1

NÚMERO 4. ZENBAKIA. DICIEMBRE 2015 ABENDUA

CIHM

A • Luis C

hoya Alm

araz ALDIZKARIA

n Erreportajea: MOTXILA IKERTZAILEAn Elkarrizketa: AGUSTIN PEREZn FRENOZAINA n SANTA BARBARAn AGENDA

2

AURKEZPENA

CIHMA·Luis Choya Almaraz zentroko aldizkariaren laugarren ale honetan, urtearen bukae-rarekin batera, ondoko gaiak bildu ditugu. Hasteko, zentroan eskaintzen diren ekintzen ar-tean: egun batez esploratzaile izateko aukera burutzeko “Motxila ikertzailea” programa; ondoren, orain dela gutxi erretiratu den Ezagutu Barakaldo proiektuko kide Agus Perez irakasleari eginiko elkarrizketa; pasadan mendean, trenbidearen sorrerak ekarritako lanpos-tu berrien artean, frenozain lanbide arriskutsuari buruzko lantxoa. Amaitzeko, lehenengoz, Mezpelerrekan abenduaren lehenengo larunbatean ospatuko den Santa Barbara egunaren inguruko artikulua.

CIH

MA

• Lui

s C

hoya

Alm

araz

ALD

IZKA

RIA

Sentirse un auténtico exploradorY conocer de primera mano el entorno natural y la historia del barrio de El Regato. Ese es el objetivo principal de esta actividad —Motxila Ikertzailea— que se oferta desde el CIHMA, lugar donde podremos re-coger todo el material necesario para llevarla a cabo: guías de la naturaleza, prismáticos, un kit para analizar la calidad de las aguas y un cuaderno de actividades, entre las que podemos encontrar juegos para cono-cer el pasado minero de El Regato, identificar aves y especies vegetales del entorno, calcular la edad de al-gunos de los árboles más característicos del pantano de Gorostiza…

¿Qué podemos encontrar?Entre estos últimos encontraremos las especies per-tenecientes al denominado bosque de Ribera, que son aquellos árboles que nacen y viven cerca de ríos y cursos de agua, hasta el punto de que hunden mu-chos de ellos sus raíces en el propio agua, como es

el caso del Aliso (Alnus glutinosa). Otras especies que requieren una gran cantidad de agua cerca, y que tam-bién podremos ver a lo largo del recorrido que plantea Motxila Ikertzailea, es el fresno (Fraxinus excelsior), el sauce cenizo (Salix atrocinerea) o el avellano (Coryllus avellana).

MOTXILA IKERTZAILEADesde el curso pasado y a lo largo de toda la semana el CIHMA Luis Choya Al-maraz ofrece la posibilidad de realizar la actividad Motxila Ikertzailea alrededor del pantano de Gorostiza, dirigida a toda la familia y a través de la cual realiza-remos un acercamiento a la flora, fauna y a la historia del barrio de El Regato. Ayudados por unas guías de interpretación, un cuaderno de actividades y diverso material —que se pueden solicitar en el CIHMA, y con el que podremos realizar incluso nuestros propios muestreos, análisis de las aguas fluviales o identificación de aves— el explorador se embarca en la aventura de conocer de primera mano el entorno natural y el pasado de El Regato.

Jon Imanol antón

Indudablemente, el entorno natural de El Regato, tan transformado y degradado por la mano del ser huma-no durante más de un siglo, ha vivido en los últimos años una evidente recuperación, lenta pero constante. Así lo atestiguan por ejemplo los análisis llevados a cabo en las aguas y orillas del pantano de Gorostiza, donde en los últimos años no es infrecuente encon-trarse algunos animales o plantas que nos hablan de una evidente recuperación de la calidad de sus aguas y suelos (es decir, seres vivos bioindicadores, que nos hablan del estado ambiental de un ecosistema). Entre ellos encontramos a la cada vez más frecuente sanguijuela, los plecópteros (moscas de las piedras), o algunos líquenes. Estos últimos nos confirman una clara disminución de los elementos contaminantes en la atmósfera.

Identificación de aves Una de las actividades que nos proponen desde el CIHMA dentro de Motxila Ikertzailea es el de la identificación de aves. Entre las especies más características y fácilmente reconocibles de los alrededores del pantano de Gorostiza encontramos algunas que únicamente pueden ser observadas en esta época del año, como el cormorán grande (Phalacrocorax carbo) o la garza real (Ardea Cirenea), ambas especies invernantes.

En cambio, durante todo el año pueden verse la Ga-llineta común (Gallinula chloropus), el martín pescador (Alcedo atthis) o el busardo ratonero (Buteo buteo), este último surcando los aires en busca de alguna pre-sa con la que alimentarse, como la culebra de collar (Natrix Natrix), una de las más comunes de Europa y recientemente observada durante el desarrollo de una de las actividades alrededor de Gorostiza.

La culebra de collar Se trata de una culebra acuática que puede permane-cer mucho tiempo sumergida. No es venenosa para el ser humano, aunque pueden imponer los 1,20 metros que fácilmente llega a medir en su forma adulta. Es de cuerpo grueso, y cabeza redondeada y muy grande

3

en el caso de los ejemplares más jóvenes. De color verde oscuro o pardusco (más claro en el vientre), está salpicada de manchas negras irregulares dispuestas en filas, más visibles en los flancos. La mayoría de los ejemplares adultos presentan el característico collar de color blanquecino o amarillento que da nombre a este reptil.

Se trata de una especie diurna que se alimenta prin-cipalmente de coleópteros o anfibios, y en ocasiones también de pequeños mamíferos como ratones e in-cluso pequeños peces y pajarillos.

Resulta relativamente sencillo encontrarla alrede-dor de Gorostiza, aunque en estos meses hiberna y no suele salir hasta la primavera. Entre los meses de abril y mayo realiza la cópula (excepcionalmente en otoño); los huevos eclosionan hacia septiembre y para ello requieren una temperatura de 21°C, por lo que la hembra hace la puesta en lugares calientes y húmedos (frecuentemente sobre vegetación en putrefacción o montones de estiércol).

Si la encontramos durante el recorrido hay que tener presente que aunque a veces se muestre agresiva, para el ser humano es completamente inofensiva. Si se siente amenazada se alzará con el cuello hinchado, silbando y golpeando con el hocico fingiendo el ata-que, pero normalmente no morderá. También puede hacerse la muerta, quedando inmóvil y expeliendo por la cloaca un olor nauseabundo para dar más veracidad a su actuación. Como todo ser vivo, no debe ser per-turbado, ni él ni su hábitat, ni debe sentirse amenaza-do. Recuerda que ésta también es su casa... n

CIHM

A • Luis C

hoya Alm

araz ALDIZKARIA

Gracias a la actividad Motxila

Ikertzailea podemos ser

testigos de primera mano,

entre otras cosas, de la

recuperación de la calidad de

las aguas y suelo del

pantano de Gorostiza.

4

ELKARRIZKETA

Agus Pérez

Zerk bultzatu zizun irakasle izateko grina? Franco hil osteko urteetan oso zabala eta sakona zen gizartea aldatzeko, zerbitzu publikoak indartzeko eta jendearen bizi baldintzak hobetzeko nahia. Marko hartan aukeratu nuen maisu izatea, bokazio osoz eta nire familiaren kontra eginez. Izan ere, beraiek ez zizkidaten ikasketak ordaindu, eta urte bakoitzeko matrikula ordaintzeko dirua Bordele inguruko mahats-bilketan lortzen nuen.

Zeintzuk izan ziren zure lehenengo pausoak irakaskuntzan?Izaera frankistako eskola batzuetatik igaro ostean, Bartzelona inguruko Parets del Vallès herrira lekualdatu nintzen, lekualdatze-lehiaketa bidez, eta ailegatu nintzenean, neu nintzen katalanez hitz egiten zuen eskolako bakarra! Zorionez, handik hiru egunera eskolaurreko gelara bidali ninduten, ni paretik kentzearren, gela hura haurtzaindegi pribatu batean zegoelako, eskolatik kilometro batera.

Bertan, aldiz, katalan giro ederra zegoen eta ni ez nintzen inoiz ere bueltatu eskola espainolista hartara, ezta agur esatera ere. Bitxikeria bezala, ikasturtea amaitzekotan zegoela, Generalitateko ikuskari anderea gelara etorri eta bertan ikusi zuen jarduerak katalanez egiten nituela eta material guztiak bigarren eskukoak edota neuk eginak zirela. Handik bi egunera bidalketa handi bat heldu zen haurtzaindegira, nire izenean, era guztietako jolas eta material didaktiko berriekin. Beti uste izan dut hunkituta geratuko zela andere hura, eta ni eskertuta nago oraindik ere.

Nola laburtu dezakezu orokorrean hezkun-tza sailean eman duzun denboraldia?Laburrak eta pasionagarriak izan dira urte gehienak. Kataluniatik bueltan, Bilboko La Peña auzoko Juan Delmás eskolan (orain Zamakola LHI) agertzeko

zori ona eduki nuen eta bigarren etapa egokitu zitzaidan (oraingo LHko 6. maila eta DBHko 1. eta 2. mailak batuko zituena). Hango ekipo militanteak antolamendu-iraultza sakon bat ezarri zuen Mª Asun Olano eta Jose Luis Garateren gidaritzapean, umeen materiala sozializatuz, testu-liburuen erabilera zuzena ezabatuz, ikasgelak departamentu bezala atonduz eta plastika orduetan era guztietako tailerrak antolatuz, gurasoen ezinbesteko laguntzarekin.

Sistemak ondo funtzionatu zuen, eta auzo bereko Ibaizabal eskola osoan ezarri zen gero, baina iraultzak ezin dira betiko izan, eta fosil geratu zen gizarte zein hezkuntzako baldintzak aldatu ahala. Handik, Sukarrietako Eskola-Saiakuntzarako Zentrora (SESZ) igaro nintzen, meritu-lehiaketa bidez, eta bertan eman nituen urteek bizitza aldarazi zidaten. Garai haietan, nahiko zahartuta zegoen SESZk jatorrian eduki zuen ideia (granja-eskola) eta, Jose Larrauri barakaldarraren gidaritzapean, konstruktibismoaren eta ingurumen-hezkuntzaren lan-ildoak hasi zen garatzen orduko ekipo pedagogikoa.

Orain dela gutxi erretiratu da, hainbat urtez irakaskuntza lanetan ibili ondoren. Bere azkenengo iraunaldia irakasle bezala Ezagutu Barakaldo eskola-programan izan da, Barakaldoko ikastetxeetako Bigarren Hezkuntzako 1. mailako ikasleei zuzenduriko astebeteko ekintzak burutuz.

CIH

MA

• Lui

s C

hoya

Alm

araz

ALD

IZKA

RIA

5

Gaur egun SESZk hainbat sari eta ezagupen garrantzitsu jaso ditu eta mundu osoko kongresuetan parte hartzen du, ordudanik izandako ekipoen arteko transmisio eredugarriari esker. Urte haietan burutu nituen Itzulpengintza ikasketak, eta niretzat ohore handia da hango talde pedagogikoarekin kolaboratzen jarraitzea, itzulpenetan eta testuen zuzenketan batez ere.

SESZn emandako urteak amaituta, Amara Berri delako sisteman sartu nintzen, eta bitxia da jakitea sistema horren ezaugarri asko Zamakolako ekipo iraultzaileak ezarri zituen berberak direla. Amara Berriko sisteman hiru urte eman ostean, Ezagutu Barakaldo programan sartzeko aukera eduki nuen eta gogo handiz etorri nintzen.

Orain dela hamazazpi urte Barakaldoko Udaleko Hezkuntza Arloak eta Eusko Jaur-laritzako Hezkuntza Sailak bultzatu zuten Ezagutu Barakaldoko ekimena. Noiz bihur-tu zinen proiektu honen partaide? Gogoratzen dut 2003an izan zela, urte hartako otsailean zarratu zutelako Euskaldunon Egunkaria, ni bertako kolaboratzaile nintzela. Barakaldora etorri nintzenerako abian zen Berria egunkaria, eta beraiekin kolaboratzen jarraitzen dut.

Hasi zinenetik bukaera aldera, zein neurri-tan eman da esku-hartze programa honen bilakaera?Ez naiz bakarra pentsatzean izugarri aldatu dela, eta ho-rrek garbi erakusten du ez dela programa fosildu bat, gorago aipatu ditudan beste batzuk bezala. Hasieratik, nire asmoak izan dira LHko eta DBHko ekipoak bate-ratzea, euskararen erabilera sendotzea, jarduerei esan-gura konstruktibista ematea eta ingurumen-hezkuntzan sakontzea. Agerikoa denez, oso gutxi edo milimetro bat ere ez da aurreratu arlo batzuetan, eta beste batzuetan izandako aurrerapenak oso azalekoak izan dira.

Kontrako platerean, beldur barik esan ahal dugu aurrerapen itzelak eman direla antolamendu eta logistika arloetan, programaren gaineko gogoetan (jardueren garapen teoriko eta logistikoa fitxaka xehatuz, gaitasun orokorrak eta espezifikoak zehaztuz...), materialen egokitasun eta diseinuan, jardueren diseinu eta barietatean, ikasleen parte-hartze aktiboan eta, zelan ez, euskararen txukuntasunean EIZIEko kide naizen aldetik.

Aste barruan zer da DBHko 1. mailako ikastaldeei programak eskaintzen diena?Jarduera sorta bat, koherentzia handikoa eta beraien gaitasunetara egokitua, trebakuntza polita ikerketa eta kanpo-jardueratarako prozeduretan (haietariko gehienentzat lehendabiziko aldiz), benetako kontaktua naturarekin eta gizartearekin, beren inguru zabala interpretatzeko tresnak... eta, ikasleek beraiek askotan esaten digutenez, «ikasteko beste modu bat».

Milaka ikasle pasatu dira zure aurretik... Bai. Haietariko argienek galdetu ohi didate ea ez garen aspertzen aste guztietan gauza berberak eginez. Eta nik erantzun, eguraldia eta bisitatzen ditugun lekuen baldintza aldagarriak aparte utzita, taldeak eta irakasleak beti direla desberdinak.

Zure ustez, zertan datza Ezagutu Barakaldo eskola-programaren arrakasta?Irakasleek eta ikastetxeek badakite programak ederto funtzionatzen duela, eta interes handikoa dela ikasleen garapen pertsonalerako eta ikastaldeen kohesioari begira. Izan ere, guretzat ikastaldeen tutoreak funtsezko elementu dira eta saiatzen gara beraiekin harreman profesional aberasgarria ezartzen. Ez da beti lortzen, baina haietariko asko eta asko zerbitzu publikoaren militanteak dira eta horrexegatik sinesten dute programa honetan. n

CIHM

A • Luis C

hoya Alm

araz ALDIZKARIA

PASA DEN MENDEKO TRENBIDEAREN SORRERA

Ingeniaritza mailan energia iturri berria izan zenez, XVIII. mendeko lurrun makinaren asmakuntzak Indus-tria iraultzan aurrerapen sozial eta ekonomikoaren bul-tzatzaile izango zen trena garatzea ahalbidetu zuen.Batez ere zamak garraiatzeko sortutako garraiobidea, aurrerago bidaiariak eramateko garraiobidea ere izan zen. Ibilgailu erosoa eta abantaila handikoa zen.

Denbora igaro ahala, XX. mendearen erdialdean, dieselak eta elektrizitateak lurruna ordezkatu zuten, eta modernitateko hornidura bilakatu ziren.

Stockton eta Darlington artekoa izan zen 1825. urtean Erresuma Batuan eraiki zen ikatz minerala garraiatzeko lehengo trenbide sarea. 1830.urtean, Liverpool eta Manchester arteko burdin-sarea eraiki zen.

Gure inguru honetan, meatze-trenbide asko eraiki zituzten konpainia ezberdinek Triano mendiko burdin minerala ustiatu eta Barakaldoko udalerria zeharkatzen zuten, Nerbio ibaian eta Ibaizabal itsasadarrean zeuden zama-lekuetaraino eramateko. 1865. urtean, Bizkaiko Foru Aldundiak egin zuen Trianoko trenbidea. Geroxeago, Luchana Mining (1872), Sestao-Galdames (1876), Orconera (1877), Franco- Belga (1880) eta gainerakoak eraiki ziren.

1888an,“Bilbo-Portugaleteko trenbide sarea zabaldu zen,“Itsasadarreko trena”deiturikoa, bidariak eta

XIX. mendearen erdialdean garraiobide berri bat agertu zen: lurrun tren-makina, ur-lurrunaren indarrarekin bultzatutako tren makina, hain zuzen ere. Garai hartan, gertakizun historikoa izan zen berrikuntza, eta jende ugarirentzako ikuskizun aparta. Berrikuntzak gizarte-klase berri bat sorrarazi zuen: burdinbideetako langileak.

6

CIH

MA

• Lui

s C

hoya

Alm

araz

ALD

IZKA

RIA

kargak eramateko. Bi alditan eraiki zen:lehenengoa, udaberrian, Desertu Barakaldoraino zihoana, eta, bigarrena, irailean, Portugaleteraino heltzen zena.

Britania Handian Ikatzaren krisia gertatu zen, eta ondorioz,burdin totxoaren salneurria garestitu egin zen.Labe garaiak beste erregai merkeagoaren bila aritu,eta Leoneko ikatz meategian aurkitu zuten.1902.urtean La Robla sortu zen, Leoneko ikatz minerala Lutxanaraino garraiatu ahal izateko.

Trenbideari lotutako hainbat lanbide agertu ziren (tren-makinista, geltokiburu, etxe zaindari, orratz zaindari, sugile, ohartarazle, telefonista, frenozain eta abar). Denborak aurrera egin ahala, teknologiaren ekarpenek eraginda, lanbideetako asko desagertuz joan ziren.

Desagertutako lanbidea: frenozaina Eginkizuna: Frenoak estutu eta askatzea zen frenozainen lana balazta hidraulikoa asmatu zen arte, eta eskuz egiten zuten, biraderen laguntzaz.

Zutik joaten ziren bagoi arteko plataforma baten gai-nean, 30 x 30cm-ko estribuetara lotuta. Trena martxan zela egin behar izaten zuten lana, trenaren trikitrakara makurtuz, eta eguraldiaren nahiz orografiaren gorabe-herak pairatuz.

Tren bakoitzean, hiru frenozain joan ohi ziren. 20km/h abiadura zeramaten trenek arrunki, eta frenozainak saltoka ibiltzen ziren bagoi batetik bestera, burdin

mineral edo kareharriaren gainetik; horrela balaztatzen zuten konboia, eta trenaren martxa graduatu ostean, berriro joaten ziren beren tokietara.

Makinistaren agindupean zeudenez, hark txistua noiz joko zain egon behar izaten zuten. Beraz, arreta handia

jarri behar izaten zuten haren txilibituaren soinua entzuteko: bi txistu labur jarraian: ‘galgak estutu’ esan nahi zuen, eta txistu idor batek: ‘galgak indargetu’. Hainbat egoeratan ordea, ez zegoen txilibitua entzuterik, bestelako zaratek (eguraldi txarra, tunelak) apaldu egiten baitzuten soinua. n

Iratxe GandarIas

Aldapan behera, trenak

abiadura handia hartzen zuenez,

bagoiak galgatu behar izaten ziren,

lokomotorrak berak bakarrik ezin

zituelako kontrolatu.

7

CIHM

A • Luis C

hoya Alm

araz ALDIZKARIA

SANTA BÁRBARA Con motivo de la festividad de Santa Bárbara, (patrona de los mineros, electricistas, feriantes y fundidores, canteros y de aquellos oficios que manejen explosivos) se celebra en El Regato la fiesta en su honor, el día 8 de diciembre. Entre las actividades que

se llevarán a cabo encontramos puestos de bisutería, exhibición de forja, juegos mineros, exhibiciones de herri kirolak, música, talleres infantiles… Esa misma mañana representantes municipales inaugurarán dos nuevas exposiciones en el CIHMA-Luis Choya Almaraz: “La ría en Barakaldo” y “El transporte del hierro”.

FIESTA DE SANTA BÁRBARA

8 de diciembre, EL REGATO

10:00 Comienzo de la feria de artesanía.

10:30 Apertura de stands

11:00 Talleres infantiles

11:30 Inauguración de las exposiciones “La Ría en Barakaldo” y “El transporte del hierro”.

Hierro Forjado: taller demostrativo

12:00 Juegos mineros

14:00 Exhibiciones de Herri Kirolak: Lanzamiento de fardos, txingak, carro, yunque…

15:00 Finalización de la jornada

Trikitixa lurreko a lo largo del día.

ag

en

da

Egin zaitez lagun! ¡Hazte amigo/a!

CIHMA·Luis Choya AlmarazCIHMA·Luis Choya Almaraz zentroko lagun izan, eta bertan egiten diren ekintzen berri izan nahi baduzu, e-posta bidali ondoko posta elektronikora ezagutubarakaldocihma@barakaldo.org edo deitu 944 971 390 zenbakira.Datu Pertsonalen Babesari buruzko abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoak xedatutakoaren arabera kudeatuko dira.

Si quieres ser amigo/a de CIHMA·Luis Choya Almaraz y recibir información sobre sus actividades envíanos un email al siguiente correo electrónico ezagutubarakaldocihma@barakaldo.org o llama al 944 971 390.Todos los datos personales serán tratados de acuerdo con la Ley Orgánica 15/1999, de 13 de diciembre, de protección de datos de carácter personal.

Barakaldoko Historia eta IngurumenaInterpretatzeko ZentroaCentro de Interpretación Histórica y Medioambiental de Barakaldo

• Luis Choya Almaraz

VISITAS GUIADASHISTORIA Barakaldo desde la Edad Media hasta la actualidad.

10, 13, 17, 24 de eneroMUNOA

14, 17, 21 y 28 de FebreroMINERÍA

9, 13 y 20 de MarzoINDUSTRIA De las minas a Altos Hornos.

13, 17, y 24 de abril

EXPOSICIONES“La ría en Barakaldo”.

8 diciembre - 3 abril“El transporte de hierro”.

8 de diciembre - 2 febrero“Dibujos al natural”.

4 febrero - 3 abril“Anatomía de Arquitectura Naval”.

3 abril - 3 junio“PROYECTO MESHATLANTIC”.

3 abril - 3 junio

ACTIVIDADES EN EL CIHMA·Luis Choya AlmarazJUEGO DE PISTAS. Hasta el 29 de febreroMOTXILA IKERTZAILEAIGANDERO 13 de diciembre “Tortugas”27 de diciembre “Tarros decorativos”10 de enero “Pompones”31 de enero “Taller de dibujo” (Con la

colaboración de SEO/BirdLife)14 de de febrero “Hormigas”28 de febrero “Botes”27 de marzo ”Posavasos”24 de abril “Flores”29 de mayo “Naturaleza en goma eva”

(Con la colaboración de SEO/BirdLife)

IBILBIDE GIDATUAKHISTORIA Barakaldo Erdi Arotik gaur egunera arte.

Urtarrilak 10, 13, 17, 24MUNOA

Otsailak 14, 17, 21 eta 28MEATZARITZA

Martxoak 9,13 eta 20INDUSTRIA Meatzetatik Labe Garaietara.

Apirilak 13, 17eta 24

ERAKUSKETAK“Itsasadarra Barakaldon”.

Abenduak 8 - apirilak 3“Burdinaren garraioa”.

Abenduak 8 - otsailak 2 “Irudiak era naturalean”.

Otsailak 4 - apirilak 3“Itsas arkitekturaren anatomia”.

Apirilak 3 - Ekainak 3 junio“MESHATLANTIC PROIEKTUA”.

Apirilak 3 - Ekainak 3

JARDUERAK CIHMA·Luis Choya AlmarazenPISTEN JOKOA. Otsailaren 29ra arteMOTXILA IKERTZAILEAIGANDERO Abenduak 13 “Dordokak”Abenduak 27 “Ontzi apaingarriak”Urtarrilak 10 “Borlak”Urtarrilak 31 “Marrazketa tailerra”

(SEO/BirdLIfe laguntzarekin)Otsailak 14 “Inurriak”Otsailak 28 “Poteak”Martxoak 27 ”Ontziazpikoak”Apirilak 24 “Loreak”Maiatzak 29 “Natura goma evan”

(SEO/BirdLife laguntzarekin)