Presentaciónº 8

EDITA:Sociedade LiceoAlameda s/n15200 - Noia (A Coruña)Telf./Fax: 981 82 05 35

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo HermoRamón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González AzufreAurora Marco LópezXose Moas Pazos

CAPA:Alfonso Costa

DESEÑO GRÁFICO:Pablo Ces MarcoTelf: 981 59 89 28E-mail: xoseloisces@wanadoo.es

IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Telf: 981 82 38 55Fax: 981 82 05 35E-mail: sementeira@arrakis.es

DEPÓSITO LEGAL:C-888-2000 1

revista Alameda estase convertendonun punto de referencia para a vida noie-

sa. O labor desenvolvido durante os dousanos que levamos de andadura está pro-

ducindo os seus froitos. Así o pon de manifesto ointerese mostrado por todos os seus lectores, sociose cidadáns de Noia.

É unha consecuencia máis da oferta cultural quese desenvolve na nosa Sociedade para ofrecer dife-rentes alternativas e dar resposta a todos os socios eaos seus fillos.

Quero dar as máis expresivas gracias, en nomeda Xunta Directiva e no meu propio, por todo o apoiorecibido con motivo da homenaxe ao poeta AntónAvilés de Taramancos, e máis pola colaboraciónprestada por tantas persoas para levar a cabo omonográfico da revista a el dedicada. Agardamostamén que a Real Academia Galega decida atendera proposta da Sociedade Liceo de Noia dedicando oDía das Letras Galegas 2003 a Antón Avilés.

En canto ao Liceo, a súa programación alcanzoutal estabilidade e puxanza que moitas das súas citasxa se están convertendo en tradicionais.

Aproveito esta presentación para pedir a habitualparticipación en todas aquelas propostas plantexa-das nas Asambleas, que responden ás expectativasde socios e socias. Vaia desde aquí a gratitude erecoñecimento público de toda a Xunta Directiva.

Xose Moas Pazos

Presidente da Sociedade Liceo

2

ACTIVIDADES

O pasado 23 de marzo celebramos no sal�n de actos do

Liceo, unha homenaxe adicada a ANT�N AVILES DE TARA-

MANCOS, � cumprirse o d�cimo aniversario do seu pasamento.

En primeiro lugar actuou a Escola de Teatro Liceo de Noia,

dirixida por Manuel Sab�n, que representou O PEIRAO DOS

SO�OS, espect�culo teatral baseado en textos do poeta de

Taramancos. Magn�fica representaci�n na que puxeron todo o

seu empe�o, e moito traballo, os componentes af�cioados desta

Escola de Teatro, que nos enorgullece e � que felicitamos e ani-

mamos dende estas p�xinas a continuar traballando para seguir

colleitando �xitos, contando sempre co noso apoio.

A continuaci�n f�xeron unha agarimosa e ampla lembranza

de Ant�n Avil�s e a s�a obra Aurora Marco, Ana Roman�, Luisa

Villalta e Xos� Agrelo, por esta orde, pechando o acto o noso

Presidente Sr. Moas, quen despois de agradecer a presencia de

personalidades co�ecidas, da cultura e da pol�tica, deu lectura a

unha proposta da Sociedade Liceo para que o D�a das Letras

Galegas de 2003 se dedique a Ant�n Aviles de Taramancos, pro-

posta que foi refrendada cos aplausos dos asistentes.

Como colof�n o Sr. Moas f�xolle entrega dunha placa recor-

do desta data � vi�va de Aviles, Sof�a Baquero C�spedes, que se

encontraba na mesa presidencial cos intervintes no acto, encon-

tr�ndose presentes no mesmo os seus fillos.

No transcurso das intervenci�ns, f�xose menci�n � n… 7 de

ALAMEDA, que foi presentada neste acto e que como sabemos

foi un monogr�fico adicado a este poeta, destacando os persoei-

ros do mundo da cultura, da pol�tica e amigos persoais de Aviles

que colaboraron cos seus artigos para a Revista, e que n�s moito

agradecemos.

Unha vez m�is, temos que agradecer a desinteresada colabo-

raci�n de Alfonso Costa, que dando mostra do seu bon facer,

puxo a s�a firma no cartel que anunci�u este evento e que, como

non pod�a ser menos, reproducimos na portada deste n�mero de

Sumario

Axenda . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Cándido M. Prego Rajo

Historia do Liceo . . . . . . . . . 6Ramón Carredano Cobas

Entrevista . . . . . . . . . . . . . . . 11Alfonso Costa

O ensino en Noia . . . . . . . . . 15Xosé Agrelo Hermo

Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Xeranrdo Agrafoxo

“El Dorado” da ría de Noia . . 27Xoan Fco. García Suárez

O escultor dos desncantos . . 33Manuel Ces Canle

Ramón Blanco Rei. . . . . . . . 38Carlos Pereira Martínez

Unha morada eterna . . . . . 44Castro Castaño

Pinceladas Sanitarias . . . . . . 45Victor Vez Vilar

Entroido Musical . . . . . . . . . . 48Prudencio Rodriguez

Fútbol noiés . . . . . . . . . . . . . 50Gomari

Piragüísmo . . . . . . . . . . . . . . 54Luis Vidal Molina

Mi primer barco . . . . . . . . . . 62J. Luis Hermo Insua

Unha rúa moi entrañable . . . 65Manolo Hermida

❇

Axenda

Candido M. Prego Rajo

ALAMEDA. Non menos art�stico e vistoso quedou o programa

de man que pintou para presentar a obra O PEIRAO DOS

SO�OS, representada pola Escola de Teatro do Liceo.

�s medios de comunicaci�n non lles pasou inadvertido este

acto, e as� na radio e na prensa anunciouse previamente, a TVG

estuvo presente e recolleu unha ampla reportaxe que transmitiu

posteriormente. La Voz de Galicia, no seu n�mero do martes 26

de marzo e baixo o grande titular "Unha d�cada sen Aviles de

Taramancos", dec�a cousas como "S�banas brancas ax�tadas por

un forte vento, bailes acompa�ados do son das ondas que romp�an

na praia..." Co t�tulo "Unha montaxe para so�ar", dec�a "... os

componentes do Grupo de Teatro do Liceo noi�s deixaron a pel

nunha representaci�n na que a interpretaci�n e a poes�a se entre-

mezclaron con grandes doses de efectos sonoros e de ilumina-

ci�n." E titulado "O auditorio "vibrou" cos aplausos", di "O cora-

z�n do Liceo de Noia latiu con m�is forza gracias �s aplausos

que acompa�aron as esceas teatrais e as intervenci�ns dos ora-

dores..."

Pola s�a banda El Correo Gallego do m�rcores 27 de marzo,

fai unha rese�a do acto cun artigo de Ana Blanco, titulado

"Gracias a t� sempre querido Ant�n", no que fai unha agarimosa

loubanza do poeta que se foi.

O noso compa�eiro na Directiva da Sociedade, colaborador

desta Revista e sobre todo, sempre amigo, RAM�N CARRE-

DANO COBAS, acadou o "I CERTAME LITERARIO DE

RELATO DE AVENTURAS ANT�N AVILES DE TARAMAN-

COS", que convocou a asociaci�n cultural Casa de Gram�tica en

colaboraci�n co concello de Noia, como autor da obra titulada

"Frai Samuel, "...unha mistura de elementos do relato de aventu-

ras e das novelas hist�ricas, que discorre no enclave do mosteiro

de Toxosoutos, e que, temporalmente, se enmarca na Idade

Media, no contexto das loitas por controlar o bispado de

Compostela...", seg�n palabras do propio autor nunha entrevista

que lle fai Sara Ares, e que publica La Voz de Galicia.

O xurado do Certame desvelou a identidade do vencedor, que

concorreu � mesmo baixo o lema V�a L�ctea o d�a 6 de abril, e o

d�a 27 do mesmo mes, o noso amigo MONCHO CARREDANO

recolleu o galard�n correspondente a este Certame Literario, no

sal�n de plenos do Concello de Noia de mans do Alcalde, e con-

sistente nunha escultura do artista noi�s Alfonso Costa e unha

cantidade en met�lico, ademais da publicaci�n.

No acto de entrega Ana Roman�, membro do xurado, dixo

que "... o relato do ga�ador ten unha gran viveza que atrapa � lec-

tor dende o inicio, cunha correcta utilizaci�n do idioma galego".

A Sociedade Liceo e a Revista ALAMEDAestamos orgullosos de

contar coa colaboraci�n dun premiado nun Certame Literario.

`ENHORABOACARREDANO! e gracias por ser como eres.

FESTIVAIS

Xa pasaron as festas de San Marcos e

os socios do Liceo disfrutamos coas can-

ci�ns do "Tr�o Nostalgias" o d�a 25, e o

d�a 27 gran baile a cargo da Orquestra

FINISTERRE. Houbo gran afluencia de

socios. O 22 de Xu�o pr�ximo (s�bado)

celebraremos o baile de San Xo�n nos

terreos de Ceil�n, coa orquestra "Noche

de Estrellas". Estamos a preparar o pro-

grama para as festas de San Bartolom�.

EXPOSICI�NS

Do 22 de marzo � 7 de abril expuxo as

s�as obras a pintora de Santiago de Com-

postela PAULA PARADELA.

CONFERENCIAS

O 24 de Febreiro pronunci�u unha con-

ferencia no Liceo o mestre internacional de

xadrez, RODNEY P�REZ, campi�n de

Cuba e membro do Equipo Ol�mpico.

O 16 de maio celebramos o DŒA DAS

LETRAS GALEGAS, pronunciando unha

conferencia o etn�grafo e historiador D.

CLODIO GONZ�LEZ P�REZ, Secre-

tario da Secci�n de Etnograf�a e Folclore

do Instituto "Padre Sarmiento" de Estu-

dios Galegos, sobre a figura de FREI

M A RTŒN SARMIENTO, a quen foi dedi-

cado este ano o D�a das Letras Galegas.

Amenizou o acto a nosa Coral do Liceo.3

Aínda que con algún retraso, publicamos esta foto da“Noite Espacial” pola súa orixinalidade.

Programa de man, pintado por Alfonso Costa e editado polo Liceo para a representación teatral na homenaxe a Avilés de Taramancos

Esquerda: Un momento dainterpretación recordando Omar.Abaixo: Representación daárbore dentro da homenaxe aAvilés.

4

5

Arriba: Luisa Villalta fixo unha lem-branza da obra do poeta.Dereita: O Presidente entregándo-lle unha placa recordo a SofíaBaquero, viúva de Avilés.

O Presidente do Liceo dando lectura á proposta de adicar o Día das Letras Galegas 2003 a Antón Avilés de Taramancos

Esquerda: Xosé Agrelo recordando con agarimo ópoeta de Taramancos.

Abaixo: Carredano, tomado de La Voz de Galicia

6

7

Arriba: Don Clodio González Pérez pronunciando a súa conferencia o Día das Letras GalegasAbaixo: A Coral do Liceo o Día das Letras Galegas

a Xunta Xeral Ordinaria celebrada o d�a 12de Decembro de 1.947, foi elexida a seguin-te directiva: Presidente: Don Jos� P�rezMorales, Secretario: Don Jos� ManeiroGonz�lez, Contador: Don Francisco SisoP�rez, Depositario: Don Rafael Juanatey

P�rez, Bibliotecario: Don Jos� Brenlla Blanco, PrimerVocal: Don Ram�n Fiuza y Segundo Vocal Don Jos� CairoGarcia.

Demostrou esta Directiva non ter moita uni�n entre osseus membros, pois o d�a 30 de Xaneiro, un mes despois das�a elecci�n, presenta a dimisi�n o Primeiro Vocal DonJos� Cairo Garc�a. O 30 de Maio seguinte, � o BibliotecarioDon Jos� Brenlla Blanco, � parecer por unhas desavenen-cias co Presidente pola compra duns instrumentos para for-mar unha banda de m�sica na Sociedade, o que presenta as�a dimisi�n, e na acta do 30 de Septiembre do 1948, pode-mos leer:

�Sesi�n Ordinaria do 30 de Septembro de 1.948. NaVila de Noia, reunidos no sal�n de Xuntas de estaSociedade, o Se�or Presidente, da lugar � apertura destasesi�n cuio motivo � facer resaltar a mi�a carta dirixida� mesmo con esta data, particip�ndolle o meu desexo deproceder � renuncia do meu cargo como Secretariodesta Sociedade, cuios motivos, repito de novo ante estaXunta, sendo elo o ter que ausentarme da localidadepor tempo indefinido.

Oportunamente rend�n contas � Se�or Presidentecomo encargado da Contadur�a desde o primeiro deMaio do ano en curso, e encontr�ndoos da s�a confor-midade, proced�n a expo�er no taboleiro de anuncios oestado de contas que nesta d�a presenta con arreglo �snotas que obran en contadur�a.

Sendo eu o primeiro en lamentar o caso, o Se�orPresidente da por terminada esta sesi�n despois deaprobar a mi�a proposta, sendo as vinted�as horas do

d�a, do que por �ltima vez eu oSecretario, dou fe�

O p� da acta, figura exclusivamen-te a sinatura do Sr. Secretario DonJos� Maneiro Gonz�lez.

Nembargantes, na acta do 15 deOutubro seguinte, figuran estas mani-festaci�ns do Presidente Don Jos�Perez Morales:

�Na Vila de Noia, a 15 deOutubro de 1948, reunidos nosal�n de xuntas desta Socie-dade,eu Presidente, en funci�ns tam�nde Secretario, e o depositario, que� marxe se expresa, �brese a sesi�n�s vinte horas para tratar dosseguintes asuntos:

Ponse de manifesto a conductapouco correcta do secretario, quepor marcharse uns d�as a ex�me-nes, extende a acta anterior sen quemediase carta algunha de ning�nx�nero, e chegando incluso a auto-dimitirse sen co�ecemento destaDirectiva, ordenando � conserxenon lle extenda os recibos � seunome sen que cheguemos a com-prender con que fin.

E dado o avanzado do ano, e pr�xi-ma a celebrarse a Xunta XeralOrdinaria, acordamos seguir un mesm�is en estas circunstancias, sen convo-car Xunta Xeral Extraordinaria, deixan-do constancia de este feito para telo enconta no caso de intentar o seu reingre-so na Sociedade.�

Historia do

Liceo (VIII)Ramón Carredano Cobas

8

9

Na acta do 20 de Novembro, o Presidente volve sobre otema da dimisi�n do Secretario indicando que:

�...hall�ndose nesta vila o secretario, mandounochamar � s�a presencia durante unha semana consecuti-va, sen que se dignase comparecer�

A partires da acta do 15 de Outubro, � marxe das mes-mas s� figuran os nomes do Presidente Don Jos� Perez, edo Depositario Don Rafael Juanatey, sendo tam�n as sina-turas destes dous directivos, as �nicas que figuran � p�, oque fai supo�er, que a xunta directiva efectiva estaba com-posta exclusivamente por dous membros, suposici�n quetam�n avala a pequena indicaci�n do Presidente-Secretario-Bibliotecario-Vocal Primeiro etc., na acta daXunta Xeral Ordinaria do 27 de Decembro na que comoindicamos s� figuran os nomes e as sinaturas do Presidentee do Depositario, cando:

�... se procede � apertura da mesma, despois de presen-tar as s�as excusas os dem�is membros da Directiva...�

Tam�n ten problemas a xunta directiva co encargado dobar Sr. Arufe, quen, seg�n acta do 18 de Decembro de1948,

�Tivo o atrevemento e a descortes�a de chamar a aten-ci�n � Presidente en alta voz e nos sal�ns de xogo, criti-

cando a s�a labor e a da Directiva para formar unha atm�s-fera de censura e descontento entre os socios, parece serque co fin de culminar o seu proceder no exterior, segundorumores casi fidedignos chegados a ouvidos destaDirectiva, a pesares da s�a actitude censurable e desagra-decida comparada coa observada en exercicios anteriores,cuias directivas atoparon apoio e axuda econ�mica por elbrindada�.

A pesares destes atrancos, a Sociedade segue pouco apouco medrando. O n�mero de socios vai en aumento poloque a cuota de entrada s�bese a cincuenta pesetas, seguencelebr�ndose os bailes e asaltos tradicionais, as� como omantenemento habitual que a vida diaria da Sociedaderequire, como un novo pano para a mesa de billar, adquisi-

ci�n de novos xogos, afinaci�n e reto-cado do piano, �tendo en conta o des-arreglo completo no que se atopabaaquel instrumento�, resaltando o acor-do de adquirir �d�as das obras quefiguran na exposici�n que abreu nossal�ns do C�rculo Recreativo�Casino� desta vila o notable dibu-xante Don Argimiro Su�rez Ferreiro,como premio �s nobres ideais que estaSociedade persigue e sempre dispostaa prestar axuda en todo o que se tratede enaltecer a arte e dotes art�sticasdos membros desta Sociedade e daVila de Noia, xa que as� � consideradacomo o seu m�is lex�timo cultural eart�stico. As obras a plumilla que seadquiren te�en por t�tulo �San Xusto�e �A Casa Alta�, motivos locais queperpetuar�n a s�a memoria.�

Como todos sabemos, estas obrasdo xenial dibuxante noi�s seguen col-gadas nas paredes da Sociedade, paradisfrute e admiraci�n de cantos ascontemplan.

A Xunta Directiva acorda convo-car Xunta Xeral Ordinaria para o d�a15 de Decembro, a cuio efecto, rem�-tese oficio � Excmo. Sr. GobernadorCivil para o oportuno permiso.

Pero �estando convocada a XuntaXeral Ordinaria para o d�a 15, e dadoque non chegou o permiso do Excmo.Sr. Gobernador Civil, sen cuio requi-sito � imposible celebrala conforme �sdisposici�ns vixentes, conv�casenovamente para o d�a 27, acord�ndosetam�n remitir oficio � Excmo Sr.Gobernador e � Sr. Alcalde Presi-dente do Excmo, Concello de Noia,conforme � Lei de Asociaci�ns envigor�.

Por fin o d�a 27 de Decembro de1948, cel�brase Xunta Xeral Ordi-naria, na que se procede � elecci�n depresidente, previas palabras doPresidente sobre a conveniencia dareforma ou modificaci�n dos art�culos

�A votaci�n para elecci�n de Presidente,d� o seguinte resultado: Don Venancio Blan-co, trinta e tres votos; Don Manuel Barreiro,catorce; Don Ram�n Moreira, trece; DonEduardo Ces, seis;

No apartado de rogos e preguntas, o socio Sr. Loro�oViaz-coechea, exp�n � consideraci�n da Xunta unha pro-posta consistente en que se impo�a �s se�ores socios aobriga de satisfacer unha supercuota de tres pesetas por untempo limitado de tres anos, cuio importe se depositar�anun banco da localidade co fin de chegar a un sal�n de fes-tas capaz para t�dolos socios e en condici�ns de hixiene eamplitude satisfactorias.

E dado que nunha Xunta Xeneral Ordinaria ou extraor-dinaria, non se pode tratar m�is que o o que expresamenteest� sinalado na orde do d�a, e esa proposta debe estudiar-se meticulosamente, pois aparte de que non pode tomarseacordo alg�n sobre a mesma, se se adoptase sen consideraras s�as ventaxas e inconvintes, ter�amos logo que lamentarimprevisi�ns que unha simple ollada non deixa ver.

E con un rogo da Presidencia de que se estudie nos seusdetalles e se poida examinar e discutir na pr�xima XuntaXeral Extraordinaria que para ese efecto tam�n se convo-car�, e non habendo m�is asuntos de que tratar, o se�orPresidente levanta a Sesi�n sendo as vinteunha horas trin-ta minutos, de todo o que eu Presidente, tam�n en funci�nsde Secretario, dou fe.

Asinado: Jose P�rez Morales e Rafael Juanatey P�rez.

17, 18 e 19 de Reglamento, que serefiren � elecci�n de cargos.

A votaci�n para elecci�n de presi-dente, da o seguinte resultado: DonVenancio Blanco, trinta e tres votos;Don Manuel Barreiro catorce; DonRam�n Moreira trece; Don EduardoCes seis; Don Ram�n Carredano un eDon Francisco de Andr�s un, resultan-do polo tanto elexido Presidente DonVenancio Blanco Nieto por maior�a devotos, a quen se lle comunicar� para as�a aceptaci�n e � mesmo tempo aobriga de convocar Xunta XeralExtraordinaria dentro de poucos d�aspara tratar de levar a cabo no seu casoa reforma do reglamento polo que res-pecta �s art�culos antes expresados as�como proceder � nomeamento dosdem�is cargos directivos nunha formaou noutra seg�n os acordos que estimepertinentes a xunta.

Rectificación

DISCULPAS A ANA

No pasado número 7 da revista Alameda, especialmente adicado ó poeta Avilés de Tara-mancos con motivo do décimo cabodano do seu pasamento, deslizouse un erro na miña cola-boración que quero rectificar publicamente. Decía alí, referíndome á homenaxe a María Mariñoque tivera lugar o 22 de outubro de 1983 por parte da Asociación Cultural Catavento, que estaagrupación estaba presidida polo noso tristemente falecido escritor e que como tal fora chama-do a declarar en relación coa denuncia presentada diante dos tribunais por parte da familia pro-pietaria da casa na que a Asociación colocara a placa en lembranza á poeta.

O tempo transcorrido desde entón (case 20 anos) fíxome esquencer que a verdadeira pre-sidencia de Catavento recaía na nosa querida ANA MARÍA BLANCO a quen, en xustiza, é pre-ciso recoñece-lo seu papel protagonista, xa que foi ela quen puxo a cara diante do xuíz e a quemáis padeceu, xunto con Avilés, o bochorno de semellante afrenta a unha das nosas maiorespersonalidades literarias.

Feita a aclaración, pido disculpas á nosa amiga polo involuntario agravio e aproveito parapedirlle que, desde estas mesmas páxinas ou das de calquera outra publicación que prefira, nosrelate polo miúdo como foron aqueles acontecementos que, polo que teñen de oprobiosos, con-vén lembrar con precisión de cara a unha rectificación pública que as autoridades noiesas debenlevar a cabo, como xa fixeron con Avilés.

Sempre afectuosamente:

Xoán X. Mariño

10

11

e aprendiz de reloxeiro en Noia a artistatrunfador en Barcelona, Francfort,Miami� C�ntanos sinxelamente esaventurosa traxectoria.

Noia foi o meu berce, o peirao desdeonde part�n para descubrir novos mundos. Xa de rapazhabitaban no meu max�n as inquedanzas, todas as cousasvibraban e se mov�an guiadas por unhas leis que eu nonco�ec�a: os trompos, os reloxios de Don Ezequiel, os radiosda mi�a bicicleta reflex�ndose nos cristais dos escaparatesda Porta da Vila� Pedalear significaba non estar parado.Aos quince anos so�aba con ga�ar o Tour de Francia candocumplira os 19 abriles. Pero a costa arriba fac�ase moiempinada. San Xusto estaba no meu diario de ruta coma unporto de primeira categor�a. Parec�ame tan duro�Traballar de reloxeiro, no xulgado, ou facer oposici�nspara un posto na Caixa de Aforros, non era o meu destino.

O debuxo nac�a da mi�a man espont�neo e sent�a comoas li�as brotaban dos dedos buscando un lugar nos espaciosen branco. As cores comezaron a embriagarme cos seusmatices e sent�n na alma a chamada da aventura. Diantemi�a hab�a un inmenso ceo aberto. Cunha maleta de car-t�n, enchida de ilusi�ns, forrada cun tecido gris coas ini-ciais AC, que mi�a nai bordara con moito cari�o, sa�n enprocura doutros mundos.

Barcelona s� exist�a nun recuncho do atlas da escola.Pero un d�a de setembro de 1960, sub�n na Coru�a aoSanghai, un tren que escup�a moito fume, cun cami�arlento, que pouco e pouco foi abrindo unha ruta de ferro atrav�s da extensa xeograf�a peninsular. A cidade condalparec�ame inmensa. As xentes falaban un idioma que eunon entend�a e sent�n o medo ao fracaso, os tempos eran

dif�ciles. Vivir s� con 800 ptas ao mesnon era suficiente e a fame ensinoumeos dentes. A mi�a forza de vontade�ase acrescentando d�a a d�a nunhacidade que miraba aos galegos emi-grantes con ollos de pena. Al� o quem�is traballaba era de tranviario. Unindividuo d�xome cando fun pedirlleunha oportunidade: "los gallegos soisuna raza inferior". Aquel d�a o meucoraz�n latexou de raiba. Non eran as�todos os catal�ns, por sorte. O homeque estaba diante mi�a, denigr�ndo-me, d�bame pena e contesteille: "yovine a Barcelona para aprender a pin-tar y aprender cosas, y no voy a volvera mi pueblo derrotado, �entiende?". Eas� foi, debuxaba e pintaba d�a e noite;tiven que aprender a rotular. Naquelaaltura a�nda non exist�an os ordenado-res e as letras hab�a que debuxalas aman. Foi unha maneira de subsistir.

No ano 1972 a Fundaci�n Marchconcedeume unha bolsa para viaxar aFlorencia, cunha duraci�n dun ano.Ese foi o comezo dunha peregrinaxechea de �xitos e tam�n de fracasos, e omundo foise tinxindo de formas ecores. Nos meus ollos foron apousen-t�ndose vivencias, paisaxes, seres fan-t�sticos, habitantes do planeta e dou-tros mundos lonxanos para que a mi�aman pintara versos de mil cores. E

Pepe da Roca

Entrevista

Pintor, gravador, muralista, escultor, ilustrador, poeta… Emigrante de continuo retorno. Primoxénitodunha saga de artistas, que se forxa cos cinceis do tempo e se desgasta intimamente mentres des-corre a xanela do tempo e se olla nun crebadizo espello de papel.

tanto os papeis como as telas sent�annos seus corpos o latexo da ilusi�nque segu�a renov�ndose cada d�a.

Pintor, escultor, gravador, ilustra-dor, poeta, muralista� �Est�s nali�a do artista "total"?

Existen pintores, escultores, xenteque sabe manexar os pinceis ou aescarpa para traballar cun gostocorrecto. Pero a Arte non � encher assuperficies ao esculpir sobre a pedraporque s�. Cada obra � unha prolonga-ci�n no noso sentir, o sangue circulapor elas como se fose unha parte m�isdo noso corpo, insufl�ndolle vida aosso�os. � unha loita constante contraun mesmo. Buscamos a orixe das cou-sas e moitas veces non atopamos ocami�o; a soidade e o desencanto sonos nosos compa�eiros, pero non debe-mos deixarnos seducir por eles. �sveces, nos so�os, par�zome aLeonardo da Vinci, investigo na pintu-ra, cer�mica, gravado, escultura,invento artiluxios extra�os quevoan� Ao espertar, dec�tome de queson Alfonso. A m�sica e a poes�amoran no meu peito e oxixenan o meuespir�to. Preciso escribir, pintar�facer moitas cousas. O artista, cantom�is completo sexa, m�is f�cil � decomprender. Sigo � procura desa portaque me traspase a un estado de pleni-tude para gozar creando.

�A arte est� no xenoma ou � froitodun esforzo continuado? �O artistanace ou faise?

Eu creo que todas as persoas nace-mos cun 50% de artista, pero se noncultivamos ese don, os xenes vanseatrofiando e convert�monos noutrosseres incapacitados para debuxar unha�rbore e aptos para outros traballos. AArte necesita do sacrificio, da ilusi�n,e de moitas horas a soas meditandocun mesmo. Hai que rachar, borrar,pero sempre seguir loitando. Vivirpara a Arte e da Arte � un desfrute quepoucos alcanzan. Moitas veces � asorte, pero o artista con letras ma�scu-

12

13

de Belas Artes de Sevilla, Jaén ou Granada, convidadospolo Liceo. Cada ano a pista de baile da Sociedade con-vértese no templo do gravado. Ali se intercambian expe-riencias, técnicas e tamén sorrisos. Varias xeracións convi-ven durante 15 días nunha festa da creación: nenos e nenasdesde 6 anos até persoas un pouco máis vellas. A idade nonimporta, só admitimos xentes cheas de ilusión, que teñanganas de traballar, non interesan os vagos, son un estorbo.As solicitudes para participar nos cursiños son moitísimase, ás veces, vémonos na obriga de deixar a alguén no pei-rao. Admitir en cada curso máis de 20 alumnos é moito,pero ao final acabamos con 50 artistas. Todo o cansazodeses días vaise diluindo ao chegar as festas do verán. Amaioría deles colaboran nas revistas que se editan na vilae participan en concursos a nivel nacional e internacional,conseguindo grandes éxitos. As súas obras foron expostasen Salas de Arte e Institucións culturais por toda a xeogra-fía, asombrando cos seus traballos a propios e extraños.Debo destacar a cooperación en cada curso de dúas mestrasdo gravados, Antoñeta Castro e Ana Cambeiro, elas son opulmón, son a beleza que fai posíbel que a paixón non seapague, e, gracias aos seus prodixios, a grande nao segueadiante.

¿Qué necesita Noia para que esa fartura de criadores,sobre todo plásticos, non esmoreza e medre máis cadavez?

Noia é unha vila de criadores. ¿Quen dixo que estába-mos escasos de xoves con ganas de facer cousas na Arte?Por méritos propios merecíamos o Bacharelato de Artes,pero os que mandan deberon esquecer que en Noia haiunha semente que non morre. Nen a choiva, nen os tempo-rais son quen de estragar a colleita de criadores que xordencada ano. Desde sempre os noieses foron xente sensíbel eamante da música, do canto, das artes en xeral. Os libros deArte son unha proba de que estamos aí: se alguen non noscoñece que consulte libros.

Avilés de Taramancos escribiu As torres no ar, e nósseguimos reforzando o pedestal que un día lonxano brotoucomo unha flor silvestre no medio desta rúa, que serviu deruta a moitos navigantes.

O capitán debe coñecer a toda a tripulación e nonesquecer a ninguén, pero, algunha vez, o que leva otimón pon os ollos nun horizonte invisíbel que se dis-torsiona de mañanciña, e non se dá conta de que ocargamento humano que leva no seu navío, está com-posto de intrépidos aventureiros que buscan unhaterra maravillosa onde nace o ouro pendurado dasponlas das árbores. Son xentes que nas súas mans por-tan espátulas, pinceis, burís… e nos seus corazónsferve o sangue porque eles sempre seguirán a soñar.

las debe seguir mirando a Naturezaporque esa é a fonte onde beberoninfinidade de artistas a través dosséculos. A sensibilidade de todos elesfai posíbel que neste mundo en quevivimos aínda atopemos algún lugarpara o regocixo da alma.

Hai quen di que algunhas terras, talNoia, son fértiles en artistas, como oObre produce allos ou San Cosme,cebolas. ¿Que opinas diso?

Noia é un lugar privilexiado.Poucas vilas ou cidades teñen esasorte. Eu non sei se Galo Gafeto ouNoela, cando estiveron nestas terras,deixaron esculpido en cada pedra ocódigo secreto para alcanzar a perfec-ción nas Artes, ou tal vez encheron oar de sons e cores para que todos oshomes e mulleres desta vila posuiranese don especial que nos fai singula-res. Este pobo debe loitar e seguirremando cara adiante na busca desesol que cada día se baña detrás da illada Creba. Estamos obrigados a portaro estandarte da Cultura por todos osrecunchos da nosa terra e non ficar nabeira vendo como voan as gueivotas,vivindo das lembranzas. Estamos noséculo XXI e Noia é única. Non dei-xemos que se convirta nunha postalcon ribetes policromados. Temos his-toria de séculos e o futuro agarda denós algo máis.

Que é a Escola de Gravado "Al-fonso Costa" que tantos éxitos estáa acadar ultimamente?

A Escola de Gravado é un proxec-to feliz que, gracias a Moas,Presidente da Institución, segue aí,como unha das actividades máisfecundas do panorama noiés. Nestavila existe unha xuventude que gostade aprender novas formas de vida,outra maneira de entreter o seu tempode lecer con algo que lles seduza e osaparte doutros perigos latentes. Oscursos de gravado que se celebrandurante o verán son todo un éxito. Poreles pasaron xentes de fóra, alumnos

que foron desfollándose nos anos de traballo. O corpo foisemodelando coas vivencias e na súa face ficaron esculpidaspara sempre as liñas que marcan os camiños da experien-cia. Certamente, o espello foi envellecendo e, ao ollarme,véxome cheo de canas. Non sei se son eu ou é outro o quealí está. Penso que ese cristal biselado non é sinxelo porquenel non se ve a miña alma.

É tempo de marchar, están a pór de novo as pedras dafantasía no Curro, e tamén están borrando da mente as edi-ficacións espantosas que foron deformando a nosa vila.Esquecéronme as bolichas e o trompo, teño que ir buscalosá casa, na miña bicicleta pintada de azul. Volvo axiña.

¿Qué queda daquel rapaz larguiru-cho que na década dos cincuentaxogaba ás bolichas no Curro e debu-xaba anxos en papel de estraza?

Aquel rapaz non existe só nas fotosen branco e negro que se amorean noálbum da memoria. Por sorte aíndavive dentro de min. O seu espíritosegue latexando e gracias a el facemosun bon tándem, en pedais, e el albiscaos ceos buscando eses anxos de papele recollendo as pétalas das margaridas

14

15

asunto e coas lagoas que supón a desaparición dalgunhasfontes documentais, pódese falar dun tercio de mestresgalegos represaliados dun xeito ou de outro, o que supón aarrepiante cifra de 2.000 profesores de ensino primario dosque 40 foron executados con xuizo ou sen el. A estes hai queengadirlles como sancionados 27 profesores daUniversidade de Santiago, 43 de Instituto, 11 de EscolasNormais, 14 de Escolas de Traballo e de Artes e Oficios, 4de Escolas de Comercio, 17 inspectores de Ensino e 28máis exilados en América, todos con nomes e apelidos queviron tronzadas as súas vidas e o seu labor docente.

Noia, a pesar da euforia fascista dalgúns elementos,padeceu con menor intensidade os efectos da furia desata-da e só podemos falar de represións graves coas sanciónsaos mestres Enrique Guippini Escoda da escola do Campodas Rodas e Ángela Botana López da escola nº1 de Noia,así como ao profesor do instituto Carlos Villar e Álvaro dasCasas, éste último xa fuxido en Portugal cando foron porel. Sen embargo resoaron moito na nosa Vila, pola cerca-nía, os procesamentos de Xosé Rodríguez Agrelo, mestreda mixta de Béxeres e Ignacio Moreno Buisón da escola de

nenos de Cruido, así como Xosé Tobío Mayo de Creo-Esteiro e Francisco Rodríguez Suárez de Serres-Muros,destacando sobre todos o vil asasinato de Álvaro Santos,mestre de Louro.

As escolas de educación primaria seguiron a funcionarmáis ou menos cos cambios consecuentes ás depuracións ea incorporación a filas dos mestres máis novos pero cunhas

A guerra civil (1936-39)

empre se di que setodas as guerras sonmalas, as civís son as

piores pois enfrentanamigos contra amigos,

familias contra familias eirmáns contra irmáns. A

guerra civil española foi unha tra-xedia de tal calibre que aínda hoxeabondan as feridas sen cicatrizar e osmáis vellos do lugar fuxen de falar dotema ou falan en voz baixa como se aspantasmas do pasado aínda se move-ran arredor, porque aos “heroes” des-aparecidos en combate na fronte haique engadirlles os executados ourepresaliados na retagarda froito, moi-tas veces, de vinganzas persoais oudunha obcecación política que recor-daba a paranoia.

En Galicia, nesta voráxine de lou-cura e mercé ao decreto de depuraciónde funcionarios da República, foi ocolectivo de ensinantes o que máissufriu as consecuencias dos “paseos”,as sancións moi graves –encadeamen-to en circunstancias duras, inhabilita-ción ou separación definitiva da profe-sión, as sancións graves –traslado for-zoso ou suspensión de emprego esoldo por un ou dous anos– e sanciónsleves, que levaban consigo a inhabili-tación de un a seis meses ou o trasla-do forzoso a terras lonxanas.

Seguindo as investigacións feitaspolo profesor Antón Costa Rico quefoi quen máis e mellor estudiou este

O ensino en Noia

(VIII)Xosé Agrelo Hermo

“A maioría dos institutos deEnsino Medio pecharon loxicamen-te durante a contenda por falta dealumnado, que se atopaba nas trin-cheiras; non esquezamos que reclu-taron a soldados de 18 anos”

Estampa do Álbum de Castelao “Galiza Martir”

16

17

Madrid, a concesión dunha escola graduada de sete graos,con aula de parvulario e labores, que fora solicitada poloalcalde da Frente Popular Germán Vidal cunha axuda eco-nómica de 48.000 duros, dos daquela. Malamente un alcal-de fascista podía ir recoller os cartos a un ministerio gober-nado polos “roxos” de Madrid. Esta anécdota deu lugar aunha curiosa diatriba entre dous personaxes adictos aonovo réxime: Jenaro Blanco e Manuel B. Ons, na revistaTapal de abril de 1951.

No medio desta hecatombe bélica o goberno de Burgosrealiza unha hábil manobra política cando xa tiña a victo-ria ao alcance da man. Sen agardar ao remate das hostili-dades, o 20 de setembro de 1938 inicia unha reforma pro-funda e radical do Bacharelato coa promulgación dunhanova Lei de educación inspirada polo ministro do ramoPedro Sáinz Rodríguez. O obxectivo era formar élites,cadros preparados cultural, política e ideoloxicamente paralevar a cabo a transformación da sociedade ao seu xeito.Sen aumentar o número de Institutos –ou suprimíndoos,como o de Noia- o ensino secundario quedaba en man dasempresas privadas e sobre todo relixiosas. Este bacharela-to de sete anos, que se iniciaba aos dez e deixaba nas esco-las primarias os fillos das clases máis humildes, era extre-madamente duro e esixente e remataba co famoso “examede estado”, unha especie de reválida tan dificil que mesmosuspendían unha alta porcentaxe dos selectos. Tan alto erao fracaso que o propio goberno franquista se veu na nece-sidade de minguar as esixencias e así, en 1953, conservan-do os mesmo sete anos de estudios, dividiunos en dúas eta-pas: Bacharelato Elemental, catro anos con reválida;Bacharelato Superior, dous anos máis, con outra reválida eun curso preuniversitario, sistema que sufrimos moitos nasnosas carnes ata 1970. Pero, ¿de que me sonará a min ulti-mamente este sistema?

directrices totalmente mediatizadaspolas autoridades –léase delegadosgubernativos, xefes de Falange oualcaldes postos a dedo- pero sobretodo polo clero que, dada a súainfluencia no novo réxime, fixo daseparación de sexos nas aulas unhaobsesión e do ensino da Relixión unhaCruzada. “Teño cabos do exércitoabondo” din que dixo o caudilloFranco cando os responsábeis de edu-cación lle expuxeron a escaseza demestres de escola. Así lle ía ir á esco-la primaria en anos posteriores.

A maioría dos institutos de EnsinoMedio pecharon loxicamente durantea contenda por falta de alumnado, quese atopaba nas trincheiras; non esque-zamos que reclutaron a soldados de 18anos, a chamada “quinta do biberón”.O instituto de Noia non foi a excep-ción pero para máis inri as súas insta-lacións da praza da Consti-tución–hoxe oficina dos xulgados- foronocupadas polas oficinas de FalangeEspañola. Ao remate da guerra, en1939, xa non volveu abrir ata que en1951 se creou o Instituto Laboral, estavez no edificio do Concello ondeactualmente está o Virxe do Mar.Unha curiosa noticia deuse ao inicioda guerra, sendo alcalde o militar reti-rado Fermín Álvarez. Por extrañas cir-cunstancias chegou a Noia, dende

ergullados nun mar de inquietantes tur-bulencias, a aterraxe no deserto africa-no semella complicada. Próximos ápista, unha violenta tormenta de areaobriga ao avión a buscar refuxio noutroaeroporto máis seguro. Na escuridade

da noite ateigada de receos a nave cambia de rumbosorpresivamente. O destino agora é Orán, a vilamediterránea situada preto de dous mil kilómetros.Despois de varias horas de lenta espera e sen podermoverse dos asentos, o siroco amaina e emprende-mos a viaxe ata a cobizada Tinduf. No voo, progra-mado pola Fronte Polisario e conducido por expertospilotos de Air Algerie, viaxan máis de cen cooperan-tes que de-sexan coñecer a realidade dos campa-mentos de refuxiados saharauís ou intentan axudarás familias que coñeceron noutras viaxes.

Durante a longa travesía polosceos saharianos, algúns pasaxeirosconversan sobre as penalidades daviaxe. Outros intentan ler informa-cións sobre a orixe deste longo con-flicto. Nun documentado libro queleva un dos cooperantes reflíctense asdatas máis salientables do aldraxanteepisodio colonial:

No ano 1884, o Congreso de Berlínconcédelle a España a posesión doSáhara Occidental. Un ano despoisEspaña instala en Dakhla (VillaCisneros) a primeira base militar.Mediante acordos coas tribos locais eFrancia exténdese a influencia a todoo territorio: Saguia el Hamra e Río deOro.

Historia

Xerardo Agrafoxo

A Susa, compañeira saharaui

18

19

autobús, con matrícula de Alacante, rumbo a Smara.Deixamos atrás a terminal e atravesamos por unha maltreitaestrada os arredores da vila de Tinduf. No silencio da noitesó se percibe a presencia de controis militares. Fai frío baixoa bóveda estrelada e o deserto comeza a divisarse nas escin-tilantes luces que se albiscan no horizonte. Á saída dun soca-vón o autobús detense incomprensiblemente. Despois devarios intentos de poñelo a camiñar, hai que baixar a equi-paxe e esperar pacientemente. Unha fachendosa duna, situa-da baixo un ceo iluminado por un cerco aluarado, servecomo privilexiado acubillo.

Un milagreiro camión, doado por unha AsociaciónHumanitaria de Málaga, rescátanos media hora máis tardedo desconcertante deserto. Enfila a dirección de Smara aunha velocidade considerable e a bretemosa friaxe obriga atirarse sobre o chan. Cando chegamos á wilaya son as pri-meiras horas do día. Logo dunha breve parada, unha camio-

Despois da Segunda Guerra Mun-dial o continente africano avanza noproceso de descolonización. A maioríados países acadan a liberdade naseguinte década. Deste xeito, o 16 deoutubro do ano 1964, a ONU pídelle aEspaña que acceda á independenciados países baixo o seu control colo-nial, e, o 20 de decembro de 1966, aAsamblea Xeral da ONU insta aEspaña a que organice un referendumno Sáhara Occidental entre a poboa-ción autóctona. Uns anos antesMarrocos acadara a independencia(1956 ) e os españois descubriran osimportantes xacementos de Bu Craa(1960). No ano 1973 xurde a FrontePolisario (Popular LIberación deSaguia el Hamra e Río de Oro). Noano 1974 o xeneral Franco accede áspeticións da ONU, pero, ante as pro-testas de Marrocos, solicítase a inter-vención do Tribunal Internacional deXustiza de A Haia.

Son as seis da mañá e no pequenoaeroporto militar de Tinduf existe unapreciable desconcerto. O control depasaportes é lento, non hai cinta trans-portadora automática e necesítase unpouco de paciencia. A carga humanita-ria, sobre todo material escolar e medi-cinas, lévase a unhas camionetas. Nasúltimas horas do mencer partimos paraos diferentes campamentos. Ao redorde vinte persoas subimos a un vello

Corte afirma que se debe poñer en práctica a resoluciónda ONU relativa á descolonización e o principio deautodeterminación.

Ao día seguinte Hassan II organiza a Marcha Verde. 300mil persoas (o número de nenos que nacen cada ano enMarrocos e a cor do Corán). Co Dictador moribundo, asautoridades españolas entréganlle, polo Acordo Tripartidode Madrid (14 de novembro 1975), a provincia do SáharaEspañol a Marrocos e Mauritania. Ante a inminente invasiónmilitar a maioría da poboación saharauí organizada aoredor da Fronte Polisario emprende a fuxida cara a Tinduf(Alxeria).

Instalados nunha acolledora jaima comezamos a experi-mentar as vivencias dunha poboación que leva na hamadamáis de vintecinco anos. Son os herdeiros dos fillos da nube,os habitantes do deserto sempre ollando o seu paso polo ceoazul para levantar os campamentos itinerantes e seguilas.Calculaban onde descargaban as nubes e alí plantaban unhasemente. Logo gardábana coma un tesouro sobre a terra ilu-minada pola chuvia.

Recíbennos cunha xenerosa hospitalidade. Ofrécen-nos os tres rituais tés de benvida e diversos agasallospara recompensar a nosa dilatada e accidentada viaxeata o corazón do deserto. Na jaima -doada polo AltoComisionado da ONU para os Refuxiados. ACNUR- viveunha familia procedente da costa máis meridional do SáharaOccidental. Un matrimonio con catro fillos, que van ser osnosos acompañantes nos campamentos. Ofrecémoslle perfu-mes para as mulleres e tabaco para os homes. Tamén deixa-mos na casa latas de conserva e pastas. De maneira particu-lar agradecen os lentes para o sol doados por unha óptica deBoiro e outra de Noia. Os nenos reciben bolígrafos, carame-los e xoguetes. A comprobación da axuda humanitaria é pal-pable. Cos cartos enviados o ano pasado por unha compa-ñeira, esta familia mercou mantas, colchóns, unha radio,roupa e alimentos. Brevemente explicannos a organizaciónda xente refuxiada:

Estamos concentrados en catro grandes campamentos ouwilayas, que toman o nome das cidades do Sáhara Español

neta procedente da Axuda ao Sáharade Euskadi, déixanos na daira deTifariti. Aquí esperanos unha familiasaharauí.

Durante o percorrido foi posibleapreciar a presencia de organismosdependentes da ONU. A resoluciónsaída dende o Tribunal de A Haiaprovocou o estalido do conflicto e aintervención desta entidade. O resumodo sucedido é doado:

O 15 de outubro de 1975, o AltoTribunal de Xustiza de A Haia fixopública a súa resolución en tres sen-tidos: No momento da colonizacióno territorio pertencia á poboaciónautóctona. Existían vencellos xurídi-cos entre algunhas tribos do norte eo Sultán de Marrocos, pero ningúnvencello de soberanía territorial. A

20

21

que tivemos que abandonar: Aaiun, Smara, Auserd e Dakhla.Menos esta última todos están preto de 30-40 km. de Tinduf.A auga condicionou o seu levantamento. Cada wilaya estádividida en seis vilas ou dairas. Cada unha destas en catrobarrios. Esta jaima pertence á wilaya de Smara, daira deTifariti e barrio nº 1. Somos preto de 200 mil refuxiados.

Un jeep condúcenos ata o campamento coñecido conome de ESCOLA 27 de FEBRERO (data da proclama-ción da RASD). Aquí reúnense cada ano mulleres das dife-rentes wilayas, entre a adolescencia e os 50 anos. Duranteoito meses acoden a cursos de cultura xeral (lectura, escri-tura, cálculo, textil, etc.). As mulleres viven en jaimasacompañadas dos fillos e regresan ás súas dairas ao rema-tar o tempo de formación intensiva, que se extende a unhas800 mulleres anualmente. Nunha das dependencias podevisitarde un pequeno museo histórico construído polaUniversitat de Girona.

Dende aquí levannos á ESCOLA 9 de JUNIO (data damorte de Luali, fundador do POLISARIO). É a hora dorecreo e os nenos semella que están avisados da chegada decooperantes que traen material escolar e caramelos.Erguida recentemente no medio da nada, neste recinto cin-guido dun muro de adobe caleado, estudian os nenos enréxime de internado. Un mestre saharauí que estudiou enCuba explícanos o funcionamento do sistema educatico:

En cada daira hai unha gardería onde estudian os máispequenos durante tres anos. Logo van a un colexio damesma daira onde asisten á clase catro anos. Os últimosdous cursos do Ensino Primario fanse neste internado. OEnsino Secundario só o realizan os nenos máis capacitadosen Alxeria, Mauritania e Libia. Ao rematar existe a posibili-dade de realizar unha carreira, segundo as necesidadesdunha poboación refuxiada, principalmente en Cuba ouAlxeria.

A viaxe remata en Rabuni. Nestefantasmal lugar atópanse as dependen-cias administrativas, o centro de recep-ción de cooperantes e un museo militaronde se poden ver as armas capturadasao inimigo. A maior parte de fabrica-ción española e francesa. Son as pri-meiras horas da tarde e os camiños quecomunican as casas de terra secaempregadas como ministerios estánbaldeiros. O espacio divisado é estéril eabafante.

A esmagadora calor condiciona avida nos campamentos. A temiblehamada alxeriana e o lugar máisinhóspito do Sáhara. As chuvias sonescasas, a vexetación inexistente e osventos sobre este antiplano desérticocausan unha arrepiante sensación deasfixia. As temperaturas van dos 55ºata os -15º. A oscilación térmica diariachega a producir durante a noite unhabaixada nos termómetros de ata 25º.A vida no verán resulta insoportable.As febles tendas, erguidas para sopor-tar unha situación temporal, deben loi-tar contra o perigoso siroco e o solabraiante que funde a xente nun silen-cio aldraxante.

Cada día ACNUR reparte aauga racionada polos campamen-tos. Procede dun manancial queexiste en Rabuni. Empregancamións cisternas. Aproximada-mente 10 litros por habitante edía. No mundo occidental gasta-mos máis de 150 litros. Todo estáracionado nos campamentos.Unha vez ao mes, a Media LúaSaharaui reparte polas diferentesdairas (concellos) os víveres,segundo unha dieta mínima defi-nida polo Programa AlimentarioMundial (PAM), que consiste en:300 grs de fariña por persoa e día,50g. de cebada, 30g. de leite, 20g.de pastas, 7g. de té. Para a poboa-ción infantil, 100g. de leite e 50g.de cereais. A axuda non cubre asnecesidades máis básicas. Unhavez ao ano repártese roupa.

No hospital da wilaya de Smara entregamos roupa debebé e medicinas doadas por unha farmacia da nosa vila.Raisa, unha moza enfermeira nos campamentos, infórma-nos da situación médica dos refuxiados. A conversa prodú-cese no medio do patio, a carón dunha ambulancia deChiclana de la Frontera e un jeep da Garda Civil emprega-do para varios menesteres. Está de garda, estudiou en Cubae acaba de axudar a unha comadrona nun parto:

A alimentación redúcese a tomar té pola mañá, pastaspolo mediodía e algo semellante pola noite. A froita, a carne,o pescado e as hortalizas a penas existen. Esta dieta hipo-proteínica provoca enfermidades recurrentes: Anemias ferro-pénicas, trastornos dixestivos por malnutrición crónica,hepatites, tubercolose con alta prevalencia, trastornos denta-rios e enfermidades da pel, ollos e aparato auditivo. En cadacampamento existe un hospital. Aquí aténdense os casosmenos perigosos e dan a luz as mulleres que se prevé que nonpresenten complicacións. Para asuntos máis problemáticoscesáreas ou operacións- existe un hospital en Rabuni, aten-dido por especialistas principalmente formados en Cuba. Ogran problema é a carencia de medicinas e anestésicos.Existen campañas de vacinación recomendadas pola OMS.

Curiosamente no noso campamento existe unminúsculo oasis. No medio da hamada máis tremen-te apreciamos noutra viaxe como unhas árbores seerguían sobre o horizonte infinito das jaimas. A calorimpedíranos achegarnos ata alí. As temperaturasmáis suaves do Nadal condúcennos ata a chamadaHorta de Smara. Salem Mohamed, director do recin-to explicounos as características do agarimoso xar-dín:

Hai auga salgada a máis de 150m.de profundidade. É válida para regar.Traballamos 4Ha. sobre area dodeserto que debemos renovar cadatres anos. Cultivamos nabos, remola-chas, tomates, pimentos, cebolas eoutros productos semellantes. O tra-ballo realízano mulleres das dairas. Apenas é rendable. No verán a calor éinsoportable. O siroco fai que a areasuba por enriba dos muros e estropeeas colleitas. A terra é moi mala e aauga moi salgada. Non é posible unsistema eficaz de regadío.

Estudiei sete anos en Cuba. Dousna illa de Pinos e cinco na Habana.Durante este tempo nunca puiden virá casa. Ninguén gana nada. As mulle-res que traballan comigo tampouco. Avida é moi dificil, pero non quero mar-charme porque vin a moita xentesufrir e quero estar con ela ata o final.Algunha vez viaxo a Tinduf ou aMauritania. Poucas veces porque nonteño cartos. Cando un amigo meu rea-liza unha visita cámbiolle a roupa.

Ninguén gana nada. Esta é unhafrase que se escoita repetitivamentenos campamentos. En realidade asúnicas persoas que teñen un salariotestemuñal son os homes que estánrealizando tarefas militares. Despoisde numerosas entrevistas resulta com-pricado pescudar sobre este tema. A

22

23

compromisos adquiridos en viaxes anteriores e debemosdesprazarnos polo deserto ata outros campamentos.Partimos nun vello Lan Rover ás primeiras horas da mañápara regresar de día, porque o automóbil non ten luces. Adistancia e curta. Tan só 70 km. ida e volta, pero o solda-do-guía dice que pola perigosa hamada todo o tempo énecesario. Hai que saír da wilaya por un control militar.Partimos rumbo ao campamento de Auserd. Desexamosvisitar a unha enfermeira que coñecemos o ano anteriorpara cumprir cunha promesa. Entregarlle un libro sobre aterrible historia dunha familia marroquí. Títulase APrisioneira e foi escrito pola filla maior do sanguinariocoronel Ufkir, asasinado por orde de Hassan II pola súaparticipación nun intento de golpe de Estado. Despoisdunha curta parada atravesamos outra vez o deserto parachegar ao Aaiun.

Na daira de Guelta debemos entregar unha carta departe dunha nena saharaui que estudia en Galicia. Duranteun verán detectáronlle unha propensión á tuberculina e adelegación do Polisario accedeu a que estivera durante unano baixo coidado médico. Recibiunos o irmán maior. Unamable enfermeiro que casualmente estudiara en Cuba coenxeñeiro da Horta de Samara. Invitounos a té e mel conqueixo de cabra. Díxonos que antes de marcharnos noslevaría á nosa jaima unha carta para a súa irmá. Só debíapercorrer 30km. É decir, un día enteiro de viaxe. A últimavisita foi á daira de Chera para ver a unha excepcionalfamilia que nos acollera o ano anterior. Sabiamos dos seusproblemas e intentamos axudalos.

As numerosas trampas da area, a obrigatoria oraciónmirando A Meca, a necesidade de aliviar o vello motor conauga que traiamos nunha garrafa e outras penalidades,obrigaron a acelerar a saída cara a Smara. Cando chega-mos, despois de nove horas de fatigosa travesía pola

muller dun destes soldados destacadona fronteira con Marrocos contounos adura realidade desta situación:

A maioría dos homes pertencen aoexército. Cada tres meses de estadíanos territorios liberados dan dereito a15 días de permiso. Non hai mulleressoldado. Realízanse manobras milita-res preto dos muros erguidos porMarrocos e non hai graos dentro doexército. Páganlle ao redor de 800pesetas ao mes, pero esta cantidadenon chega para nada. A solución parasoportar a dieta alimenticia, que chegaa través da axuda internacional distri-buída pola Media Lúa Saharaui, sonos fillos. Cando no verán van a Españasempre traen cartos. Con eles podemosaliviar as necesidades mercando ali-mentos nas pequenas tendas que seestán abrindo ultimamene nos campa-mentos. Ás veces incluso temos a sortede que as familias que acollen aosnenos nos visiten. Esa é a nosa espe-ranza cada vez que veñen os cooperan-tes. Traen alimentos, medicinas, rou-pas e cartos. A súa compañía sempre ében recibida porque gracias a elespodemos aliviar a dura situación. Avida é moi dificil. Cada día máis com-plicada.

Nos campamentos de refuxiadosnon existe ningún sistema para distri-buír a correspondencia. Temos varios

hamada, o sol escondíase no horizonte de Tifariti como sefose unha enorme laranxa esbagullada. Comprobamoscomo a esta hora da tarde a xente acode a darlle as sobrasda comida a unhas cabras que malviven nuns corrais quecercan os campamentos. Na súa desesperación chegan acomer plásticos, cartóns e calqueira cousa que se lles apro-xime.

O campamento de Smara é un dos máis grandes. Sitúaseao redor dunha gran explanada que pode medir 4 km delogo por 1,5 de ancho. Cinguindo a este espido rectánguloerguéronse seis grandes zonas de jaimas, chamadas dairasou vilas. A vida organízase dende unhas dependenciasadministrativas onde participan as mulleres activamente.Todos os adultos deben pertencer a cada un dos cincocomités que regulan a vida: Saúde, Educación,Suministros, Desenvolvemento Económico e Xustiza.Amais disto, toda a poboación civil pode ser consideradacomo mobilizada en caso de guerra. Existe unha pequenamezquita, pero só os máis vellos acoden a ela. Tamén haiun cárcere para os prisioneiros marroquís.

Na última noite de estadía en Tifariti (Smara), a nosajaima convértese nun exacto reflexo da vida nos campa-mentos e a relación desta xente con España. Recibimosvisita de dúas nenas que pasaron o verán en Ardeleiros(Lousame) e Riveira. Un compañeiro atende a unhasmulleres que están agradecidas por traerlle un paquetedende Galicia. Unha amiga conversa cunha responsablesaharaui sobre a situación sanitaria dunha nena que estivonunha casa do Barbanza. O enfermeiro do Aaiun ven traer,logo dunha dura xornada de travesía polo deserto, unhacarta para a súa irmá que está a recuperarse en Ames. O

enxeñeiro da Horta de Smara tráenosuns agasallos de despedida. Outroenxeñeiro explícanos parte do seu tra-ballo no Ministerio de Defensa e unsoldado o tipo de actividades que rea-lizan a carón dos muros levantadosimpunemente por Marrocos. Soa amúsica nun radio-casette, mentres sedisputa unha partida de damas, e asmulleres da jaima atenden a todos,como reza o código de hospitalidadesaharaui, incluídos un matrimonio decooperantes cataláns que se enteraronda nosa presencia no barrio, e nume-rosos nenos e familiares que convivena noite con perceptibles sorrisos nosseus beizos.

O prometido referendum semellaque non vai celebrarse nunca.Marrocos ten medo ao que poidanvotar os saharauis. Leva máis de vinteanos realizando impugnacións aocenso elaborado por especialistas. Osdiplomáticos da MINURSO (Misióndas Nacións Unidas para o SáharaOccidental) viven comodamenteamparados nos seus xenerosos sala-rios e vida displicente en confortableshoteis. Levan gastado medio billón dedolares. A Fronte Polisario ten a súacapacidade de manobra restrinxida eas potencias internacionais miran concinismo un problema que non teñenvontade de solucionar. O gobernoespañol, que debía ser o abandeiradodo dereito dos saharauís a vivir no seuterritorio, ten medo a molestar ámonarquía alauita.

Nin a Unión Europea nin a ONUrecoñecen a invasión militar do Sáhara.Sen embargo, Bruxelas negocia conMarrocos a pesca nuns caladoiros quenon son deles. Rabat apropiouse doxacemento de fosfatos maior do mundo(Bu Craa) e realiza prospeccións petro-líferas dentro do territorio roubado.Curiosamente o negocio das tres pes(pesca, petróleo e fosfatos) non logranque Marrocos saia dunha situación deauténtica ruína económica.

24

25

Segundo os datos publicados polo BANCO MUN-DIAL, nos últimos dez anos o número de pobres aumentouno país veciño un 50 por cento. A clase media ocupa o 5 porcento da poboación, mentres que en Túnez é superior ao 35por cento. O número de analfabetos é superior ao 50 porcento. No campo as mulleres con este estigma chegan a unhumillante 80 por cento. Nunha recente publicación de LEMONDE DIPLOMATIQUE indícase que o número demozos marroquís dispostos a emigrar acadan o 90 por cento.Segundo o xornal EL PAIS, o orzamento da Casa Realalauita é trinta veces superior ao do Pazo da Zarzuela.Falando de pazos, Mohamed VI está a facer o pazo realnúmero vintecinco en Marrakech. O 25 por cento dos con-cellais marroquís son analfabetos. Por último, o rei é o prin-cipal propietario, empresario e financieiro do país. Controlao 13 por cento da ONA, holding privado con intereses entodos os sectores da economía e que conta con 25.000empregos directos. Aparte destes datos, segundo fontes ofi-ciais, o mantemento de todo o exército nos miles de kilóme-tros de muros construídos no Sáhara provoca un gasto diariosuperior a un millón de dólares. A guerra contra o POLISA-RIO é o factor máis desencadeante da actual miseria do país.

Antes de partir aínda temos tempo a visitar por última vez aescola da daira de Tifariti. O día anterior vimos no patio unhaactuación da ONG Paiasos Sen Fronteiras e entregamos nasaulas o material escolar recollido nun instituto de Boiro. ChámaseEscola Valencia porque foi construída por esta comunidade autó-noma. As outras cinco que hai no campamento tamén as ergueroncoa axuda doutros gobernos autonómicos españois. Un inspectorcontrola o traballo dos mestres e os alumnos amósanse respectuo-sos cando entra un estraño na aula. O ensino é mixto e elemental.Os libros proceden de Alxeria e non se imparte adoutrinamentorelixioso. O mestre chámase Abdi Omar e ten un marcado acento

cubano por estudiar na illa antillana dezanos. Cóntanos algunhas curiosidades davida e o sistema educativo:

Toda a poboación está escolarizada. Oidioma empregado é o hassanya, unhavaridade dialectal do árabe literario, coque comparte o 80 por cento dos seuscaracteres. A escola ten 15 aulas. Danclase dous mestres e 13 mestras. Aquí estu-dian os nenos durante catro anos. Despoisde saír da gardaría e antes de partir paraos dous internados que hai no deserto.Para ir a España no verán de vacaciónsteñen prioridade os fillos de mártires naguerra e os máis estudiosos. Algúns chegana ir ata catro anos seguidos. Procúrase quecada neno viaxe cada ano a unha familiadistinta. Non damos o equivalente aos últi-mos da ESO ou o Bacharelato por falta depreparación. Traballamos sen gañar nada.Vivimos da axuda humanitaria internacio-nal.

Mentres a poboación de Marrocos estádisposta a morrer no Estreito de Xibraltar,ante a crise económica dun Reino deses-tructurado e corrupto, ao outro lado da súafeble fronteira viven os saharauis rumian-do sobre o seu incerto destino. Os habitan-tes dunha provincia española ancorados nomedio dunha terra inhóspita e cruel.Abatidos polo inclemente sol e o violentosiroco. Dependendo da caridade internacio-nal, soportando con dignidade o seu destinoe coa mirada posta no horizonte máis infi-nito.

Camiño do aeroporto de Tindufaínda pode contemplarse por últimavez a wilaya de Smara. Sobre a terrareseca e espida as jaimas dos refuxia-dos semellan as arrepiantes imaxesdun decorado biblíco. Instantes des-pois, na inmensidade desoladora dahamada, o camión ateigado de coope-rantes cicela sobre o deserto unhanube de po vermello que impide divi-sar os desconcertados rostros dossaharauís. Un pobo enterrado en vidanunha terra allea: Unha meseta desér-tica e inhumana, tan pérfida que sóserve para atravesala.

M. J. E.Escola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

26

27

ontan os máis vellos –e non tan vellos– daquelestempos nos que o berberecho molestaba nos pés

ao andar polas praias. Tempos nos que secarrexaba o argazo para abonar as leiras.

Poucos se imaxinaban daquela que omarisco que nos proporcionaba a natureza, consideradocomo un prato de pobres, alcanzara o valor e importánciaque ten na actualidade.

Foi a partir dos anos sesenta, cando as conserveirasven nos moluscos bivalvos as posibilidades comerciais.A necesidade de abrir novos mercados, a competitivida-de, fai posíbel que o marisco en xeral e, especialmente asdiferentes espécies de ameixa e berberecho, se convirtannun elemento fundamental do proceso transformador eindustrial das fábricas, até ese momento empeñadasexclusivamente nas conservas de peixe e, en menormedida, do mexilón.

Foi preciso, ademais, cambiar os hábitos alimentáriosdos mercados e, a verdade, o tempo encargou-se de demos-trar que cando se fala de marisco galego falamos de cali-dade, e xa sen referir-nos ao consumo en fresco, hábito depetos privilexiados.

Desde aquela, andou-se muito, no camiño de rendabili-zar ao máximo, tanto a actividade extractiva como trans-formadora, aínda que, sen lugar a dúbidas, queda muito porfacer si, de verdade, queremos que o aproveitamento racio-nal das nosas rias sexa unha alternativa real para as econo-mias de muitas famílias costeiras. As posibilidades da acti-vidade extractiva do marisco son infinitas.

Até hai mui pouco tempo, botaba-se en falta unha políti-ca séria por parte da Administración –era considerada unhaactividade marxinal, complementária aos ingresos familia-res– e, como diciamos, aínda hoxe, o tratamento que se lle dáa esta actividade non parece ser unha cuestión de primeiraorde para as autoridades responsábeis desta matéria.

Nestas liñas tentaremos facer unhaanálise da realidade dun sector trans-cendental da nosa economia.

A producción marisqueira

Falamos dun sector que facturouno ano 2000 en primeira venda, édicer, en lonxa, nada menos que uns44 millóns e médio de euros, ou o queé o mesmo, uns 7.500 millóns daspesetas de antes. E iso que foi un anocativo nos últimos meses debido aostemporais, xusto cando as diferentesespécies acadan os prezos máis eleva-dos nos mercados.

Un factor, o dos temporais, que,de todos é sabido, causou estragoscatastróficos en muitas das nosasrias.

E ollo, falamos dun sector queemprega directamente uns 10.000 maris-cadores e mariscadoras en toda Galiza.

Á vista están as cifras, que nos dana idea de que falamos dun sector deprimeira magnitude:

Velaí pois a importáncia que desdea Administración se lle veu dando áactividade marisqueira ainda coneivas graves que serán analisadas pos-teriormente-, debido ás demandas dedeterminados axentes sociais e, porsuposto, do próprio sector.

Observamos como a produción foiaumentando ao longo destes últimosanos (ter en conta os xa citados tempo-rais do último trimestre de 2000).

Xoan Fco. García Suárez

Sinalar de paso que estamos a falar de facturación oficial, édicer, dunhas cantidades que son as que apresentan asConfrarias, pero o furtivismo e a pilleria dalguns pósitos é outrarealidade de todos sabida.

Coincide precisamente este medre coa posta en marchade diferentes Planos de Produción por parte da Consellaria

de Pesca en colaboración coas organizacións profisionais,nalguns casos con máis éxito que en outros, pero desdelogo demostra-se que a planificación e a profesionalización

do sector é o camiño a seguir paraunha maior rendabilidade económica,ainda que, como veremos máis adian-te, non todo son rosas.

O marisqueo en Noia

Pois ben, no caso que nos ocupa, aRia de Noia leva a palma, falando sódas lonxas de O Freixo e Testal (sencontar Muros). Só no ano 2000 factu-raron-se nas duas lonxas máis de 907millóns de pesetas (case 5 millóns emédio de euros), e só en catro espé-cies (babosa, fina, berberecho e ostra).O reló e o carneiro sumaron cifrasinsignificantes.

Pois estamos diante da Confrariaque máis factura de toda Galiza, nadamáis e nada menos, con máis dun 12%

PRODUCCION MARISQUEIRA EN GALIZA EN PRIMEIRA VENDA

(Fonte: Servizo de Información Pesqueira)

ANO PRODUCIÓN VALOR VALOR (EN KGS.) (EN MILLÓNS PTAS) (EN MILLÓNS Euros)

1994 7.244,17 4.410,19 26,511997 8.354,03 5.757,00 34,601998 9.006,97 6961,97 41,841999 9.517,00 7886,95 47,402000 8.021,28 7.406,71 44,52

0

10

20

30

40

50

1997 1998 1999 2000

PRODUCCION EN PRIMEIRA VENDA EN GALIZA ANO 2000. POR ESPÉCIES.Fonte: Servizo de Información Pesqueira.

Espécie Kgs. Importe (ptas) Importe Euros

AMEIXA BABOSA 1.707.975,69 2.531.099.516,55 15.212.214,47AMEIXA DE PARROTE 8.835,00 12.475.750,00 74.980,77AMEIXA FINA 699.140,13 1.818.796.329,80 10.931.186,10AMEIXA RUBIA 464.299,29 398.172.018,65 2.393.062,03BERBERECHO 298.861,50 1.239.158.549,99 7.447.492,88CADELUCHA 26.547,90 60.596.028,74 364.189,47NAVALLA 111.998,50 201.166.952,26 1.209.037,73VIEIRA 61.156,25 55.716.096,87 334.860,49VOLANDEIRA 67.091,40 38.713.211,76 232.671,09AMEIXA BICUDA 9.818,60 7.832.200,05 47.072,47AMEIXA XAPONESA 721.702,63 728.484.683,51 4.378.281,13CARAMUXO 3.116,60 1.115.047,53 6.701,57CARNEIRO 110.300,35 83.665.237,47 502.838,20CORNICHA 565,50 629.820,00 3.785,29CORNO 3.739,19 323.742,75 1.945,73LAPA 4.215,50 1.164.600,00 6.999,39LONGUEIRÓN 12.481,00 16.020.417,70 96.284,65LONGUEIRÓN VELLO 15.892,20 10.921.441,32 65.639,18MEXILLON (1) 94.722,00 9.472.600,00 56.931,47MORRUNCHO 356,00 229.215,00 1.377,61OSTRA 62.802,70 48.515.705,26 291.585,26RABIOSO 539,50 1.153.298,00 6.931,46RELO 1.040.421,05 141.289.001,01 849.164,00

TOTAIS 5.526.578,48 7.406.711.464,22 44.515.232,44

EVOLUCION DA PRODUCIÓNE O SEU VALOR 1994-2000.

(En millóns de €)

28

29

da facturación total das aproximadamente cuarenta lonxasdo Pais.

Pero sucede que, como na prática totalidade dasConfrarias de Pescadores e Mariscadores do noso Pais, a faltadunha visión séria e con expectativas para o futuro, a de Noiacaracterizou-se por una xestión escura e sometida a interesesparticulares, onde a política e o caciquismo fixeron estragosque se deixaron notar na parte maís débil: o mariscador, o tra-ballador.

Ainda hoxe se viven as consecuéncias dunha xestiónque, hai que sinalá-lo, viña amparada pola própria lexisla-ción e regulamentación deste tipo de organizacións arcai-cas, sectárias e antidemocráticas.

Están-se a dar pasos para cambiar isto, pero a Xunta deGaliza ve-se en muitos casos imposibilitada para acometer

Mas, a realidade veu demostrar-nos sempre que a Consellaria de Pescaactuou só contra os pósitos cando osseus dirixentes non eran da sua cordapolítica, cando as evidéncias eran tanflagrantes que non lle quedou máisremédio (caso de Noia), ou cando aoposición a estas práticas fixeron pre-sión dabondo para obrigar á sua inter-vención. Ainda asi, muitas das vecesque a Consellaria interviu, os máisbeneficiados foron os que xa o esta-ban.

Aí quedaron conflitos en numero-sas Confrarias con irregularidadesfinancieiras, pucheirazos eleitorais,enfrentamentos entre sectores, etc.,ainda alguns deles latentes: Cabo deCruz, Mugar-dos, Rianxo, A Illa, e unlongo etc.

Pasa todo, pois, porque a Admi-nistración meta man dura nas Confra-rias cunha lexislación que, ademais deasesorar e subvencionar, controle,vixie e tutele realmente os actos e ac-cións dos dirixentes e, como dicíamosunhas liñas atrás, pasos sí se están adar, pero as raíces, os intereses, sontan profundos que todo augura quenon vai ser un cambio tranquilo,senón tranquilísimo.

O interese de Pesca en organizar osdiferentes sectores (mariscadores a pé ea flote) é evidente, e sempre coa excusadun maior rendimento e dunha mellororganización. Vale, pero se esas agrupa-cións non xurden por iniciativa daXunta, desde esta, as zancadiñas, as tra-bas –e se é posíbel, a sua eliminación–serán o prato de cada dia.

Unha planificación mellorábel

De pouco importa ter recur-sos nas rias e democratizá-las se nonlle aplicamos unha planificaciónséria e responsábel. Muitos aindatemos en mente –os directamenteafectados e afectadas muito máis– oúltimo trimestre do ano 2000 e o pri-meiro do 2001. Evidentemente, unhacatástrofe destas características

ESPECIE VALOR EN PTAS VALOR EN EUROS

BABOSA 57.299.930 344.379,52FINA 283.284.959 1.702.576,89BERBERECHO 562.690.640 3.381.838,86OSTRA 3.732.256 22.431,31RELO 51.640 310,36CARNEIRO 700 4,21

TOTAL 907.060.125 5.451.541,15

FACTURACION NO FREIXO E TESTAL ANO 2000

cámbios, pois enfrenta-se aos “monarcas” das rias, ospatróns maiores que no seu dia serviron ao partido dopoder ao tempo de utilizar o seu cargo para fins próprios.Democratizar realmente as Confrarias suporia pór-lle fin áspráticas caciquis e, polo tanto, para muitos directivos o findo seu poder e do seu status.

Particularmente, a impresión que da é que estes cám-bios que pouco a pouco pretende a Consellaria de Pesca,soan un pouco asi como “cambiemos isto para que nadacámbie”.

O problema dunha lexislación ineficaz

Legalmente, as Confrarias son entes privados queposuen o direito á explotación das praias en réximede concesións administrativas. E aquí é onde está oescaso sometimento que teñen ao direito público. Édicer, a Consellaria de Pesca ten a capacidade legalde tutelar as Confrarias en determinados aspectos:eleicións a cargos e órgaos, planificación, elabora-ción de estudos e Planos de explotación, e poucomáis.

É dicer, é preciso delimitar exactamente onde remata oprivado e onde comeza o público.

A posta en marcha dos denominados “hatcheries”,viveiros e criadeiros de marisco que xá en muitos paisesdesta Europa (daquela Europa), é unha tarefa pendente.Cónsta-me que estas demandas chegaran a San Caetanoantes do problema dos contínuos temporais.

Incluso nalgun momento na Conselleria de Pescase falou de sementar con espécies de fóra. Pero é quenon estamos a falar do marisco galego coñecidointernacionalmente como dos mellores do mundo?Suprimiriamos entón as campañas tipo GaliciaCalidade? Atreveriamo-nos a invadir os nosos mer-cados cun produto foráneo, de peor calidade e a máisbaixo prezo?

O sentido comun obriga, ademáis, a pensar nanecesidade de que a actividade marisqueira deberiaocupar todo o ano aos profesionais, pois as praiasoferecen-nos posibilidades que están á vista, como éo feito de ampliar muitas zonas hoxe improdutivas ecoa explotación de espécies pouco traballadas.

Adesprofesionalización. Problemas sociaisA desestructuración absoluta que se viviu hai anos neste

sector tiña como consecuéncia a desprofesionalización, édicer, o marisqueo era unha actividade complementária.Calquer persoa podia ir a mariscar sendo tan só sócia

–coma case todas– son cásequeimprevisíbeis, pero aí está a cuestión“cáseque”, porque suceder suceden.Non se poden evitar, é certo, pero sípodemos en parte curar-nos ensaúde. Por exemplo: imaxinen que aConsellaria de Pesca tivera reservasde semente autóctona para de ime-diato proceder a resementar aspraias. Pois resultou que apenashabia reservas e houbo que agardar aque a própria natureza se encargara,pouco á pouco, de rexenerar aspraias. Mentras, os perdedores, os desempre, os traballadores e traballa-doras do mar, a vé-las vir. Mentres osgastos fastuosos en despilfarros fes-tivos permaneceron intactos.

Recordan Vds. as terríbeis inunda-cións no Pais Valenciá e en Euscádi, porpoñer dous exemplos? Acaso non forondeclaradas zonas catastróficas? Aquí, nonoso Pais, as Administra-cións Central eAutonómica fecharon ollos e orellas.

Descarga de marisco no porto do Freixo. 1955

30

31

zar eses meses e entón falariamos dunha pensión por enri-ba dos 70 anos.

Mentras, a Administración amosou unha vez máis a suafalta de sensibilidade social, limitándo-se a abonar unhamiséria de 2 meses de S. Social polo sucedido cos tempo-rais. Unha solución solidária seria que se lle garantiraaos/ás profesionais manter a base de cotización nos perio-dos inactivos, e aplicar coeficientes reductores para a idadede xubilación, con isto conseguiria-se que estes traballado-res/as accederan a unha pensión contributiva antes dos 65anos, idade xá alta para esta profesión.

Falamos dunha profesión dura, sometida a unhas condi-cións: temperaturas, humidade, salinidade, esforzo físico,etc. Claro, estarán pensando Vdes. no recoñecemento dasenfermidades profesionais, ou é que non teñen o mesmodireito que calquer traballador fillo de veciño?

Polo de pronto, estas demandas están apresentadasdesde hai tempo na Xunta de Galiza. O tempo dirá.

Mentras, queixamo-nos de que o marisco vai caro.

dunha Confradia.

Hoxendia, a tendéncia é a profesio-nalizar e racionalizar a actividademarisqueira. O normal seria que os/asprofesionais tiveran uns ingresos dig-nos durante todo o ano. Se nos fixa-mos, e dividimos a facturación do ano2000 polo número de mariscadores,obtemos unha cifra média que nonchega ás 800.000 ptas/mariscador/ano(4.808 E ). Moi lonxe dunha activida-de que pretende ser profesional. Só enmui contadas Confradias se superanos 6.000 E /ano/mariscador.

A isto, hai que restar-lle os gastosde S. Social (uns 1154 E /ano unhamariscadora a pé). Recordar que nosmeses que non se traballa, e se quercontinuar mantendo a cotización, amerma de ingresos reais é muita máis.Claro que queda a opción de non coti-

Carmen GonzálezEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

32

33

arracín é unha pequena aldea da parro-quia de San Pedro de Tállara, concello deLousame. Esta aldea, divídese en dúas,Marracín de Abaixo e Marracín deArriba, no medio destas aldeas encóntra-se a casa que fora do escultor.

Nesta casa vivía o matrimonio Felipe Ces Pereira, eCarmen Freire Vázquez, matrimonio que tivo un únicofillo, Manuel Ces Freire, quen, co paso do tempo, vai sercoñecido co alcume de escultor ou pintor de Marracín.Pouco se coñece da súa vida: contrae matrimonio en pri-meiras nupcias con Rosa García Blanco, natural de Vilar deTállara, que falece no ano 1892 sen deixar descendencia.No ano 1900 Manuel Ces Freire volve a contraer matrimo-nio con Teresa Nieto Chouza ( nestes momentos Teresa xatiña tres fillos, Manuel Ces Freire nos os recoñeceu comopropios) do mesmo lugar de Marracín. Desta unión o escul-tor tivo un fillo.

Manuel Ces Freire, enfermo de tuberculose, morre ovintedous de Maio de 1901. No testamento deixa comoherdeiros dos seus bens á súa muller, un tercio, e ó seufillo, os dous tercios restantes. Este, ó facer a maioría deidade vai vendendo todas as pertenzas herdadas, mesmo acasa onde vivía; posteriormente marcha a Asturias ondemorre sen deixar descendencia.

Ó ser vendida a casa do escultor con todas as pertenzas,entre elas a posible documentación que nos aportase datossobre as súas obras, tales como contratos coa igrexa e par-ticulares, incluso bocetos das obras realizadas, vémonos naobriga de buscar nos arquivos parroquiais, os cales nos vanproporcionar datos de gran importancia para coñecer a súaobra escultórica e pictórica. Unha vez coñecida a súa obradocumentada, énos máis fácil recoñecer obras indocumen-tadas nas igrexas e fóra delas, tales como cruceiros e petosde ánimas (as obras non sempre figuran documentadas noslibros de fábrica das igrexas, se a obra non supuña un custepara a igrexa, esta non a facía figurar no libro de contas,

tales como doacións dos feligreses).Imos facer mención dalgunhas igrexasonde figuran estas obras.

Obras documentadas

SAN PEDRO DE BOA (Noia).Ano 1872, folio 42, 1000 rrs polaconstrucción dun crucifixo de pedrapara o lugar de Carreira (deste crucei-ro consérvase o fueste que fai decolumna no porche da casa rectoral,máis o capitel que foi colocado noatrio da igrexa, este conserva restos depolicromia, o restos do crucifixoencóntrase en paradeiro descoñeci-do).- 1874, folio 46 r, 500 rrs polaimaxe de San Ramón nonnato.- 1876,folio 47, 300 rrs imaxe da InmaculadaConcepción.- 1882, folio 47, ManuelCes, MAESTRO ESCULTOR dolugar de Marracín, veciño de SanPedro de Tállara, 500 rrs pola imaxedo Glorioso San Roque.- 1882, 740 rrspola imaxe de Santa Lucía, pintar oaltar maior e máis a imaxe de SanXurxo e San Bieito Abade.

San Martiño de Fruime (Lousame)

Ano 1868, por labrar en granito epintar a imaxe do Patron que está nafachada da igrexa 320 rrs.- 1869, poaconstrucción do ... , e pintura doPúlpito 140 rrs, máis poa pintura eneno Xesús 100 rrs.- 1870, 120 rrs porcompoñer a pía bautismal e pintar oseu entorno.- 1877, pintar o presbite-rio e unhas cortinas nas paredes domismo máis o arco 180 rrs.

Manuel Ces Canle

Santa María de Roo (Noia)

No ano 1864, labra en pedra aimaxe da Asunción que está nunhacapela sobre a porta principal, o seucuste foi de 500 reais.- 1877, pinta oretablo dos Dores e a imaxe da virxedas Dores, pola cantidade de 1500reais.- 1884, labra as imaxes daSoledade e a de San Xoán pola canti-dade de 400 reais.- 1893, pinta o reta-blo maior pola cantidade de 800 reais.

San Pedro de Tállara (Lousame)

Ano 1867, folio 54, 550 rrs ó pin-tor Manuel Ces, desta parroquia, porretocar as pinturas do altar maior, pin-tar as imaxes do Arcanxo San Miguele o Anxo da Garda.- 1869, f. 60, 240rrs por pintar a imaxe de San Pedro, eoutros repasos.- 1871, f. 67, 60 rrs porpintar os crucifixos.- 1878, f. 78, 120rrs ó escultor Manuel Ces, pola res-tauración da imaxe de San Roque.-1889, f. 104, 46 rrs pola pintura dedous crucifixos.

Algunhas das parroquias ondefiguran obras non documentadas sonSanta Cristina de Barro (Noia); San

Casa que foi do escultor

Santa María de Roó

34

35

Xoán Camboño, San Martiño de Miñortos, San Xusto deSan Xusto (Lousame); Santa María de Nebra (Porto doSon).

A maioria das obras realízaas para particulares, xa quea igrexa que era a maior adquiridora de obras de imaxine-ría dos escultores, deixou de selo, ó perder coa lei deMendizabal a súa fonte de ingresos, (coas leis do 29 deXullo de 1837, e de 2 de Setembro de 1841 máis a do 1 deMaio de 1855, que trataban da desamortización dos benseclesiasticos, estes bens foron valorados en MIL SEIS-CENTOS MILLÓNS de reais; pola renda destas propieda-des percibía a igrexa no ano 1833 DOUSCENTOS DEZMILLÓNS de reais, isto danos unha idea do poder adqui-sitivo da igrexa).

Este escultor labra numerosos cruceiros que se encon-tran dispersos por esta comarca, pero o seu maior esplen-dor como escultor consígueo cos denominados desencra-vos:

Primeiramente co desencravo deSuevos, Santa María de Coiro(Mazaricos) 1861; o segundo conside-ro que foi o do seu lugar de Marracín,aínda que non figura a data; o terceirosería o de Vilariño, Santa María deUrdilde (Rois), datado no ano 1888;Eiroa, Santa Cristina de Barro (Noia),1879; Desencravo das Quintáns deBerrimes (Lousame) 1889.

Un dos primeiros en dar a coñecera este escultor, como autor dos desen-cravos de Eiroa e Quintans deBerrimes, foi no ano 1947 o P.Atanasio López, en Nuevos estudioscrítico-históricos acerca de Galicia.Pero non todos compartiron a mesmaautoría.

Castelao no libro As cruces depedra na Galiza, atribúe o desencravede Quintáns a Calviño (Berrimes),igual que o de Hío (Pontevedra).

José María Laredo Verdejo en Osnosos cruceiros, referente a autoríados desencravos, inclínase pola opi-nión de Atanasio López, nun artigo dasúa autoría publicado no xornal ElCorreo Gallego o 17 de Outubro de1995. José María Laredo Verdejo,influenciado polas palabras de José

San Martiño de Fruime

Restos do desencravo de Marracín

Este “figura” no libro de fábrica da parroquia de SanMartiño de Fruime (Lousame) realizando nos anos1862/63 traballos de carpintería tales como retellar acuberta da igrexa e pintar varias imaxes. Ó principiopuxemos figura, entre aspas xa que, no libro de fábrica,figura un tal Andrés Castaño sin máis datos, o non apa-recer o segundo apelido nin o domicilio, é simplementeunha hipotese que se trate de Andrés Castaño Fernández.De ser certo, este último realizaría en compañía doutroscarpinteiros, o artesanado do teito da igrexa, ano 1868.Nestas datas o escultor de Marracín labraba imaxes paraesta igrexa, sería contraditorio que sendo Andrés CastañoFernández escultor, que só fose contratado para realizarsimplemente traballos de carpintería, sóndolle contrata-das ó escultor de Marracín as obras de escultura, comomencionamos ó principio. Isto demóstranos a poucaveracidade do contido deste libro.

Andrés Castro Castaño, afirma quepor este coñece a non existencia doescultor de Marracín. Como veremosmáis adiante José A. Castro cambia deopinión.

Clodio González Pérez en O con-cello de Rois: Historia, Economía eArte, sobre o desencravo da Fonte oude Vilariño (Urdilde- Rois), di que foiobra do santeiro de Chave ou do deMarracín; nun artigo publicado noxornal El Faro de Vigo o 20 de Abrilde 1984 asigna a autoría do desencra-vo de Vilariño e Eiroa, posiblemente óSanteiro de Chave, confirmándoo nomesmo artigo ao Santeiro de Chavecomo autor.

Carlos García Bayón, no libroPiedras ilustres de la Barbanza.Muros y Xallas, asigna estas obras aAndrés Castaño Fernández, incluso ocruceiro de Toxos Outos no séculoXIII, e di que Castaño é citado porCastelao. Como dixemos, o noso cri-terio é que se trata de Andrés CastañoCastro, comprobar a veracidade docontido deste libro non é fácil ó nonfigurar unha bibliografía onde se nosindique a procedencia dos datos.

José Andrés Castaño Fernández eEstanislao Fernández de la CigoñaNúñez, no libro Vidas labradas enpedra. Os santeiros de Chave, fálannosde Andrés Castaño Fernández como sese tratase dunha doble persoa. Primeira-mente teño que dicir que estes dedicanmáis folios a desprestixiar ao escultorde Marracín e aos que escribimos sobreel, que a aportar datos sobre a autoría deAndrés Castaño Fernández como escul-tor, xa que o único que fixeron nestelibro foi un inventario de desencravos,cruceiros e petos de ánimas, que máisou menos se correspondían coas datasda vida de Andrés Castaño, sen aportarnin unha soa obra documentada, ondese podería coñecer, en caso de que foseo escultor, o estilo das súas obras. Nabibliografía apórtannos uns datos comose se tratasedese doble personaxe quedí.

Capitel do cruceiro de Carreiro. Boa

36

37

Estanislao Fernández de la Cigoña Núñez no libro Entre encravamentos profundos e desencravosamorosos, despois de ser coñecedor de todos os erros cometidos nos libros da súa autoría, segue asig-nando as mesmas obras a Andrés Castaño Fenández e asigna ó escultor de Marracín a autoría do desen-cravo de Marracín; erroneamente atribúe a este escultor o cruceiro do Tapal e Santa María a Nova.

Os datos sobre o escultor de Marracín foron facilitados por min, sobre o erro dos cruceiros men-cionados, en parte foron motivados por un artigo da miña autoría publicado no xornal El CorreoGallego o 16 de Xaneiro de 1999, no que o corresponsal tomou a liberdade de facer figurar o crucei-ro do Tapal. Estanislao basa os datos deste libro, nos libros publicados da súa autoría, principalmen-te aos datos referentes a Andrés Castaño Fernández, polo cal nos merece o mesmo criterio que o ante-rior.

Desencravo de Vilariño, Urdilde, Rois

llaba como repartidor en Cafés El Trópico, así que, ásveces, eu acompañábao mentres realizaba o labor.Contárame que tiña escrita unha obra teatral e estaba inte-resado en formar un grupo. En Noia, de onde era natural,tratara á xente de Candea, grupo que dirixía Pepe Agrelo,asistindo ás súas actuacións. Aí nacéralle o gusto poloespectáculo teatral. Faloume así mesmo dunhas compañei-ras súas no Conservatorio. A min parecérame ben a idea;comprometémonos, xa que logo, a buscarmos xente para ogrupo, el falando coas súas amigas e eu coas miñas amiza-des de Vilaboa. Aos poucos días nacía Maiolongo, en claraevocación da poesía rosaliana.

As personalidades dos que formamos o grupo eran domáis heterodoxo: Ramón, dezanove anos, vivindo lonxe dasúa terra de nacencia, só, nunha pensión; as irmás Pilar–¡que extraordinaria actriz!– e Tareixa, as compañeiras del,orfas de pai, sempre enloitadas; Ana, unha mociña novaque asistía ás súas clases de guitarra; Avelino, veciño meuque, se ben non tiña relación anterior coa actividade artís-tica, tomouse moi en serio o traballo do grupo e encargou-se, ademais de actuar, da parte técnica; Fernando, un nenoque asistía tamén ás clases de guitarra e que sorprendería atodos polo seu particular e convincente xeito de interpretar.Por último, quen isto relata, dezasete anos naquel entón,atarefado nas primeiras tentativas de ser poeta.

Os ensaios desenvolvíanse no Salón Fina Sport, unhaantiga sala de festas aberta no período da IIª República que,nestas alturas, só abría as portas en contadas ocasións.Ramón, cal galeote, preocupábase por todo: mercaba osmateriais de luces e son –pondo el os cartos–, dirixía osensaios... A pesar de que nós, en ocasións, ocupabamosmáis o tempo en brincadeiras que en atendermos ao ensaio,nunca o vin, sen embargo, enfadarse seriamente.

Por fin, en agosto de 1976, chegou a estrea. Era aprimeira vez, en moitos anos, que se ía celebrar unharepresentación teatral en Vilaboa e acadamos, previopagamento da vontade, encher a sala. Familiares,

ai uns días, nunha dasfins de semana que adoi-tamos pasar nestas para-xes do Barbanza, funvisitar ao meu amigo

Ramón no cemiterio novo de SantaCristina de Barro. De pe, diante da súacampa, non puiden evitar, como sem-pre que ata ela me achego, que meinvadisen as lembranzas e a melanco-lía. O catro de setembro de 1986 inter-nouse Ramón no Alén. Tiña só 29anos.

Souben del, por primeira vez, unhadécada atrás, no Centro Social deVilaboa (Culleredo). Aparecera unhatardiña presentándose como o novoprofesor de guitarra. Confeso que nonamosei moito interese por asistir ássúas clases –a miña afección ao ins-trumento era antiga e xa sabía tocar unpouco–, pero, sen embargo, decidín ir.Algo, no meu interior, dicíame quedebía coñecer mellor a aquel mozo,alto e encurvado que, de súpeto,irrompía na borrallenta monotoníadunha sociedade popular na que todosnos coñeciamos.

Ramón estudiaba guitarra e canto noConservatorio da Coruña; eu tamén estabamatriculado nel. Tenme contado a sorpresaque experimentara a súa profesora de canto,María Luísa Nache, cando Ramón llecomentara que quería cantar “comoAmancio Prada”.

Conxeniamos. Ramón era unhapersoa de grande afabilidade. Traba-

Carlos Pereira Martínez

38

39

amigos..., acudían cunha mestura de curiosidade,simpatía e escepticismo.

A pesar dos nervios e da inexperiencia, a representaciónresultou aceptable. Camiñar a cegas chegara ao corazón dopúblico e moitos dos asistentes non puideran evitar asbágoas. Aqueles aplausos que recibimos, os primeiros,déronnos folgos para continuarmos. Vilaboa xa tiña, aíndaque humilde, un grupo de teatro.

Para a estrea contaramos coa axuda inestimable e xene-rosa de membros de Candea, que se achegaron ata Vilaboaa botarnos unha man. Lembro a Pepe, Rosende, Bieito...

A esta, seguiríanlle outras representacións. Noia foi asegunda vila na que actuamos. E precisamente fixémolo noLiceo de Noia. A obra non desgustou, aínda que Ramóncomentárame que, ao seu pai, non tanto: prefería ver ao seufillo nun papel “elegante” e non no dun home bébedo.

Foron pasando os meses e a miña amizade con Ramónacrecentábase. Foi, sen dúbida, o mellor amigo que tivennaqueles anos, case un irmán, e un novo fillo para os meuspais. Falabamos de todo, de música, de política, de teatro,das cousas máis íntimas...

Logo de Camiñar a cegas veu asegunda e derradeira montaxe, O díaque o sol alumeou pola noite. Ví-monos na necesidade de ter queampliar o grupo, xa que precisabamosun elenco máis numeroso. OutroRamón, mestre, de Vilaboa, e María,unha rapaza noiesa que estaba a traba-llar na Coruña, e á que non volvín verdende aquela, foron as novas incorpo-racións.

O día..., literariamente inferior, aomeu xuízo, a Camiñar a cegas, encanto á escenografía era moi superior.Venme á memoria o arado de pao, detamaño natural, que construíu Avelinopara utilizarmos nunha das pasaxes daobra.

Estreámola tamén no Salón FinaSport de Vilaboa. Foi a primeira, ederradeira, representación da mesma.

Non só circunscribimos o noso tra-ballo a Culleredo. Realizamos repre-sentacións, ademais da xa citada deNoia e outras en Culleredo, na igrexade Santa Mariña, no Ferrol; nasHermanitas de los AncianosDesamparados, Sociedade Recreativada Gaiteira, colexio de MestríaIndustrial, e igrexa de Pedralonga, noconcello da Coruña; no Instituto LuísVives de Pontedeume e na AulaMagna de Fonseca en Santiago deCompostela.

Do anecdotario, ademais dos típi-cos coloquios que se desenvolvíanunha vez rematada a obra, lembrocomo memorable a representación deCamiñar a cegas na Sociedade daGaiteira. Nada máis abrirse o pano,Ramón quedou en branco. Tras un parde minutos en silencio, un silenciointerminable, posto que ninguén dicíanada armeime de valor e, durante untempo, fun improvisando, como sefose meu, o papel de todos, ata que, áfin, Ramón volveu do transo e a repre-sentación continuou con regularidade.Ramón, que era todo nervio e paixón,comprendeu que, ás veces, ter o san-

obras; si na primeira, nunha representación realizada enPalmeira, á que tiven a ocasión de asistir por estar pasan-do con el uns días en Noia.

Pero a euforia que sentía polo teatro íase apagando.Aquel interese seu –lembro que asistimos os dous ao 1ºcurso de Expresión Dramática que organizara a recente-mente fundada Escola Dramática Galega– declinaba. Des-cubriu entón, con Barriga Verde, o espectáculo dos moni-creques, chegando mesmo a construír algúns. Logo, a vidalevouno por outros camiños. Comentaba que mesmo esta-ba avergonzado do teatro que fixera. Eran anos nos que sepulaba por acadar a profesionalidade –gardo no meu arqui-vo moita da correspondencia que recibimos da que se cha-mou Plataforma do Teatro Galego– e, vendo as montaxesque se estaban a facer, cavilaba que o noso teatro era pre-histórico. Eu discrepaba, pero non podía vencer o seu cadadía maior escepticismo.

Marchou ao servicio militar a Andalucía, onde coñeceuá súa futura esposa, e alí afloroulle a doenza da tuberculo-se, permanecendo internado, un tempo, nun hospital sevi-llano. Tempo despois operouse e semellaba que quedaraben. Levaba varios anos traballando na zona de Viveiro e asúa situación laboral e familiar estaba asentada. Asistiu ámiña voda, visiteino varias veces, encontrámonos noutras

gue frío –algo que en ocasións repro-chábame, coidando que era falta deconcentración– pode ser de moita uti-lidade.

Houbo un momento que analizamos aposibilidade de montar Laudamuco, señorde ningures, de Vidal Bolaño. O proxectoquedou en nada e o grupo esmoreceu. En1978, nun alarde de sentimentalismo, vol-vemos montar, con algúns rapaces moinovos –cos que eu contactara para outroproxecto que non callaría–, Camiñar aCegas. O tele-club O Noso Lar deCulleredo viu, na celebración das LetrasGalegas dese ano, a derradeira representa-ción realizada por Maiolongo, na que eusubstituín a Ramón –naquela época atarefa-do noutros quefaceres– no papel do prota-gonista, colaborando el entre bambolinas.

Desaparecido Maiolongo, Ramóntraballou un tempo con Candea, nasmontaxes de O mestre, na que facía opapel do falanxista, e Noite de lobos,interpretando ao Cortizo. Nunca ovin actuar, coido, na segunda das

40

41

ocasións... e nada facía supoñer que o mal o estaba devo-rando. Por iso, leveime unha tristísima sorpresa cando,recibindo eu en Noia o 1º premio de Poesía Liceo de Noia,informeime, –lembrando con Carredano, casualmente, anosa actuación alí– da triste noticia do seu pasamento.

En conversas cunha veciña do Couto, Manuela Ces,souben dos seus últimos meses, de como acontecera todo.Hoxe, nada queda xa no Couto, “na Rusia pequena” noie-sa que deu tantos loitadores, que sufriu tanta represión nosprimeiros tempos do franquismo, como ten escritoAgrafoxo, dos Blanco-Rey, agás a casa na que moraban.Euskadi, Madrid, Santiago ou Huelva –onde reside o seufillo Ramón– custodian a memoria familiar.

A súa obra

Ramón escribiu para o grupo dúas obras. A primeira,Camiñar a cegas, trataba o problema do alcoholismo. Vistahoxe, 25 anos despois, advirto nela bastante moralismo eargumentos convencionais: a familia como suprema felici-dade, etc. Mais coido que describe con bastante acertocomo incide o alcol nas relacións familiares e sociais.

Camiñar a cegas, unha obra tráxica, ten tenrura e fon-dura. Co tempo, puiden comprobar o enorme influxo deNoite de lobos nela. Aínda que os personaxes son diferen-tes, a trama argumental é moi semellante, así como a posta

en escena, especialmente o últimoacto.

O día que o sol alumeou polanoite, representada en 1977, ofreceunha temática diferente: o problemados emigrados que queren regresar, ocaciquismo... Como en Camiñar acegas, o resultado é o fracaso.

Ao meu xuízo, o texto é inferior aCamiñar... O día... amosa o ambientepolítico de euforia no que viviamos.Por iso a obra adoece dun certo pan-fletarismo, aínda que hai fragmentosliterariamente salvables. Como acon-tece con Camiñar..., O día que o solalumeou pola noite bebe nas fontes doteatro de Agrelo; neste caso, o refe-rente é Metá e metá.

Ramón escribiu logo un borra-dor, e que logo rematei e titulei Acinza, onde facía unha incursiónpolo teatro do absurdo –viñaRamón de ler a Ionesco–. Era uncamiño novo que encetaba, total-mente diferente ao seu teatro

anterior. Máis, canso e sen ilusión, nunca se preo-cupou demasiado por ela, ata o punto que, entregán-dome o orixinal, permitiume que eu a refixese.

Ramón, actor

Considero que Ramón tiña unhas boas dotes deinterpretación, e, paradoxicamente, –el que era unhome de humor–, acaíanlle os personaxes dramáti-cos. Posuía unha rica expresión facial coa que aca-daba momentos de fonda emotividade. Os papeis querepresentou en Camiñar... e O día... tiñan en seme-llanza que reflectían homes derrotados, para os quea morte significaba –os dous morren en circunstan-cias tráxicas– a superación dunha existencia frus-trante. Mesmo con Candea interpretou, en Noite deLobos, o papel do Cortizo, un home diminuído físicae psiquicamente, de comportamentos primitivos,que, sen embargo, e quen de amosar sentimentospuros, como o amor.

A pegada de Ramón

A pesar do seu desencanto, Ramóndeixou unha pegada en nós. As perso-as que o quixemos non o esquecemose, na medida das nosas posibilidades,tentamos que a súa memoria seguisepresente.

No Concello de Culleredo, porexemplo, a Corporación Municipaldedicoulle en 1996 unha pequena rúaen Vilaboa.

Pepe Agrelo dedicoulle o seu libroCandea-70, no que compila varias dassúas obras, cítao cariñosamente napublicación, promovida polo Liceo,que conmemora os aniversarios deCandea e da Coral Polifónica e fíxolleun oco nas biografías que incluíu noseu libro sobre a parroquia de SantaCristina de Barro.

Manuel Lourenzo e FranciscoPillado Mayor, que me solicitaron omaterial do que eu dispuña, falan deMaiolongo e de Ramón tanto en OTeatro Galego, publicado en Ediciósdo Castro, como no Dicionário doteatro galego, que tirou do prelo a edi-torial Sotelo Blanco.

Eu mesmo tiven a oportunidade depreparar a edición, introducción enotas de Camiñar a cegas, que viu aluz no nº 84 dos Cadernos da EscolaDramática Galega, publicado en abrilde 1990. Ocupeime tamén del no arti-go “Ramón Blanco Rey e o teatro enCulleredo”, publicado en El Metro-politano de Culleredo, e citándoo nou-tros artigos, “Dous noieses na ría doBurgo: Anxo Senra e Manuel Ro-mero”, publicado tamén en El Metro-politano, e no artigo sobre ManuelRomero que publiquei nesta xa queri-da Alameda.

Quizais debido a este esforzo quetanto Agrelo coma min vimos facendo(e, o que me aleda máis, sen sabermoso que o outro facía), van aparecendoos froitos. Nun libro sobre o teatrogalego das últimas décadas –nontemos agora á man a ficha bibliográfi-

42

ca–, aparece Ramón como membro da xeración de Abrente, aquela mítica mostra teatral celebrada enRibadavia na que, tristemente, Maiolongo nunca tivo a oportunidade de participar.

Quedan aínda cousas por facer. Quizais, a publicación do conxunto dos seus textos, para o queanimo a Manolo “Sementeira”. Dispor deles, na nosa opinión, facilitaría aos investigadores sobre ofenómeno teatral galego unha fonte máis dunha época na que o teatro era unha forma de expresiónmáis contra a opresión e a ausencia de liberdades. E, fundamentalmente, básico para unha futura his-toria do teatro en Noia.

43

historia, apaxar coas mans estas laxes milenarias pro-duce pracer, é coma entrar na placenta das nosas orí-xes xa que os primeiros datos do noso pobo forondesta cultura, deste dolmen, (que na fala bretona sig-nifica mesa) tamén coñecido como mámoa ou medo-rra. Eran miles de dólmenes e de mámoas como este,existentes na nosa terra e tamén no occidente europeoe fai pensar que nós tivemos nesta cultura as nosas orí-xes. O final do megalítico apareceu outro tipo de cul-tura con inscripcións sobre as pedras de granito queaínda hoxe non se lles puido dar unha orixe e un sig-nificado concreto: son os petroglífos. Coma neste casoos de Lesende en Lousame entre outros espallados endistintos lugares.

isitei a Cova da Mouraunha tarde deste inver-

no. Está situada no lugardo Páramo, entre a Peña

do Ouro e o Canaval, naparroquia noiesa de Argalo. Unorballo finiño e unha brétema nor-manda mantiña húmedas as lousasque compoñen aquel dolmen,aquela mastava; aquel monumentofunerario do megalítico. Unhaarquitectura de grandes pedras des-vastadas que proveñen do gregomega: grande e litos: pedra, e quesirveu de última morada ós nososantergos.

Ollar a Cova da Moura entretoxos e pinos pondalianos é comoentrar no claustro materno da pre-

José A.s Castro Castaño

Dolme de Argalo, ou “Cova da Moura” Cova da Moura, exterior

Cova da Moura, planta

44

45

eza un dito popular, e nada máis gráfico paraintroduci-lo tema de hoxe.

Ochamado SÍNDROME DE APNEA OBS-TRUCTIVA DO SONO (SAOS) é un problemade saúde moi frecuente que pode mesmo ter con-

secuencias graves como logo veremos e que, por outra banda,ten como incidencia máis inmediata a aparición dos coñecidose molestos ronquidos

APNEA

Antes de nada non está de máis lembrar o que é unhaAPNEA.

Co térmo apnea, coñecemos a suspensión temporal dofluxo respiratorio. É dicir, “deixar de respirar perante unbreve espacio de tempo”. Por poñer un exemplo sinxelo:Os mergulladores fan apneas no tempo que están baixo aauga.

Pois ben, perante o tempo que estamos sen respirar o nosocerebro deixa de recibir osíxeno (o que se coñece co termo“hipoxia”), razón pola cal o tempo que podemos estar enapnea é moi breve e somentes persoas moi entrenadas podenalongar unha apnea máis de dous/tres minutos.

Para unha persoa sen entreno enfermo axítase e mesmochega espertar, o que orixina que non descanse ben.

As dores de cabeza son un dos síntomas máis definito-rios. O enfermo sofre de intensos dores ó levantarse polamañán e mesmo pola noite.

Posicións estrañas na cama. Necesidade esaxerada demexar (mesmo incontinencia). Suor intenso, etc.

Polo día estes enfermos adoitan padecer cansancio(debido ó mal descanso que tiveron pola noite), dores decabeza (como queda dito). Somnolencia diurna (é fre-cuente que queden durmidos, mesmo conducindo, razónpolo que este síndrome é o culpable recoñecido de nonpoucos accidentes de tráfico).

O mal humor, seudo-alucinaciónse as veces trastornos sexuais, adoitanacompañar o cadro de síntomas deApnea do sono.

Ademais do dito, debemos engadircomo síntomas estrictamente médi-cos: Hipertensión, dificultade de res-pirar (disnea) e alteracións no ritmocardíaco.

CONSECUENCIAS

Sen ánimo de ser alarmista, as con-secuencias deste padecemento vanmáis alá dos incómodos ronquidos.Nos casos máis graves chega a pro-ducir problemas importantes nocorazón. E, como dalgún xeito quedaxa dito, a calidade de vida do suxeitoestá diminuída: o cansancio, a somno-lencia (co risco de padecer accidentes)ou mal humor, etc. son factores que,indubidablemente condicionan o rendi-mento no traballo a vida familiar e enxeral toda a vida social do enfermo.

En casos moi graves, chega mesmoa ter un desenlace fatal: a hipertensiónnocturna pode ocasionar hemorraxiascerebrais ou mesmo un infarto.

DIAGNÓSTICO

É importante que o médico estableza undiagnóstico, cando máis antes mellor.

Ademais dunha exploración xerale as manifestacións dos convivintes(ninguén mellor para describi-lasanomalías que poidan ocorrer perante

Victor Vez Vilar

“Yo que duermo,a todos doy mal sueño”

A APNEA OBSTRUCTIVA DO SONO

Pinceladas sanitarias

O tratamento definitivo, cando as medidas hixiénicasnon dan os resultados desexados, consiste en durmir cunhamascarilla especial que vai conectada cun compresor queinsufla aire a unha presión predeterminada.

O nome deste aparello é CPAP (Continuous PositiveArway Presure: Presión positiva continua sobre a víaaérea) É o que mellor resultado dá, inda recoñecendo aincomodidade do seu uso. Neste senso, sinalar que noscasos que coñezo os enfermos aceptan o uso da CPAP demoi bo grao xa que o descanso reparador que conquirencompénsalles con creces das incomodidades do uso damencionada mascarilla.

Este dispositivo é financiado pola Seguridade Socialprevio informe do especialista correspondente.

UN CONSELLO

Se vostede nota que a persoa coa que comparte leito ouhabitación ronca tódalas noites, fai paradas frecuentes narespiración cunha sibiliancia típica, delle un bo consello:acudir ó médico

E se vostede ten máis dalgún destes signos, antes men-cionados, non dubide que o máis conveniente é que con-sulte co seu médico de cabeceira.

Vemos pois que os ronquidos, ás veces, son algo maisimportante que a simple incomodidade para os “veciños”.

¡Ah!, ... xa me esquecía:

¡Non se deixe enganar por reclamos publicitarios queprometen milagres sen ningún tipo de fundamento científi-co...!

o sono) a proba definitiva é a Poli-somnografía. Inclúe varias probas queteñen por finalidade comproba-lo fun-cionamento do cerebro, corazón,ollos, movimentos do tórax, abdome,osíxeno no sangue, tensión etc, etc.perante o sono. Para realizar estaproba o doente debe permanecer todaunha noite conectado a unha máquinaque nunha gráfica rexistra tódolosdatos que logo examinarán os espe-cialistas.

Xa se comprende que esta probadebe ser efectuada en servicios espe-cializados e pola súa complexidade(inda que en absoluto sexa agresiva oudolorosa) require unha programaciónde citas (non se pode realizar máisdunha proba por día e máquina)moitas veces mais prolongada dodesexado.

TRATAMENTO

A primeira indicación que, deseguro, fará o médico é mellora-lahixiene de vida: baixar de peso (encaso de obesidade). Moderación noconsumo de alcol (absterse antes dedeitarse). Evita-lo consumo de me-dicamentos tipo sedantes, hinópticos,ansiolíticos.

O consumo de tabaco debe tamén,ser moderado.

46

47

Pili Martínez ManeiroEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

deron unhas poucas cancións nas que mesmo se impli-ca ó poeta e escritor Andrés Rodríguez Millares, escri-bindo as letras para as cancións; a algunhas delas, este“aprendiz” de compositor, puxo-lle música.

O camión de Camilo, fixo as veces de medio detransporte, e de palco, a un coro que se chamou “LosSegadores”, por ser a canzón que hoxe editamos amáis representativa.

2ª Letra

Amapolas de ilusión prende el amor

en la loca diversión del Carnaval

y las frentes se perlaron de sudor

coronando de alegría el festival.

Nuestras hoces preparemos

y marchemos sin tardar

yendo a campos, más frondosos

venturosos a espigar.

veciñábase o Entroidodo ano 1.945. O hori-zonte para estas festas,tan vencelladas á vidados noieses, era un

horizonte abondoescuro. O ano

anterior, a Socie-dade Liceo, artellara facer unharondalla formada, na súa maiorparte, por excombatentes da guerracivil e algún que outro mozo davila, que poñía máis entusiasmoque mestría no manexo dos instru-mentos, pois os “conservatorios”para aprender guitarra, laud, oubandurria, eran as “BARBE-RÍAS”. Estas estiveran sen “profe-sores” durante varios anos. Dirixiua rondalla o músico e empresarioFrancisco de Andrés; e foi madriñada mesma Ludivina Tomé, coñeci-da pola Nena.

Pero no ano 1.945 nin o Liceo,nin Francisco de Andrés, lograronanimar ós rondallistas, que agorase afanaban en arranxar as súasvidas.

Perante a visión dun Entroidosen disfraces (prohibidos), nenmúsica, un grupo de xoves, mozose mozas, axudados pola familiaRodríguez Millares; que mesmolles deixou a súa casa pra ensaiar,fixeron un pequeno coro. Apren-

Prudencio Rodriguez

Cancións de Noia48

49

Nas Festas Patronais de 1943 inaufurouse o Campo deSan Alberto, que volveu ceder o Vizconde deste nome, epor este Campo da Calzada, chamado primitivamente “OBosque”, foron pasando os mellores equipos españois,codeándose o equipo local con grandes conxuntos e derro-tándoos en numerosas ocasións.

“Oes, Gomari –dime un vello afeizoado compostela-no– ¿por que non mencionas nos teus comentarios o“ARENAL”? Xa que falas –segue decindo– dos distin-tos equipos do NOIA F.C., aínda que sexa de pasada,lembra o Arenal que tanto nos fixo disfrutar aos vellosafeizoados na Residencia como Santa Isabel”.

Imos compracer a este compostelano e compañeiros–recordándolle que a revista está pensada para os socios lice-ístas–, rememorando as andanzas de arenalistas noieses que

o finalizar a Guerra Civil, ofútbol imperaba en Triquinai

e en setembro de 1939xogouse o primeiro partido

entre dous equipos do AreaC.F. (solteiros contra casados). Nos anos19401942 seguíase a xogar en Triquinai epor este campo foron pasando os equiposdo Clube Santiago, o Vilagarcía, oCambados, o Padrón e tantos outros quesería prolixo enumerar.

O equipo de Noia desplazase a Santiago de Compostela para enfrentarse ao Arenal no Campo da Residencia, en partidoamistoso. Os Directivos eran Bravo e Tranche.De pe e de esquerda a dereita: Fernando, Cebolo, Manolo (coñecido por Jamire), Meniño Barreiro, Augusto, Chiquete,Canelas, Panroco e Alfonso Torpedero (adestrador). Agachados: Rubiche, Salero e Alfonso

Unha grande rivalidade deportiva,o “Arenal” e o “Noia F.C.”

Gomari

50

51

chegaron a ser grandes rivais naCompetición da Serie A Rexional.

Se menciono o “Arenal” –a secas–moitos crerán que é a praia de Palma,outros pensarán no lugar en que assevillanas xogaban ao “corro” e osmáis optimistas alucinarán co Areal deVigo e un longo etc. Mais o “Arenal”é un equipo de fútbol que, na tempo-rada 1945-1946, participou no Torneoda Serie A Rexional que organizaba aFegafut.

Ao comezar o ano 1944 o ClubeArenal participou no Torneo deModestos de Santiago, competindo coequipo de Santa Marta (Suevia), oFortuna, Educación e Descanso, SanLourenso, Eiriña e tantos outros. Esteano o equipo noiés desplazouse aSantiago para na Residencia enfrontar-se ao Clube Arenal en partido amisto-so.

Na foto número 1 aparece un equipo do Noia F.C., quenada ten que ver co conxunto que en 1944-1945 se procla-mou Sub-Campión de Serie A cos conxuntos do sur galai-cos, sendo o único equipo da provincia coruñesa que parti-cipou na mencionada competición. O Veritas de Tameigas,o Gran Peña, o Rápido de Bouzas, o Savio de Ourense, oZeltia de Porriño e outros foron vencidos polo cadro noiés,proclamándose segundo clasificado e en primeira posicióno Rápido de Bouzas.

Desde ano de 1944 reproducimos as fotos que apareceronantes de dar comezo a temporada 1944-1945.

Na temporada 1945-1946, o Clube Arenal debutou nacompetición da Serie A Rexional e a directiva que seembarcou nesta aventura era a seguinte:

Presidente Baldomero Reyes Vázquez

Vicepresidente Benito Álvarez Iglesias

Secretario Ángel Botana rey

Contador Joaquín Sanmartín

NOYA F.C. 0

R. C. CELTA3

De pe: Outeiral, Baltar, Elias, Fernando, Augusto, Pombo, Rubiche, Papanta e Pachín. Agachados :Quiquito y Diez. Este partido celebrouse o 25 de Xullo de 1944.

De pe: Rubiche, Augusto, Fernando, Manolo deAurelia, Jeremías, Pachín, Quiquito e PanrocoAgachados: Elías, Pepiño e Alfonso.

De pe: Rubiche, Cesar, Elías, Molina, Chiquete,Baltar e Pardiñas.Agachados: Canelas, Victor Alfonso e Ruso.

Neste partido fallou un penalti ointerior esquerdo noiés, ManoloBaltar. Un partido de tanta trascenden-cia non estivo á altura das circunstan-cias. Actuou como DelegadoFederativo –a pedimento do clubecoruñés– Don Ramón Llano López,secretario da Federación Galega deFútbol, quen, cando falábamos deNoia, sempre lembraba as atenciónsque tiveran con el.

No inicio da temporada 1944-1945o equipo desplazouse a Santiago deCompostela para enfrontarse ao nosorival de sempre, O Arenal de Cortizo.Nesta temporada íase proclamarCampión de Galicia o equipo doRápido de Bouzas, de Vigo, e de sub-campión o Noia F. C.

O 21 de novembro de 1845 enSanta Isabel, o Clube Arenal recibiuao Teucro de Pontevedra, ao que ven-ceu por unha discreta marxe. Na foto3 pódense ver:

De pé e de esquerda a direita:Mauro, Sousa, Carrillo, Alejandro,Platas e Pepe Luis.

Agachados e pola mesma orde:Varela, Landeira, Seoane, Valieras eAnido.

En calidade de noiese estaban oporteiro Adolfo Platas Balirac eAntonio Seoane, casado cunha noiesa.O lateral Pepe Luis xogaría na tempo-rada 1947-1948 no Noia F.C.

Neste equipo arenalista –que nonfixo un grande torneo– había xogado-res de moita clase: o medio centroSousa, o interior Carrillo, o defensaPepe Luis e o grande porteiro Platas.Desta competición habería moito quedecir mais ficará para unha segundaparte, non sen antes comentar que LaVoz de Galicia de 24 de outubro de1945 anunciaba a “III Vuelta Ciclistaa Galicia”, que non dubidaba ía ser unéxito rotundo.

Tesoureiro Pablo Gago

Vocais Cándido Quintela, Manuel Ángel Cortizo, Manuel Docobo, Saturnino Mallo, Antonio Trigo Freire, Alejandro Álvarez Coira

Por aquel tempo, o “fígaro” Moncho Touriño Pancieirarecollía os avisos e os encargos do conxunto arenalista noseu negoico da Senra, antes de que o Arenal se trasladase áRúa Nova, frente ao local social do Clube Santiago. O 7 deoutubro de 1945 o Arenal iniciou a liga de Rexional en SanAlberto e o Noia F.C. derrotouno por catro goles a un. O 14de outubro en San Pedro de Nós, o cadro noiés empatou adous tantos co Hércules C.F.

O 28 de outubro de 1945 celebrouse o partido Noia F.C-C.D Xuvenil da Coruña en San Alberto, baixo unha chuviatorrencial, nunha tarde de verdadeiro inverno e cunhaafluencia de xente que marcou época. O feito de estar naalineación do C.D Xuvenil da Coruña o internacionalChacho e vir o equipo rodeado dunha grande aureola, ondedestacabn o porteiro Floreal, unha liña media de categoría(Maristany, Gerardo Longueira, Vallo) e na dianteiraCalvete e Agustín, nada ten de extraño que a afeizón noie-sa abarrotase o recinto de San Alberto. Chacho marcou ungol axudado dunha das súas mans e foi a única ocasión quexogou en Noia. O resultado foi Noia F.C, 2 - C.D Xuvenilda Coruña, 3. Decir, como dixo, que por ter marcado seisgoles Noia o quixeran meter nun pilón, é unha mentiracomo unha catedral. Así non se escribe a historia.

O Arenal de Santiago, integrado por xogadores modestos, que debenser protexidos polo Santiago. - Foto Arturo

52

53

CurroEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

motivación intrínseca céntrase na propia participación e osbeneficios que directamente conleva (estado psicofísico ecompetencia), mentras que a motivación extrínseca trata dealcanzar gratificacións externas (trofeos, relevancia social,economía).

A asunción de riscos depende do nivel de aspiración e amotivación de logro; o medo ó ridículo pode frea-lo impul-so cara á consecución de metas, renunciando a exporse acríticas. A racionalización acomodativa dos obxectivos,dun xeito acorde ás posibilidades en cada momento, per-mite alcanzar consecutivamente metas, cada vez máis altassen correr riscos. O autoconcepto benefíciase da propiavaloración axustada á realidade, cando as propias esixen-cias se adaptan ás posibilidades reais de cada un; a emo-cionalidade benefíciase consecuentemente.

É oportuno buscar antecedentes; neste caso, da navega-ción en piragua. Eu que practico con ilusión e convence-mento o piragüismo en "kaiak de mar", lembro con admi-ración ós irmáns Guerra, Moncho e Manolo, pioneiros que,polos "anos 50", construíron unha piragua de lona na quese facían á Ría; aventurábanse cara o mar aberto e íansevendo cada vez máis pequenos mentras esvaecían, ata que-dar tapados tra-la "Illa da Creba". Cando os observabadende a praia, un coxiqueo inquedante recorríame o estó-mago e pensaba que non eran mortais; dende logo eusobrevaloraba os riscos, pero aquela era unha fazaña quedenotaba valor e coraxe.

Pouco despois conseguín unha piragua de madeira(artesanal), que amablemente gardaba na súa casa RicardoAgeitos. Era pouco estable e nada mariñeira, pesaba canti-dade e non navegaba ben, polo que resultou unha expe-riencia bastante frustante.

Tamén José Manuel León, hai uns 40 anos, encárgalleunha piragüa a Felipe, o que traballaba como carpinteiro de

constructiva iniciativa querepresenta "Alameda" e,en última instancia, o inte-rese e ofrecemento deAurora Marco, decídenme

a utiliza-lo espacio que me brinda ama-blemente.

"As vivencias son o fermento dopresente e do porvir, esclarece-lopasado é a chave para vence-lo ence-rro na penumbra". A explicación dosmedos encóntrase na análise das valo-racións; a sobredimensión de factoresde risco e as fobias, sen contraposi-ción de beneficios para o benestar.

Elemento integrante da cultura econtribuinte relevante da saúde per-soal e da interacción social, o deportecanaliza a descarga da agresividade evehiculiza o disfrute do tempo libre.Os obxectivos predeterminan o éxitoen función da adaptación ás posibili-dades de alcanzalo; a motivación delogro, acorde ás condicións psicofisio-lóxicas, contribúe á estabilidade emo-cional e ó sentimento de realización.A competencia é froito da interacciónentre dotación e práctica; abrindo avariabilidade do campo de actuación,aumentamo-las posibilidades de en-contrar prácticas deportivas que seadapten ás condicións do deportista,co que se facilita a súa realización per-soal. O deporte dá curso á necesidadede relaxarse, entreterse e distraerse. A

Luis Vidal Molina

54

55

ribeira no "Asteleiro de Hermida" en Barro, e axúdalle afacela na carpintería que este tiña no "Pereiro de Abaixo"(Obre).

Hoxe as cousas cambiaron moito e os deseños, xunto ósnovos materiais, fan destes barcos un medio de práctica dodeporte moi seguro e reconfortante.

O meu definitivo encontro co piragüismo levouse acabo na Pobra do Caramiñal, onde, baixo o patrocinio dePepe Moure, o Clube Barbanza realiza un labor encomia-ble. Acude con asiduidade un nutrido grupo de veteranos,cautivados polo “kaiak de mar”, entre os que destacan polasúa disponibilidade e entuasiasmo, Alejandro CadarsoPalau, na compaña da súa dona "Sesé" (María JoséMartínez Fernández), José Vicente Varela e "Ito" (EvaristoSantos Mieites), xunto a numerosos cativos e mozos queconseguen notables éxitos en distintas especialidadesdeportivas en competición nacional e internacional. Alíiniciou a súa singladura un grupo de noieses, cada vez máisnumeroso, que acode a concentracións de Cantabria,Asturias, Galiza e Portugal; algúns participaron en Escociae Asturias nos Campionatos Intercélticos.

No ano 1998, con motivo da Exposición Universal deLisboa, desprazouse unha expedición do Clube Barbanzapara participar na proba que transcorreu ó longo dos 21Kms. que ten a ponte Vasco de Gama (2-8-98).

Na actualidade celébranse probascon carácter internacional e hai estable-cidos circuitos hispano-portugueses.

En Esteiro teñen a súa base,Mingos Lado e Alberto, piragüistas de“kaiak de mar” do "Clube Esteiranade Remo".

Na Serra de Outes, cóntase co"Clube Taxamar", que tomou o seunome da denominación do arco cen-tral da Ponte Nafonso; xorde da con-vicción de Manuel Juan García Fiuza(Concellal de Cultura e Deporte no1995). Umberto Fernández dedicoudende o 1995 os seus esforzos a intro-ducir no piragüismo a moitos rapaces,depurando a súa técnica e enchéndoosde ilusión por este deporte. EntreXuño e Xullo celébranse á beira doTambre as "Regatas do Campionatode España", gracias á espléndida apor-tación do Concello da Serra de Outes.

Na nosa vila renace a ilusión no"Clube do Mar" en Testal, que deforma constante e entusiasta alenta e

Componentes da expedición.- Pepe Moure, (artífice dos milagres do Clube Barbanza), de pé á dereita.

Juan Carlos Filgueira Pérez, Alejandro Petisco Montes eCarlos González Reino, cóntanse entre quen experimentano pracer de navegar en piragüa en concentracións e perco-rridos diversos. Afeccionados ó “kaiak de mar” en Noia,contribúen a despexa-lo camiño para unha práctica que, enboa lóxica, débese xeralizar. Ultimamente incorpóransecon ilusión a esta práctica deportiva Francisco e JoséOviedo Abeijón e Juan Ramón González Oviedo.

O piragüismo, deporte e optimización da saúde

Campo de competición, medio de excursión e modo demantemento da saúde.

As concentracións son ocasións para a confraterniza-ción e o establecemento de vínculos de amizade; o patroci-nio de concellos e casas comerciais fan que os custes de inscripción resulten extremadamente atractivos, e así inclúesemanutención de venres pola noite a domingo pola mañá,cunha cea esmerada o sábado, amén de camisetas, mapasturísticos, sorteos de material e incluso, en ocasións, deunidades dos últimos modelos de kaiak que promocionanalgúns fabricantes. A clausura da tempada de “kaiak demar”, celebrada no Clube Náutico de Portosín, o dez deOutubro de 1998, foi un exemplo de colaboración na quepresidiron representantes da Federación Galega, dos clubesparticipantes e dos concellos de Noia, Lousame, Porto doSon, A Serra de Outes e Muros, xunto a promotores impli-cados na comercialización de productos do sector, e coa

empurra Francisco Oviedo Abeijón.Recentemente tamén conta coa cola-boración de Umberto Fernández, oque deberá dar frutos en breve. Esteclube, codirixido por José AntonioInsua e Juan Carlos Filgueira Pérez,está a iniciar actividades relacionadasco “kaiak de mar”; reunións, concen-tracións e percorridos pola xeografíado noso contorno.

Noia non pode permanecer de cos-tas ó mar, é un derroche inxustificabledesaproveita-las privilexiadas condi-cións naturais de que dispón; a Ría, oTambre, O Traba e o San Franciscobrindan unhas oportunidades excep-cionais.

A actual directiva da SociedadeLiceo non é allea á preocupación poraproveitar esta posibilidade; as difi-cultades de orde burocrático coas quese atopa na realización do proxecto"Sección de Piragüismo no Tambre"deben ser achandadas a prol do depor-te e a saúde.

"Mon" (Ramón Agrafojo Roget),Manolo Blanco-Ons, Moncho Costa,

Victor Manuel Vidal, en primei-ro plano, tomando a saída naproba internacional na queobtivo o terceiro posto, catego-ría aberta; ó seu lado, pode-mos observa-lo extraordinarioatleta "Ito", que nesta probaobtivo o segundo posto dacategoría de veteranos. Probado Circuito Internacional deKaiak de Mar.- Pobra doCaramiñal, Xullo do 1999, naque participaron baixo ascores do Clube Barbanza.

56

57

participación dun nutrido grupo de figuras de nivel inter-nacional e afeccionados de Portugal, Galiza, Asturias,Cantabria e O Bierzo.

Sempre lembro como principiei a primeira expedicióndo Clube Barbanza ós canóns do Sil (Marzo de 1999).Gracias ás indicacións dun amigable paisano, localizamosun lugar ideal para o campamento base. Era un moi peque-no embarcadoiro na marxe dunha cachoeira que desembo-ca nos canóns; un proxecto apenas iniciado para dotar ótransbordador doutro peirao intermedio, unha vez desesti-mado, proporcionounos un lugar ideal para o acceso áauga.

Na piragua, sentías unha extraña sensación, sabedor dagrande profundidade á que estaba o fondo e das dificulta-des que conleva un volco cando xa tes suxeito o cubreba-ñeira. Non sen ansiedade, emprendemo-la marcha: aquiloque dende o catamarán resulta agradable, dende a piraguaresultaba excitante, e de seguida comezamos a disfrutardunha fermosa paisaxe acantilada e da auga lixeiramenteaxitada polo vento. Deslizábamonos con facilidade e sengran esforzo, gozando da natureza pracidamente; avanza-mos ata o encoro de San Esteban e comemos no peirao,onde puidemos visitar un catamarán. Logo volvemos ópunto de partida, campamento base, a uns doce kms. O díaseguinte, navigamos na dirección contraria, subindo ata

zonas de maior corrente; visitamo-looutro embarcadoiro de catamaráns evolvemos ó campamento.

A sensación ó remar era agradablee o corpo agradecía o exercicio; lem-bro que llo comentei a Alejandro, e asúa contestación non me esquece:"isto o mellor que ten é que o levamosposto".Este exercicio é moi beneficio-so pois muscula brazos, pernas elombo a niveis altos, e logo un agra-déceo cando se ten que poñer ó orde-nador ou a ler un libro.

O propio organismo incrementa aproducción de endorfinas (opiáceosendóxenos) en pequena proporcióncando se realiza deporte, o que enparte explica a afección e o desexo devoltar, neste caso ó mar; é curioso oí-la frase transpolada "teño mono depiragua", entre os practicantes do pira-güismo cando por motivos diversospasan un tempo sen poder practicar.Fantástica forma de adicción ó depor-te, con efectos saudables e libre de

Grupo de piragüistas na Ría de Arousa. Á esquerda Moncho Costa e á dereita Carlos González.

ñen a niveis baixos; así conseguen estimula-la súaproducción e desencadéase un alude de neurotrans-misores (entre eles, as endorfinas) que proporcionanpracer. Pola outra banda, quen ten un alto nivel de"MAO" posúe a característica de que a súa activida-de neuronal é alta (activase con facilidade).

Estas características teñen relación co liderazgo; o nivelde serotonina é a capacidade para elevalo rápidamente sonfactores de influencia. O consumo de plátanos, alimentorico en tritopane, e facer deporte aumentan o seu nivel.Tamén se constata que a feniletilamina ten un papel impor-

tante no "namoramento", mentras que as endorfinas oteñen no "mantemento de tal namoramento", producindoemoción, euforia e benestar.

O cerebro é o farmacéutico dunha farmacia natu-ral endóxena, base bioquímica do comportamento;sabe o que necesitamos en cada momento, mentrasnós o descoñecemos; os soños, os medos e as espe-ranzas teñen o seu sostén no entramado neuronal.

A explicación dos medos encóntrase na análisedas valoracións; a sobredimensionalización de facto-res de risco e as fobias, sen contraposición de bene-ficios para o benestar, leva, neste caso, a un descar-te do paseo en kaiak de mar. Sen embargo, amén dascitadas benefaccións, a racionalización permítenosestablecer que, respectando unhas mínimas normasde seguridade e adecuándose ó nivel de destrezaalcanzado por cada un, non se corren riscos.

tódalas connotacións negativas e pre-xuizos; o piragüismo produce un gocenatural en contacto cos elementos.

As bases neurofisiolóxicas da con-ducta ilústrannos sobre os segredosdas nosas afeccións e comportamen-tos. No funcionamento das célulascorticais que compoñen a cortiza cere-bral (neuronas, en número de 100 milmillóns) radica a explicación de boaparte da conducta; estas células estánunidas unhas a outras polas uniónssinápticas entre terminais axónicosdunha célula e dendritas receptoras entorno ó núcleo doutra. A transmisiónde estímulos nervosos prodúcese através destas sinapsis que encadean ascélulas cerebrais, e, dado que termi-nais axónicas e dendritas encóntransemoi aproximadas pero non en contac-to, precisa de neurotransmisores quí-micos que a propicien.

Os neurotransmisores interneuro-nais que propician o impulso nervosopolos circuitos cerebrais conteñenencefalinas e endorfinas; opiáceosbiolóxicos con producción estimuladapolo exercicio, producindo euforia,placidez e aminoración na percepciónda dor. Estas sustancias, definidas noproceso de adaptación filoxenético (ólongo dos milenios de evolución daespecie humana), non producen habi-tuación, e, polo tanto, non precisandun aumento da dose "á larga" paracausa-lo mesmo efecto.

O tipo de química cerebral decada persoa, ligada á personalida-de, determina a súa procura deemocións. A característica persoalde quen se "aburre con facilidade"está relacionada coa súa químicacerebral; posúen células remolo-nas que non se activan con facili-dade, polo que precisan exercicio.O exercicio incrementa a produc-ción de monoamina oxidasa(MAO), que normalmente mante-

Grupo de piragüistas do Clube Barbanza preparándose para inicia-la saída no porto Cambados.

58

59

Do mar xorden os vellos tremores e poden aparecer oscuriosos e xoguetóns "arroaces", co carácter de bestas peri-gosas, xunto ós caldeiróns, que raramente entran nas bocasdas nosas rías; mais no mar, dase a pracidez, a grata sensa-ción de dominio sobre correntes e vento, a armonía no des-prazamento xunto a estes mamíferos, o seu achegamentopara observalo todo e a precisión que lles permite roza-losnosos barcos sen tocalos. O carácter incognito da augaescura, dende a superficie, induce a sensación de incertezasobre o que pode encerrar no seu interior; pero esa sensa-ción desaparece ca habituación, comprobando día a día queningún perigo está mergullado baixo a súa superficie. Aauga escura convírtese en cristalina no momento en que apenetran con forza os raios do sol, ou cando chegamos azonas de menor profundidade e fondo areoso. A brisarefréscanos no esforzo, e tras unha ducha en terra, encon-trámonos mellor que nunca.

Noutros tempos mantivéronse con arroaces e caldeirónsprácticas reprochables dende todo punto, relacións dedepredación, de supervivencia ou sinxelamente lúdicas, as"corridas de arroaces"; as embarcacións saían ás bocas dasrías na súa procura e empurrábanos cara adentro. Despoisde pecharlles as saídas cunha longa rede, utilizaban unsarpeus de ferro de máis de 50 cm., cunha punta artellada,feitos para este obxecto; os arpeus ían mangados a un paue atados a unha corda. Axexaban ó animal e, cando viñapreto, espetábanlle o arpeu, lanzándollo con forza; con isto,comezaba unha loita desigual entre animal e home, que benpodía terminar na auga, e inda así nunca o arroaz se reme-xía contra o seu agresor, limitándose a buscar vías de esca-pe. É curiosa esta peculiaridade na conducta dos arroaces,pois mentras que se comportan así cos humáns, son capa-ces de facerlle frente a baleas e incluso tabeiróns, cunhaferocidade que os leva ó éxito na maior parte dos casos.

Nin que dicir ten a xesta que levaban a cabo os esqui-mós para proverse de alimento e materias primas, candodende sinxelas embarcacións, incluso utilizando “kaiaks demar” con cadernas de óso e cuberta de pel, capturaban abalea no "Xelado Norte"; o acercamento ó animal tiña querealizarse con sixilo, e chegar case a toca-las baleas, perse-guíndoas logo durante moito tempo, guiados polas vexigasinfladas que colocaban no outro cabo das cordas que suxei-taban o arpeu. Deles provén o recurso ó esquimotaxe, poisinda naquelas condicións de hostilidade extrema, untabano kaiak con graxa para que permanecera impermeable, e omesmo facían coa súa cara e as mans, para poder erguersede novo á superficie sen abandonar o seu posto dentro dokaiak cando envorcaban.

A baixada nocturna do río Vouga(desemboca en Aveiro) celébrase enXullo e resulta interesante, pero taménpon a proba a capacidade de valora-ción de riscos asumibles. Ten suavependente con pequenos saltos e bas-tantes pedras, pero realízase de noite,tras unha abundante comida portugue-sa de peixe e carne asada, cun focosuxeito á testa que alcanza a iluminarapenas uns cinco metros ó frente, nunrío con pouca auga, moitos participan-tes e ó que lle teñen que axudar cocaudal dunha presa que se abre ótempo que se dá a saída. Ó longo dopercorrido do primeiro tramo non sedeixan de escoitar, entre risas e bro-mas dos participantes, os berros anteos volcos e tropezos inminentes.Logo, o río amánsase e xa non haimáis que remar pracidamente, oucompetir por alcanzar un bo posto nachegada, se é o que se quere.

A nosa viaxe dende Cabío (APobra) á Illa de Sálvora (15-Agosto do2000) foi outro exemplo, esta vez nomar, de como, cunha pequena prepa-ración, se poden facer largos percorri-dos a un ritmo aceptable sen cansarsee disfrutando dunha paisaxe incompa-rable. Saímos uns 70 participantes amedia mañá, acompañados de treslanchas de salvamento e fomos á Illade Rúa, comemos na Illa Vionta, des-pois de visitar o contorno de Sálvora,para cruzar logo a boca da Ría deVilagarcía ata Ribeira e volver aCabío bordeando a costa norde.

A seguridade esixe unha embarca-ción adecuada ó grao de desenvolve-mento (seguridade inversamente pro-porcional á velocidade), con tódolosinstrumentos necesarios (traxe, gorro,chaleco salvavidas, búxola, asubío,remo de reposto), e ir acompañado nasconcentracións das lanchas de salva-mento proporcionais ó número de par-ticipantes. Todas estas condicións

te aprender técnicas de posicionamento, paleo eesquimotaxe.

A visita ás Illas Cíes con acampada resulta moi atracti-va (celébrase ó oito de Setembro); porén, non é a primeiravez que se levanta vento con forte oleaxe á volta, o díaseguinte. Que dicir ten a concentración de Ferrol, na que opercorrido inclúe o Cabo Prior, zona de baixos, aflorandocase sempre con oleaxe considerable e vento do nordeste;é un reto para xente avezada.

No ano 2001, días 13 e 14 de Setembro, a concentraciónde Fisterra tivo un percorrido moi bonito, visitando as IllasLobeiras, onde algúns dos participantes, logo de deixar aspiraguas en terra, treparon encaramándose nas máis altasrochas.

A volta á península do Grove, con motivo da "Festa domarisco" do ano 2000, resultou moi interesante, incluindoo cruza-lo istmo de area co kaiak ó lombo para poder com-pletar o percorrido ata o punto de saída (o peirao doGrove).

A travesía de Vía Vélez a Navia (Asturias, Setembro do2000) organizada por Xiro López Méndez, supuxo o dis-frute dunha costa totalmente distinta á das Rías Baixas,chea de acantilados e sen apenas lugares onde accederdurante o percorrido. As covas oradadas na rocha dos can-tís, con variadas formas e a abundancia de percebes de

danse nas convocatorias oficiais,amén dunha serie de útiles consellospor parte da organización.

Un “kaiak de mar” ten ó redor decinco metros trinta centímetros porcincuenta e cinco e pesa do orde dequince a dezaoito kgs. Está provistodun compartimento estanco a proa eoutro a popa, nos que podes levarcomida, roupa, e unha tenda de cam-paña. Na bañeira ten un asento queapenas se despega do fondo, dispo-ñendo dunha riñoneira de apoio ancla-da ós laterais e uns pedais regulablespara dirixi-lo timón; isto é precisa-mente o que facilita que se faga exer-cicio con todo o corpo. Os movemen-tos de remado implican unha coordi-nación dinámica global que se mani-festa na melodía cinética de move-mentos continuados.

A preparación é moi importan-te, o percorrido e o ritmo débenseadaptar á capacidade de cada un, ea práctica con coñecedores permi-

60

61

grande tamaño, sorprendéronnos. Adentrámonos na des-embocadura do río Eo ata a cidade e logo baixamos denovo; a comida nos merendeiros da praia de Navia foi moireconfortante, e á volta encontrámonos con que o marembravecera, servíndonos de grande axuda as lanchas deapoio.

Resultou unha agradable experiencia a participación naexpedición á Manga do Mar Menor en Murcia (SemanaSanta, 2001). O Clube Barbanza, en contacto coaFederación Galega e a Murciana de Kaiaks de Mar, apro-veitou a participación a primeiros de marzo na "Ruta dosFenicios" (Base na Manga e en Cartagena), para consegui-la utilización das instalacións do "Centro de AltoRendemento dos Alcázares", á beira do Mar Menor. Ospercorridos polo Mar Menor foron moi agradables e cunrequerimento de dominio do kaiak baixo en navegación,mentres que os percorridos no Mar Maior (Mediterráneo)ata Cartagena, demandaron concentración, pericia e pru-dencia; os primeiros pódeos facer incluso un novato, ossegundos serían unha temeridade para quen non alcanzacotas de experiencia elevadas.

A Federación Galega de Piragüismo celebra tódolosanos a "Festa do Piragüismo" baixo o título de "Piraguapara todos"; cada ano nun sitio distinto. A participación naconcentración do ano 1999 foi moi entretida e contou entreos remeiros co entón Conselleiro Landín e o Delegado doGoberno Diz Guedes; saímos do porto de Cambados e, trascruzar un pequeno tramo, ascendemo-lo río Umia ataRibadumia, onde puidemos ducharnos e cambiarnos.Obsequiáronnos con camisetas conmemorativas e fomosinvitados a unha romaría; nunha coidada carballeira, conmesas e bancos dispostos para o evento, servíronnos unhasardiñada e carne asada, regada cun bo viño Barrantes, eamenizou a comida unha banda de música e grupos de gai-tas.

A nosa Ría de Muros e Noia ten moitas posibilidades.Celébrase tódolos anos a concentración con base enCabeiro (Porto do Son), por iniciativa de Pepe Moure eXiro López con axuda do Concello do Porto do Son, ata omomento. Aprovéitanse as inigualables condicións mari-ñas que temos ante nos, realizando diversos percorridos. Aruta Porto do Son - Praia de Louro - Porto de Cabanas - Illada Creba - Clube Náutico de Portosín - Cabeiro (Setembrodo 2000), foi tan agradable como interesante a de Cabeiroa Testal, subindo polo Tambre con sardiñada na Central, evolta pola tarde ata Cabeiro (Setembro do 2001).

BIBLIOGRAFÍA

BAKKER, F.C., WHITING,H.T.A. e Van Der BRUG, H. (1993):Psicología del deporte. Conceptos yaplicaciones. Madrid: Morata. Tit.Original: Sport Psychology. Conceptsand applications.

BINGHAN, R. (1987): El cerebroadictivo. Community Televisión ofSouthern California. (Tit. Original:The Addicted brain).

OTERO PEDRAYO, R. (DTOR.)(1979): Historia de Galiza. Tomos I-III. Akal: Madrid.

*Informes e fotografías cedidosamablemente polo "Clube Barbanza".

as fotografías vese un veleiro que aparellade goleta está fondeado na Ría de Muros eNoia, o seu nome era "LEA" e foi botado en

Lequeitio. Creo que é o primeiro que teño na memoriasobre barcos.

Este barco mandábao meu pai e era moi feliz por ter unpai Patrón.

Cando tiña nove anos motorizouse, era un motor marcaZumaya de 100 CV. Isto foi durante o ano 1.960, montou-no o taller de Prieto no peirao do Marqués. Lembro un díaa meu pai que estaba mirando como Paco Chicho exami-naba aos primeiros conductores de Noia; naquela épocaera moi fácil obter o carné de conducir. Por aqueles tem-pos os exames para conductores celebrábanse na explana-da do peirao.

Moito antes e desde a azotea da nosa casa lembro versaír a viaxe do barco con todo o seu velame despregado.Miña nai despedíndose de meu pai cunha saba branca.Como non tiña os conceptos claros durante moito tempopensei que a saída da Ría estaba a Estribor do Picouso, poispor detrás do mesmo foi por onde se deixou de ver. Isto foiporque o barco ensenouse para levar o vento de popa e saírda Ría dun tirón sen necesidade de ningunha bordada.

Teño na memoria unha viaxe desde Portosín ata elFreixo (menos de media milla). Mareeime un pouquiñopero diante dos meus curmáns presumía de que non mepasara nada.

Outra viaxe que si lembro con toda nitidez foi un quefixemos desde Vilagarcía tamén ao Freixo. Foi nunhaSemana Santa, debía ter uns 10 anos. Mareeime un mon-tón e estiven en cama máis de tres días. Todo me daba vol-tas e a sensación era horrible.

Lembro aqueles días todos pegados á radio INVICTA,cando o barco subía pola Costa de Portugal. Miña naitransmitíanos a todos o medo que había a aquela malditacosta. Pola onda pesqueira saía por milagre o seguinte:

“Carretera, Carretera, Carretera, aquíLEA, hola Josefa, hola José Luis, holaChefita, navegando sin novedad, buentiempo, sol y moscas, estamos a laaltura de las Berlingas, llegaremos aVigo pasado mañana a las 4 de latarde, repito a las 4 de la tarde, teespero. Un beso para todos. Cambio ycorto”. (Repetíao máis veces para queo escoitásemos ben.)

Acontecía que naqueles días enNoia facía moi mal tempo e circula-ban toda clase de noticias sobre nau-fraxios e embarrancadas. A sensaciónde medo a perder aos homes na marera moi forte. Despois de ouvir a meupai, normalmente escoitábamos aoInspec-tor X na Intercontinental deMadrid, e antes das 10 da noite todosá cama a dormir tranquilos. Lembroque o vento xa non sopraba tan forte eque xa non lle tiña medo á choiva enlos chubascos.

Un feito que non se me vai de lamemoria é o dun día que, tras saír deNoia e despois de pasar o taller deHermida, o barco varou nun pequenobanco de area; como consecuenciadiso caeu incontroladamente a Babore embarrancou na escollera. Ao baixara marea daba mágoa velo todo escora-do a Estribor, apenas houbo danos eviñeron moitas visitas, entre elas a deTía Bolivia: con embarcar, co cheirodo barco e a forte escora se mareou-se, e a min produciume moita gracia.

Ao día seguinte a iso das 6 damañá o POSADA de tío Basilio tirou

J. Luis Hermo Insua

62

63

Despois desta embarrancada levárono para o peirao doMarques e alí acabou, xunto ao Maniños de Gelito.

O día que se queimou vin como o meu pai choraba e eunon comprendía como lle daba tanta pena un barco que lletrouxo tantos sinsabores. Agora o comprendo .

forte polo LEA e sacouno das pedrassin dificultade.

Máis tarde o barco chegou para asúa viaxe definitiva e fondeou en ACruz, coas áncoras a barbas de gato.Eu axudei na manobra co bote (aíndaexiste); alí estivo varios anos, encen-dín varias veces o motor e sempretiven un medo espantoso a queestoupara polo ar e nos matara aVentura, Checho e máis a min. Antesde encender o motor principal arrin-cábamos unha maquiniña que estabaen proa e desde alí mandábamos asísempre achicábamos a agua cunhabomba manual que estaba a popaEstribor, en realidade máis ben xogá-bamos.

Unha vez cun gran temporal foise ácosta, perto do Talleraco. Vin a meutío Pepe e ao pai de Manolo "o chini-ta" (un dos que morreu afogado nobarco TESTAL) como gatos agarradosás xarcias, preparando e arranxandotodo para remolcalo ao día seguinte.

RamónEscola de Gravado “Alfonso Costa”. Liceo de Noia

64

65

ntes de nada recoñecer que os meus comentarios son un tanto extensos, máxi-me sobre dunha das rúas máis pequenas cas que conta Noia, pero sen embar-

go, tamén sei e quédome corto o non poder extenderme un pouco mais acer-ca das xentes que aquí vivían, ou atendían os seus negocios, dos cales,

Diz e Dominga resultan ser os únicos que conservan a mesma fasquía (aporta principal da Casa Dominga, sempre estivo frente a Alameda, hoxe rúade Galicia, anteriormente General Franco, e durante a República, como

Avenida del 14 de Abril), e con Hermida e Taboada, son os catro superviventes daquélesanos de marras.

No primeiro edificio da outra man, propiedade de Antonio Busto Rodríguez, cun baixoesquina a rúa chamada do Ferrador (oficialmente General Franco) estaba ocupado pola bar-bería dos irmáns EIRAS, aínda que coñecida por ORSAY, donde Germán, popularmente“LECHERO”, e Ventura, “TARABELO”, forofos do Deportivo e Celta, respectivamente,mantiñan sempre uns interminables debates sobre dos equipos dos seus amores. Esta bar-bería era unha das catro existentes na rúa , eso sí, no tocante a homes, posto que taménexistían dúas peluquerías de señoras, e ca particularidade que ambas estaban no mesmoedificio, nada corrente naquelas datas. Nesta casa tiña a súa residencia o avogado, e secre-tario do Axuntamento noiés, JOSÉ Mª VAZQUEZ ULLOA, quén no ano 1934 contaba conManuel Ronquete Salanova, como oficial 1º; con Silvestre Fernández Vilas, de 2º; de inter-ventor, José López de Rego González, así como de auxiliar a Manuel Ronquete Viñas,namentres que Francisco Fernández Pereiro, facía de porteiro. Neste ano ostentaba a alcal-día o meu veciño, porta con porta, na Corredoira, Germán Vidal Barreiro, o tempo , queoutro conveciño, enfrente, Pedro Sáez Pichel, era concellal.

O nome de JOSE Mª VAZQUEZ ULLOA, ollámolo na suscripción aberta en 1936 parapoder erixirlle a Antonio Villar Ponte un busto nos xardíns coruñeses de Méndez Núñez,aportando a cantidade de cinco pesetas, as mesmas que Carlos Villar, José ManuelRoberes, Severino Iglesias Siso, Basilio Fernández Barbazán, Carlos Maside, é o HotelMato, namentres que José Pedreira aparece con dúas pesetas, Germán Vidal Barreiro, convintecinco, e Alvaro de las Casas, o mediador en Noia, con dez. Do matrimonio conMARIA FERNÁNDEZ VILLAMARIN, tivo unha grande prole: José Mª, Cesáreo, Manolo(o único fallecido, quén fora Doutor Enxeñeiro Aeronáutico pola Universidade de Madrid,exercendo a súa profesión na Constructora Bayre Madrid e máis tarde traballou como pro-fesor adxunto da Escola Técnica Superior de Enxeñeiros Aeronáuticos e finalmente, cate-drático da Escola Universitaria de Enxeñería Técnica de Obras Públicas da capital deEspaña, e da que foi Director. Foi menbro da Comisión CIETAM do Instituto EduardoTorroja, de 1979 a 1984. Obtivo o premio de Investigación Técnica Eduardo Torroja 1968concedido polo Consello Superior de Investigacións Científicas é mais o premio a labordocente 1991 da Universidade Politécnica de Madrid.

Manolo Hermida

Publicou no Instituto E. Torrojadúas monografías: Influencia de losesfuerzos cortantes en la rotura y enlas deformaciones de estructurasmetálicas, e Grados de empotramientode las estructuras. Tamén sacou doprelo os libros: Mecánica paraIngenieros (1971, con cinco edicións),Resistencia de Materiales (1968, dúasedicións) e Cálculo Matricial deEstructuras (1991). Pololo, como asíera coñecido por seus conveciños,fundou en 1991 a Editorial Noela.Xogou no equipo de fútbol do Noia, ecasara cunha filla de María Barcia).Os demáis fillos, en homes: Chuchú,Germán e Luís, mentres que as dúasmulleres son Mari Chelo e MaríaAmelia. Creo cáelle unha pequenalembranza para a primeira, a cuioenlace matrimonial con José LeopoldoJáudenes Palau, celebrado en SanMartín na tarde do 19 de marzo de1960, e con banquete de bodas nahorta do Casino, e baile no salón,tiven a honra de asistir acompañadoca entón miña moza, hoxe miña dona,Virtudes.

JOSE MARIA fora socio da firmaAYON fundada en 1945, empresa que

chegara a alcanzar unha plantilla de 60 obreiros. Esta empresa fabricaba en 1952 un motorDiesel de 2 cilindros e 16 HP. O artífice da empresa fora José Rodríguez Fernández, popu-lar e cariñosamente coñecido por “Mataperros”, e a quén o Axun-tamento, con PastorAlonso Paz de rexidor, concederonlle en 1991 a Medalla do Municipio e o título de FilloPredilecto.

A continuación viña o edificio en cuio baixo sempre lembro a xastrería de JOSEGOMEZ ALVAREZ, pero popular e cariñosamente coñecido por RUBIO, quén se anuncia-ba como “La del hombre elegante, con un gran surtido en pañería fina”, sendo súa espe-cialidade “la del más moderno corte”. Tódolos anos nas mañáns de Venres Santo, tiña pornorma sentarse no bar La Terraza, para ollar como lles quedaban os traxes que estreabanseus clientes, quenes, ou ben coma él, acudían por curiosear, ou iban nas fileiras ca cruz,sendo moitísimas as xentes que dende as primeiras horas da mañán xa baixaban polaCorredoira. Logo unha vez recollida, sobre das once e media, era o intre do chocolate conchurros.

Na xastrería traballaron moitísimas xentes, das que non lembraba máis cunhas poucas,pero gracias a Matilde Reino (casada con Miguel Torres) poiden conseguir seus nomes, eson, precisamente ela, e súa irmán Pilar, Celia Lamas, Marucha Aneiros, Ermitas MartínezDieste, Isabel Reino, Rosita Gómez, Pilar Millares, Dora Estévez, Luisa, e Mercedes Losa,no tocante a mulleres, mentras que os homes foron: Paco Sarmiento, pai e fillo, EduardoEstévez, Manolo Letes, Manolito”Paparrote”, Moncho Rodríguez, e de seguro que algun-ha, e algún máis se me quedarán por nombrar, pois foron moitos quenes aquí traballaron.

66

67

O mostrador da xastrería enfocaba a rúa do Asesino (oficialmente de Rodríguez Cadarso),ollando por tanto as entradas dos clientes do Rivadavia e da Aviación, bares dos que taménél era siareiro, a igual, nas “horas de espaciación”, na Parra, o Escorial, e Trabuco, dondeo “Maestro” nos recomendaba falásemos cervantinamente.

Durante bastante tempo, no primer andar do edificio, estivera o Sanatorio de VILLA-DOS, para máis tarde trasládalo para a rúa do Ferrador, e finalmente na Avenida de LaCoruña, aínda que popularmente, da Conveniencia.

Despois houbo a perruquería de señoras atendida por ERMINIA, cuio piso compartía coindustrial esteirán Benigno Freire Brea, propietario dunha carpintería metálica naCarcasía. No último andar houbera outro salón de beleza, atendido por MAGDA, filla doCapitán da Garda Civil Manuel Díaz Villaverde, home moi popular e querido das xentesnoiesas, que vivira na rúa da Corredoira. Como é sabido, MAGDA, casou con ManuelNimo Abeijón (falecido fai dous anos en Sevilla), pero coñecido por Pachín, quen fora ungran extremo dereita do equipo de fútbol do Noia. Aínda me lembro o 31 de marzo de 1946cando “mallaron” no Pontevedra B, no campeonato da Serie A Regional cun contundente7-2, e con esta alineación: Pombo, Alfonsito, Elías, Porto, Canelas, Fernando, Pachín,Barreras, Mosteirín, Dieste e Augusto.

E seguindo co mesmo edificio, que non dixen era propiedade da familia Querena, e foiderribado en 1985 para convertílo nun edificio dos chamados modernista, viviran dousirmans, quenes sempre estaban paseando pola galería, e respondían os nomes de Salustianoe Pascual Bailón, sendo atendidos pola fiel servente Juana Lourido.

A continuación está a grosa parede da horta da familia MALVAR, a cal obstaculizapoder ollar un maravilloso edificio, como así se visiona nos seus dous andares, e nonpodendo decir o mesmo do baixo, e xardíns, para o cal sería necesario un enreixado quepermitira contemplar o seu magnífico porche, e non como ata agora que a actual porta demadeira non deixa de ser mais cunha carteleira de exposicións de todo tipo de propagan-das, e polo tanto afea o seu entorno, pero e ben sabido aquelo de “os de fora dan tabaco”.

Cun sempiterno cheiro a mexos, e as veces o era de cagadoiro para nenos, está o cha-mado calexón do MORENO, que recibe tal nome do propietario da barbería ubicada nobaixo propiedade de Delfina Pérez, casada con Severino Iglesias, e ausentes en Bos Aires`por aquelo da nosa guerra civil.Este perruqueiro anunciabase na revista TAPAL como amáis popular das existentes, que serian unha vintena, pois contaba cuns sillóns xiratoriosque facían a delicia dos rapaces. Esta perruqueria, a igual cas demáis, non daban abasto osdomingos feirados, e nunca pechaba denantes das cinco da tarde, e os outros endexamaisdas tres e pico. Entre os moitos que aquí traballaron, lembro a Pepe “Bolas”, logo estable-cido en Ferrol (daquela, del Caudillo) e con teño parrafeado nos meus anos do serviciomilitar 1.949-51. Molina era un madrileño que estaba facendo o seu servicio aquí enTestal, e casouse cunha moza do Couto.Dado que xogaba o fútbol, o mesmo que Pepino oPueyo (uns dous metros de alto) alinearonse en moitas ocasións co club NOIA(xa daquelaera o grito de ¡Hala Noia,Hala Noiña), e así en 1944 en partido contra o Gran Peña, gana-ron por 3-2, e alinearon ademais de Pueyo e Molina, os noieses Canelas, Augusto, BenignoBarcia, Alfonsito, Monolo de Aurelia, Chimino, Elías e Rubiche.

Outros homes que pasaron pola barberia do MORENO, están:Ríos, Martín, PepeBlanco,Tono, e outros máis que non lembro, pero si citar a seu fillo Félix, que ademáis doscortes de pelo e afeitados, fora membro da Coral da SOCIEDADE LICEO, así como dogrupo “Campana de Pau”, no que tamén estaba seu concuñado Pepe Castromil.

E chego o Almacén de Curtidos e Cortes Aparados a medida de FRANCISCO HERMI-DA REY, quen xa se anunciaba na Guia Descriptiva Informativa e Seleccionada do PartidoXudicial de Noia, año 1934. Igualmente contaba con zapatería, e por ser negocio de meuspais, creo non debo extenderme demasiado por aquello dos comentarios, ainda que si citar,

e con moito gusto, a quenes traballaron, tanto de zapateiros, como de rebeteadoras, princi-piando por elas, e que me perdoen se me esquenzo dalgunha, e foron: AngelitaSenra(sobriña do que fora alcalde da Coruña) Pilar (casada con Cándido, e hoxe segueatendendo o bar Remo), Lelucha (do Obre,e casada en Ferrol, con Eduardo, compañeiro demili en Vigo, con García, o de Marracín), Paquita (casada con Pepe Garcia, pais de Pepe,casado con Mari Carmen), Blanquita (irmán de Licheo, aquel barbeiro da Carreiriña, quenas manifestacións” patrioticas”durante a guerra civil tiña que ir diante cantando os him-nos dos chamados posnacionales, Paca (A Cazolla, tía de Julit, aquel porteiro do Noia),Elsa, de Brandia (e non Brandía, como se empeñan os da culta cidade universitaria deSantiago de Compostela), Mercedes (do Obre, casada con Felipe un gran patrón de pesca,xa retirado), Lola (filla do señor Xoán, que traballaba nos talleres AYÓN), Julia (de SantaCristina de Barro, casada con Pepe, fillo de Pepe de Perfecto, e de Mercedes, que tiñan afonda La Paz), Lolita,(filla do señor Carril, e que en 1967 é nomeada presidenta daCooperativa de Confección Industrial, e contando como secretaria, Emilia Juanatey e detesoureira, Mercedes Recarey Rodríguez), Moncha (da familia dos Monea, de Argalo),Maria del Carmen (filla de Balbina, moitos anos traballando na casa de don Germán Vidale doña Eladia Miranda, na sua casa da Corredoira.Maria del Carmen está casada conSegundo Mariño Sampedro, cun negocio na rúa Irmans Labarta). Quizais haberá algunhamáis, e que me perdoen as citadas polo dos alcumes.

E dos zapateiros que pasaron pola banquilla, lembro a Rafael Pestonit (logo tivera o seuobradoiro na Peregrina), os irmans Manolo e Pepito (de Santa Cristina), Moncho (de Argalo,da familia dos Monea), Eligio (dos Campero, e casado con Elsa, a xa citada rebeteadora deBrandia), Eugenio (de Ponte, casado con Juanita, muchacha de Orro, morreu en Coruña,Salvador (da Ponte de Traba, fillo do señor Claudino, un gran albanel), Pepe Mayán (¿quénnon conoce a Pepe “O Gallego, hoxe residente en Trincherpe), Manolo (do Boto, de Ousoño,residente en Barcelona), Francisco (da Pontenafonso, fillo de Dorinda, a quen durante moitosanos foi servente na casa de meus pais, e sobriño de Balbina ), Manolo ( de Outeiro, Lousame, e actualmente con banquilla na rúa Canliña), e de seguro que me faltarán moitos por citar,tamén houbo os cortadores, citando en primer lugar a Arturo (do Tambre, morto fará un ano),Pepe Ces (irmán de Eduardo), Pichín de Ousoño, hoxe en Brasil), Manolo (fillo da señoraEncarnación , de San Roquiño, parente de miña nai).

Para o final deixei a Alfonso Gómez Villar, quén nunha entrevista que lle fixo Casal o24-04-73 para el IDEAL GALLEGO,manifesta :que os 15 anos empezou a traballar o ofi-

68

69

cio de zapateiro na casa de Francisco Hermida, e logo de exercelo na rúa da Corredoira,dedicouse a outros moitos mesteres, como o de vendedor de tecidos polas feiras; acomo-dador de cine, vendedor de xornaes, de lotería ; repartidor de toda clase de propagandas,así como tamén de esquelas mortuorias, e para todos aqueles que todavía non haxan averi-guado que é, si o coñecerán por seus alcumes :Turulo ou o Precioso.

Enriba no primer andar vivía JOSE FERNÁNDEZ VILAS, casado con LUISA SALA-NOVA RODRÍGUEZ (afortunadamente todavía entre nosoutros), que tiña un ultramarinosna Porta da Vila.Para todos viña sendo PEPIÑO o CEBOLEIRO, un celtista dos de cora-zón, de quén os rapaces aprendiamos as alineacións, sendo inolvidable aquela deBermúdez; Cons Deva; Alvarito, Fuentes; Sabina; Venancio, Carlos, Del Pino, Agustín eRoig.

No segundo andar vivía, nos meses de verán, a familia de don IGANACIO LESTÓNLOJO e doña MARIA VAZQUEZ, posto que o resto do ano estaban en Vigo,donde estabadestinado na Comandancia de Marina, con vivenda no Paseo de Alfonso. Dos cinco fillosque tiveron, somentes queda Lolita, quen enviuvou duas veces. Marujita morreu a causadun accidente por atropelo na estrada a Muros, e os demáis, Rosita, Manolo e Pepe xa faitempo que tamén morreron.

A continuación o edificio donde estaba a taberna de CAO, que tiña unha porta de entra-da na rúa de Mazacañamos, e case sempre media tapada cunha cortina. A cociña daba aMontero Ríos, donde MARIQUIÑA atendía os pucheiros, e o mostrador; lembrándometodavía das grandes cantareas das xentes que iban e viñan da romaría de San Campio,rebumbio que tamén se producía na taberna da Mineira (nai dos irmans Penalta), que comoé sabido estaba despois da casa de Aurelio Rodríguez Millares, pai de Jovita. O matrimo-nio CAO tuvo catro fillos: Luisa, morta os 14 anos; Peregrino, que casou no Cruceiro deRoo (por certo, que aquí casaron varios noieses, a raiz daqueles dous salóns de baile esis-tentes “nos Cruceiros”, que cada domingo, e días festivos, acudían varias “rubias” concapacidade para un par de ducias de xentes esistentes na Pontenafonso, e creo era Menáno que se dedicaba a levar xentes, e aquí matrimoniaron: Franquito, os irmans Pepe eManolito Mato, Manolo Romo, e aproveito a ocasión para enviarlle unha apreta a César,sempre activo, e atento en todo canto redundara no beneficio do seu terruño. Os outrosfillos son Manolo (que xogou no Noia ) e Luís, ambos residentes na Arxentina, habendoestado aquí o verán pasado, sempre acompañados do que fora seu íntimo amigo, LuisitoCascallar.

Pasados os anos este edificio trocouse por algo mais moderno, en cuio baixo houbo atanon fai moito tempo, o establecemento de calzados TITO, propiedade de SEVERITO ETITINA (Valentina, seu nome de pila). Esta parella casara no verán de 1953 ante o altarmayor da eirexa parroquial de San Martiño, ca particularidade que foi contraiente por dele-gación certificada, o pai da desposada José Pérez Cascallar, o estar o noivo en Brasil, esendo os padrinos, Carmen Pérez Garcia, nai da moza, e Severiano Loroño Laciana, paido desposado, bendicindo a unión o Señor Cura Ecónomo da parroquia, José CardesoLiñares, asinando como testigos Manolo Barcia e Pepe Baltar. SEVERITO, tamén foraentrenador do club Noia, 1950-51.

Ca rúa Mazacáñamos polo medio, está o edificio en cuio baixo houbera o comercio deTejidos y Paquetería, de JUAN VILARÓ, con especialidade en géneros de punto, para logomarcharse para Vigo, e abrindo máis tarde as súas portas “El Palacio de las Medias”, deSAMUEL COBAS LAMAS, ofrecendo un gran surtido en mercería. Este moi enxoitohome nunca foi negado en colaborar en todo canto redundara no ben da vila, e así en 1960compartíramos comisión de festas de San Bartolomeu. Na Xunta Xeneral Ordinaria cele-brada o 12 de decembro de 1947 para a elección dos cargos da nova directiva do LICEO,resulta gañador con 38 votos para ocupar a Depositaría, pero ante a renuncia, a igual queEmilio Salanova, Manuel Baltar, Segundo Caamaño e Augusto Salanova, dos cargos con-seguidos, ocupa seu lugar Rafael Juanatey Pérez. O amigo SAMUEL residía últimamentena Puebla do Caramiñal dónde finou o 26 de decembro de 2000, pero é enterrado no nosocemiterio de Santa María A Nova. Súa viuva, Angeles, fora miña conveciña na rúa daCorredoira, a quén lle envío os meus saúdos.

O deixar SAMUEL o local, abreu CONCHITA GANDOY PAZ unha moderna tenda demoda femenina. Anteriormente estivera no número 4 da rúa José Antonio. O establece-mento de MONTERO RIOS (precisamente pechado o pasado mes de xaneiro), é dada a per-sonalidade, así como do seu home PEPE BETANZOS (tamén fora membro da comisión defestas do ano 1960) nada ten de extrano, estiveran vestindo as señoras de máis gusto nosaber elexir das variadas prendas expostas con moitísimo gusto nos escaparates, e que porcuestións de forza mayor xa non volveremos contemplar. Da categoría do establecimentocreo interesante lembrar o que acontecera a señorita boirense Milagros Parada Dorado en1964. Habendo sido nomeada raíña das festas do seu pobo, e necesitada dun vestido querealzara a súa fermosura, é recomendada por Purita Escurís (traballaba en Jealfer) acudeua confecciones CONCHITA, pero creo que nada mellor que transcribir a entrevista publi-cada en LA VOZ DE GALICIA, de 3/7/99, e da que entresaco:”-Desde que me eligieronreina hasta que llegó la fecha del desfile, no supe nada más, y el mismo día de la fiestame vinieron a decir que me arreglase. Fuimos a una tiemda de Boiro, de las mejores quehabía, y no encontramos el modelo que a mí me gustaba para ir en la cabalgata. Por aquelentonces yo trabajaba en Jealfer, en la fábrica de punto, y Purita Escurís me recomendó ira Noia, y ese mismo día, me hicieron el vestido en Confecciones Conchita. Por la mañanaelegimos la tela, me tomaron medidas, por la tarde lo probé y lo terminaron. Después mearreglaron en la peluquería, y así fue como ocurrió todo”. Lilita Gandoy, e PastoraBautista, eran as que atendían o público.

¿Ves el balcón con rosales?, allí vive el director, es músico mayor, que parió treinta cha-vales”. Este señor viña sendo LUCAS RAMÍREZ MUÑOZ, director da Banda de MúsicaMunicipal de Noia, e cuios nomes dos seus compoñentes pódense leer no programa de fes-tas de 1949, (e na que o convecino JAVIER RODRÍGUEZ LOURO tocaba o oboe). DonLUCAS foi quen o derradeiro día do ano de 1950, inaugurou o palco da música actual, nunacto presidido con toda pompa polo ex alcalde Pedro Sáez Pichel, artífice da obra, e polorexidor Manuel Blanco Ons. Do palco tamén se ocupou o poeta con aquello de: “LaAlameda está muy bien, Felipe en este vestíbulo, allá arriba hay un patíbulo, para Schubery Chopén”. Creo interesante copiar un trozo do comentario acerca do Palco da Música

70

71

escrito por CYRANO (un dos varios seudónimos de Andrés Rodríguez Millares) na revis-ta TAPAL do mes de febreiro de 1951:”Ya en posesión del cetro musical de su organiza-ción favorita, fulgura en el aire el trazo de un acorde que marca el garboso apunte de unpasodoble jacarandoso y retrechero, lentejuela y cairel, seda y color del ambiente de lidia,que en los finos matices de “TOROS EN NOYA”, se adhiere a la alegría de la fiesta, paseasu señorío iluminado por las gradas del buen gusto, para brindarle a su autor y DirectorDon Lucas Ramírez Muñoz, la ovación de la tarde, por la lucida faena de arte y dilección,rúbrica y sello de una jornada de emociones”.

No último piso vivía o matrimonio CONCEPCIÓN PAZ ORTIZ e AGAPITO GANDOYATANZA, pais de Conchita e Lilita. O señor GANDOY pertenecía a Garda Civil, e aíndaque madrileño do Distrito de Palacio, senteuse sempre como un noiés máis, e a quén XulioSeijas Fernández fixéralle en EL CORREO GALLEGO, do 24/4/68 unha longa e intere-sante entrevista, na que narra a morte dun touro fuxido da plaza de touros na tarde do 24do agosto de 1921.

A continuación, e a Rúa Cega, por medio, está RAMON TABOADA, que ca súa donaPILAR LOURO, atenderon durante moitos anos un establecemento sempre ben surtido deroupas para cabaleiros, e a moda, da que se beneficiaban seus numerosos clientes non sodos axuntamentos da península barbanzana, senon incluso de Santiago, dada a variedadeque exponía nos modernos escaparates. TABOADA, era fillo da señora Evirilda, aquelafalangueira pantalonera, toda unha institución na rúa Corredoira, e nai igualmente de Sara,casada con Manuel Martínez “Bariñas”, do Obre, carpinteiro de oficio, e marcharan paraXixón, e a outra filla, Evirilda, con máis de 90 anos, case cega, casara con LaureanoMayán, destinado en Marín na Escola Naval, como suboficial, e nai de aquel porteiro defútbol que xogara no Pontevedra.

TABOADA foi directivo da Sociedad LICEO en dúas ocasións como vocal, en 1941 conMilucho Salanova de Presidente, e en 1942 con Severo Loroño.

En 1955, a filla de RAMON, de nome Pilarita, formaba parte do grupo da Coral dirixi-da por Karmele Olariaga, que actuaban tódolos anos en Santiago. Seus compoñentes: MªIsabel Patiño, Mª del Carmen Cobas, Carmela e Rosa Lamas, Mercedes Suarez, Maruja eSolita Róo, Marita Hermida, Rosa Freire, Esperanza García, Lolita Fernández, Mª TeresaFernández, Chelito Pérez, Margarita Cobas, Carmen Hermida, Marisa Ageitos i MarilúGonzález.

Para poder acceder os seus andares faise pola rúa de José Antonio (hoxe Cantón), tendono primer andar a oficina de Perito, MANUEL ANTELO LIÑAYO, casado con ESCLAVI-TUD VARELA PAIS, que no baixo atendía seu comercio de tecidos. Noutro dos pisos, oterceiro, viveu durante unha temporada o matrimonio formado por VALENTIN VILAS eLUISA CREO, pais de Mariso (q.e.p.d.), José Manuel e Mercedes, quenes habían sido con-veciños na rúa Corredoira, de quen escribe, aínda que eles na chamada De Afora.

Cando estes deixaron o piso, foi ocupado polo matrimonio formado por PEPITO DIAZe CARMELITA HIDALGO, quenes tiveron en arrendo durante varios anos o bar daSOCIEDADE, e a pesares de PEPITO quedar viuvo, segue vivindo no mesmo edificio.Ambolos dous formaron parte da Coral da SOCIEDADE LICEO.

Chegamos o remate da rúa, cuio baixo estaba ocupado por CASA CASCALLAR, cuiopropietario ANTONIO, xa se anunciaba no programa de festas de 1933: “Grandes noveda-des y altas fantasías en calzados de las mejores marcas del mundo”. Destacar, que fora con-cellal no axuntamento noiés, así como xuiz municipal. Sua filla Milena foi a que semprelembro atender o negocio, así como a gasolineira na Alameda (frente a estatua de Felipe deCastro ), contando ca axuda do seu home RICARDO NINE, que hoxe viuvo, está conver-tido nun agricultor de moito renome polas grandes e boas colleitas de legumes e hortalizasna horta de Barro.

No primer piso estaba o dentista, e terror dos nenos, MANUEL MUÑOZ, quen si polamañán tardaba en acudir a consulta, logo non tiña presa en atender ata a hora que fora asnumerosas persoas que acudían, e agardaban na pequena sala de espera.

Na parede do edificio, esquina a José Antonio, había a carteleira na que se anunciabanas cintas a proxectar no Coliseo Noela, agás no dia de Venres Santo, pois había que revi-rala por estar terminantemente prohibido a exhibición de algo tan pecaminoso naquelesanos da postguerra, ainda que o mayor dos ridículos dábanse nas Sociedades, e así noLICEO non se podía facer uso da mesa de billar, practicar os xogos de cartas, non deixan-do de ser un contrasenso o que ocurría nas rúas cas grandes chispas, pois á caña da mañán,xuntabase cos bos viños de Boiro, nas tabernas da Ponte de San Francisco, que se acudíaxogar a chave, e logo xantar unhas quentes postas de bacallau.

Para rematar, nada mellor que botar man dun dos Denantes de Don Basilio, que dí:DENANTES, a historia era a narración exacta dos feitos. Agora inventanse feitos parafacer historia.

72