nom
bre
es s
ufic
ient
e pa
ra q
ue d
istin
gam
os e
l do
min
io q
ue e
xplo
ra
n y
aque
l qu
e qu
eda
ftie
ra d
e su
esf
era
de a
ctua
ción
. L
a as
tron
omía 79
estu
dia
los
astr
os,
no e
l sí
lex
ni l
a po
blac
ión.
La
dem
ogra
fía
se o
cupa
de
las
pobl
acio
nes,
etc
éter
a. P
ero
la h
isto
ria
pued
e in
tere
sars
e ta
nto
por
el s
ílex
com
o po
r la
pob
laci
ón,
o in
clus
o po
r el
clim
a...
No
hay,
pue
s,
hech
os h
istó
rico
s po
r na
tura
leza
com
o h
ay h
echo
s quím
icos
o d
emog
ráfi
co
s. E
l tér
min
o hi
stor
ia n
o pe
rten
ece,
pue
s, a
l m
ism
o co
njun
to q
ue lo
s té
rmin
os b
iofí
sica
mol
ecul
ar, f
isic
a n
ucle
ar,
clim
ato
bgí
a o
la
prop
ia e
tnol
ogí
a.
Com
o re
calc
ó Se
igno
bos,
«no
hay
más
que
hec
hos
hist
óric
os p
or
posi
ción
».
Ch
ar
le
s S
eig
no
bo
s:
No
ha
y m
ás
qu
e h
ay
he
ch
os
his
tó
ric
os
PO
R P
OSI
CIÓ
N
Per
o,
en c
ua
nto
se
trat
a d
e d
elim
ita
r p
ráct
ica
men
te e
l te
rren
o
de
la H
isto
ria,
un
a ve
z q
ue
se i
nte
nta
tra
zar
los
con
fin
es e
ntr
e u
na
cien
cia
his
tóri
ca d
e lo
s h
ech
os
hu
ma
no
s d
el p
asad
o y
un
a ci
enci
a ac
tual
de
los
hec
ho
s h
um
an
os
del
pre
sen
te,
se v
e q
ue
no
pu
ede
es
tab
lece
rse
ese
lím
ite,
po
rqu
e e
n r
eali
dad
no
ha
y h
ech
os
qu
e se
an
his
tóri
cos
po
r su
nat
ura
leza
, c
om
o h
ay
hec
ho
s fi
sio
lóg
ico
s o
bio
ló
gic
os.
En
el
uso
vu
lgar
, la
pal
abra
«h
istó
rico
» se
to
ma
to
dav
ía e
n e
l se
nti
do
an
tig
uo
: d
ign
o d
e se
r co
nta
do
. S
e d
ice
en e
ste
sen
tid
o u
na
«jo
rnad
a h
istó
rica
» o
un
a «
fi-a
se h
istó
rica
». P
ero
est
a n
oc
ión
de
la
His
tori
a se
ha
ab
an
do
na
do
; cu
alq
uie
r in
cid
ente
pas
ado
fo
rma
par
te
de
ella
, ta
nto
el
traj
e q
ue
usa
ba
un
ald
ean
o d
el s
iglo
xv
iii
co
mo
la
to
ma
de
la B
asti
lla,
y l
os
mo
tivo
s q
ue
ha
cen
par
ecer
un
hec
ho
d
ign
o d
e m
enc
ión
so
n v
aria
ble
s h
asta
el
infi
nit
o.
La
His
tori
a co
m
pre
nd
e el
est
ud
io d
e to
do
s lo
s h
ech
os
pas
ado
s, p
olí
tico
s, i
nte
lec
tual
es,
eco
nó
mic
os,
la
ma
yo
r p
arte
de
los
cual
es h
an
pas
ado
des
ap
erci
bid
os.
Par
ecer
ía,
pu
es,
qu
e lo
s h
ech
os
his
tóri
cos
pu
die
ran
de
fin
irse
c
om
o
los
«hec
ho
s p
asad
os»
, en
o
po
sici
ón
a
los
hec
ho
s ac
tual
es q
ue
son
ob
jeto
de
las
cien
cias
des
crip
tiva
s d
e la
hu
ma
ni
dad
. P
reci
sam
ente
est
a o
po
sici
ón
es
la q
ue
no
pu
ede
ma
nte
ner
se e
n
la p
ráct
ica.
Se
r p
rese
nte
o p
asad
o n
o e
s u
na
dif
eren
cia
de
cará
cter
in
tem
o,
qu
e d
epen
da
de
la n
atu
rale
za d
e u
n h
ech
o,
no
es
sin
o d
ife
ren
cia
de
po
sici
ón
co
n r
esp
ecto
a u
n o
bse
rva
do
r d
ado
. L
a R
evo
lu
ció
n d
e 18
30
es
un
hec
ho
pas
ado
par
a n
oso
tro
s, p
rese
nte
par
a lo
s q
ue
la h
icie
ron
. Y
de
igu
al m
od
o l
a se
sió
n d
e ay
er e
n l
a C
ám
ara
es
ya
un
he
ch
o p
asad
o.
No
hay
, p
or
tan
to,
hec
ho
s h
istó
rico
s p
or
su n
atu
rale
za,
no
hay
h
ech
os
his
tóri
cos
más
qu
e p
or
po
sici
ón
. E
s h
istó
rico
to
do
hec
ho
q
ue
ya n
o s
e p
ued
e o
bse
rvar
dir
ecta
men
te p
orq
ue
ha
dej
ado
de
exis
ti
r. N
o h
ay
cará
cter
his
tóri
co i
nh
eren
te a
lo
s h
ech
os,
no
ha
y h
istó
ri
co m
ás q
ue
la m
aner
a d
e co
no
cerl
os.
La
His
tori
a n
o p
ued
e, a
cau
sa
de
esto
, se
r u
na
cien
cia,
no
es
más
qu
e u
n m
edio
de
con
oci
mie
nto
.
80
En
ton
ces
se p
lan
tea
la c
ues
tió
n p
revi
a en
to
do
est
ud
io h
istó
rico
: íc
óm
o s
e p
ued
e c
on
oce
r u
n h
ech
o r
eal
qu
e ya
no
exi
ste?
He
aqu
í la
to
ma
de
la B
asti
lla:
in
surr
ecto
s, t
od
os
mu
erto
s al
pre
sen
te,
han
to
m
ad
o c
on
tra
mil
itar
es,
mu
erto
s ta
mb
ién
, u
na
fort
alez
a q
ue
ya n
o
exis
te.
O,
par
a co
nsi
der
ar u
n e
jem
plo
de
ord
en e
con
óm
ico
, o
bre
ros
ho
y m
uer
tos,
d
irig
ido
s p
or
un
m
inis
tro
q
ue
tam
bié
n m
uri
ó,
han
fi
ind
ad
o l
a fá
bri
ca d
e lo
s G
ob
elin
os'
^.
¿Có
mo
alc
anza
r u
n h
ech
o
nin
gu
no
de
cuyo
s el
emen
tos
pu
ede
ser
ya o
bse
rvad
o?
¿Có
mo
co
no
ce
r ac
tos
nin
gu
no
de
cuyo
s ac
tore
s n
i el
esc
enar
io p
ued
en y
a v
erse
? H
e aq
uí
la s
olu
ció
n d
e es
ta d
ific
ult
ad.
Si
los
acto
s q
ue
se t
rata
de
co
no
cer
no
hu
bie
ran
dej
ado
nin
gu
na
hu
ella
, n
o s
ería
po
sib
le n
ing
ún
co
no
cim
ien
to d
e el
los.
Per
o m
uch
as v
eces
lo
s h
ech
os
des
apar
ecid
os
ha
n d
ejad
o h
uel
las,
a v
eces
dir
ecta
men
te e
n f
orm
a d
e o
bje
tos
mat
eri
ales
, ca
si s
iem
pre
in
dir
ecta
men
te e
n f
orm
a d
e es
crit
os
qu
e re
dac
ta
ron
las
per
son
as t
esti
go
s d
e es
os h
ech
os.
Est
as h
uel
las
son
lo
s do
cu
men
tos,
y e
l m
éto
do
his
tóri
co c
on
sist
e en
ex
amin
ar l
os
do
cum
ento
s p
ara
lleg
ar a
det
erm
inar
los
hec
ho
s p
asad
os
de
qu
e lo
s d
ocu
men
tos
son
¡a
s h
uel
las.
To
ma
po
r p
un
to d
e p
arti
da
el d
ocu
men
to o
bse
rvad
o d
ire
cta
men
te,
y d
esd
e ah
í se
re
mo
nta
, p
or
un
a se
rie
de
razo
na
mie
n
tos
com
pli
cad
os,
has
ta e
l h
ech
o p
asad
o q
ue
se t
rata
de
con
oce
r. D
ifi
ere,
pu
es,
rad
ical
men
te d
e to
do
s lo
s m
éto
do
s d
e la
s o
tras
cie
nci
as.
En
lu
gar
de
ob
serv
ar d
irec
tam
ente
hec
ho
s, a
ctú
a in
dir
ecta
men
te r
az
on
an
do
so
bre
d
ocu
men
tos.
S
ien
do
to
do
co
no
cim
ien
to h
istó
rico
in
dir
ecto
, la
His
tori
a es
ese
nci
alm
ente
un
a ci
enci
a d
e ra
zon
amie
nto
. S
u m
éto
do
es
un
mé
tod
o i
nd
irec
to,
po
r ra
zon
amie
nto
.
La
Mét
hod
e h
isto
riq
ue
app
liqu
ée a
ux
sci
ence
s so
cial
es,
pág
s. 2
-5 (
trad
. es
p.,
pág
s. 6
-8).
Si n
o h
ay u
n ca
ráct
er h
istó
rico
que
sea
inhe
rent
e a
los
hech
os, s
i lo
hist
óric
o es
sól
o la
man
era
de c
onoc
erlo
s, d
e el
lo r
esul
ta, c
omo
seña
la
ra S
eign
obos
abo
gand
o po
r un
a hi
stor
ia «
cien
tífic
a», q
ue la
his
tori
a no
es
«un
a ci
enci
a, n
o es
más
que
un
med
io d
e co
noci
mie
nto»
. Se
trat
a de
un
a as
erci
ón q
ue h
a si
do s
ubra
yada
a m
enud
o y
de f
orm
a le
gítim
a. Ju
s
Co
mo
se
sab
e, l
a «f
ábri
ca d
e lo
s G
ob
elin
os»
alu
de
a u
na
man
ufa
ctu
ra r
eal
ded
ica
da
a la
tap
icer
ía,
fun
dad
a p
or
Co
lber
t (1
619-
1683
) a
par
tir
de
la r
eun
ión
de
vari
os
tall
ere
s p
aris
inos
. E
l n
om
bre
pro
ced
e d
e Je
an G
ob
elin
, u
n a
rtes
ano
ded
icad
o i
nic
ialm
ente
a
la t
into
rerí
a q
ue
ob
tuvo
gra
n r
eno
mb
re e
n t
od
a E
uro
pa.
Su
tal
ler,
co
no
cid
o c
om
o l
os
Go
bel
ins,
fu
e ad
qu
irid
o p
or
Co
lber
t en
166
2 p
ara
inst
alar
dic
ha
man
ufa
ctu
ra.
Así
, su
s o
per
ario
s fi
iero
n l
os e
nca
rgad
os d
e ab
aste
cer
al m
on
arca
Lui
s X
IV,
tan
to d
e ta
pic
es
com
o d
e o
tro
s el
emen
tos
dec
ora
tivo
s. E
stas
pie
zas
artí
stic
as p
ued
en o
bse
rvar
se h
oy
en
día
en
el
Lo
uvr
e, e
n e
l p
alac
io d
e V
ersa
lles
o e
n e
l p
rop
io M
use
o d
e la
Man
ufa
ctu
re N
a
tio
nal
e d
es G
ob
elin
s. (
N.
de lo
s T
.)
81
tific
aría
, por
eje
mpl
o, e
l tít
ulo
que
Mar
rou
dio
a su
libr
o; E
l con
ocim
ien
to h
istó
rico
.
Así
pue
s, c
omo
tal p
roce
so, l
a hi
stor
ia e
s un
con
ocim
ient
o ba
sado
en
hue
llas^
“. C
omo
acer
tada
men
te d
ijo J
.-C
l. P
asse
ron,
es
«un
trab
ajo
sobr
e ob
jeto
s pe
rdid
os».
Pro
cede
a p
artir
de
las
huel
las
que
el p
asad
o no
s ha
dej
ado,
de
«inf
orm
acio
nes
en f
orm
a de
ves
tigio
s qu
e so
n so
lida
rias
de
cont
exto
s no
obs
erva
bles
dir
ecta
men
te»^
!. Po
r lo
gen
eral
, se
tr
ata
de d
ocum
ento
s es
crito
s, t
ales
com
o lo
s qu
e ha
llam
os e
n lo
s ar
chi
vos,
per
iódi
cos,
obr
as,
aunq
ue t
ambi
én p
uede
n se
r ob
jeto
s m
ater
iale
s:
por
ejem
plo,
par
te d
e un
a m
oned
a o
de u
na v
asija
de
barr
o en
cont
ra
das
en u
na s
epul
tura
o, s
i nos
ace
rcam
os e
n el
tie
mpo
, las
ban
dera
s de
lo
s si
ndic
atos
, la
s he
rram
ient
as d
e un
tra
baja
dor
o lo
s ob
sequ
ios
que
reci
be u
n ob
rero
cua
ndo
alca
nza
la j
ubila
ción
. E
n to
dos
los
caso
s, e
l hi
stor
iado
r tr
abaj
a so
bre
esas
hue
llas
para
rec
onst
mir
los
hec
hos.
Esa
op
erac
ión
es, p
ues,
con
stitu
tiva
de l
a hi
stor
ia;
en c
onse
cuen
cia,
las
re
glas
del
mét
odo
críti
co q
ue la
gob
iern
an s
on, e
n el
sen
tido
prop
io d
el
térm
ino,
fiin
dam
enta
les.
Es
por
eso
por
lo q
ue p
odem
os c
ompr
ende
r m
ejor
lo q
ue d
icen
los
hist
oria
dore
s cu
ando
se
refi
eren
a lo
s he
chos
. Un
hech
o no
es
otra
cos
a qu
e el
res
ulta
do d
e un
raz
onam
ient
o qu
e se
obt
iene
al a
plic
ar la
s re
glas
de
la
críti
ca s
obre
las
hue
llas
del
pasa
do.
Es
nece
sari
o re
cono
cerl
o, l
o qu
e lo
s hi
stor
iado
res
llam
an
indi
fere
ntem
ente
«h
echo
s hi
stór
icos
» co
nstit
uye
un a
utén
tico
«baz
ar»
dign
o de
un
inve
ntar
io a
la
Prév
ert^
. T
omem
os, p
or e
jem
plo,
ala
no
s he
chos
: O
rlea
ns f
ue l
iber
ada
por J
ua
na d
e A
rco
en 1
429;
Fra
ncia
era
el p
aís
más
pob
lado
de
Eur
opa
en v
ís
pera
s de
la
Rev
oluc
ión;
en
el m
omen
to d
e la
s el
ecci
ones
de
1936
, el
nú
mer
o de
par
ados
en
Fra
ncia
era
de
men
os d
e un
mill
ón
; baj
o la
Mo
narq
uía
de Ju
lio,
la jo
rnad
a de
tra
bajo
de
los
obre
ros
era
supe
rior
a la
s do
ce h
oras
; la
laic
idad
se
conv
irtió
en
un a
sunt
o po
lític
o de
pri
mer
or
den
a fi
nes
del
Segu
ndo
Impe
rio;
el u
so d
el v
estid
o bl
anco
nup
cial
se
exte
ndió
en
la s
egun
da m
itad
del
sig
lo x
ix b
ajo
la i
nflu
enci
a de
los
M.
Blo
ch (
Ap
ohg
ie, p
ág.
21)
(tra
d.
esp
., p
ág.
47)
atri
bu
ye a
Sim
ian
d l
a p
ater
nid
ad
de
esta
«fe
liz
exp
resi
ón».
El
text
o d
e Se
ign
ob
os
qu
e h
emo
s re
pro
du
cid
o a
nte
s m
ues
tra
qu
e la
id
ea y
a es
tab
a en
el
amb
ien
te.
Le
Rai
sonn
emen
t soc
iolo
giqu
e, p
ág.
69.
Se r
efie
re,
sin
du
da,
al
po
eta
surr
ealis
ta J
acq
ues
Pré
vert
(19
00-1
977)
. P
or
otr
a p
ar
te,
el t
érm
ino
in
ven
tari
o a
pli
cad
o a
est
e es
crit
or e
stá
tan
ext
end
ido
qu
e h
a se
rvid
o d
e tí
tu
lo a
div
ersa
s ob
ras
qu
e se
le
han
ded
icad
o.
Véa
se,
po
r ej
emp
lo,
Ala
in R
ust
enh
olz
, P
ré-
vert
, in
ven
tair
e, P
arís
, L
e Se
uil
, 19
96,
o B
ern
ard
Ch
urà
tit,
Jacq
ues
Pré
vert
-In
ven
tair
e’d’u
ne
vie,
Par
ís,
Gal
lim
ard
, 19
97.
(N.
dél
os T
.)
82
gran
des
alm
acen
es;
la l
egis
laci
ón a
ntis
emita
de
Vic
hy n
o hi
e di
ctad
a po
r lo
s al
eman
es.
¿Qué
hay
de
com
ún e
ntre
tod
os e
stos
«he
chos
» he
- te
rócl
itos?
Un
sólo
pun
to:
son
afir
mac
ione
s ve
rdad
eras
, y lo
son
por
qu
e re
sulta
n de
una
ela
bora
ción
met
ódic
a, d
e un
a re
cons
truc
ción
a
part
ir d
e hu
ella
s.Po
r lo
dem
ás,
si b
ien
este
pro
cedi
mie
nto
es e
l ún
ico
posi
ble
para
co
noce
r el
pas
ado,
no
quie
re e
llo d
ecir
que
sea
exc
lusi
vo d
e la
his
tori
a.
Los
polit
ólog
os q
ue a
naliz
an l
a po
pula
rida
d de
los
can
dida
tos
a un
as
elec
cion
es,
los
espe
cial
ista
s de
mar
ket
ing,
los
eco
nom
ista
s qu
e se
int
err
ogan
sob
re u
na r
eces
ión
o so
bre
una
etap
a de
cre
cim
ient
o, lo
s so
ció
logo
s qu
e ex
amin
an e
l m
ales
tar
soci
al q
ue e
xist
e en
los
sub
urbi
os d
e un
a gr
an c
iuda
d, l
os ju
eces
que
per
sigu
en la
dro
ga o
la c
orru
pció
n, t
odo
s el
los
inte
rpre
tan
huel
las.
El
uso
del
mét
odo
críti
co d
esbo
rda
con
muc
ho e
l dom
inio
de
la h
isto
ria.
No
hay
hech
os s
in p
regu
nta
s
La
escu
ela
met
ódic
a, l
a fu
ndad
ora
de l
a pr
ofes
ión
hist
óric
a en
F
ranc
ia,
no s
e co
nte
nta
ba
con
este
tip
o de
aná
lisis
. E
n el
con
text
o cu
ltur
al d
e fi
nes
del
sigl
o xi
x —
dom
inad
o po
r el
mét
odo
expe
rim
en
tal d
e C
laud
e B
erna
rd—
, su
reto
con
sist
ía e
n ha
cer
de s
u di
scip
lina
una
«cie
ncia
» en
tod
os l
os s
entid
os.
De
ahí
que
dich
a es
cuel
a co
mba
tiera
co
ntra
la h
isto
ria
que
se p
rese
ntab
a ba
jo u
na c
once
pció
n «f
ilosó
fica
» o
«lite
rari
a».
Est
a pe
rspe
ctiv
a ob
ligab
a a
pone
r al
his
tori
ador
en
rela
ción
con
ci
entíf
icos
que
tra
baja
n en
su
labo
rato
rio
com
o el
quí
mic
o o
el n
atur
alis
ta, c
entr
ando
así
la a
rgum
enta
ción
en
la o
bser
vaci
ón.
La
hist
oria
, ta
l y
com
o pr
eten
dían
Lan
gloi
s y
Seig
nobo
s, t
ambi
én e
ra u
na c
ienc
ia d
e la
obs
erva
ción
. A
hora
bie
n, m
ient
ras
que
el q
uím
ico
o el
nat
ural
ista
ob
serv
an d
irec
tam
ente
los
fen
ómen
os d
e su
dis
cipl
ina,
el
hist
oria
dor
ha d
e co
nten
tars
e co
n ob
serv
acio
nes
indi
rect
as, m
enos
fia
bles
por
tan
to
. Su
s te
stig
os n
o so
n ay
udan
tes
de la
bora
tori
o qu
e, s
igui
endo
pro
to
colo
s pr
ecis
os, r
ecop
ilen
de f
orm
a si
stem
átic
a lo
s re
sulta
dos
de la
exp
eri
men
taci
ón.
De
ese
mod
o, e
l m
étod
o cr
ítico
no
es s
ólo
el f
unda
men
to
de
la h
isto
ria
ente
ndid
a co
mo
cono
cim
ient
o, s
ino
com
o ci
enci
a.
Así
, m
ient
ras
que
hast
a es
e m
omen
to S
eign
obos
hab
ía d
ecla
rado
que
la
his
tori
a no
pod
ía s
er u
na c
ienc
ia,
en r
ealid
ad c
onta
ba c
on l
a cr
ítica
pa
ra c
olm
ar la
dif
eren
cia
que
la s
epar
aba
de e
lla.
Est
a vo
lunt
ad d
e ot
orga
r a
la h
isto
ria
un e
stat
uto
cien
tífic
o ex
plic
a la
im
port
anci
a qu
e aq
uella
gen
erac
ión
de h
isto
riad
ores
con
cedí
a a
la 83
publ
icac
ión
sist
emát
ica
y de
fini
tiva
de d
ocum
ento
s cr
ítico
s. S
u su
eño
no e
ra o
tro
que
el d
e un
rep
erto
rio
exha
ustiv
o de
tod
os lo
s te
xtos
dis
po
nibl
es q
ue,
tras
un
a vi
gila
nte
dep
urac
ión
crí
tica
, fi
iera
pue
sto
a di
spo
sici
ón d
e lo
s hi
stor
iado
res.
De
ahí
surg
ía t
ambi
én s
u id
ea d
e di
spo
ner
de u
n ac
ervo
his
tóri
co q
ue, g
raci
as a
la c
rític
a, s
e hu
bier
a de
sem
ba
raza
do d
e le
yend
as y
fal
seda
des.
De
ahí,
asim
ism
o, l
a co
ntin
uida
d qu
e se
dab
a en
tre
la e
nseñ
anza
sec
unda
ria
y la
inve
stig
ació
n hi
stór
ica,
ést
a al
imen
tand
o a
aqué
lla y
sur
tiénd
ola
de h
echo
s lis
tos
para
ser
uti
liza
dos;
la c
ont
inui
dad,
en
fin,
ent
re la
his
tori
a en
seña
da y
la h
isto
ria
cien
tíf
ica,
des
prov
ista
de
su a
ndam
iaje
crí
tico.
..R
esul
ta f
ácil
cari
catu
riza
r es
ta c
once
pció
n de
la h
isto
ria.
H.-I
. Mar
rou
se m
ofab
a de
aqu
ello
s er
udito
s po
sitiv
ista
s qu
e cr
eían
que
po
co
a p
oc
o s
e a
cum
ula
en
nu
estr
as f
ich
as e
l p
uro
tri
go
can
dea
l d
e lo
s «h
ech
os»
: al
his
tori
ad
or
no
le
qu
eda
ya
sin
o r
efer
irlo
s co
n
exa
ctit
ud
y f
idel
ida
d,
pro
cu
ran
do
(...
) d
eja
r q
ue
ha
ble
n ú
nic
am
en
te l
os
test
imo
nio
s re
co
no
cid
os
co
mo
vá
lid
os.
En
un
a p
ala
bra
, q
ue
él n
o c
on
stru
ye
en m
od
o a
lgu
no
la
his
tori
a,
sin
o q
ue
la v
ue
lve
a
enco
ntr
ar^
^.
H.-I
. M
arro
u pr
osig
ue c
itan
do e
n es
ta o
casi
ón a
R.
G.
Col
ling-
w
ood
"*, a
utor
que
, en
efec
to, n
o es
catim
a sa
rcas
mos
par
a re
feri
rse
a es
a hi
stor
ia d
e «t
ijera
s-y-
engr
udo»
^^ (
scis
sors
an
d p
ast
e his
tory
) co
nstr
uida
a
part
ir d
e es
os h
echo
s pr
efra
bric
ados
(re
ady-
mad
e st
atem
ents
) que
los
his
tori
ador
es o
bten
dría
n co
n só
lo a
cudi
r a
los
docu
men
tos,
de
form
a si
m
ilar
a co
mo
el a
rque
ólog
o se
para
un
frag
men
to d
e un
a va
sija
de
la
tierr
a qu
e lo
rod
ea.
La
cari
catu
ra e
s ex
cesi
va y
, si
n du
da,
Seig
nobo
s nu
nca
se h
ubie
ra
reco
noci
do e
n un
a si
mpl
ific
ació
n ta
n si
mpl
ista
com
o és
ta.
Por
lo d
em
ás, c
onve
ndrí
a se
r ho
nest
os:
la m
ayor
ía d
e lo
s hi
stor
iado
res,
cua
ndo
“
De
la c
onna
issa
nce
hist
oriq
ue,
pág
. 54
(tr
ad.
esp
., p
ág.
43).
Ten
go
deb
ilid
ad p
or
Ro
bin
Geo
rge
Co
llin
gw
oo
d.
Fu
e u
n g
ran
esp
írit
u y
, en
mi
op
inió
n,
el ú
nic
o f
iló
sofo
qu
e fu
e as
imis
mo
his
tori
ado
r. P
rofe
sor
de
filo
sofí
a en
Oxf
ord
, ta
mb
ién
fu
e ar
qu
eólo
go
e h
isto
riad
or
de
la I
ngl
ater
ra a
nti
gua.
A é
l le
deb
emo
s u
n v
olu
m
en d
e la
Cam
brid
ge A
nci
ent H
isto
iy o
f En
glan
d y
nu
mer
oso
s ar
tícu
los
eru
dit
os
sob
re l
a G
ran
Bre
tañ
a ro
man
a. E
n ot
ras
pal
abra
s, e
s d
iver
tid
o y
se
le l
ee c
on
pla
cer.
..E
n e
ste
caso
co
mo
en
los
an
teri
ores
, m
ante
nem
os
el c
rite
rio
de
uti
liza
r la
tra
du
cci
ón
cas
tella
na
ya e
xist
ente
. S
in e
mb
arg
o,
qu
izá
hu
bie
ra s
ido
pre
feri
ble
su
stit
uir
ia p
or
la
de
«rec
orta
r y
peg
ar»,
de
emp
leo
más
co
mú
n,
entr
e ot
ras
cosa
s p
orq
ue
el t
érm
ino
en
gru
d
o —
tan
sim
pát
ico
y e
ntr
añab
le—
ha
caíd
o en
des
uso
al
ser
reem
pla
zad
o p
or
otr
os
pe
gam
ento
s. (
N.
de h
s T
.)
84
en s
u qu
ehac
er c
otid
iano
impa
rten
cur
sos
o es
crib
en o
bras
de
sínt
esis
, lo
hac
en s
igui
endo
el
esqu
ema
de S
eign
obos
. Lo
s hi
stor
iado
res
dedi
ca
n bu
ena
part
e de
su
tiem
po a
leer
se lo
s un
os a
los
otro
s y
a re
utili
zar
el t
raba
jo d
e su
s co
lega
s. E
n ef
ecto
, los
libr
os q
ue u
nos
escr
iben
se
con
vier
ten
para
otio
s en
rec
opila
cion
es d
e he
chos
, can
tera
s a
las
que
recu
rren
pa
ra s
urtir
se d
e pi
edra
s co
n la
s qu
e co
nstr
uir
sus
edif
icio
s. E
l do
mi
nio
de
la h
isto
ria
es t
an v
asto
y la
s fu
ente
s ta
n ab
unda
ntes
que
ser
ía a
bsu
rdo
desc
arta
r el
tra
bajo
de
nues
tros
col
egas
y n
uest
ros
pred
eces
ores
, si
empr
e y
cuan
do c
uent
en c
on la
s ga
rant
ías
met
odol
ógic
as r
eque
rida
s:
reem
pren
deri
o to
do v
olvi
endo
a la
s fu
ente
s se
ria
una
empr
esa
vana
y
dese
sper
ada.
Si
los
gran
des
ante
ceso
res
de l
a es
cuel
a m
etód
ica
hubi
era
n an
dado
tot
alm
ente
des
cam
inad
os, s
i los
hec
hos
no f
iiera
n, e
n ci
er
tos
aspe
ctos
, m
ater
iale
s ac
umul
ados
por
la in
vest
igac
ión
criti
ca e
n be
ne
fici
o de
otr
os h
isto
riad
ores
, ent
once
s és
tos
no s
e ha
bría
n to
mad
o la
m
oles
tia d
e ac
umul
ar t
anta
s no
tas
cita
ndo
los
libro
s de
sus
col
egas
. De
ese
mod
o, s
i bi
en e
llos
subr
ayan
det
erm
inad
as i
deas
que
des
ean
pro
long
ar o
dis
cutir
, ta
mbi
én t
iene
n en
cue
nta
y se
sir
ven
de m
ucho
s ot
ros
hech
os.
No
esta
ría
de m
ás d
ecir
lo
que
esta
s pr
áctic
as s
on:
nin
gú
n hi
stor
iado
r re
nunc
ia a
tom
ar d
e ot
ros
hist
oria
dore
s lo
s he
chos
pre
fa
bric
ados
, co
n ta
l de
que
esté
n bi
en c
onst
ruid
os y
pue
da r
eutil
izar
ios
en s
u pr
opio
edi
fici
o.Po
r ot
ra p
arte
, de
berí
amos
señ
alar
que
la
diso
ciac
ión
entr
e el
est
abl
ecim
ient
o de
los
hech
os p
or e
l mét
odo
críti
co y
su
post
erio
r in
terp
re
taci
ón,
aunq
ue r
espo
nda
a la
s ex
igen
cias
pro
pias
de
la e
nseñ
anza
y d
e la
sín
tesi
s, n
o es
lógi
cam
ente
sos
teni
ble.
En
reah
dad,
nos
est
amos
equ
ivo
cand
o de
cam
ino
si lo
eri
gim
os e
n pr
inci
pio
de la
inv
estig
ació
n hi
s-,26
tonc
a- Vol
vam
os s
obre
la d
istin
ción
ent
re o
bser
vaci
ón d
irec
ta e
indi
rect
a,
la c
ual
no e
s de
gra
n ut
ilida
d po
r lo
que
al
mét
odo
resp
ecta
. C
om
o se
ha
vis
to, p
uede
apl
icar
se p
or u
n la
do a
las
inve
stig
acio
nes
sobr
e el
pre
se
nte
y, p
or o
tro,
con
cier
ne a
las
huel
las
mat
eria
les
dire
ctam
ente
obs
er
vada
s^.
Vol
vam
os t
ambi
én s
obre
la im
posi
bilid
ad ló
gica
de
com
enza
r en
la
prác
tica
la h
isto
ria
por
la c
rític
a de
las
huel
las.
La
expo
sici
ón c
lási
ca d
el
mét
odo
hist
óric
o si
túa
la c
rític
a co
mo
fund
amen
to ló
gico
de
su e
difi
ci
o y
exig
e qu
e to
do h
isto
riad
or t
enga
una
s de
term
inad
as c
ompe
ten-
El
erro
r d
e Se
ign
ob
os
resi
de
en c
reer
qu
e la
en
señ
anza
y la
in
vest
igac
ión
pro
ced
en
sig
uie
nd
o la
mis
ma
lógi
ca.
Véa
se n
ues
tro
art
ícu
lo «
Seig
no
bo
s re
visi
té».
”
M.
Blo
ch d
iscu
te a
mp
liam
ente
so
bre
est
e p
un
to (
Apo
logi
e, p
ágs.
17-
20).
85
cias
en
ese
sent
ido,
de
mod
o qu
e qu
ien
no la
s po
sea
no p
ueda
eje
rcer
la
. R
ecor
dem
os q
ue la
crí
tica
proc
ede
por
com
para
cion
es y
que
es
im
posi
ble
dem
ostr
ar l
a fa
lsed
ad d
e un
doc
umen
to s
i de
scon
ocem
os
cóm
o de
berí
a es
tar
pres
enta
do.
Ya
hem
os s
ubra
yado
la
nece
sida
d de
de
scif
rar
los
text
os a
par
tir d
e la
s re
pres
enta
cion
es c
olec
tivas
sub
ya
cent
es a
su
cons
truc
ción
. D
e es
e m
odo,
sól
o un
his
tori
ador
agu
erri
do
está
pre
para
do p
ara
prac
tica
r la
crí
tica.
Así
lo c
onfi
rman
, por
otr
a pa
rte
, la
s di
ficu
ltade
s qu
e fi
enen
los
est
udia
ntes
cua
ndo
han
de c
om
en
tar
un t
exto
. Si
bie
n le
s tr
anqu
iliza
por
que
evita
n de
ent
rada
el v
érti
go q
ue p
rodu
ce l
a ho
ja e
n bl
anco
, la
exp
erie
ncia
de
quie
n co
rrig
e en
se
ña q
ue le
s re
sulta
muc
ho m
ás d
ifíc
il qu
e re
spon
der
a un
a pr
egun
ta.
El
hist
oria
dor
se h
alla
, pu
es,
ence
rrad
o en
un
círc
ulo
vici
oso:
lo
que
defi
ne s
u ta
rea
es l
a cr
ífic
a de
fiie
ntes
, per
o no
pue
de h
acer
lo s
i no
es
ya h
isto
riad
or.
La
inge
nuid
ad f
iand
amen
tal
de l
a es
cuel
a m
etód
ica
de f
ines
del
si
glo
XIX
rad
ica
en la
sim
plic
idad
de
la s
ecue
ncia
doc
umen
to/c
rífi
ca/h
e-
cho.
M.
Blo
ch,
refi
rién
dose
con
cret
amen
te a
Lan
gloi
s y
Seig
nobo
s, lo
de
ja b
ien
clar
o: Mu
chas
per
son
as,
y a
un
al
par
ecer
cie
rto
s au
tore
s d
e m
anu
ales
, se
fo
rma
n u
na
imag
en a
som
bro
sam
ente
cán
did
a d
e la
mar
cha
de
nu
estr
o t
rab
ajo
. E
n e
l p
rin
cip
io,
par
ece
dec
ir,
está
n l
os
do
cum
ento
s.
El
his
tori
ad
or
los
reú
ne,
lo
s le
e, s
e es
fiie
rza
en p
esar
su
au
ten
tici
dad
y
su
ver
acid
ad.
Tra
s el
lo,
ún
icam
ente
tr
as e
llo
, d
edu
ce s
us
con
se
cuen
cias
. D
esg
raci
adam
ente
, n
un
ca h
isto
ria
do
r al
gu
no
ha
pro
ced
id
o a
sí,
ni
aun
cu
and
o p
or
azar
cre
e h
acer
io^
*.
En
efec
to,
los
Mon
od,
Lav
isse
, L
angl
ois
y Se
igno
bos,
que
teo
riza
ro
n so
bre
las
regl
as d
e la
crí
fica
y e
labo
raro
n a
part
ir d
e el
las
la d
eont
olo
gía
de l
a pr
ofes
ión,
no
obra
ron
así.
Pero
si n
o fi
iero
n co
nsci
ente
s se
de
bió
a qu
e su
ele
cció
n de
cisi
va, q
ue c
onsi
stía
en
inte
resa
rse
por
las
de
cisi
ones
de
los
Est
ados
y e
l fia
ncio
nam
ient
o de
las
inst
ituci
ones
, les
lle
vaba
a p
rivi
legi
ar lo
s do
cum
ento
s de
los
arch
ivos
púb
hcos
. Com
o, p
or
otra
par
te,
les
pare
cía
que
tal
elec
ción
se
impo
nía
por
sí m
ism
a, n
o se
pr
eocu
paro
n de
just
ific
ada,
ni
tan
siqu
iera
de
expl
icita
rla.
Aho
ra b
ien,
es
o le
s im
pidi
ó se
r co
nsci
ente
s de
cuá
l er
a su
pro
pio
plan
team
ient
o.L
a m
ism
a el
ecci
ón e
xplic
a qu
e su
his
tori
a se
pre
sent
e co
mo
el e
stu
dio
de c
iert
os p
erio
dos,
dad
o qu
e su
inte
rés
se c
entr
a en
la s
uces
ión
de
regí
men
es p
olít
icos
, y é
stos
se
insc
ribe
n en
una
s et
apas
det
erm
inad
as.
Ibíd
., pá
g, 2
6 (t
rad
. es
p.,
pág
. 54
).
86
A e
sta
hist
oria
-per
iodo
se
le o
pone
la h
isto
ria-
prob
lem
a, e
n la
que
las
preg
unta
s ex
plíc
itas
son
la b
ase
que
perf
ila s
u ob
jeto
de
estu
dio.
Est
a op
osic
ión
es a
ntig
ua,
com
o la
pre
scri
pció
n qu
e en
cier
ra:
el g
ran
pre
cept
o de
Lor
d A
cton
a f
inal
es d
el s
iglo
xix
era
ya
«est
udie
n lo
s pr
obl
emas
, no
los
per
iodo
s»^^
. E
n re
alid
ad,
incl
uso
los
inve
stig
ador
es
que
se o
cupa
n de
los
per
iodo
s co
nstr
uyen
su
hist
oria
a p
arti
r de
pre
gu
ntas
, au
nque
ést
as p
erm
anez
can
imp
lícit
as y
en
cons
ecue
ncia
mal
fo
rmul
adas
.E
n ef
ecto
, la
hist
oria
no
pued
e pr
oced
er a
par
tir d
e lo
s he
chos
: no
lo
s h
ay s
in p
regu
ntas
, si
n hi
póte
sis
prev
ias.
Lo
que
pued
e su
cede
r es
qu
e el
inte
rrog
ante
est
é im
plíc
ito,
per
o si
fal
ta, e
nton
ces
el h
isto
riad
or
esta
rá d
esam
para
do y
no
sabr
á qu
é bu
scar
ni
dónd
e ha
ceri
o. P
uede
da
rse
el c
aso
tam
bién
de
que
la p
regu
nta
sea
inic
ialm
ente
vag
a, p
ero
si no
se
prec
isa
post
erio
rmen
te la
inve
stig
ació
n qu
edar
á ab
orta
da. L
a hi
sto
ria
no e
s el
art
e de
pes
car
con
red;
el
hist
oria
dor
no la
nza
sus
apar
ejo
s al
aza
r pa
ra v
er s
i ca
ptur
ará
pece
s y
de q
ué t
ipo.
Jam
ás h
alla
rem
os
resp
uest
a a
preg
unta
s qu
e no
s ha
llam
os p
lant
eado
pre
viam
ente
... E
n es
to, l
a hi
stor
ia n
o se
dif
eren
cia
de la
s ot
ras
cien
cias
, com
o ya
sub
raya
ra
P. L
acom
be e
n 18
94:
Pa
ul
La
co
mb
e:
No
ha
y o
bs
er
va
ció
n s
in h
ipó
te
sis
La
his
tori
a (.
..) n
o s
e p
rest
a a
la e
xp
erie
nci
a en
el
sen
tid
o c
ien
tí
fico
de
la p
alab
ra^
“. B
ajo
su
per
spec
tiva
, el
ún
ico
pro
ced
imie
nto
po
si
ble
es
el d
e la
ob
serv
ació
n.
Es
nec
esar
io q
ue
no
s p
on
gam
os
de
acu
erd
o s
ob
re e
l si
gn
ific
ado
de
ese
térm
ino
. H
arto
gen
eral
men
te s
e im
agin
a q
ue
la o
bse
rvac
ión
co
nsi
ste
en t
ener
lo
s o
jos
fijo
s so
bre
la
ole
ada
infi
nit
a d
e lo
s fe
nó
men
os
qu
e p
asan
; y
al
pas
ar,
alca
nza
r lo
s fe
nó
men
os
qu
e es
tab
lece
n u
na
de
esas
id
eas
qu
e so
n l
a re
vela
ció
n d
e su
s as
pec
tos
gen
eral
es.
Per
o l
a in
fin
ita
div
ersi
dad
de
los
fen
óm
eno
s n
o a
rro
ja s
ino
in
cert
idu
mb
re y
du
da
en e
l es
pír
itu
va
cío
de
tod
a c
on
ce
pci
ón
. P
reci
sam
ente
, o
bse
rvar
es
no
mir
ar t
od
o c
on
un
a o
jead
a va
g
amen
te a
ten
ta y
exp
ecta
nte
. E
s co
nce
ntr
ar
la v
ista
so
bre
cie
rtas
re
gio
nes
o s
ob
re c
iert
os
asp
ecto
s en
vir
tud
de
un
pri
nci
pio
de
elim
ina-
Lo
rd A
cto
n,
A L
ectu
re o
n th
e St
ud
y o
f His
tory
, D
eliv
ered
at
Cam
brid
ge, j
un
e II
189
5,
Lo
nd
res,
Mac
mil
lan
, 18
95,
142
pág
s. V
éase
tam
bié
n F
. F
ure
t, D
e l’h
isto
ire
réci
t à l
’his
toire
prob
lèm
e. Hem
os
añad
ido
, co
n n
ues
tra
pro
pia
tra
du
cció
n,
las
línea
s q
ue
van
des
de
«Baj
o»
has
ta «
térm
ino»
. E
stas
poc
as l
ínea
s n
o e
xist
en e
n l
a ve
rsió
n c
aste
llan
a ed
itad
a, p
ero
sí
en
la c
ita
qu
e re
pro
du
ce P
rost
. (N
. de
los
T.)
87
ció
n y
ele
cció
n,
ind
isp
ensa
ble
an
te l
a en
orm
e m
ult
ipli
cid
ad
de
los
fen
óm
eno
s. U
na
hip
óte
sis
con
ceb
ida,
un
pro
yect
o p
reco
nce
bid
o d
e ve
rifi
caci
ón
es
lo q
ue
sólo
su
min
istr
a es
e p
rin
cip
io q
ue
circ
un
scri
be
la v
ista
, la
ate
nci
ón
en
un
sen
tid
o e
spec
ial
y l
a ci
erra
en
cu
alq
uie
r o
tro
. S
i es
evi
den
te q
ue
un
a h
ipó
tesi
s ex
ige
ser
veri
fica
da,
tam
bié
n e
s ci
erto
au
nq
ue
men
os
evid
ente
, q
ue
la o
bse
rvac
ión
exi
ge
pre
viam
en
te l
a co
nce
pci
ón
de
un
a h
ipó
tesi
s.
De
l'his
toir
e co
nsid
érée
com
me
Scie
nce,
pág
. 54
(t
rad
. es
p.,
pág
s. 5
4-55
).
Los
hist
oria
dore
s de
la
escu
ela
de l
os A
nnal
es,
que
se r
ecla
mab
an
here
dero
s ta
nto
de L
acom
be c
omo
de S
imia
nd,
insi
stie
ron
espe
cial
m
ente
sob
re e
ste
punt
o, y
con
raz
ón.
L. F
ebvr
e, c
on s
u ha
bitu
al i
nspi
ra
ción
, de
spac
haba
con
un
sím
il ru
ral
a aq
uello
s hi
stor
iado
res
que
no
se p
lant
ean
preg
unta
s:
...si
el
his
tori
ad
or
no
se
pla
nte
a p
rob
lem
as,
o p
lan
teán
do
selo
s n
o
form
ula
hip
óte
sis
par
a re
solv
erio
s, e
stá
atra
sad
o c
on
res
pec
to a
l ú
lti
mo
de
nu
estr
os
cam
pes
ino
s. P
orq
ue
los
cam
pes
ino
s sa
ben
qu
e n
o e
s co
nve
nie
nte
lle
var
a lo
s an
imal
es a
la
bu
ena
de
Dio
s p
ara
qu
e p
aste
n
en e
l p
rim
er p
asto
qu
e ap
arez
ca:
los
cam
pes
ino
s ap
risc
an e
l g
anad
o,
lo a
tan
a u
na
esta
ca y
le
ob
lig
an a
pac
er e
n u
n l
ug
ar m
ejo
r q
ue
en
otr
o.
Y s
aben
po
r q
ué^
'.
Los
his
tori
ador
es d
e la
esc
uela
met
ódic
a, c
omo
Lan
gloi
s y
Seig
no
bos,
se
mos
trar
on r
elat
ivar
rjen
te d
e ac
uerd
o so
bre
las
cues
tione
s qu
e se
pl
ante
aron
. Po
r es
a ra
zón,
no
logr
aron
est
able
cer
esta
int
erde
pend
en
cia
entr
e he
chos
, doc
umen
tos
y pr
egun
tas.
Ése
es
prec
isam
ente
el p
un
to d
ébil
de s
u ep
iste
mol
ogía
, aun
que
el m
ism
o Se
igno
bos
deja
ra c
ons
tanc
ia d
e qu
e al
doc
umen
to s
e ib
a pa
ra in
terr
ogar
lo. E
l pro
pio
M. B
loch
ut
iliza
el t
érm
ino
«sor
pren
dent
e» p
ara
calif
icar
una
fra
se q
ue s
e le
esc
apa
ra a
su
quer
ido
mae
stro
, fra
se q
ue —
añad
ía—
no
pued
e de
cirs
e qu
e se
a el
«pr
opós
ito d
e un
fan
farr
ón»:
«E
s m
uy ú
til
hace
rse
preg
unta
s,
pero
muy
pel
igro
so r
espo
nder
las»
^^.
Com
o co
ntra
part
ida,
su
deon
tolo
gía
sobr
e la
for
ma
en q
ue s
e es
ta
blec
en lo
s he
chos
con
tinú
a si
endo
la r
egla
de
la p
rofe
sión
. C
ualq
uier
a qu
e se
a la
esc
uela
de
la q
ue u
no s
e re
clam
e m
iem
bro,
el h
isto
riad
or a
ctu
al r
espe
ta lo
s pr
inci
pios
de
la c
rític
a. G
.-P. P
alm
ade
tení
a ra
zón
cuan
Com
bats
po
ur l
’his
toire
, p
ág.
23 (
trad
. es
p.,
pág
. 44
).
Ap
olog
ie,
pág.
XV
I (t
rad
. es
p.,
págs
. 18
-19)
.
do s
eñal
aba
en 1
969,
en
el p
refa
cio
a un
a re
edic
ión
de l
a H
isto
ire
sincé
re
de
la n
ati
onfr
ança
ise
de S
eign
obos
, que
tod
os n
osot
ros
som
os h
ered
ero
s, «
aunq
ue a
vec
es in
cons
cien
tes
o in
grat
os»,
de
la g
ener
ació
n de
fian
- da
dore
s de
la p
rofe
sión
. L
o qu
e oc
urre
es
que
min
imiz
amos
su
cont
ri
buci
ón «
por
habe
rla
asim
ilado
com
plet
amen
te».
En
efec
to,
cual
esqu
iera
que
sea
n lo
s do
cum
ento
s ut
iliza
dos
o la
s cu
estio
nes
plan
tead
as, l
o qu
e es
tá e
n ju
ego
en la
fas
e de
l est
able
cim
ien
to d
e lo
s he
chos
es
la f
iabi
lidad
o la
ver
dad
del t
exto
que
el h
isto
riad
or
dará
a s
us le
ctor
es.
De
eso
depe
nde
el v
alor
de
la h
isto
ria
com
o «c
ono
cim
ient
o».
La
hist
oria
se
basa
en
los
hech
os, y
al h
isto
riad
or s
e le
apr
eci
a en
la m
edid
a en
que
los
prod
uzca
en
apoy
o de
sus
afi
rmac
ione
s. L
a so
lidez
de
un t
exto
his
tóri
co,
la c
ualid
ad d
e se
r ci
entíf
icam
ente
adm
isi
ble,
dep
ende
del
cui
dado
que
pre
sta
a la
con
stru
cció
n de
los
hech
os.
El a
pren
diza
je d
el o
fici
o de
scan
sa, p
ues,
a la
vez
sob
re e
l pla
ntea
mie
nto
crí
tico
, el
co
no
cim
ien
to d
e la
s fu
ente
s y
la p
ráct
ica
de l
a in
terr
oga
ción
. E
s ne
cesa
rio
apre
nder
var
ias
cosa
s a
un t
iem
po:
tom
ar n
otas
co
rrec
tam
ente
, lee
r ade
cuad
amen
te u
n te
xto
sin
equi
voca
rse
sobr
e su
sen
tid
o, s
us in
tenc
ione
s o
su a
lcan
ce, y
pla
ntea
r la
s pr
egun
tas
pert
inen
tes.
D
e ah
í la
impo
rtan
cia
que
en lo
s es
tudi
os d
e hi
stor
ia t
iene
n, a
l m
enos
en
el
caso
fra
ncés
, la
s «e
xplic
acio
nes
de d
ocum
ento
s»,
text
os,
imág
ene
s, t
abla
s es
tadí
stic
as,
etcé
tera
. E
s po
r es
o po
r lo
que
, cu
ando
se
eva
lúa
a lo
s in
vest
igad
ores
, se
con
cede
un
gran
val
or a
l tra
bajo
hec
ho s
obr
e fu
ente
s de
pri
mer
a m
ano,
esa
lab
or e
n qu
e se
ind
ica
su p
roce
den
cia,
esa
tar
ea e
n la
que
se
seña
lan
las
refe
renc
ias,
es
deci
r, h
abla
mos
de
aque
lla o
cupa
ció
n en
la
que
se d
a un
gra
n re
lieve
a t
odo
lo q
ue ll
ama
mos
el
«apa
rato
crí
tico»
. L
a hi
stor
ia,
para
bie
n o
para
mal
, no
sop
orta
la
im
prec
isió
n, n
o so
port
a el
«po
co m
ás o
men
os»,
el
«apr
oxim
ada
men
te».
Una
fec
ha,
una
refe
renc
ia,
o so
n al
go c
iert
o o,
por
el
cont
ra
rio,
son
fal
sas.
No
es u
na c
uest
ión
de o
pini
ón.
Lo
que
debe
mos
hac
er,
si q
uere
mos
im
pugn
ar u
na d
eter
min
ada
lect
ura
de l
a hi
stor
ia,
es p
ro
duci
r ot
ros
hech
os,
otro
s da
tos,
otr
as r
efer
enci
as.
Sabe
mos
que
la
prof
esió
n hi
stór
ica
está
atr
aves
ada
por
divi
sion
es
inte
rnas
, com
o oc
urre
con
cua
lqui
er g
rupo
soc
ial.
Pero
, a p
esar
de
ello
, m
anti
ene
una
deon
tolo
gía
com
ún.
En
ese
caso
, ¿n
o es
a é
sta
a la
que
de
bem
os e
l hec
ho d
e ha
ber
pres
erva
do u
na c
iert
a un
idad
?
89