Rev

ista

daSo

cied

ade

Lice

ode

Noi

a-n

º3

6-f

ebre

iro2

010

PORT ALAMEDA 36:PORT ALAMEDA 15/2/10 16:37 Página 1

PORT ALAMEDA 36:PORT ALAMEDA 15/2/10 16:37 Página 2

nº 36

Por segunda vez celebrarase neste milenio oAno Santo Compostelán, un acontecemento cul-tural que concentrará ao redor da catedral deSantiago a milleiros de peregrinos. Unha datahistórica que non se repetirá ata dentro de onceanos.

Con este número monográfico –coordinadopor Xerardo Agrafoxo– a Revista Alameda dese-xa reivindicar o papel que tivo a nosa vila comoporto de arribada dos peregrinos que dende dis-tintos lugares de Europa se dirixiron durante omedievo ata o sartego do Apóstolo.

Grazas á valiosa colaboración dun grupo dehistoriadores e escritores podemos coñecer unhatradición que semellaba esquecida. Valéndose dediferentes documentos, reproducións fotográfi-cas, material bibliográfico, achegas literarias eimaxes artísticas, este número especial da nosarevista ofrece unha boa escusa para mergullar-nos nunha realidade que nos pertence por dereitopropio.

A Sociedade Liceo espera que gocedes coa lec-tura destes textos que amosan dende diferentespuntos de vista o legado histórico que atesoura anosa vila dende a súa fundación no ano 1168.

XoséMoas PazosPresidente 1

Presentación

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email: liceonoia@gmail.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Ramón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoFátima Rodríguez CerviñoMª José Villaverde CrespoA. Ventura González ArufeXoséMoas Pazos

ILUSTRACIÓN CAPA E CONTRACAPA:Alfonso Costa

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: graficas@graficassementeira.com

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

Esta revista non poderá ser reproducida, nintotal nin parcialmente, calquera que sexa omedio empregado, sen o permiso previo doeditor. Reservados todos os dereitos.A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable das opiniónsdos seus escritores e colaboradores.

Esta revista está subvencionada pola

A ORIXE DO CAMIÑO .................................5Xerardo AgraFoxo

DATAS CLAVES NA HISTORIA DAPEREGRINACIÓN ......................................13

NOIA NA RUTA XACOBEA........................17Noia: Porto de Santiago e Camiño deCompostela..................................................19

Clodio González López

Noia no Camiño de Santiago ........................22Concha Allut

Noia: PortusApostoliA peregrinación por mar a Compostelae a ría de Muros-Noia ...................................27

Pedro García Vidal

Motivos xacobeos na heráldica de Noia .......34Xoán Mariño

A chegada a Noia dos cruzados deDartmouth e o cerco de Lisboa doano 1147......................................................42

Xerardo AgraFoxo

Símbolos das peregrinacións nas laudasde Santa María.............................................45

Xepe Torres

Un camiño Noia-Santiago ............................54Artur Lago

UNHA VISIÓN DO CAMIÑO .....................59

O anano de Moraime....................................61Antón Riveiro Coello

Os ignorados amores de Don Ivo eDona Gladis..................................................67

Maxi Olariaga

A ira de Deus ................................................70Agustín Agra

As pantasmas do Hospital de Dentro ............73Ramón Carredano

Peregrinos e peregrinos ................................77Xosé Ricardo Losada

DEZ COUSAS QUE DEBES SABER............81

2

Todos os camiños conducen á tumba doApóstolo; todos, menos un: Noia.Tal podía ser o curioso lema co que sedeseñan osmapas cando se celebra o AnoSanto. Unha insólita circunstancia que, dendeque no ano 1993 se espallou a peregrinación aSantiago cun gran alarde publicitario, tendous destacados responsables. Dunha parte, odescoñecemento que exhiben os diferentesresponsables da Xunta de Galicia; doutraparte, o que resultamáis abraiante, aincapacidade que sempre amosou o nosoconcello para reivindicar Noia como un portode arribada de peregrinos na IdadeMedia.Esta circunstancia provocou que dos 6millóns de euros investidos pola Xunta, para oacondicionamento das sete rutas galegas doCamiño de Santiago, o concello de Noia nonrecibise nada.A Sociedade Liceo –tal como fixera candopublicou osmonográficos dedicados a Avilésde Taramancos eMaríaMariño, cando a RealAcademia Galega celebrou oDía das LetrasGalegas nos anos 2003 e no 2007– pretenderealizar agora unha aposta decidida:denunciar o esquecemento que cada poucotempo sofre Noia cando se celebra o AnoSanto Compostelán.Os diferentes textos recollidos neste númeroespecial da Revista Alameda divídense encinco apartados:—Aorixe do Camiño de Santiago—Datas claves na historia da

peregrinación—Noia na ruta xacobea—Unha visión do camiño—Dez cousas que debes saberA través destes traballos, onde colaborandestacados investigadores, só pretendemosreparar un silencio. Unha aposta que asautoridades deben considerar cando secelebren os próximos Xacobeos nos anos2021, 2027, 2032, 2038...É dicir, catorce encada século.

Sumario Limiar

NOIA NA RUTA XACOBEAAno Santo 2010

Santiago Sedente. Igrexa de San Martiño(Arquivo Xogaina)

4

Esta escultura policromada de Santiago Sedente(SS. XIV-XV), situada no interior da igrexa de SanMartiño, representa a importancia que tivo o culto

xacobeo durante a Baixa IdadeMedia na vila de Noia.

Seguindo a pauta de moitas pezas escultóricasdaquela época, amosa unha rixidez que propicia asúa intemporalidade. Na man esquerda ten unbáculo “in tau”, distintivo dos prelados

composteláns, ornamentado cunha cunchade vieira que tamén se repite no seuombro. Na man dereita suxeita unhacartela onde aparece pintado o seunome S. JACOBO. O pelo e a barbateñen crechas en caracol e os pés

están descalzos.

A obra semella unha secuelaiconográfica doutraspezas doMestre Mateo.

Concha Allut

A ORIXE DO CAMIÑO^]]

Helena Fernández Carou

cido na Biblia co nome de Jacobo, pro-cedente do hebreo Ya´kov, que evolu-cionou en latín como Iacobus, Iago,Santiago, Diego ou Xaime, e deu lugara composición Sanctus Iacobus orixi-naria do posterior Ano Xacobeo.

O ANO SANTO E A RUTAXACOBEA

Co “descubrimento” do sartego doApóstolo no extremo das terras coñeci-das e a construción dunha pequena igre-xa, que sería a orixe da cidade de San-tiago de Compostela, Afonso II tratabade prestixiar o reino astur-leonés fronteao mundo árabe peninsular. Intentabaoutorgarlle unha maior entidade ao seureino nun momento histórico caracteri-zado polo expansionismo e renacemen-to cultural do reino de Carlomagno e,ao mesmo tempo, demostrar o seupoderío fronte ao ameazante mundomusulmán instalado na Península Ibéri-ca despois da derrota da monarquíavisigoda na batalla de Guadalete (711).

Mercé a este apoio prestado polosreis e ao pulo dado polos monxes clu-niacenses a esta corrente relixiosa, queatraería a Santiago a xentes de toda aEuropa Occidental, consolidouse aRuta Xacobea ou Camiño de Santia-go, non só como itinerario empregadopara manifestar o espírito relixioso ou adevoción do Apóstolo, senón comoauténtico limes que, a medida que sevaian construíndo pontes, calzadas,igrexas, murallas e hospitais, marca a

peregrinación é un fenómeno cultural anterior aosuposto descubrimento dos restos do Apóstolo Santiagoen Gallaecia. Dende os primeiros tempos do cristianismonumerosos devotos camiñaban como forma de afirma-ción da súa fe e espiritualidade ata os fisterres atlánticoseuropeos: Gales, Cornualles, Bretaña e Galicia.

Nos primeiros séculos da nosa Era, os cristiáns taménperegrinaban a Roma, para rezar ante a tumba do apósto-los San Pedro e San Paulo, e a Xerusalén, para visitar osSantos Lugares.

O LOCUS APOSTOLICUS

Cando a principios do século IX, o bispo de Iria Fla-via Teodomiro recoñeceu que as reliquias que descubrirao ermitán Paio na Arcis Mamoricis eran as de SantiagoO Maior e os seus discípulos Atanasio e Teodoro, come-zou a historia dun culto ao Apóstolo que aproveitou acorrente de peregrinos que xa acudían antes ata as paisa-xes máis extremas da costa galega.

Aínda que non existían probas documentais que certi-ficasen a presenza deste discípulo de Cristo nestas terras,segundo a tradición xacobea, Santiago O Maior predica-ra o cristianismo no recuncho máis afastado do mundooccidental, o Finis Terrae, é dicir, no noroeste da Penín-sula Ibérica.

Cando o rei Afonso II O Casto avalou a tese do bispode Iria e ordenou construír unha pequena capela paracustodiar as santas reliquias, os peregrinos comezaron achegar ao Locus Apostolicus, o primeiro nome da cida-de ata que a partir do século XI se adoptou o de Compos-tela, derivado talvez de Compositus –cemiterio– Tellum–edif icado–, en alusión ao lugar onde apareceran aoredor dos anos 820-830 os sagrados restos.

Camiñaban os devotos romeiros polas mesmas víasque trazaran moitos anos antes os romanos. Naceu destexeito o culto ao Apóstolo Santiago, un personaxe recoñe-

7

Xerardo AgraFoxo

A orixe do camiño

auténtica fronteira entre os territorioscristiáns e as comarcas baixo o dominiomusulmán.

A medida que a Reconquista se con-solide, a peregrinación acadará unmaior desenvolvemento e o pequenonúcleo urbano creado ao redor da igre-xa que custodiaba as reliquias de San-tiago O Maior converterase nun centrode devoción da cristiandade. Un puntode encontro que medrará cando tras arazzia do caudillo árabe Almanzor noano 997 se constrúa un segundo templo,se instaure a f igura do Apóstolo comaheroe contra o Islam, se institucionaliceo Voto a Santiago, o bispo Diego Peláezcomece a construír catedral románica(1075) e Diego Xelmírez (1100-1140)controle a Igrexa de Santiago.

Unha serie de acontecementos quese verán revitalizados cando o PapaCalixto II –tío do rei Afonso VII e cuña-do de dona Urraca– institúa a graza doAno Santo Compostelán en 1122,confirmado posteriormente pola BulaRegis Aeterni, asinada en 1179 na cida-de italiana de Viterbo polo Papa Ale-xandre III.

O XUBILEU

Desta maneira nacía o Xubileu,unha indulxencia para o perdón da penaque merecen os nosos pecados. Unhagraza que se obtén ao cumprirse tresrequisitos básicos:

1. Visitar a Catedral de Santiago deCompostela, onde se encontra atumba de Santiago O Maior.

2. Rezar algunha oración (aomenos, o Credo, o Pai Noso epedir polas intencións do Papa).Recoméndase asistir á Misa.

3. Recibir os sacramentos da Peni-tencia (pode ser quince días antesou despois) e da Comuñón.

Coa Bula concedida polos papas deRoma, o penitente emprendía a viaxepolo “camiño” coa esperanza de que se

lle reduciría o castigo divino. Algúns levaban o pecadoescrito nunha cédula que depositaban no altar maior dosantuario. Pero non soamente chegaban os peregrinos aSantiago movidos pola fe (pietatatis causa) ou a ansiade redimir os pecados, a Gran Perdoanza. Nalgúnscasos, a devoción ou a penitencia eran asuntos secunda-rios e a prostitución, o roubo ou a necesidade de facernegocios movían a xente polos diferentes camiños daRuta Xacobea.

Tamén viñan persoas coa intención de reparar unhasentenza ditada por un tribunal, para cumprir unha pro-mesa, agradecer un ben recibido ou para gañar diñeiroporque facían a ruta en nome de outros. En épocas deguerras os espías empregaban o disfrace de peregrinopara pasar ao territorio inimigo. Un caso curioso era aperegrinación por encomenda dun familiar defunto e coaintención de conseguir beneficios espirituais para o mor-to. Un variado conxunto de motivos que procuraron quese achegaran diante da tumba apostólica xentes de todacondición social e económica. Na actualidade, a lexisla-ción belga aínda mantén a pena de peregrinación a San-tiago para determinadas culpas.

Os peregrinos vestían dun xeito especial, sobre todono que se ref ire a complementos, que chegaron a ser

8

ARCA COS RESTOS DO APÓSTOLO

ENSEADA DA BARQUIÑA (Arquivo Xogaina)

cada 25 anos– e Xerusalén –instituídocada 50–. Unhas datas que obedecen adistintas realidades culturais e relixio-sas:

O primeiro Ano Santo na CidadeEterna celebrouno Bonifacio VIII no1300. O seguinte sería cen anos des-pois, pero, no 1347, Clemente VI dispu-xo pola Bula Unigénitus que os AnosSantos Romanos foran cada 50. Máistarde, en 1470, o Papa Pablo II estable-ceu pola Bula Ineffabilis providentiaque serían cada 25, para que todos osf ieis tivesen a oportunidade de vivirpolo menos un na súa vida.

Segundo a lei mosaica, o poboxudeu descansa o sétimo día de cadasemana (shabat). Dende que lograronfuxir de Exipto, tal como se expresa noLevítico, festexan cada 7 anos a con-memoración denominada na súa reli-xión como Ano Sabático. Cada 7 sabáti-cos, é dicir, cada 50, celebran o AnoXubilar. Termo que provén do hebreojobel (corno de macho cabrún), instru-mento co que se anunciaba o comezo doseu xubileu.

O CÓDICE CALIXTINO

A comunicación de Santiago conEuropa Occidental a través da RutaXacobea será moi fecunda e xa dende oséculo XII a peregrinación queda orde-nada e codif icada mercé ao LiberSancti Jacobi, chamado tamén CódiceCalixtino pola súa atribución ao PapaCalixto II; aínda que en realidade sexaunha compilación revisada en gran par-te escrita por un clérigo de Poitou cha-mado Aymerico Picaud.

Segundo O Códice Calixtino, exis-tían na Ruta Xacobea ou CamiñoFrancés catro itinerarios para dirixirsedende Europa ata o sartego do Apósto-lo:

— A Vía Tolosana, chamada taménCamiño de Saint Gilles, partía deArlés, pasaba por Montpellier e

todo un símbolo: o zurrón, o bordón ou bastón, un som-breiro de aba ancha, una capa con esclavina e a cabazapara almacenar auga ou vino. Tamén levaban como dis-tintivo a famosa “cuncha de peregrino” ou vieira, empre-gada dende a prehistoria como símbolo de purificación,por asociarse ao sexo feminino por onde saímos á vida, emetáfora da purificación que obtén o peregrino cando lleperdoan os pecados e gaña o xubileu (alegría). A identi-ficación das vieiras coas “boas obras” dará lugar a quenos arredores da catedral e nos arrabaldes próximos sedesenvolva un importante comercio medieval. Perotamén producirá continuos enfrontamentos entre o gre-mio dos concheiros e os cobizosos arcebispos de Santia-go.

O Ano Xubilar celébrase cada vez que a Festa doApóstolo (25 de xullo) –seguramente data do seu marti-rio, descubrimento do seu sartego ou día da súa chegadaa Galicia– sexa domingo, resultando unha periodicidadeque se repite cada: 11-6-5-6 anos. Malia esta precisasecuencia, que provocaba a chegada de barcos inglesescon peregrinos nestas datas, houbo dous Anos SantosExtraordinarios:

Un celebrouse no 1885, grazas á Bula Deus Omnipo-tens concedida polo Papa León XIII, coincidindo coSegundo Descubrimento do Corpo do Apóstolo, escon-dido durante 300 anos por culpa da presenza do piratainglés Francis Drake nas costas galegas.

O outro, máis recente, tivo lugar no 1938, coincidin-do coa Guerra Civil española. Creouse para facilitar enplena contenda fratricida o acceso dos peregrinos ata osartego apostólico.

Cos disposicións benéficas dos Papas comezaba aetapa dourada das peregrinacións na que Santiago seconverte no santuario da orbe cristián máis visitado,superando con moito a Roma –cuxo Xubileo se celebra

9

NOIA. CASCO ANTIGO (Arquivo Xogaina)

Toulouse e entraba na penínsulapor Somport.

— A Vía Podense comezaba en LePuy –aquí encontrábase coa víaGebennensis que comezaba enXenebra– e pasaba por Cahors,Moissac e Ostabat.

— Vía Lemovicense, a cal saía deVezelay e, despois de pasar porLimoges, Perigueux, Roquefort eOstabat dirixíase a Roncesvalles.

— A Vía Turonense partía de Paríse seguía por Orleáns, Tours, Poi-tiers, Burdeos e Ostabat ata Ron-cesvalles.

Dende Puente de la Reina, lugar deconfluencia do camiño aragonés (Som-port) e navarro (Roncesvalles), a RutaXacobea proseguía por Estella, SantoDomingo de la Calzada, Frómista,Villafranca del Bierzo, Piedraf ita doCebreiro, Triacastela e Portomarín.Despois de pasar por Lavacolla, onde osperegrinos se lavaban o sexo nunha fon-te, chegaban a Santiago e recibían aCompostela ou Carta probatoria, uncertif icado instituído polo cabido naIdade Media para reducir o tempo daalma no purgatorio, recompensar oesforzo do camiñante e facilitarlle asesmolas e a hospitalidade nos mostei-ros, igrexas e hospitais que encontraríadurante o regreso.

Algúns peregrinos seguían ata oCabo Fisterre onde, segundo unha tradi-ción de orixe antiga, estaba a Ara Solís,o lugar onde os antigos poboadores dapenínsula adoraban o sol e o milagre damorte e a resurrección diaria. Despoisde case 100 quilómetros de percorridodende a Praza do Obradoiro, purifica-ban o corpo bañándose na Praia Lan-gosteira e comezaban unha nova vida,redimida de pecado e indultados porDeus, logo de queimar as roupas frontea inmensidade das augas do Atlántico.

Amais de consolidarse este camiñocomo limes ou muralla fronteiriza entre

os reinos cristiáns e o poderoso califato árabe, en temposbaixomedievais significou un gran pulo para o desenvol-vemento da vida urbana e as súas actividades mercantís eartesanais. Tamén favoreceu, a través da riada de peregri-nos que chegaban ata o Obradoiro, a constante afluenciade ideas e os modos de vida entre a Península e Europa.

O PORTO DE NOIA

Pero, ademais deste Camiño Francés, existían outrasrutas para chegar a Compostela. O Camiño do Norte ouRuta Cantábrica, foi empregado polos propios monar-cas da monarquía asturiana dende os primeiros anos daperegrinación. Despois de percorrer as vilas mariñeirassituados á beira do Mar Cantábrico entraba en Galiciapor Ribadeo ou pola Fonsagrada. Os dous ramais conflu-ían na Arzúa antes de entrar en Santiago.

A Vía da Prata, que unía por unha calzada romanaos peiraos andaluces co Norte, serviu para chegar pere-grinos que entraban en Galicia por Verín e atravesabanAllariz, Ourense e Lalín antes de divisar as esveltastorres da Catedral.

Os diferentes vieiros do Camiño Portugués confluí-an en Ponte da Lima e dirixíanse a Galicia despois deatravesar o río Miño en Tui e atravesar Pontevedra, Cal-das de Reis e Padrón.

O Camiño Inglés –que no Ano Santo de 1434 levouata Santiago a 3.000 peregrinos ingleses– empregábanoos navegantes que se dirixían a Santiago desde os peiraosda costa Báltica, as cidades inglesas e irlandesas e osportos dos Países Baixos, Flandres e Francia. Dendeestes lugares, que en épocas de bo vento tardábase entrecatro días e unha semana, os peregrinos chegaban ataCoruña, Baiona, Muros, Padrón (Ruta do Mar de Arou-sa), Neda, Mugardos e –tal como apuntan varios investi-gadores neste monográfico– o porto de Noia.

10

NOIA, PORTO DE COMPOSTELA (Arquivo Xogaina)

DATAS CLAVES^]]

Pili Morales

IDADE ANTIGA

Século I: Os Evanxeos din que Cristo peregrinou polas ribeiras do mar de Galilea, facendo discí-pulos a Santiago e Xoán, fillos de Zebedeo,

Ano 34: Segundo a tradición, Santiago saíu cara ás terras do “extremo Occidente”, e as teste-muñas apuntan que promulgou por Hispania as ensinanzas do Evanxeo.

Anos 34 ao 42: Santiago chegou a península Ibérica por Cataluña e Valencia, onde nomeou bispo aUxío. Logo desprazaríase cara a Gallaecia.

Anos 43-44: Herodes ordena, en Xerusalén, martirizar e decapitar a Santiago. Os seus discípulostrasladaríano despois ata as costas galegas para darlle sepultura.

IDADE MEDIA

Ano 587: Santiago é proclamado Patrón Único de Hispania por Recaredo I.

Ano 589: O Concilio III de Toledo da a orden de socorrer os peregrinos. O Bispo Mansona, deLleida, fai construír un hospital para estranxeiros “sin distinción de cristianos y judíos,libres y esclavos”. Este é primeiro indicio de que existe unha peregrinación a Santiagode Compostela.

Ano 813 e 830: En terras de Iria Flavia, o eremita Paio, ten visións de anxos. Chamado por Teodomiro,bispo de Iria Flavia, descóbrese o sepulcro dentro dun edículo de mármore. Teodomiroentende que é o Apóstolo e os seus discípulos, Teodoro e Atanasio. Afonso II despoisde visitar o sartego, manda construír una igrexa.

Ano 842: “Batalla de Clavijo” na que Santiago Apóstolo intervén como soldado liberador.

Ano 899: Alonso III, O Magno, conclúe a nova Igrexa e preside a consagración da catedral.

Ano 950: O Bispo de Puy, Gotescalco, é o primeiro peregrino francés que deixa testemuño dasúa visita á tumba do Apóstolo.

Ano 977: Almanzor arrasa a Igrexa do Apóstolo, o 10 de Agosto, pero respecta a tumba, leván-dose as campás da Igrexa.

Ano 1000: Vermudo II e o bispo San Pedro de Mezonzo restauran a Igrexa e a Cidade de Santiago.

Ano 1025: Don Sancho de Aragón introduce a regra cluniacense no mosteiro de San Xoán de laPeña. Os monxes de Cluny abren por Roncesvalles o Camiño de Santiago.

Ano 1063: Sancho O Maior fai pasar por Nájera o Camiño. En Estella establece un castelo e unhapoboación de “francos” para atención dos peregrinos.

Ano 1064: Segundo o Romanceiro do Cid, Ruí Díaz de Vivar visita este Ano Santiago, tras as súasvodas con Dona Ximena.

Ano 1065: Primeira peregrinación masiva de devotos estranxeiros, saídos de Liexa.

Ano 1072: O arcebispo de Maguncia, Sigfrido I, primeiro peregrino alemán en Compostela.

13

Datas clavesna historia daperegrinación

Ano 1075: Diego Peláez inicia as obras da actual Catedral de Santiago, terminada por Xelmírez.

Ano 1084: Baudoin, conde de Guines, chega a Santiago en compañía de Ingelram, bispo de Lille.

Ano 1090: Xaca convértese en punto de paso da Ruta Xacobea.

Ano 1094: O primeiro peregrino inglés: Ansgot de Burwell, de Lincolnshire, da conta da súa viaxeá tumba del Apóstol.

Ano 1095: El 12 de maio deste Ano, o arcebispo de Lyon, con gran acompañamento de clérigos eperegrinos, chega a Compostela.

Ano 1098: San Guillermo de Vercelli e San Theobaldo de Mondovi, son os primeiros santos pere-grinos a Santiago.

Ano 1102: Peregrina a Santiago Guido de Albiona, conde de Albou.

Ano 1117: Revolución contra Xelmírez. Os burgueses composteláns incendian a Catedral

Ano 1120: O Papa Calixto II erixe en Metrópoli a Igrexa Compostelán.

Ano 1122: O Papa Calixto II institúe a graza do Ano Santo Compostelán.

Ano 1125: O arcebispo Xelmírez escribe a “Historia Compostelana”, fonte de información sobreas peregrinacións.

Ano 1126: Celebración do primeiro Ano Santo Compostelán.

Ano 1137: Guillelme X, Duque de Aquitania, morre ante a tumba do Apóstolo. Peregrinaba paraexpiar os danos que fixera en Normandía. Fúndase en París o Hospital de Saint Jac-ques aux Pélerins

Ano 1139-40: Aymerico Picaud leva a Santiago o Códice Calixtino, que el mesmo escribiu, atribuí-dos polos monxes de Cluny ao Papa Calixto II, falecido en 1124.

Ano 1147: Reúnese no peirao inglés de Dartmouth unha escuadra de máis de duascentasnaves inglesas, alemás e borgoñesas, con peregrinos, mandada polo Conde deFlandres. Despois dunha breve estadía en Noia, o 6 de Xuño entraron en Compos-tela.

Ano 1153: Nicolás, bispo de Cambray, visita a tumba de Santiago.

Ano 1154: Chega en peregrinación o Rei Luís VII de Francia, casado cunha filla de Afonso VII OEmperador.

Ano 1156: Afonso VII concede ao mosteiro de San Denís de París a localidade de Hornillos delCamino.

Ano 1157: Os Condes de Barcelona crean un corpo de guías para acompañar a Compostela osperegrinos adiñeirados que entraban por Cataluña.

Ano 1164: Peregrina a Santiago Conrado I, arcebispo electo de Maguncia.

Ano 1168: Fernando II de León funda Noia: Porto de Compostela

Ano 1182: Fernando II de León peregrina a Santiago de Compostela.

Ano 1170: Para protección do peregrino, Afonso VIII acorda co Papa Alexandre III crear a Ordedos Cabaleiros de Santiago.

Ano 1175: Amno von Blakemburg, bispo de Rinden, crea en Santiago a confraternidade de ora-cións entre Compostela e o seu Bispado en Alemaña.

Ano 1179: O Papa Alexandre III concede, o 25 de xuño en Viterbo, ao sepulcro de Santiago o pri-vilexio do Xubileo, pola bula Regis Aeterni.

Ano 1180: Un clérigo, familiar do bispo Eskil, é o primeiro sueco que visita a tumba do Apóstolo.

Ano 1185: Henrique O León, Duque de Saxonia, peregrinou a Santiago.

Ano 1188: O Mestre Mateo conclúe a construción do Pórtico da Gloria.

Ano 1200: O arcebispo Pedro Suárez de Deza considera que o comercio das vieiras é vital para aIgrexa de Santiago

14

Ano 1211: O rei Alonso IX de León asiste o 21 de Abril á consagración da Catedral de Santiago.

Ano 1213: Entre este ano e o de 1215 sitúase a peregrinación de San Francisco de Asís que fundaen Compostela o seu primeiro convento.

Ano 1224: Jean de Brienne, rei de Xerusalén, peregrina a Santiago. Entra por Francia e toma ocamiño de Tours.

Ano 1300/50: No Libro de Actas do Concello e Noia afírmase que o Hospital de Afora –que acollíaa “estangeros”– fundouse no século de 1300.

Ano 1325: Santa Sabela de Portugal visitou o 25 de xullo a tumba do Apóstolo Santiago e ofren-douno coas súas galas de raíña.

Ano 1340: Afonso XI invoca ao Apóstolo na Batalla do Salado.

Ano 1394: Primeira autorización dun monarca inglés para fretar unha nave e levar cen peregrinosa Santiago. Estes permisos foron habituais ata 1456.

Ano 1425: Publicación do poema “Purchas his Pilgrime”, que describe a ruta dos peregrinosingleses.

Ano 1427: Por esta época visita Santiago o pintor flamenco Xoán Van Eyck.

Ano 1434: Ano Santo, Henrique VII de Inglaterra autoriza a viaxe de 2.310 peregrinos. Soamenteese ano saíron de Inglaterra 63 buques cargados con peregrinos.

Coincidindo co Ano Santo, o arcebispo de Santiago,Alonso Fonseca, consagra aigrexa de San Martiño de Noia.

Ano 1436: Xoán II, pai de Sabela A Católica, fai un chamamento desde Medina del Campo “a loshabitantes de los reinos de Italia, Francia, Alemania, Hungría, Suecia, Noruega y decualquier otra nación” para que co seu salvoconduto e baixo a súa garda e amparo,“pudiesen ir, por tierra o mar, de día o de noche, a visitar la Iglesia de Santiago”.

Ano 1445: Coincidindo coAno Santo, Compostela vese desbordada por peregrinos procedentesde toda Europa.

Ano 1456: William Wey, un dos “fellows” fundadores de Eton, peregrina a Santiago por ser AnoSanto e presenza a Coronación de Apóstolo como ofrenda que lle facía persoalmenteHenrique IV de Castela. Este ano chegaron a Galicia máis de 80 naves

Ano 1466: León de Rosmithal, nobre bohemio, chega a Compostela e encontra a Catedral conver-tida en fortaleza contra os ataques do nobre galego Bernal Yañez de Moscoso.

Ano 1473: Saíron polo Elba catro barcos de Hamburgo e outros hanseáticos, con peregrinos ale-máns.

1476: A través do testamento de Gómez Ares de Guisamonde (3 outubro) demóstraseque o Hospital do Santi Spíritu de Adentro fundouse nesta época.

Ano 1479: Ano Santo no que os Reis Católicos fan dende Guadalupe un chamamento aos peregri-nos do mundo para que se sentan protexidos por eles.

Ano 1482: Sabela A Católica da a Catedral de Santiago un xuro de 35.000 maravedís para seiscirios que arderan perpetua e continuamente no altar, a fin de que a escuridade da noiteno impedira os peregrinos entrar no templo e facer as súas oracións.

Ano 1488: Os Reis Católicos chegan por primeira vez en romaría a Santiago a onde volvería en1496, en acción de grazas pola vitoria de Granada e polo descubrimento do NovoMundo. Dispoñen a construción do Gran Hospital de Peregrinos.

IDADE MODERNA

Ano 1501: Henrique de Egas constrúe o Hospital doado polos Reis Católicos que manterán estafunción hasta 1954, cando se converte no actual Hostal.

Ano 1506: Xoana e Filipe O Fermoso oraron ante as reliquias apostólicas.

15

Ano 1510: Chega a Santiago para cumprir un voto o Gran Capitán Gonzalo Fernández de Córdo-ba, e regala a lámpada que aínda alumea hoxe ao Apóstolo.

Ano 1554: Filipe II antes de saír cara a Inglaterra para casar con María Tudor, peregrina a Com-postela.

Ano 1589: Chega Drake coa súa escuadra as costas coruñesas coa intención de “destruir Santiago,centro de perniciosa superstición”. Ante a ameaza, o arcebispo Xoán San Clementeoculta as reliquias do Apóstolo.

Ano 1680: Visita a tumba do Apóstolo o Príncipe Alexandre Farnesio.

Ano 1717: Ano Santo no que Filipe V reitera o Padroado único de Santiago.

IDADE CONTEMPORÁNEA

Ano 1801: As tropas de Napoleón levan o antigo Botafumeiro de prata.

Ano 1845: Richard Ford publica A Hanbook for Travellers in Spain Readers at Home, que revitali-za o interese pola catedral de Santiago.

Ano 1878: O cardeal Payá y Rico ordena a realización de escavacións no subsolo da catedral quedan, en xaneiro do seguinte ano, co redescubrimiento dos restos doApóstolo.

Ano 1884: León XIII outorga a bula “Deus Omnipotens” que declara que os ósos encontrados enCompostela coinciden coas reliquias de Santiago Apóstolo e os seus discípulos Teodo-ro e Atanasio

Ano 1885: Primeiro Ano Santo por concesión especial

Ano 1891: O francés Nicolai, no seu libro Monsieur Saint Jacques, denuncia o mal estado daperegrinación

SÉCULOS XX E XXI

1908 : Angelo Roncalli (futuro Papa Xoán XXIII) visita Santiago como secretario do bispode Bérgamo.

Ano 1937: Franco reinstaura o Voto de Santiago.

Ano 1938: Segundo Ano Santo por concesión especial.

Anos 1946–64: As escavacións permiten encontrar a tumba do bispo Teodomiro.

Ano 1954: O Hospital dos Reis Católicos transfórmase en Parador Nacional. Segunda visita deAngelo Roncalli, como cardeal de Venecia

Ano 1958: Walter Starkie publica The Road of Santiago, Pilgrims of Saint James.

Ano 1981: O concello de Noia derruba o Hospital dos Peregrinos.

Ano 1982: Xoán Paulo II convértese no primeiro Papa que visita Santiago de Compostela

Ano1985: O Camiño de Santiago é declarado Primeiro Itinerario Cultural Europeo. Exposición“Santiago de Compostela: 1000 anos de peregrinación”

Ano 1988: Celebración do VIII Centenario do Pórtico da Gloria

Ano 1989: O Papa Xoán Paulo II vai a Santiago por segunda vez

Ano: 1993: A UNESCO declara o Camiño de Santiago Ben Patrimonio da Humanidade. 100.000peregrinos obteñen a Compostela

Ano 1999: Último Ano Santo del Milenio. Paulo Coello publica o best seller El Peregrino deCompostela.

Ano 2000: Santiago de Compostela, capital Europea da Cultura

Ano 2004: Primeiro Ano Santo do Milenio

Ano 2006: Márchome, unha obra do alemán Hape Kerkeling sobre a ruta xacobea, convértese nunbestseller.

Ano 2010: Segundo Ano Santo do Milenio

FONTES: Galicia.net / caminodesantiago.org / wikipedia.org / caminodesantiago.com

16

NOIA NA RUTA XACOBEA^]]

Gema

e ían a pique e os seus cargamentos os

señores da terra, como viña sendo de

costume2.

Nesta decisión de seguro que influíu

un feito senlleiro ocorrido non moitos

anos antes, a mediados de 1147, en que

permaneceu varios días na ría unha

escuadra procedente do porto inglés de

Dartmouth que se dirixía a Terra Santa,

que antes de levar áncoras foi toda a tri-

pulación a Compostela. O historiador

Antonio López Ferreiro describe coas

seguintes verbas, ateigadas de relixión e

patriotismo, esta impoñente peregrina-

ción:

Hacia este mismo tiempo ocupó

a Santiago un numeroso ejército de

soldados extranjeros. No venían en

son de guerra; venían á postrarse

ante el Sepulcro del Apóstol y a cele-

brar la fiesta de Pentecostés, que

aquel año, 1147, cayó el 8 de Junio.

Y ¿quienes eran estos guerreros, que

así sabían asociar el ardor bélico

con los sentimientos de religión y

piedad? Buena parte de los alista-

dos en la Cruzada predicada por

San Bernardo, los cuales habían

preferido hacer por mar el viaje a

stá por facer un estudo documentado e profundo

sobre a relación da vila de Noia e a peregrinación xaco-

bea, que debeu ser moita, tendo en conta a relevancia

económica do seu porto na Idade Media e boa parte da

Moderna. Abondaban os mariñeiros para estender por

todo o Mediterráneo e o Atlántico do norte de Europa a

sona de Compostela, e máis ao dicir que só os separaba

unha camiñada dun día.

I. PORTO DE SANTIAGO

A historiadora Elisa Ferreira Priegue, no libro que

publicou hai uns anos verbo dos camiños medievais de

Galicia, di que

En la Edad Media, la villa de Noya podía llamar-

se con justicia el puerto de Santiago; allí desembar-

caban la mayor parte de los peregrinos que llegaban

por mar...1

Feito que inflúe de xeito determinante no interese do

arcebispo compostelán, dono e señor da poboación, de

fomentar este porto fronte aos que non eran seus. O

obxectivo acádao o prelado Pedro Gundesteiz coa autori-

zación por parte do rei Fernando II de construír un burgo

de par da vila xa existente e un porto, ambos os dous

situados en territorio da parroquia de Santa Cristina de

Noia, que daquela era todo o que hoxe en día pertence ás

de Noia e Barro.

O monarca, que asina o documento o 9 de abril de

1168, remata afirmando que o fai coa fin de restaurar o

porto do Apóstolo (hoc ego facio ad restauracionem por-

tus apostoli), do que se deduce que ficaba abandonado

ou en moi mal estado. Tamén lle concede o privilexio de

“naufraxio” dende Faro (A Coruña) ata a Lanzada e

Padrón, de forma que en adiante non se poderían quedar

coas naves que viñan a este porto (portum Sancti Iacobi)

19

Clodio González PérezMuseo do Pobo Galego

Noia: Porto de Santiago e

Camiño de Compostela

1 Los caminos medievales de Galicia, MuseoArqueolóxico Provincial de Ourense, 1988, p.143.

2 Tumbo “A” de la catedral de Santiago. Estudioy edición de Manuel Lucas Álvarez, Seminariode Estudos Galegos, Santiago de Compostela,1998, p. 243.

Tierra Santa. Formaban, entre ellos,

gentes de la Baja Alemania, de

Flandes, de Inglaterra y aún de

Aquitania, y se habían hecho a la

vela en el puerto inglés de Dart-

mouth. Una recia tormenta puso en

dispersión a las doscientas naves en

que venían embarcados; las cuales,

después de varios lances, pudieron

reunirse y repararse en la ría de

Noya. No quisieron los Cruzados

desperdiciar la ocasión que se les

presentaba de visitar el gran San-

tuario de Santiago, probablemente

muy conocido ya de algunos de

ellos; y en efecto, así lo hicieron, y

en el templo del Patrón de España

pudieron dar gracias al Señor por

haberlos librado de la muerte, y

celebrar al mismo tiempo la solemne

fiesta de Pentecostés. Después de

esto prosiguieron su viaje y contri-

buyeron poderosamente a la con-

quista de Lisboa, en donde penetra-

ron con el Rey D. Alfonso I el 24 de

Octubre de este año, 11473.

II. CAMIÑO DE COMPOSTELA

Que ruta seguirían estes e outros

peregrinos de Noia á cidade do Apósto-

lo? É de supoñer que fose a mesma que houbo dendetempos inmemoriais e que non sufriría cambios deimportancia ata a construcción da actual estrada a finaisdo século XIX. Nun documento anterior a 1866 constanas seguintes poboacións por onde pasaba partindo deNoia: A Torriña, A Rasa, Costa de Culou, San Paio deSan Xusto, ponte de San Xusto, taberna de Fontán,Cedofeito, Fontefría, Martelo, Codeso, Agrafoxo, Cas-tro, Urdilde, A Pedreira, Taberna Nova, Os Anxos, AAmaía (Bertamiráns), Vilestrexe, Roxo (agora Roxos),Ponte da Barcia, Hospicio antigo, ponte dos Chouchiñose Compostela4.

Non estamos de acordo coa historiadora xa citada,Elisa Ferreira Priegue, cando afirma que dende a Pontede Traba o camiño subía ata San Xusto de Toxosoutos(téñase en conta que este mosteiro non se funda ata1135), para logo continuar por Sabugueiro, A Luaña eViceso -en parte por unha posible vía romana- ata Brión,e de aquí a Augalevada onde se xuntaba co que viña deNegreira, seguindo entón por Villestro e A Barcia ataCompostela. Disentimos dela por se basear nun docu-mento do ano 818 que non se refire a este Brión, senón áacrópole do mesmo nome sita na parroquia de Viloucha-da (Ostulata, concello de Trazo), en territorio de Mon-taos (Montanos), e non no da Amaía como sería no nosocaso: 20

CAMIÑO OU VEREA DE SANTIAGO A NOIA (D. FONTÁN: CARTA GEOMÉTRICA DE GALICIA..., 1834, IMPRESA EN 1845).

3 Historia de la S. A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, IV, 1901,pp. 236-237.

4 HENRÍQUEZ OSSORIO, J. / REGUERA PARDIÑAS, E. / CAMPE-RO, A.: Apuntamentos históricos sobre a vila de Noia. Edición deClodio González Pérez, Ed. Toxosoutos, Noia, 2000, pp. 47-48.

5 Archivo Histórico Nacional: Tombo de Sobra-do, I, 24 vº (FERREIRA PRIEGUE, E.: Obr.cit., p. 144).

6 Paradela (Paratella in provincia Gallecie, terri-torio Amaee) foi unha das posesións permuta-das o 3 de xuño do ano 949 polo rei Ramiro II ea súa dona, Urraca, ao bispo Hermenexildo ecabido, por outras situadas fóra de Galicia(Tumbo “A” de la catedral de Santiago..., p. 41;GONZÁLEZ PÉREZ, C.: Brión. Historia, eco-nomía, cultura, arte, Editorial Toxosoutos,Noia, 1998, p. 51).

7 Historia Compostelana, o sea Hechos de D.Diego Gelmírez, primer arzobispo de Santiago,Santiago de Compostela, 1950, libro I, cap. 22.

Que ab antiquis vocitabatur Lentrobre et nunc

vocitatur Ostulata, subtus castro Brione, territorio

Montanos, iuxta riuulo Tamare [...] per puteum qui

est in medio castro et inde in directo ad dexteram par-

tem per carralem antiquum quomodo aquam vertit ad

ecclesiam contra solem usque in Tamare... 5

Unha proba da indubidable importancia durante a

Idade Media desta verea ou camiño, polo que ían e viñan

os prelados de Noia a Santiago, constitúea o feito de que

o arcebispo Xelmírez mandase construír pazos e casas

no lugar de Paradela, entre as aldeas de Gundín (Os

Anxos) e Macedos (Urdilde) –xusto onde agora remata a

autovía-, pertencente á parroquia de Boullón (Brión),

segundo consta na Historia Compostelá:

Preto de Paradela, vila de Santiago6, rescatou a

igrexa de San Miguel de Boullón do poder duns caba-

leiros que a tiñan por súa; e construíu no lugar pazos

e casas convenientes arredor, porque non había

naquela vila unha hospedaxe idónea para recibir ao

bispo7.

Como sería este camiño? É de supoñer que malo

como a inmensa maioría, en particular nalgúns treitos,

por mor da orografía e tamén da desidia da administra-

21

MESÓN DE URDILDE, NO ANTIGO CAMIÑO DE SANTIAGO A NOIA.

ción e dos veciños que tiñan a obriga decoidalo. Así botou ao longo dos séculosata as primeiras obras de mellora, orixeda actual estrada, aprobadas o 20 deagosto de 1859.

A DIMENSIÓN EUROPEA DOCAMIÑO

a historia da cristiandade a presen-za de reliquias sagradas favorece o des-prazamento de multitude de peregrinosaos principais santuarios europeos coaesperanza de que a súa devoción pro-porcionase favores do poder divino ouespiritual e un lugar no Paraíso.

A razón principal da Peregrinaciónera a espiritual –unha persoa obsesiona-da pola expiación dos seus pecados e aprocura de indulxencias–, pero taménhai que buscar aspectos sociais e cultu-rais como o interese por viaxar e descu-brir algo novo. Tamén debemos ter enconta os factores económicos dado queas peregrinacións propician o crece-mento dos burgo e os intercambioscomerciais.

En relación á presenza da tumba doApóstolo en Santiago, o arcebispo Xel-mírez sabía da posibilidades económi-cas que podían proporcionar as peregri-nacións. Deste xeito, tomou importan-tes medidas urbanísticas: mellorou esaneou os camiños de acceso, acondi-cionou e reparou os portos galegos,regulamentou os mercados e fixou por-tádegos e prezos. En definitiva, canali-zou cara a Santiago unha das correntesexpansivas da Europa do século XII etransformou o sartego do Apóstolo nundos polos de atracción do mundo cara

ao que ían mercadores, señores, campesiños e xente de

toda condición social.

Cando falamos da dimensión europea destes despra-

zamentos relixiosos non é só por razóns históricas e espi-

rituais. Tamén temos que considerar a divulgación oral e

escrita sobre os milagres e a lenda da “traslatio” que per-

correu todos os camiños. A fonte máis importante é o

“Liber Sancti Jacobi”, coñecido como o “Códex Calixti-

nus” onde se relatan máis de 30 milagres vinculados con

22

Concha Allut

Noia no Camiño de Santiago

PORTA DA PEREGRINA (Arquivo Xogaina)

A VILA DE NOIA NO CAMIÑO

Anterior á fundación de Noia ano1168, diversas fontes bibliográf icasrecollen un documento de excepcionalinterese para considerar Noia comopunto de recepción de peregrinos queveñen por mar. Refírome á crónica doscruzados de Dartmouth no ano 1147, aúnica que nos describe a viaxe ata asterras de Noia.

Noia daquela estaría localizada nunpunto entre a Barquiña e Barro, e nonpasaría de constituír unha aldea de pes-cadores. Non sabemos se dispoñía dunporto que operaba como escala técnicada ruta marítima ou se as embarcaciónschegaban ocasionalmente, como portoimprovisado ata a desembocadura doTambre. Pero si consta que en 1147case duascentas naves de cruzados pro-cedentes de Dartmouth, en dirección aTerra Santa, arribaron ao estuario do ríoe que os cruzados camiñaron despoisata a tumba do Apóstolo.

A partir do 9 de abril de 1168 fúnda-se Noia e créase un novo porto. O reiFernando II de León concédelle a CartaPobra é durante os séculos seguintesdesenvolvese como urbe e centro

Santiago. A arte escénica medieval e o drama sacro fanse

eco dos milagres do Apóstolo e son divulgados e sosti-

dos polas confrarías. A través dos clérigos, xograres,

nobres e cabaleiros créanse os canles de difusión da len-

da e historia de Santiago.

As viaxes realizadas polos devotos, ben individuais

ou colectivas, definían a configuración das rutas xacobe-

as por mar e terra. Ao tempo creábase unha infraestrutu-

ra –hospitais, capelas, hospedarías– para acoller e dar

cura aos peregrinos que ían identificados pola súa indu-

mentaria, que vai sufrindo cambios en función da moda.

O vestiario constaba de túnica longa ou corta; sombreiro

e esclavina. Completábase con elementos exteriores: a

cuncha de vieira (xustificada por un milagre de Santia-

go), na esclavina ou na túnica; o bordón para apoio e

defensa; a cabaza (portadora de líquidos); e unha bolsa

con alimento que pende do colo ou da cintura.

O principal percorrido para estes viaxeiros espirituais

era o camiño francés que describe o “Códex Calixtinus

escrito no século XII polo monxe Aymerico Picaud. Des-

de Italia, Países Baixos e Alemaña tamén partían outras

rutas que confluían en Francia e que entraban a España

por Roncesvalles.

Quen non viña por terra podía vir por mar. A ruta

marítima máis destacada é a que vén de Inglaterra dada a

intensidade deste comercio marítimo a partir do século

XIII. Dentro destes camiños e rutas, Noia terá un lugar

salientable.

23

PORTO DE NOIA (Arquivo Xogaina)

comercial. Este porto comercial coñe-cerá a recepción de peregrinos, aíndaque carecemos de nomes, licencias deembarque, contratos de transporte parasaber as rutas, así como o referente ásmercancías e pasaxeiros.

O texto da Carta Pobra deixa benclaro que o rei outorga o arcebispo, D.Pedro Gudésteiz, a facultade para crearun novo burgo e un novo porto nacomarca de Santa Cristina de Noia, ábeira do Tambre. Varios factores moti-varan que este porto de Noia intentedesviar, no seu favor, as naves de pere-grinos que se dirixían a Santiago.

O investigador Gautier Dalché des-taca as vantaxes f iscais ao dicir “losnavíos que llegaban con viajeros paraSantiago empezarían por iniciativa pro-pia a fondear en la ría del Tambre. Estoés muy probable ya que huirían de losportazgos de las Torres de Oeste, y elloredundaría en detrimento de Padrón”.

No caso de naufraxio os navíos quelevaban peregrinos restituíanlle as súaspertenzas. Por outra banda hai que con-

siderar que o porto de Noia presentaba unhas condiciónsfavorables nas rutas marítimas de peregrinación e nondebemos separar o comercio da peregrinación. A vilacontaba cun activo comercio benef iciado por variosaspectos: o porto (o tráfico portuario de Noia dirixíase aInglaterra, Flandres, Bretaña (está documentado que osbarcos no século XV saían a Bristol; importan sayos deIrlanda; no século XVI un barco viña con destino avarios portos de Galicia, entre eles o de Noia, cargadocon cáñamo, redes…), a súa artesanía e a súa importanteactividade pesqueira. Tampouco podemos perder de vis-ta a proximidade a Santiago, a tan só 8 leguas de distan-cia.

No 1434, ademais de ser Ano Santo, é cando se con-sagra a igrexa de San Martiño. Neste ano o tráfico marí-timo obtivo a súa cota máxima, pois, chegan a Galicia 63naves con 2990 peregrinos procedentes de Inglaterra.

Non hai datos que o corroboren, pero atreveriámonosa asegurar que algunha desas naves puideron arribar enNoia, a pesares de que a partir do século XV o portomáis favorecido era o da Coruña, pois, tal como aparecenunha Carta de Afonso II ao clero de Tours, sempre hou-bo moito interese en unir o culto de San Martiño a San-tiago.

Os peregrinos, unha vez en terra, tiñan que continuara viaxe a pé ata Santiago. Outras veces, despois de visitar

24

RUÍNAS DO CLAUSTRO DE TOXOSOUTOS

HOSPITALIDADE PARA OSPEREGRINOS

Outros datos para conf irmar queNoia é unha vila a ter en conta nos itine-rarios de peregrinación é a creación dehospitais. O Hospital “Sancti Spiritus”de Afora localizábase no barrio do mes-mo nome, a extramuros da vila. No ano1476, dentro do recinto amurallado,fundouse o Hospital de “Sancto Spiri-tus” de Adentro, pero nel, segundoFabeiro Gómez, “non se recollía ningúnforasteiro”

O Hospital de Afora ergueuse caraao 1.300 sendo patrón del o Concello.Contaba con mordomo, administrador ehospitaleiro. No 1587 ten a súa casabaixa con unha capela apartada e o seualto dobrado, ten de renda en cada anoseis mil mrs. En dinero…está mal repa-rado e sen roupa e…no ano ostenta esete estaban as rendas por cobrar e ascontas por tomar.

No ano 1594 anexiónanse os doushospitais. Dende este momento perma-

a Tumba do Apóstolo, viñan a Noia para continuar ocamiño ata Fisterra pasando por Noia, tal como figura noitinerario realizado polo señor de Caumont no 1417.

Cal era o camiño de Noia a Santiago por terra? O iti-nerario marcado por Huidobro y Serna (Las peregrina-ciones jacobeas, 1949-1951) é o seguinte: Mosteiro deSan Xusto de Toxosoutos, Luaña, Altamira, Santa Maríados Anxos, castro de Aguapesada e Santiago.

O carreiro documentado por Elisa Ferreira Priegue(Los caminos medievales de Galicia, 1988) é: “Noia polaponte de Traba, aínda que tamén hai un camiño directode Noia a Pontenafonso por Roo, Monasterio de SanXusto de Toxosoutos, Sabugueiro, Costoia, Alto dosCarros, Luaña, Viceso, Brión, pasando polo castillo deAltamira, logo desviñabase por Negreira, Castro deAguapesada e Santiago”. Este camiño, a dicir de algúns,era montuoso pero preferible á distancia que media entreSantiago e A Coruña

Outra reflexión importante a facer, que nos confirmaeste vieiro como o itinerario a Santiago, é a existencia doMosteiro de San Xusto de Toxosoutos, situado na vía queconectaba Compostela co mar. O cenobio contaría conhospedaría e enfermeiro, onde acollerían non só aosmonxes senón aos peregrinos e a outras xentes enfermasda bisbarra.

25

IGREXA DE SANTA MARÍA A NOVA

nece só en funcionamento o Hospital deAfora, posto que dispón de capela, e émáis grande e limpo por estar xunto aorío e “encóntrase perfectamente arran-xado habendo sido renovado recente-mente, coas súas alcobas e camas moiben acondicionadas en onde se recollentodos os enfermos pobres, tanto dalocalidade como foráneos” .

No arco da entraba tiña dous relevosalusivos ao mundo da peregrinación (obordón coa cabaza e a cuncha) quevalen como testemuño dos que no seu“peregrinar” buscan axuda e albergue.Tamén había catro conchas que, qui-zais, mostran á Mitra Compostelá comoseñor de Noia e, finalmente, o relevo daArca de Noé que nos fala da mítica fun-dación de Noia.

Un documento de incuestionablevalor, que confirma que este Hospital ea súa capela acollía a peregrinos,encontrámolo no Preito sostido entre omordomo do Hospital. D. Rodrigo Gar-cía Marcote e o bacharel González,contra D. Antonio Lemos e labradoresde Chaves (Lousame) pola posesión docitado lugar, ano de 1500:

Unha igrexa e hospital moi anti-go e moi venerable e de moita devo-ción na vila de Noia e de moito pri-vilexio para os veciños dela e dou-tras moitas partes que a ela veñenen romería e demais da dicha igrexaonde hacen estación ansi por jubile-os como por la bula de la Cruzada eao hospital coas súas camas moiboas en onde se recollen pobres ansinaturales como forasteros.

A escaseza de datos referidos ásvisitas dos peregrinos neste hospitalcomplétanse cun documento extraídodo Libro de Actas de 1792-1843 doArquivo Municiapl de Noia, e que setrata da copia do título de mordomo no1792: Entre as súas obrigacións esta-ban a de hospedar os pobres enfermos eperegrinos.

ICONOGRAFÍA DE SANTIAGO EN NOIA

A presenza dunha escultura de Santiago non confir-

ma o paso dunha ruta porque, ás veces, só se correspon-

de cunha devoción popular. As imaxes na fachada de San

Martiño, poden deberse á influencia que exerceu o Pórti-

co da Gloria.

Nesta igrexa encontramos tres imaxes de Santiago

Apóstolo. Na portada aparece dobremente representado

nas xambas superiores e inferior dereita. Na primeira

temos Santiago o Maior con sombreiro con cuncha,

báculo “in tau” do que colga un “panisellus”, é a imaxe

prelacial do Apóstolo cunha cartela na súa man dereita.

Na segunda imaxe, Santiago represéntase con sombreiro

con cuncha, un bordón, o libro na súa man esquerda e a

indumentaria dos apóstolos. A terceira imaxe sitúase na

nave, Santiago Apóstolo represéntase sedente, coroado

“in cathedra” e con báculo en forma de tau.

UN PEREGRINO NO CEMITERIO DE NOIA?

Esta imaxe atópase no Museo das Laudas situado no

interior de Santa María A Nova. A figura humana porta

todos os elementos característicos dun peregrino: som-

breiro, longa túnica adornada con conchas e bordón na

súa man dereita. Pero, a presenza do libro na súa man

esquerda e das ferramentas de traballo aos seus pés, leva-

ron a Xepe Torres a identificalo como o Mestre dun gre-

mio.

26

FACHADA DE SAN MARTIÑO (arquivo Xogaina)

recoñecida e entra no programa daXunta para 2010. A noticia anunciounao propio presidente Alberto Núñez Fei-jóo: “A partir de ahora Vigo está al mis-mo nivel del resto de las ciudades deGalicia porque era la única que estabafuera” (El Correo Gallego, 27 de xullode 2009).

O parlamentario do PP IgnacioLópez Chaves converteuse no protago-nista do feliz acontecemento. El fora oautor dunha proposta parlamentaria –noano 2008– que obtivo o apoio unánimeda cámara para incluír a cidade de Vigonas campañas de promoción dos distin-tos itinerarios da ruta xacobea. “Oscamiños de Santiago non son únicos”dixo o deputado, para sinalar que ocamiño portugués pola costa merecíaser coñecido tamén polas persoas inte-resadas nas rutas xacobeas.

Pero, a que responde ese interese defigurar nos itinerarios oficiais da Xuntade Galicia de Camiños de Santiago? Omesmo parlamentario contestou: “Elobjetivo era que lo incluyesen en todoslos programas culturales y en todas lascampañas de publicidad”. A decisiónda Xunta, seguiu a explicar López Cha-ves “tiene una enorme trascendenciapara Vigo, así como para el resto de losmunicipios, tanto desde el punto de vis-ta del reconocimiento de su historiacomo cultural, porque la ciudad seincluirá en los programas culturales delpróximo Xacobeo. E incidiu na promo-ción turística que dita decisión supón

a alborada dun novo Ano Santo, e ao igual que suce-dera en celebracións anteriores, a invisibilidade da ría deMuros e Noia na promoción dos camiños de peregrina-ción por mar a Compostela é absoluta. Mesmo nosmapas editados pola Xunta, non figura mención algunhaao sobranceiro papel das vilas de Muros e Noia comocentros receptores de peregrinos procedentes da Europanoratlántica. Porén, para calquera persoa coñecedora dahistoria de ámbalas dúas vilas no comercio medieval,supón un paradoxo importante o seu completo esquece-mento como portas de entrada de peregrinos a Compos-tela por mar.

As “razóns” que poden explicar esta ausencia podenser de dous tipos: históricas e políticas. Entre as primei-ras, podería alegarse a falta de documentación acreditati-va suficiente da arribada de peregrinos por mar a estacosta de Galicia; entre as segundas, que a atención pres-tada ao asunto por parte dos concellos da ría non fose osuficientemente coordinada nin eficiente.

A VERTENTE POLÍTICA NA ACREDITACIÓN DASRUTAS XACOBEAS: O EXEMPLO DE VIGO

Que unha cousa son as razóns históricas e outra moidiferente as razóns políticas de cara á inclusión ou nondunha vía nas rutas de peregrinación oficiais, ponse demanifesto coa última incorporación aos itinerarios xaco-beos da cidade de Vigo. Este caso constitúe un exemploparadigmático de como as presións políticas teñen, confrecuencia, máis peso na decisión que as cuestións histó-ricas.

Vexamos:

Vigo levaba anos reclamando sen éxito a súa inclu-sión nas rutas xacobeas of iciais, como unha parte doCamiño portugués, por parte dunha asociación coñecidacomo “Amigos dos Pazos”. Finalmente, en xullo desteano, instituído o novo goberno galego, a cidade olívica é

27

Pedro García Vidal

Noia Portus ApostoliA peregrinación por mar

a Compostela e a Ría de Muros -Noia

“porque a partir de ahora cualquierpersona que consulta las guías verá lareferencia de Vigo y que es posible rea-lizar el camino desde la ciudad olívi-ca”. Para rematar facendo f incapé natranscendencia económica que supón adecisión: “Que Vigo aparezca en todaslas referencias mundiales del Xacobeodel año que viene, tiene una consecuen-cia económica muy grande”, pois recor-dou que na última edición visitaronGalicia un total de seis millóns de per-soas.

Penso que as razóns políticas que-dan suf icientemente claras con esteexemplo; por certo, a declaración doresto de itinerarios marítimos seguiuprocedementos semellantes en casetodos os casos. Neste senso, que a ría deMuros-Noia estea ausente das rutas deperegrinación por mar semella claroque se debe á falta dunha presión políti-ca axeitada que lograse unha declara-ción do goberno galego favorable. Nomomento en que iso se produza, Noia eMuros figurarán, sen dúbida, nas rutasde peregrinación, pois as outras razóns,as históricas, como veremos, presentanna maioría dos casos unhas argumenta-cións mais ben febles e documental-mente unha base de debilidade seme-llante en todos os casos.

AS RAZÓNS HISTÓRICAS

Vaiamos logo ás razóns históricas:

Posúen as rutas marítimas de pere-grinación declaradas oficiais un aportedocumental que faga irrefutable a súadeclaración? En absoluto. Sempre esta-mos, salvo quizabes no caso de Padrón,Pontevedra e A Coruña, ante unhadocumentación bastante raquítica. Namaioría dos casos inferior á que puide-ran aportar vilas como Muros e Noiacon presenza destacada nas rutascomerciais da Europa atlántica desde oséculo XIII. E por suposto, con bastan-tes menos símbolos de peregrinaciónpresentes no seu espazo urbano, como

os que aínda hoxe podemos contemplar nas dúas vilascitadas. Desde o punto de vista histórico a comparacióncon Vigo de Noia e Muros, como localidades receptorasde peregrinos na Idade Media, non resiste nin tan seque-ra o máis mínimo argumento. Noia, o principal porto daría, fundouse en 1168; Pontevedra, o núcleo principal dasúa ría, un ano despois 1169; Vigo no Medievo era ape-nas unha pequena aldea de pescadores sen ningunharelevancia comercial e, polo tanto, moito menos portodestacado de recepción de peregrinos.

Para unha mellor comprensión do protagonismo dedeterminados portos no proceso de fundación e desen-volvemento marítimo comercial da costa galega –proce-so intimamente ligado ao fenómeno da peregrinación–,facemos de seguido un breve achegamento.

OS SÉCULOS DIFÍCILES PARA AS POBOACIÓNSCOSTEIRAS

A caída do imperio romano (séculoV), que vai traerpara Galicia o establecemento dos suevos, defínese polainestabilidade como norma xeral. As loitas contra osromanos, e logo cos outros pobos bárbaros, como alanose visigodos en cuxo mundo van ser finalmente integra-dos, converten o período nunha etapa conflitiva. Xuntocoas intervencións musulmáns e as devastadoras incur-sións normandas a partires do século IX, todas elas soncircunstancias que converten ao período altomedievalnun momento complicado para a vida das poboacións enxeral e dos establecementos costeiros en particular, poisproducen unha inestabilidade xeral, imposibilitan o tráfi-co marítimo, e impiden definitivamente a aparición derealidades urbanas nos bordos marítimos.

A falta de documentación pode facernos pensar queas xentes deste tempo déronlle as costas ao mar dun xeito

28

HOSPITAL DE AFORA NO BARRIO DO ESPÍRITO SANTO. NA PORTA

–ACTUALMENTE NO SALÓN DE PLENOS– FIGURAN CICELADOS OS SÍMBOLOS

XACOBEOS.

que arredor destes enclaves defensivoscomecen a desenvolverse novos poboa-dos e que iso contribúa nunha reactiva-ción económica da zona. O poboado doFaro medra e cobra cada vez máisimportancia.

OS SÉCULOS IX-XII. A COSTACOMO PORTA DE ENTRADA ACOMPOSTELA

A aparición do sepulcro do Apóstolovai converter o lugar nun santuario, queinmediatamente comezou atraer pere-grinos. Estes van achegarse a Compos-tela non só por vías terrestres senón quesimultaneamente van ir empregando asvías marítimas como portas de acceso.Deste xeito, a costa galega entre osséculos IX e XII é visitada cada vez pormáis xente. Aínda tendo en conta que oporto de Padrón monopoliza o tráficopolo menos ata a primeira metade doséculo XII, non por ilo debemos pensarque noutras rías como a de Muros eNoia ou a ría de A Coruña non comeza-ran xurdir unha serie de portos nos quetamén se producían algúns desembar-cos.

Nos séculos XI e XII aparece nadocumentación toda unha serie de pere-grinos palmeiros a Palestina, nalgúnscasos procedentes do Atlántico Norteque recalan en Galicia e incluso apro-veitan a ocasión para achegarse a Com-postela; noutros casos trátase de pere-

absoluto, e de aí que se fale destes anos como os séculosescuros para as poboacións de beiramar; porén, unhacosta tan extensa e coa particularidade deses entrantes demar na terra que son as rías, verdadeiras balsas de augatranquila e criadeiros dunha variada multitude de espe-cies de peixes, constitúen un recurso tan notable que édifícil entender o seu total abandono. As últimas investi-gacións sobre o tema, presentadas polo profesor XoséMiguel Andrade no Curso de Verán da USC celebrado enNoia (21-24 de xullo, 2009), indican a posta en cuestióndesta suposta escuridade. Fala este autor dunha serie deperegrinacións a Terra Santa que teñen como orixe asterras do Noroeste que sinalan a existencia dun ritmovital e comercial nas costas galegas nese tempo.

A aparición a f inais do século IX do sepulcro doApóstolo vai supoñer un acontecemento revolucionariona historia de Galicia en xeral e no seu espazo costeiro enparticular. As novas do acontecemento que se espallanpolo espazo cristián do norte da península chegan axiñaao poder dos viquingos que a miúdo atacan estes territo-rios. A atracción das posibles riquezas arredor deste foconacente da cristiandade e a posibilidade de obter un nota-ble botín fan que os ataques normandos aumenten sobreas costas galegas. Axiña, un rosario de fortif icaciónscosteiras, cun protagonismo importante da igrexa irien-se, comeza a emprazarse en determinados lugares dacosta. A ría de Arousa e o río Ulla é o espazo fundamen-tal a protexer. Tamén o Faro de Brigantium. É de supoñer

29

ANTIGA PORTA DO HOSPITAL DE AFORA COS

MOTIVOS DA PEREGRINACIÓN.

MAPA DOS “CAMIÑOS DE SANTIAGO EN GALICIA”, ANTES DA

INCORPORACIÓN DA CIDADE DE VIGO, ONDE A RÍA DE MUROS-NOIA ESTÁ

AUSENTE DAS RUTAS MARÍTIMAS XACOBEAS (Fonte: Xunta de Galicia, 2008).

grinos galegos que deixan testamentoantes de partir (no mosteiro de Toxo-soutos existían varios destes testamen-tos de peregrinos a Terra Santa). Nestecaso non se sabe cal era o seu porto departida, aínda que semella probable queo fixesen desde Noia.

A partires do século XIII a peregri-nación é a Santiago exclusivamente e osperegrinos van ser preferentementeingleses. O volume dos mesmos éimportante e as cifras superan os 5000peregrinos ingleses por ano no séculoXIV, chegando no século XV, en que seproduce o apoxeo da peregrinación, amáis de 11.000. Nos anos santos estascifras veranse notablemente incremen-tadas. A investigadora Elisa Ferreirachega a contabilizar ata 64 portos ingle-ses de saída de peregrinos, e a navega-ción a Galicia pode durar entre catro ecinco días se as condicións de navega-ción son favorables.

Pero, cal era o principal porto dearribada destes peregrinos? Para estesautores non hai dúbida de que a Coruñaé o porto preferido. Varias causas xusti-f ican esta preferencia: o crecementoimportante da poboación do Faro, anotable importancia que desde o puntomercantil vai cobrando este establece-mento, o tratarse dun porto de reguen-go, unhas excelentes condicións natu-rais e a proximidade aos lugares de saí-da dos peregrinos entre outras. Estaimportancia vai dar lugar a que o reiAfonso IX outorgue o Foro á Coruña eque sexa este feito o que defina, segun-do José Miguel Andrade, a trama urba-na coruñesa: os peregrinos logo de des-embarcar no Parrote, entran na cidadepola rúa Tabernas onde, logo de repoñerforzas, continúan cara a Compostelapolo Camiño inglés. Como o binomiocomercio-peregrinación van irremedia-blemente unidos, a cidade medra físicae demograf icamente. A Pescaderíaconvértese nun arrabalde cara ao quevan non só as clases traballadoras senóntamén estamentos poderosos.

E que pasa cos outros portos? Que sucede con Noia eMuros? Como anteriormente sinalamos, nese tempo deinseguridade que comprende os séculos IX a XII, enlugar da pervivencia e aparición de entidades estables aolongo da costa, o máis corrente sería que se producisenabandonos nos momentos de maior perigo e que, pasadoeste, as poboacións retornasen ao lugar. Segundo Ansel-mo López (1999) “estes vaivéns sucesivos que afectaroná totalidade de poboacións costeiras (Tui), pero taméninteriores (Santiago, Ourense), fai que as cidades teñanasí poucas posibilidades de progresar”. Porén, semellaclaro que o abandono da costa non será total. Os estable-cementos pesqueiros, cunha posición favorable para odesempeño desta actividade, serán ocupados en períodosfavorables ao longo do ano, e só o seu abandono terálugar nas épocas de maior perigo.

Confirmación dese tráfico marítimo anterior á apari-ción documental como realidades claramente urbanaspodemos certificalo na ría de Muros-Noia.

Noia en 1168 recibe a súa Carta Pobra, e segundo esedocumento dita fundación realízase para “restaurar oporto do Apóstolo”. Ese primitivo recinto portuario ante-rior ao que semella referirse o documento xa deberaalcanzar certa importancia no 1147, pois o profesorÁlvaro de las Casas (1936), dinos que cara a eseano:“una armada salida de Dartmouth con soldados deFlandes, la baja Alemania, Inglaterra y Aquitania quetomaban parte en la cruzada que predicara San Bernar-do, corrió gravísimo peligro a causa de una tormenta, ypudo encontrar refugio en nuestro puerto donde se reu-nieron y repararon sus 200 naves”.

Por conseguinte, a pesares dos inconvenientes, asactividades mercantís e o desenvolvemento pesqueiroavanzan a medida que transcorre o século XII. Este pro-gresivo desenvolvemento na dobre dirección, mercantil epesqueira, vai supoñer que os reis de León, na segundametade do XII, presten atención ao fenómeno e traten deaproveitarse del mediante a fundación dunha serie depoboacións urbanas.

Seguindo a Elisa Ferreira (1991), é agora cando poriniciativa rexia e coa intención de “desviar ó seu favorparte da riqueza que entraba en Galicia por mar” vai terlugar a aparición dunha serie de vilas mariñeiras: Noia(1168), Pontevedra (1169), Tui (1170). A creación deRibadeo (1182 ) e Viveiro orientan a súa actividadecomercial cara a Gascuña, Flandres e Inglaterra.

Con Afonso IX prosegue o proceso de fundación realde establecementos costeiros: Baiona, A Garda, A Coru-ña... A vila de Muros, a outra entidade urbana da ría, xor-

30

lo XII no gran motor da urbanizaciónde Galicia.

A mediados do século XII o tráficomarítimo xiraba, como vemos, en tornoás peregrinacións a Compostela, queutilizaban o porto de Padrón comoentrada por mar ao que se chegaba a tra-vés do río Ulla. O control que exercíanos arcebispos composteláns sobrePadrón, a quen pertencía, permitíallesmonopolizar o comercio exterior gale-go. Fernando II, o mesmo rei que ratifi-cara os usos de porto de Padrón no1164, tratará de remediar esta situación.Motivado pola posición de Padrón conrespecto a Santiago, o que xa produciraque algúns barcos comezasen a desem-barcar máis ao Norte, ou polas excesi-vas cargas que tiñan que pagar nasTorres do Oeste en Catoira, o que suce-deu foi que o mesmo Fernando II, catroanos despois, en 1168, vai fundar o bur-go de Noia, procedendo para ilo ao tras-lado da poboación de Santa Cristina deBarro a un novo emprazamento. Aintención aparece reflectida na CartaPobra fundacional “ hoc facio ad res-taurationem portus Apostoli ”.

Seguramente motivado polas protes-tas do arcebispo compostelán que víaunha intromisión de poder na terra deSantiago, a localidade bautizada comoTotum Bonum, vai pasar a mans daMitra compostelán por cesión real, epronto vai recibir o Foro de Composte-la. Porén, o rei retivo para si a metadedo dereito de ancoraxe. E o que é máisimportante para o tema que nos ocupa:no documento, aparte de f igurar osdereitos do rei sobre a vila, e co fin defavorecer o tránsito marítimo, decláran-se abolidos os costumes que daban aoseñor da terra os despoxos dos náufra-gos na parte da costa comprendida entreA Coruña e Padrón. É importante sina-lar esta reforma expresa da pena pornaufraxio que se realiza nos forosoutorgados á vila de Noia, e que venalterar os vellos costumes ata entón

de agora nesta segunda ondada repoboadora. Debemoster en conta que esta aparición dunha serie de portos aolongo da costa galega, non constitúe un feito illado,senón que, pola contra, debe poñerse en relación co auxedas poboacións atlánticas que vai ter lugar en EuropaOccidental, e que chega con toda a súa forza a terrasgalegas desde mediados do século XII e principios doXIII.

Segundo a opinión do profesor López Alsina (1988),será esta integración dos portos galegos nos circuítoscomerciais da Europa Atlántica, unha das dúas razónsque explican o renacemento da vida urbana na fachadacosteira de Galicia; a outra, estará en relación co “Cami-ño a Santiago”, que a partires do ano 1000 cobra unhasdimensións masivas. O arraigo da crenza na presenzasepulcral do corpo de Santiago, escribe o mencionadoautor, “justifica y explica tanto el crecimiento constantedel señorío en virtud de las donaciones reales como laexpansión de la peregrinación”. Segundo este autor, ofenómeno da peregrinación vai facer que un modesto“locus” rural de finais do século IX se converta no sécu-

31

IMAXE DA RÚA DA PEREGRINA TOMADA POR RUTH MATILDA ANDERSON

DESDE A TORRE DE SAN MARTIÑO

(Arquivo da Hispanic Society of América, 1926).

vixentes na zona. Este dereito, quefacultaba ao arcebispo a apoderarse dosnavíos que naufragasen na costa, é ago-ra suprimido no caso daquelas navesque chegasen con peregrinos. Pareceevidente que se fai referencia a unhasactividades que se viñan realizando nazona desde tempos anteriores e queteñen que ver cun importante tráf icomarítimo no que se incluía unha impor-tante arribada de peregrinos.

Este dato, confirma máis, se cabe,que na costa da ría de Muros-Noia,antes da “creación” de realidades urba-nas por simple vontade rexia, existíanxa os xermes de primitivas entidadesurbanas creadas de xeito espontáneo.Igualmente, a modificación do dereitode naufraxio pon de relevo o recoñece-mento das actividades portuarias nestaría ao tempo que se trataba de ampliar oámbito das súas relacións.

NOIA E MUROS: PORTOSSOBRANCEIROS NAPEREGRINACIÓN A COMPOSTELA

Fronte á importancia dos factoresmilitares noutras áreas da península, nafundación dos núcleos costeiros de

Noia e Muros, ao igual que o resto dos do norte peninsu-lar, a primacía de orde económica é salientable. O tráfi-co, base do comercio, será a razón de ser destas vilasmedievais. Por iso, ademais de estar situado nunha víaera necesario que o lugar, co fin de favorecer o desenvol-vemento comercial, cadrase nun punto de enlace ou deruptura de carga, onde unha forma de transporte estivesesubstituída por outra. Por iso as rías galegas son óptimaspara o comercio marítimo de cabotaxe, ao enlazalocunha vía anterior de comunicación terrestre. De aí queos emprazamentos iniciais sexan no fondo das rías ondexorde un núcleo de poboación coa correspondente pontemedieval. Noia responde claramente a este esquema sim-ple: un porto empregado como fondeadoiro natural, per-mitiu poñer en comunicación o transporte marítimo daría co terrestre. Esta entrada natural convértese no portode Compostela –o Portus Apostoli– ao que se unemediante unha vía terrestre ou camiño real, un cordónumbilical que conecta o mar da ría con Compostela.

Logo do dito, e se aceptamos que peregrinación ecomercio son dúas realidades que camiñan da man naGalicia dos séculos medievais, semella claro que o fenó-meno da peregrinación a Compostela por mar, xunto coaintegración nos circuítos comerciais da Europa atlántica,foron factores que provocaron o nacemento e posteriordesenvolvemento da vida urbana nos portos de Muros eNoia. De aí que, ademais das actividades pesqueiras ecomerciais, unha terceira debía destacar igualmente: oser puntos de arribada de peregrinos que desembarcabanen Muros e Noia para iniciar o seu camiño ata o sepulcro

32

HOSPITAL DE ADENTRO NA RÚA DO CURRO.

Compostela a Noia, en definitiva entre

o mar, vía de tránsito principal naquel

tempo, e Santiago, foi o primeiro moti-

vo que levou ao rei Fernando II a pro-

clamar Noia como Portus Apostoli.

Nada mellor para rematar que as

propias palabras do rei fundador que

figuran ao final da Carta Pobra, que se

quere “teña perpetua vixencia”, coas

que o monarca advirte a todo aquel que

ouse atacar ou perturbar ao nacente por-

to, ao que nos engadiriamos tamén

aquel que pretenda ignorar o seu sen-

lleiro papel como porta de entrada de

peregrinos a Compostela por mar: “que

o causante de tal acto caia baixo a ira e

indignación de Deus e de Santiago,

xunto coa excomunión e sexa conside-

rado reo de lesa Maxestade e padeza a

perda de todos os seus bens e exilio per-

petuo.

do apóstolo Santiago. Tratábase especialmente de viaxei-ros ingleses, pero chegaban tamén franceses como ponde manifesto Artaza Malvárez (1959) cando nos informade que: “En 1524 arribó al puerto de Muros una navecon 50 peregrinos franceses que venían a Santiago”.

Ante a previsible cantidade destes viaxeiros especiaisque chegaban aos portos de Muros e Noia, os propiosconcellos veranse na obriga de adoptar medidas parabeneficio dos mesmos, entre elas a creación de hospitaispara acollelos. Muros e Noia contaban con instalaciónsdedicadas a este fin. En Muros, relativamente afastadada vila, nas proximidades da igrexa da Virxe do Camiño,erguíase un pequeno hospital para a atención dos pere-grinos. En Noia existiron dúas instalación destinadas aesta función: o Hospital de Afora –con esta denomina-ción por atoparse extramuros da vila–, e o Hospital deAdentro, situado na rúa do Curro, preto dunha das portasda muralla. Aínda na actualidade, a mesma presenza físi-ca ou a memoria destes establecementos de auxilio aosperegrinos, permanecen como símbolos visibles nasvilas de Noia e Muros.

Ademais, outros sinais de peregrinación gravados naslousas graníticas das vilas noiesa e muradá recórdannosa cotío o seu importante papel histórico como portosxacobeos. É significativa a imaxe da lousa gremial deSanta María A Nova coñecida como “lauda do peregri-no” –posiblemente, en opinión de Xepe Torres, un repre-sentante do gremio de carpinteiros de ribeira–. A desta-car a presenza das doce vieiras, símbolo de peregrina-ción, na súa vestimenta.

Por último, e por facer unha comparación coa argu-mentación do profesor Andrade para o caso de A Coru-ña: non define en Noia a súa trama urbana, que os pere-grinos, logo de desembarcar nas proximidades de oPoxilgo, ao pé da primitiva ponte, acudan á principal emonumental porta de entrada por mar á vila, que curio-samente recibía o nome de Porta da Peregrina?, non ésalientable que a f igura da virxe con tal nome protexaesta entrada principal por mar?, e non marca decisiva-mente a trama urbana a rúa que co nome de Peregrina,desde aquí conduce á praza do Tapal? Logo, San Marti-ño, onde os peregrinos recibían acougo espiritual antesde abandonar Noia pola Porta da Vila, para desde aquí elogo de percorrer a Corredoira de Afora, dirixir os seuspasos cara a Compostela pasando a rentes do mosteiro deToxosoutos, ao traveso do coñecido como Camiño Real,un traxecto relativamente curto (apenas 40 quilómetros)se o comparamos co resto de camiños costeiros cara aCompostela. Sen dúbida esta “pequena distancia” entre

33

ESTA IMAXE DA VIRXE DA PEREGRINA –HOXE NA

CASA DE MARÍA LORENZO CÉS, VIÚVA DE

SOMOZA– ESTABA NUNHA FORNELA DA MURALLA E

APARECEU ABOIANDO BAIXO A PONTE VELLA.

s motivos xacobeos que simboli-zan o culto apostólico en Compostelason moi diversos e están relacionadosco suposto enterramento do discípulode Cristo en Santiago, co seu fantásticotraslado desde Xerusalén e co seu des-cubrimento, pero sobre todo co Camiñode Peregrinación que, desde todos osconfíns de Europa, percorren cada ano,desde o s. IX, milleiros de peregrinospor terra ou por mar para chegar ata ooccidente de Galicia, primeiro para ren-der culto ás súas reliquias e logo bus-cando a indulxencia que os diferentespapas ofreceron con ocasión dos AnosSantos. Así, os símbolos xacobeos porantonomasia pasaron a ser os relaciona-dos coa peregrinaxe a Compostela: aindumentaria, particularmente o som-breiro coa aba frontal pregada, a escla-vina sobre os ombros, o bordón, ou bas-tón cun extremo af iado e remate enbola, a cabaza periforme para transpor-tar auga, pero sobre todo, a cuncha devieira, utilizada para beber, pero taméncomo elemento identificativo por ribade calquera outro e, por suposto, a cruzde Santiago, difundida pola orde militardo mesmo nome instituída polo monar-ca de Galicia e León Fernando II para adefensa do Camiño dos ataques sarrace-nos, cruz que se caracteriza pola súaforma de espada cos extremos dos bra-zos laterais flordelisados e o superior enforma de panela.

Toda esta iconografía está presenteen Noia xa desde o momento da súafundación en 1168, por aquel mesmo reique pouco antes creara a Orde de San-

tiago e que puxo a nosa vila baixo o señorío da mitracompostelá, de maneira que a simboloxía xacobea seráutilizada constantemente polos homes do arcebispo parafacer ostensible esta vinculación política, administrativae económica entrámbalas dúas urbes. Pero tamén, froitodo fenómeno das peregrinacións que afectou a todaEuropa e, sobranceiramente, ás vilas e cidades galegas,estivesen ou non sometidas ó poder do señor de Santiago,é a presenza por todas partes destes símbolos, fosen rúas,prazas, edificios nobiliarios, castelos, igrexas, hospitais,cemiterios, pontes ou cruceiros.

Mais, sen ningún xénero de dúbidas, o lugar onde conmáis profusión se incorporaron os motivos xacobeos foiá heráldica, que en Noia é excepcionalmente abundante,tanto pola presenza na nosa vila de numerosas liñaxes,con casas solariegas repletas de escudos, como porsobrevivir o seu conxunto case en toda súa integridade,1

cousa que non sucedeu máis ca nunhas poucas vilas ecidades galegas; pois nas nosas rúas, igrexas e pazos éposible contemplar máis de 160 escudos, deixando apar-te os dos burgueses, menestrais, congregacións relixiosase sociedades. E neles un dos motivos máis repetido é o davieira, que aparece en 26 casos, a maioría das veces nocampo do escudo, pero tamén na bordura e incluso nosadornos exteriores, mesturada entre lambrequíns, aíndaque indiscutiblemente, o símbolo xacobeo que maior pre-senza ten nos brasóns noieses é o bastón de peregrino,con 37 representacións, mentres que as cruces de Santia-go aparecen só en 10 ocasións.

A VIEIRA

A cuncha de vieira, chamada tamén veneira por serasí mesmo atributo de Venus na iconografía clásica, é osigno por excelencia da peregrinación xacobea, pero nosescudos noieses aparece, xunto con outros motivos, máisfrecuentemente para aludir a relación tan estreita que se

34

Xoán X. Mariño

Motivos xacobeos naheráldica noiesa

1 M. FABEIRO GÓMEZ-X.R.FERNÁNDEZ OXEA. Escudos deNoya. Cadernos de Estudios Galegos, anexo XXI. Santiago, 1972.

estableceu entre Noia e a mitra compostelá desde a IdadeMedia. Este molusco ten dúas valvas, unha plana e outraconvexa, que é a forma máis usualmente representada,coas estrías diverxendo desde a parte alta, onde semprevan as orellas. Esta Cuncha Xacobea é a cuncha heráldi-ca por antonomasia que se incorporou desde os temposmedievais ós escudos de armas en todo o territorio penin-sular e non é rara atopala tamén por Europa adiante.

No campo do escudo

Estas cunchas poden aparecer soas, como única figu-ra representada no campo do escudo, en cuxo caso han deocupar o centro do escudo e cubrir coa súa forma amaior parte posible da súa superficie, segundo o princi-pio de amplitude, aínda que sen chegar a tocar nunca osbordes do escudo, nin aproximarse tanto a eles que pare-za querer forzar os seus límites,2 tal como se pode apre-ciar no escudo que se atopa nunha das laudas que formanparte do pavimento da capela dos Carneiros (ver foto 1)ou unha que se atopa na segunda partición do escudodoutra lauda que está na sancristía da mesma igrexa.

De representarse máis dunha vieira no mesmo escu-do, todas elas han de ser idénticas no seu tamaño e esmal-te, situándose de forma que entre todas cubran o campodo escudo. Se fosen dúas, di Luis Valero de Bernabé3 quehaberán de debuxarse unha ao costado da outra, o que sedi pareadas, cousa que non sucede no que figura a caróndo emblema dos Daponte na tapa dun sartego medievalsituado xunto ó muro meridional do cemiterio de Sta.María a Nova,nin no escudo dos Boán tallado no retablomaior de Sta. María a Nova, onde se colocan en barra, ninen ningún dos dous escudos noieses dos Xunqueiras quese achan no interior da igrexa de S. Francisco (ver foto2), así como no da mesma familia que se pode ver ó pé doaltar maior de Sta. María a Nova, nin tampouco no queornamenta o baldaquino gótico do pazo do marqués deMonroy, procedente da igrexa de Sta. María a Nova ou dade S. Martiño,4 pois nestes catro casos as cunchas dispó-ñense en pao.

No caso de aparecer cinco veneiras xuntas, a súarepresentación heráldica é en sotuer ou aspa, di Valerode Bernabé5 e, efectivamente, así acontece nas armas dosPimentel que aparecen no último cuartel dun escudo deseis particións, timbrado de coroa vizcondal, nunha laudade Sta María a Nova, pero procedente de S. Martiño,onde Fabeiro e Fdez.Oxea o estudaron e identificaron,por esta orde os emblemas de Caamaño (un piñeiro acos-tado de 10 lanzas), Soutomaior (tres faixas con esca-ques), Valadares (axedrezado), Mosqueira (cinco cabezasde lobo) e Lemos (13 roeis), ademais do primeiramentemencionado.6

35

LAUDA DA CAPELA DOS CARNEIROS (DETALLE). IGREXA DE STA. MARÍA A NOVA.

ESCUDO DE XUNQUEIRAS. IGREXA DE S.FRANCISCO.

2 LUIS VALERO DE BERNABÉ Y MARTÍNDE EUGENIO. La tradición jacobea en laheráldica. Estudios de Genealogía, Heráldica yNobiliaria de Galicia nº 6. Pontevedra, 2007.Páx. 188.

3 Idem.4 XOÁN X. MARIÑO. A Arte. En “VV. AA.

Noia. Ribeiras do mar enxoito”. Ed. Deputa-ción de A Coruña. 2003.

5 LUIS VALERO DE BERNABÉ Y MARTÍNDE EUGENIO. Op. Cit., páx. 188

Claro que tamén pode apareceracompañando a outras figuras, tanto naheráldica europea, como na noiesacomo ocorre, en primeiro lugar, noescudo que está na cara oculta da tapado sartego de Álvaro Paz Carneiro,morto en 13487, no que se pode ver acuncha de vieira enriba do animal querepresenta o apelido desta familia.8

En segundo lugar, nos oito casos coñecidos nos quedúas cunchas de vieira se representan xunto a dúas floresde lis e as ondas do apelido Mariño: o máis antigo, quepresenta punta en forma de chave ou corchete colocadoen forma horizontal, semellante a un arco conopial, pro-pio da época gótica, é o que figura na lauda sepulcral deAldonça Paz Dacosta que está no brazo norte da igrexade S. Francisco, en cuxa primeira partición, correspon-dente ás armas dos Romero-Dacosta, fan acto de presen-cia os bordóns de peregrino que logo volveremos ver enmúltiples ocasións; o segundo, probablemente do s. XV éo tallado sobre outra lauda do pavimento da capela dosCarneiro en Sta María a Nova (ver foto 3), que volvereproducir as armas dos Romero-Dacosta, pero esta vezna segunda partición, xunto as de Carballido (un brazonacente de flanco sinistro que sostén un carballo arrinca-do e un puñal partido en punta), no primeiro cuartel e, nocuarto, Rioboo (unha torre ameada de cuxa porta saeunha rama con follas que abrangue toda a torre); o tercei-ro en incorporar lises, cunchas de vieira e ondas áchasexustamente a carón do anterior, formando parte tamén dolousado de dita capela funeraria, con toda probabilidadeé xa do s. XVI e carece de particións internas, pero osemblemas dos Caamaño, no xefe, e dos Mariño, primeiroe Romero Dacosta, despois, na punta, non se mesturan;non moito máis moderno é o que se pode contemplar noclaustro do concello, procedente de Sta. María a Nova,onde o debuxara Álvaro de las Casas para incluír no seufamoso libro sobre o cemiterio noiés,9 nel labráronse denovo as armas dos Romero-Dacosta, en primeiro lugar,Carballido esta vez co brazo nacente do flanco dereito,Rioboo e Mariño coas dúas ondas en punta surmontadasdas dúas cunchas de vieira postas en faixa e as dúas lises,tamén en faixa; as mesmas armas repítense exactamenteen igual orde nos dous escudos do pazo coñecido comoCasa do Bispo, na rúa do forno do Rato: un sobre a portade entrada e outro sobre o arco meridional deste edificio;ambos posúen o característico deseño renacentista: perfilcurvilíneo nos costados, e esquinas achaflanadas na partesuperior para adoptar a forma de catro pequenas curvasseparadas por tres saíntes angulares; o sétimo, que polosseus adornos barrocos, debe ser do s. XVII, está nafachada do pazo de Lira, no Campo de Noia e reproducetamén as mesmas armas dos Romero Dacosta, Carballi-do, Riobóo, xunto a esa variante local do apelido Mariño,

36

ESCUDO DOS CARBALLIDO NA CAPELA DOS

CARNEIROS EN STA MARÍA A NOVA

ESCUDO DE LOPE DE MENDOZA NA CASA DA

GRAMÁTICA

6 M. FABEIRO GÓMEZ-X.R.FERNÁNDEZ OXEA. Obra citada, páx.12.

7 XOÁN X. MARIÑO. Historia dos escudos de Noia. En “IV Semanada Historia de Noia”Ed. Casa da Gramática. Noia, 2004. Páx. 94.

8 Escudo do que ata agora se ignoraba a existencia e cuxo coñecementodebemos ao noso amigo Xepe Torres.

9 ALVARO DE LAS CASAS. O cemiterio de Sta. Maria a Nova. Ed.Gráficas Sementeira. Noia, 1990. Páxina 65.

de Lamas (un castelo con lapas), Men-doza (un escudo cuartelado en aspa encuxas primeira e terceira partición vaiunha barra de sinople perf ilada deouro13), Cortés (aguia bicéfala) e, noescusón, Caamaño, apelido principal donobre D. Xoán de Caamaño e Lamas,que o mandou facer, segundo a inscri-ción, datada no ano 1694, que se puxoao pé.

Na bordura do escudo

Tamén aparecen as veneiras nas bor-duras dos escudos, que precisamentepor este motivo se denominan bordurasxacobeas, en cuxo caso, di Valero deBernabé, as cunchas han de axustarseao contorno da bordura.14 O único casoexistente en Noia é precisamente un dosmáis coñecidos tanto por acharse nunlugar tan emblemático como a Casa daGramática, como por ser un dos máisfermosos, grazas ás súas harmónicasproporcións e nobreza da pedra en queestá tallado, trátase do escudo do arce-

na que se combinan ondas do mar, cunchas de vieira eflores de lis; o último deste grupo ornamenta o retablo doRosario de trazas neoclásicas que está pegado ó murosetentrional de Sta. María a Nova, pero traído aquí desdea igrexa parroquial: é un escudo ovalado, de madeira epolicromado, pero sen respectar os esmaltes propios dosapelidos que representa, que son os coñecidos Carballi-do, no segundo cuartel, Mariño, no terceiro e Noguerol(tres faixas postas en pau e seis caldeiros) e Camaño (lan-zas chantadas chan), segundo Fabeiro e Oxea10 ou Taboa-da (tres billetes de ouro e seis caldeiros) e Acosta (setecostelas), segundo Álvaro de las Casas11, no primeiro ecuarto respectivamente.

En terceiro lugar, xa non acaroadas, pero si en faixa,no último cuartel da outra labra barroca que adorna afachada do antes mencionado pazo de Lira, xunto ao fei-xe de canas do apelido Xunqueiras e as ondas dos Mari-ño, acompañando ás armas dos Carballido, Montenegro(M coroada), Carantoña (tres cabezas e tres mans, aíndaque aquí falta unha), Taboada (tres pales e dez caldeiras)e Figueroa (cinco follas de figueira), nos demais cuarteis.

En cuarto lugar, na segunda partición do escudobarroco procedente da Casa de Reino que antigamentehabía no Tapal, hoxe no andar superior do claustro docasa consistorial, que reproduce, con algunhas variantes,as armas do encaixado no baldaquino do pazo Monroy, eno cal, por outra parte, as figuras están mal ordenadas,pois deberían estar colocadas como os vértices dun trián-gulo invertido, é dicir as dúas veneiras arriba e a flor delis abaixo, para evitar reproducir o triángulo divino, queresulta demasiado pretensioso para calquera liñaxe.

En quinto lugar, nos dous escudos mantelados queFabeiro e Oxea identificaron como pertencentes a Rodri-go García Marcote,12 o primeiro no claustro da casa con-sistorial, na clave dunha porta que antano comunicaba coconvento, pero moi fragmentado, de xeito que só se podeapreciar unha das dúas cunchas que acompañaban, noprimeiro cuartel, a un animal (cabra, xabaril ou touro)empinado dunha árbore da cal xa só se pode ver a parteinferior, sobre as ondas dos Mariño e o segundo, moitomellor conservado, no xardín do pazo da Pena do Ouro,no que se poden observar con maior nitidez tanto aqueleselementos que acabamos de describir, como os que figu-ran no segundo cuartel (catro faixas axedrezadas dosSoutomaior) e máis no mantel (dous cervos empinados aunha árbore, de Marcote).

Por último, na primeira partición dun escudo ovaladoe dourado situado baixo o relevo da Angustia no retablomaior de Sta. María a nova, que trae as armas dos Riba-deneira, onde as cinco cunchas se reparten no centro esobre cadanseu brazo dunha cruz flordelisada, xunto ás

37

ESCUDO DOS CASTRO. IGREXA DE STA. CRISTINA

10 M. FABEIRO GÓMEZ - X. R. FERNÁNDEZOXEA. Obra citada, páx. 28.

11 ÁLVARO DE LAS CASAS. Op. cit. Páx. 55. 12 M. FABEIRO GÓMEZ-X.R.FERNÁNDEZ

OXEA. Op. Cit., páx. 38 e 54.13 Esta disposición só se dá en Noia. Fóra daquí,

en lugar da barra –peza que desde a parte supe-rior esquerda atravesa diagonalmente o escudoata a parte inferior dereita- , vai xeralmenteunha banda –peza que cruza diagonalmente oescudo de dereita a esquerda-.

bispo D. Rodrigo de Luna (ver foto 4),no que campea un crecente de lúa, porpertencer á familia do condestable D.Álvaro de Luna.

Nos adornos exteriores do escudo

Finalmente, tamén é posible encon-trar as cunchas xacobeas nos adornosexteriores do escudo. A mostra máisantiga é a de D. Lope de Mendoza, queaparece na parede setentrional da igrexade S. Martiño que se rematou no ano1434 e a máis espectacular é, sen dúbi-da, a que emerxe entre os vigorosos ecomplexos lambrequíns dos dous escu-dos de Sta. Cristina que engalanan afachada da actual igrexa (ver foto 5) ecasa parroquial; ambos amosan, entreprofusa decoración de follas, volutas,nenos con trompetas, lanzas e alabar-das, unha cuncha de vieira de gran vigorplástico e sendos bordóns de peregrinocon cadansúa cabaza pendurada.

O BORDÓN

Polo que se ref ire ó outro motivoxacobeo de gran presenza en Noia, obordón ou bastón de peregrino, estexeralmente está situado no campo do

escudo, pero pode aparecer tamén nas borduras e máisnos lambrequíns e, salvo este último caso, en todos osdemais faino vinculado ó apelido Romero. Romeiro era otermo que, nun principio, designaba á persoa que viaxabaa Roma impulsado pola devoción aos apóstolos Pedro ePablo e logo estendeuse a todos aqueles que se despraza-ban a calquera santuario que gardase reliquias de santos esantas con sona de milagreiras (S. Campio, Sta. Minia, S.Ramón de Bealo, etc), onde se celebran romarías, perofundamentalmente a outros centro de peregrinaciónimportantes tales como Santiago e Xerusalén.

Segundo Fabeiro, este apelido procede do solar dacasa de Barco, no veciño concello de Outes,15 onde afamilia dos Romero tiña unha fortaleza da cal aínda que-dan algunhas paredes, no lugar denominado A Torre.16

Cando os seus membros se instalaron en Noia, onde apa-recen xa desde o s. XV, vinculáronse á liñaxe dos Dacos-ta, fundadores do pazo da Pena do Ouro, previamenteentroncados cos Orelláns, procedentes de S. Pedro deBaroña (Porto do Son)17, de maneira que nas armeríasnoiesas, os bordóns cos que se representan os Romero daría de Muros e Noia (fóra de aquí fano ben con trescolumnas cinguidas por unha cadea, ben cunha cruz ouben con cinco cunchas de vieira18) van sempre asociadosás orellas daqueles últimos.

No campo do escudo

A manifestación máis antiga da unión de ámbalasdúas casas nobres é unha labra tallada sobre unha laudamedieval que se atopa na sancristía de Sta. María a Nova;nela (ver foto 6) aparece un longo bastón con punta deferro dividindo simetricamente o campo do escudo, axeito de partición, flanqueada por catro orellas postas enpau e dúas caldeiras, ou quizais fardelos de peregrino,tamén en pau, e o que parece un sombreiro xacobeo deaba ancha, no xefe.

A partir de aquí o emblema máis utilizado pola novafamilia na súa numerosa heráldica van ser seis pares debastóns cruzados en aspa, dispostos en dous paus, flan-queando tres pares de orellas afrontadas, tamén en pau,tal como se ven na primeira partición do escudo nun dos

38

ESCUDO DOS ROMERO DACOSTA. IGREXA DE S.FRANCISCO (EXTERIOR).

14 LUIS VALERO DE BERNABÉ Y MARTÍN DE EUGENIO. Op. Cit.,páx. 189.

15 M. FABEIRO GÓMEZ-X.R.FERNÁNDEZ OXEA. Obra citada, páx.10. Aínda que denominan á parroquia de procedencia S. Esteban deMatasueiro, trátase, indefectiblemente, da de S. Lourenzo.

16 XOÁN X. MARIÑO. Patrimonio arqueolóxico de Outes (vol. I).Ed.Tórculo. Santiago, 1998. Páx. 90.

17 JOAQUÍN TORRES DEL RÍO. O desaparecido Pazo de Orellán. Ed.Deputación de A Coruña. 2003.

18 LUCIANO FARIÑA COUTO. O libro da Heráldica galega. Ed. Fun-dación Barrié de la Maza. A Coruña, 2001.

dos Riobóo, as ondas dos Mariño e oaxedrezado dos Valadares. O segundo,no interior da capela fundada porGabriel Freire, cura de S. Mamede doMonte e que herdou Fernán RomeroDacosta20, é ovalado e presenta oito par-ticións, xunto con outra máis en mantel,no xefe do escudo, no que van as ondasdos Mariño, distribuíndose polas restan-tes as orellas e bordóns coñecidos, aespada acostada de seis bezantes colo-cados en dous paus a cada lado, dosReino, a árbore coas lanzas dos Caama-ño, as faixas con escaques dos Souto-maior, a torre en chamas dos Lamas, ascinco lises dos Chirino ou Maldonado,o brazo asindo unha árbore dos Carba-llido e, na última os dous lobos dosLobeira, cos cales xa emparentaran osMariños en plena Idade Media.

Os de feitura barroca son seis. O pri-meiro está tamén na capela Valderrama,

contrafortes meridionais da igrexa de S. Francisco (verfoto 7), xunto ás xa coñecidas dos Carballido, Riobóo eMariño, que se repiten do mesmo xeito no alto da facha-da principal e máis no muro sur, próximo á porta lateral,ademais dos sete casos antes comentados nos que asarmas dos Romero-Dacosta aparecían xunto ás cunchasde vieira que acompañaban ás lises e as ondas dos Mari-ño (ver foto 3), así como na fachada máis antiga do seupazo da Pena do Ouro, no que desapareceron as cunchasde vieira, pero nos as lises.

Pero tamén os Romero-Dacosta emparentaron co res-to das máis importantes familias aristocráticas noiesas,tal como reflicten os outros 23 brasóns nos que aparece oseu apelido, distribuídos polos principais templos e casasnobres da nosa vila. Os máis antigos, fixados na clave emáis nas enxutas do arco da capela renacentista que ofidalgo e alcalde Pedro Carneiro mandou construír enSta. María a Nova19, representan, no primeiro caso, que éun escudo partido, o carneiro do seu apelido, xunto ásorellas e bordóns dos Romero-Dacosta, e nos das esqui-nas, ambos cuartelados, van, nas primeiras particións omesmo carneiro, agora pasante sobre unha árbore e osbordóns e orellas, na segunda partición, no terceiro cuar-tel as ondas dos Mariño, con cinco lises, quizais dos Chi-rino ou Maldonado, con quen estes así mesmo emparen-taron e cinco barras do apelido González que tamén tiñanos Dacosta, todo xunto e, na cuarta partición, o brazosostendo unha árbore dos Carballido.

Os dous seguintes son tamén do s. XVI, están ámbo-los dous en S. Francisco e inclúen xa máis apelidos, poisteñen oito particións cada un deles. O primeiro áchasesobre o sartego do cabaleiro da orde de Malta, FranciscoBermúdez de Castro e ostenta os escaques do apelidoBermúdez, os roeis dos Castro, as cabezas e mans dosCarantoña, orellas e bordóns dos Romero-Dacosta, un Mcoroado do apelido Montenegro, follas de figueira dosFigueroa, o brasón dos Mendoza e, por último, o dosSoutomaior. O segundo, lamentablemente roto, quizaisprocedente dun antigo sepulcro, está na actualidade pou-sado nun recanto do brazo norte da igrexa, difire do ante-rior en que é ovalado, leva unha cimeira e, na quinta par-tición, en lugar do apelido Montenegro, figura o dos Caa-maño (árbore acostada de 10 lanzas).

Os últimos escudos renacentistas coas armas destafamilia están no pazo de Guisamonde e na capela Valde-rrama de S. Martiño. No primeiro, situado na fachadaprincipal do edificio que hoxe é casa parroquial, ostentaas seis orellas postas en dous paus cos seis pares de bor-dóns cruzados, tamén en pau, do seu apelido, xunto ácabeza de lobo da antano poderosa familia dos Moscoso,o brazo coa árbore dos Carballido, a torre xa coñecida

39

ESCUDO DOS ROMERO DACOSTA. SANCRISTÍA DE STA. MARÍA A NOVA.

19 Alvaro de las Casas (Op. cit., páx. 60) di quetamén era banqueiro porque cando o arcebispocompostelán D. Gaspar de Ábalos fai o seu tes-tamento, no ano 1544, di deber 4.500 reás aPero Carneiro, veciño de Noia, que llos prestaraen Xénova.

pero agora sobre a parede que dá á nave

de igrexa de S. Martiño e repite as

armas do anterior, salvo as dos Caama-

ño e as dos Lobeira e coa diferenza de

levar agora as ondas dos Mariño en pun-

ta. Outros dous están no claustro do

concello e poden proceder de S. Fran-

cisco, a quen pertencía antes da Des-

amortización; un é semellante ós tres

que vimos con anterioridade na fachada

da igrexa conventual, coa salvidade de

que na cuarta partición, xunto ás ondas dos Mariño apa-recen as cinco lises dos Chirino ou Maldonado, entronca-dos con estes en gran parte de Galicia, os seis roeis dosCastro e as táboas dos Noguerol; o segundo, nas súas oitoparticións leva o axedrezado dos Bermúdez, os roeis dosCastro, orellas e bordóns dos Romero-Dacosta, o castelodos Lamas, a árbore coas lanzas dos Caamaño, a M coro-ada dos Montenegro, o peculiar cuartelado en aspa encunha barra nas súas primeira e terceira partición dosMendoza noieses e, na última, as faixas xaqueladas dosSoutomaior. O cuarto está xustamente baixo o soportaldo pazo que Vasco Dacosta mandou construír en 1339 nocorazón do casco antigo de Noia e porta, nas súas seisparticións, os brasóns dos Figueroa, Romero-Dacosta,Valadares, Vilamarín (cinco crecentes en aspa acompaña-dos de cadansúa estrela), Andrade (banda engolada endragantes coa lenda Ave María Gratia Plena, na bordura)e Parga (tres faixas). O quinto está no lintel da entrada aunha f inca próxima ós muíños da Pedrachán e leva osapelidos do conde de Vilanova de S. Bernardo: Cortés eMendoza, a rentes do Romero-Dacosta, nesta ocasióncun só pao de tres pares de bordóns e as orellas aos lados.E o último, no pazo da Pena do Ouro, pousado entre osparterres do seu xardín, probablemente traído de S. Xus-to de Toxosoutos canda a do claustro románico do des-aparecido mosteiro, está recuberto de musgo, polo que asúa interpretación debémola facer a partir do relato deFabeiro,21 que o describe así: oito particións que ostentanas armas dos apelidos seguintes: a primeira de Bermú-dez, que, casada coa seguinte, dá Bermúdez de Castro; aterceira é de Romero da Costa (aquí vemos xa , clara-mente, que se trata de bordóns e non de tibias, comoequivocadamente veñen sostendo tratadistas e historia-dores22 pois en cada un deles obsérvase o clavo onde acabaza debía ir colgada); a cuarta, de Riobóo; a quintade Caamaño; a sexta, de Montenegro; a séptima de Men-doza, e a oitava de Soutomaior.

Na bordura do escudo

Dez dos brasóns que tamén levan estes bastóns xaco-beos, téñenos na bordura, aínda que só no cuartel dosescudos nos que, á súa vez, están integrados. Nove estánencravados no alto das paredes da igrexa de S. Franciscoe o décimo na fachada renacentista do pazo da Pena doOuro. Os catro primeiros están situados no brazo sur dotemplo franciscano, tres deles sobre o arco de acceso e ocuarto na parede meridional do mesmo (ver foto 8) etodos repiten as armas dos xa vistos na fachada desta

40

ESCUDO DE PEDRO PARDO NOGUEROL. CLAUSTRO

DO CONCELLO.

ESCUDO DOS ROMERO DACOSTA. IGREXA DE S.FRANCISCO (INTERIOR).

20 M. FABEIRO GÓMEZ - X.R.FERNÁNDEZ OXEA. Obra citada,páxs 10 e 11.

21 Idem. Páxs. 53 e 54. En castelán no orixinal.

mente e que representan os apelidos dovizconde de San Alberto, Xosé Varelade Limia, ou sexa: cinco paus dos Vare-la, no primeiro cuartel, un castelo connove marcos de ferro na bordura, dosMenéndez, no segundo, unha torre,López de Leis, no terceiro e, no cuarto oapelido Jove-Huerco, composto por 1)un escudo cuartelado en aspa con tresbandas no primeiro e cuarto e as pala-bras AVE e MARÏA, no segundo e ter-ceiro e 2) outro escudo con un brazoempuñando unha bandeira, unha chave,un castelo, tres cabezas de mouros e tresflores de lis e, no escusón, as armasprincipais da familia: os cinco paus dosVarela e cinco paus e cinco louxanses,dos Limia, coa cruz de Santiago acola-da. Todos estes emblemas repítense, xacon todos os seus esmaltes, en doustapices e unha vidrieira do interior,tamén coas cruces de Santiago pordetrás, sobresaíndo polos catro lados osrespectivos brazos delas. Nos salón dopazo pódense contemplar tamén outrostres tapices, con cadansúa cruz de San-tiago, representando respectivamente osapelidos Lopez de Leis, Varela de Limiae Jove-Huerco.

O último é un escudo en madeira quese encontraba no pazo de Monroy candoFabeiro o incluíu no seu xa citado libroe levaba, xunto aos xa coñecidos apeli-dos de Lamas, Soutomaior, Castro eCarballido, o dos Correa- Soutomaior(aguia coroada sostendo un escudo contres faixas axedrezadas), Ozores (leónrampante cunha espada chantada nolombo), outro (árbore sobre ondascunha estrela ao pé e outras dúas aambos lados da copa) que non souboidentificar25 e, acolada, a cruz de Santia-go.

igrexa, coa particularidade de que agora as orellas dosDacosta aparecen encerrados nun escudete e os bordónsdos Romero xa non están dispostos en dous paus, senónen bordura ao redor del. Outros catro engalanan os murosdo brazo norte: un en cada parede do interior e o cuartosobre o arco que se abre á nave e reproducen os mesmosemblemas dun dos escudos barrocos que acabamos dedescribir no claustro da casa consistorial, isto é, os apeli-dos Romero-Dacosta, Carballido, Riobóo e, na cuartapartición, as ondas dos Mariño, as lises dos Chirino ouMaldonado, os roeis dos Castro e as táboas dos Nogue-rol. O último dos escudos franciscanos está a carón dosartego do cabaleiro Francisco Bermúdez de Castro esca-vado na parede occidental da capela da epístola e nel,xunto ós xa coñecidos brasóns dos Romero-Dacosta eCarballido aparece o dos Losada: dous lagartos contrapa-santes e unha lousa brochante sobre eles.

O derradeiro está, de novo, no seu pazo da Pena doOuro e, ademais do apelido Romero-Dacosta, leva taméno dos Soutomaior, no segundo cuartel, o dos Mendozaque, excepcionalmente, agora si leva sendas bandas enlugar das barras que singularizan as armas desta familiaen Noia, na terceira e, no último o dos Carballido.

Nos adornos exteriores do escudo

Polo que respecta á presenza dos bastóns de peregri-nos nos adornos exteriores do escudo, estes son os mes-mos casos das vieiras que xurdían entre os adornos dasdúas labras heráldicas existentes sobre a fachada da igre-xa e a casa parroquial respectivamente de Sta. Cristina(ver foto 5).

A CRUZ DE SANTIAGO

O último dos símbolos xacobeos, a cruz de Santiago,está presente tamén na heráldica noiesa, pero por tratarsede insignias honoríficas de carácter persoal e non fami-liar, non é posible contemplala máis ca nalgunhas laudase sepulcros de Sta. María a Nova e S. Francisco e unspoucos brasóns; nestes, deben, segundo Fariña Couto,colocarse detrás do escudo, postal de tal maneira que osextremos da cruz asomen polo xefe, a punta, e polomedio dos flancos.23

O máis antigo é un escudo axedrezado que se atopa noclaustro do concello (ver foto 9), procede dun edificio dos. XVI desaparecido que había na rúa da Condesa e,segundo Fabeiro, puido pertencer ó capitán Pedro PardoNoguerol.24

O resto son todos do s. XX. Deles, só dous son depedra, os que presiden a porta da entrada á f inca e afachada principal do pazo da Pena do Ouro, respectiva-

4122 Refírese, en particul ao pai JOSÉ S. CRESPOPOZO Blasones y linajes de Galicia. Santiago,1962-65

23 LUCIANO FARIÑA COUTO. Obra citada,páx. 61.

24 M. FABEIRO GÓMEZ - X.R.FERNÁNDEZOXEA. Obra citada, páx. 73.

25 Idem. Páxs. 61.

primeira información que tive-mos sobre a estadía destes cruzados naterras de Noia aparecera no libro Elcementerio de Noya (1936) de Álvarode las Casas:

De la importancia que entoncestenía el puerto de Noia, al que llega-ban por mar peregrinos de todaEuropa en romaría jacobea da ideael siguinte dato. Hacia 1147 unaarmada salida de Dartmouth consoldados de Flandes, la baja Aus-tria, Inglaterra y Aquitania quetomaban parte en la cruzada quepredicara San Bernardo, corrió gra-vísimo peligro a causa de unha tor-menta, y pudo encontrar refugio ennuestro puerto donde se reunieron yrepararon sus 200 naves.

Onde tirara o profesor do institutoVirxe do Mar esta información? Talveza lera no Tomo IV da Historia de laS.A.M. Iglesia de Santiago de Compos-tela (1901) escrita por A. López Ferrei-ro:

Hacia este tiempo ocupó Santia-go un numeroso ejército de soldadosextranjeros. No venían en son deguerra; venían a postrarse ante elSepulcro del Apóstol y a celebrar lafiesta de Pentecostés, que aquel año,cayó en 8 de junio. Y ¿quienes eranestos guerreros, que así sabían aso-ciar el ardor bélico con los senti-mientos de religión y piedad? Buenaparte de los alistados en la Cruzadapredicada por San Bernardo, loscuales habían preferido hacer por

mar el viaje a Tierra Santa. Formaban entre ellos,gentes de la Baja Aquitania, y se habían hecho a lavela en el puerto inglés de Dartmouth.

Una recia tormenta puso en dispersión a las dos-cientas naves en que venían embarcados; los cuales,despues de varios lances, pudieron reunirse y repa-rarse en la ría de Noya. No quisieron los cruzadosdesperdiciar la ocasión que se les presentaba de visi-tar el gran Santuario de Santiago, probablemente muyconocido ya de alguno de ellos; y en efecto así lohicieron, y en el templo del Patrón de España pudie-ron dar las gracias al Señor por haberse librado de lamuerte, y celebrar al mismo tiempo la solemne fiestade Pentecostés.

A partir destas breves informacións sabemos queestes valentes homes participaban na Segunda Cruzada,unha expedición motivada polos intereses expansionistasda nobreza feudal, o control do comercio con Asia e oafán do papado para impoñerse sobre as monarquías e asigrexas do Oriente, aínda que se declaraban con principioco obxectivo de recuperar Terra Santa cando os turcosconquistaran Xerusalén.

Despois do clamoroso da primeira expedición aosSantos Lugares, esta Segunda Cruzada fora convocada en1145 en resposta á caída do condado de Edesa un anoantes. Edesa constituírase no primeiro dos estados cruza-dos fundados durante a Primera Cruzada (1096–1099),pero foi tamén primeiro en caer. A Segunda Cruzada,convocada polo Papa Uxío III contou por primeira vez,coa presenza de varios reis europeos entre os que destaca-ron Luis VII de Francia e o emperador Conrado III.

Como se comprende este periplo dos cruzados polascostas galegas? Sen dúbida garda relación coas viaxesque os barcos ingleses e irlandeses realizaban a Galiciapara participar na peregrinación Xacobea. Malia a dis-tancia que nos afasta daquelas illas nórdicas, seguramen-te era máis doada naquela época chegar a tumba doApóstolo pola costa –que no caso de bo tempo só se

42

Xerardo AgraFoxo

A chegada a Noia doscruzados de Dartmouthe o cerco de Lisboa doano 1147

estas dos cartas la realizó Casariegoy las publicó en año 1965 en el Bole-tín del Instituto de Estudios Asturia-nos. Osborne y Arnolfo formabanparte del contigente de más de10.000 hombres de la flota que sehabía concentrado en el puerto deDartmouth, en el sur de Inglaterra,para participar en la Segunda Cru-zada. En el mes de mayo de 1147 sehabían reunido en ese puerto, segúncuenta Osborne, alrededor de 164barcos (200 según Arnolfo) en losque iban gentes de diversas lenguas,costumbres y nacionalidades.

Máis adiante o profesor da Universi-dade de Santiago indica a procedenciadas persoas que compoñían esta podero-sa escuadra de peregrinos europeos quepartiran rumbo a Terras Santa:

La naves que constituían esta flo-ta se agruparon en tres divisiones:Unha la formaba el grupo que pro-cedía de los países germánicos; otrase componía de borgoñeses y fla-mencos. Y en la tercera estaba lagente que procedía de Norlfolky,zona de Londres, todos los buquesde Kent y otros varios.

Despois indica que os cruzadosancoraron no porto do Tambre. Dendeaquí partiron camiñando ata a cidade deSantiago de Compostela, a onde chega-ron o 7 de xuño, véspera da festividadede Pentecostés. Tamén explica os moti-vos que motivaron que os cruzadosnavegaran dende a costa británica ata asnosas terras:

Lo más lógico es pensar que lasnaves que venían del norte entraronen la ría de Muros y Noia, pues nosólo está antes que la de Arosa, sinoque en ella solían entrar las navesmercantes dek Norte de Eurpa quetraían peregrinos a Santiago deCompostela. La villa de Noia, situa-da al fondo de la ría, era puerto demareas y de aguas muy seguras.

En la afueras de esta villa, enBarro, pervive aún en el recuerdo delos mayores la leyenda de la ciudad

necesitaría ao redor de cinco días– que polo interior a tra-vés do territorio francés e o interior da península Ibérica.

Tal como conta o investigador Brian Tate en La pere-grinaciones marítimas británicas medievales desde lasIslas Británicas:

Cuando un peregrino inglés partía hacia la Cru-zada, podía tomar tres rutas. La más corta era cruzarde Dover a Calais o Wissant, en lo que tardaba unasocho horas con tiempo favorable, y, así, si el viajehabía sido duro, los preegrinos podían descansar yrefrescarse en la Maison Dieu, en San Nicolás deCalais. Otra alternativa era el viaje, más largo desdeSouthamton o Poole o algún puerto de la parte oestehasta el estuario del Garona o más abajo hasta Bayo-na, donde los peregrinos podían tomar el Caminofrancés.

La tercera posibilidad era el más largo viaje pormar, que llevaba entre cuatro y quince días según eltiempo, desde varios puertos ingleses y galeses de lascostas oeste, sur y este directamente hasta Galicia.Los peregrinos podían desembarcar en Saint Malo,La Rochelle y, finalmente, en Coruña, el puerto prefe-rido de la edad Media tardía, u ocasionalmente, enotros lugares de la Costa Atlántica: Muros, Noia oFisterra, o incluso Lisboa, desde donde hacían elCamino de Portugal en dirección norte hacia su desti-no.

Segundo conta profesor F. Alonso Romero da USCnun interesante traballo – La arribada de la flota británi-ca al puerto de Noia en 1147– as cartas que deixarondous cruzados que participaron nesta expedición consti-túen dous excelentes documentos para coñecer máisdetalles:

La misiva de Osborne se conserva en el Códicenümero 470 de la Biblioteca del Chris´s College deCambridge; y la de Amolfo en el Monasterio Aquici-tense, cerca de Douai (Francia). La traducción de

43

ENSEADA DO TAMBRE. LUGAR DE ARRIBADA DOS CRUZADOS DE DARTMOTH

(Arquivo Xogaina)

sumergida en torno a un islote frentea la plaia de la Barquiña. En elhabía antiguamente una capilladedicada a San Bartolomé. Enmarea baja todavía es posible con-templar sus restos. Sobre este lugarse conserva un documento del año1168 en el cual se da noticia de queFernando II había concedido facul-tad al Arzobispo de Santiago, donPedro II, para que construyera unpuerto precisamente en esa aldea deBarro.

Realizadas estas referencias históri-cas, o profesor Alonso Romero aprovei-ta a ocasión para reivindicar o papel quedesempeñou o porto de Noia na acollidade peregrinos que, empregando oscamiños marítimos medievais, intenta-ban rezar ante a o sartego do Apóstolo:

Ahora que se celebra el últimoAño Santo del milenio es convenien-te recordar que el puerto de Noia, aligual que el de Coruña, tuvo unaenorme participación en la rutamarítima jacobea que venía de nortede Europa. Muchos de los peregri-nos que querían visitar la tumba delApóstol Santiago se embarcaron ennaves que iban hasta Tierra Santa. Yse detenían en el puerto de Noia por-que estaba antes que el de la ría deArosa y porque la ruta de entradapor la ría de Muros hasta el puertodel Tambre resultaba más fácil yrápida que la del puerto de Iria.

Mesmo sinala cal debeu ser a rutaque empregaron estes cruzados de Dart-mouth que deixaron as súas naves nasmarxes do río Tambre e partiron cara oSancti Locus Apostolicus:

El camino que se seguía para lle-gar desde el puerto de Noia hastaSantiago de Compostela era el mis-mo que recorrían los romanos quecomerciaban con los productos quetraían por mar y que despues de des-embarcar en el puerto del Tambre, sedistribuían por el interior de Gali-cia. La calzada ascendía haciaToxos Soutos y pasaba por Sabu-

gueiro, Costoria, Alto dos Caroos, Luaña, Viceso,Brión, por las cercanías del castillo de Altamira endirección a Aguapesada, Roxos y finalmente Santia-go. Desde Aguapesada el camino era el mismo que elque seguían los peregrinos que iban a Finisterre.

Noia y Finisterre dos villas marítimas cuya parti-cipación en la historia de las rutas jacobeas que estábuscando un turismo europeo ávido de paisajes natu-rales, todavía no transformados por la ignorancia deaquellos que no saben apreciar.

Que fixeron estes homes unha vez que peregrinaron aSantiago? Todas as investigacións apunta a que participa-ron nunha aventura diferente. Despois de que o mal tem-po os obrigara a refuxiarse na cidade lusa de Porto, foronconvocados polo rei Afonso Henríquez de Portugal paraliquidar o reino musulmán de Lisboa. Malia que o con-tinxente inglés esgrimiu as súas intencións de liberarXerusalén, os demais aceptaron os argumentos do bispode Porto, que lles expuxo que podían cumprir os seusvotos loitando contra o “infiel” no Teixo, sen necesidadede desprazarse a Terra Santa.

A Historia do Cerco de Lisboa –contada por XoséSaramago nunha novela cun titulo semellante– comezouo 1 de xuño de 1147. A armada, que partira de Dartmouho 19 de maio e estivera ancorada uns días en Noia, che-gou à cidade do Porto a 16 de xuño. Despois de que osconvencera o bispo Pedro II Pitões, logo da conquista deSantarén proseguiron para Lisboa.

Despois da toma desta cidade –que sería elixida capi-tal de Portugal no ano 1255– algún cruzados estabelecé-ronse na cidade. Entre eles, Gilbert de Hastings, que foinomeado bispo de Lisboa. Segundo unha investigaciónde Antoni Virgili da Universidade de Barcelona –Anglicum multis aliis alienigenis: crusade settlers in Tortosa–tamén sabemos que camiño da Terra Santa uns 20 expe-dicionarios que saíran de Dartmouth quedaron a vivir enTortosa (Tarragona), onde recibiron terras por participarnas campañas de Berenguer IV, conde de Barcelona.

44

CUNCHA DA BARQUIÑA. PRIMEIRO PORTO DE NOIA (Arquivo Xogaina)

Xoán de Serres, Muros) Gaudiosus,Gentines (San Ourente de Entíns,Outes), Sancta Talasia (Santa Tasia deEntíns, Outes), Autis (San Pedro deOutes, Outes), Rodo (San Xoán de Roo,Outes), Stario (Santa María de Esteiro),Sancta Christina (Santa Cristina deBarro, Noia), Sanctus Saturninus(Saturnino de Goiáns, Porto do Son) eSanctus Vincentius (Santa María deNebra, Porto do Son). E os documentoscontinúan ao longo dos séculos.

O 21 de febreiro de 934, o rei Rami-ro II e a súa muller dona Urraca, doan ocondado de Postmarcos á igrexa de San-tiago …”Commissum Pistomarcos abintegro secundum illud obtinuit LucidusVimarani, de Vlia in Tamere, ut omnispopulus in eodem degens commisso…”(LUCAS ÁLVAREZ, 1998, p. 112).

O 9 de xuño de 976, desta data é odocumento de permuta feita ao mostei-ro de Antealtares de certas herdadessitas na Villa Lusentario , en Balbargos(LÓPEZ ALSINA, 1988, p. 396).

O 13 de decembro de 1107 a raíñadona Urraca fai doazón á igrexa com-postelá de dúas posesións que tiña entreos ríos Ulla e Tambre “et de omnibusillis hominibus et hereditativus quashabeo in Pistomarcos et in Noia et inConpostella, regalem curtem…”(LUCAS ÁLVAREZ, 1998, p. 178).Máis documentos medievais sobre Noiae a súa bisbarra son estudados por dife-rentes autores (LÓPEZ FERREIRO,1895 e 1898; FABEIRO GÓMEZ,1990; LUCAS ÁLVAREZ, 1998;

on este artigo pretendo demostrar que Noia foi naIdade Media o porto polo que chegaban a Compostelaviaxeiros e mercadorías. Para probar esta af irmacióncitarei unha parte da documentación medieval que odemostra, achegarei testemuños da cultura material que ocorroboran e unha serie de indicios indirectos que o ava-lan.

O 9 de abril de 1168 Fernando II, rei de Galiza, conce-de unha autorización ao bispo electo de Compostela,Pedro Gundesteiz, para edificar un burgo e un porto enterras de Santa Cristina de Noia e dóalle unha vila que xaexistía alí:

“dono e concédovos meu leal don Pedro, electo Com-postelán, que poidades edificar e establecer un novo bur-go e porto na Terra de Santiago, no territorio de SantaCristina de Noia, na ribeira do río Tambre, a gloria deDeus e da devandita igrexa, que vos escolleu pai e pas-tor. E o tal burgo e porto será chamado por todos TotumBonum….Tamén quero que todo os habitantes e morado-res do referido burgo sexan os vosos vasalos e dos arce-bispos de Compostela, e de máis ninguén. Fago isto pararestauración do porto do Apostol.”

Este documento real, recollido nos Tumbos A e B dacatedral de Santiago, publicado por primeira vez porLópez Ferreiro, foi estudado por numerosos investigado-res (GONZÁLEZ PÉREZ, 2003, p. 37-38) e deixa fórade dúbida que a estas alturas Noia era o porto de Com-postela.

Mais, se este documento non fose abondo, temos unnutrido repertorio de escritos medievais que o ratifican.A relación da ría de Noia coa futura sé compostelá come-za xa cando aínda estaba en Iria e documéntase en innu-merables escritos, desde o chamado Documento de Truc-tinio (LÓPEZ ALSINA, 1988, pp. 156-1167) no quedomminus Tructinus consigna 75 igrexas a favor do bis-po Ataúlfo,como propias da sede iriense, por orden do reide Asturias Alfonso III, aló polo ano 868, entre as igrexasque cita están as situadas na ría de Noia: Pintanus (San

45

Xepe Torres

Símbolos dasperegrinacións nas

laudas de Santa María

MARTÍNEZ ORTEGA, 1998; RECUE-RO ASTRAY, 2000; PÉREZ RODRÍ-GUEZ, 2004)

A súa situación ao fondo da ría, nun-ha encrucillada de camiños natural econ abundantes recursos pesqueirosfará que o lugar sexa poboado desde aprehistoria. Restos arqueolóxicos, citasde autores clásicos e de viaxeirosmedievais evidencian que un porto nadesembocadura do Tambre era unharealidade desde a protohistoria e queesta ría era coñecida e visitada por via-xeiros e comerciantes de terras distan-tes. Os asentamentos castrexos da beira-mar desde Baroña á Barquiña (AGRA-FOXO, 1989), as constantes citas dosautores clásicos referíndose a un portona desembocadura do Tamara: Ébora

(Mela 111-1); Noela (Plinio IV-112), Novium (Ptolo-meo) que moitos investigadores, como García y Bellidoou Torres Rodríguez , localizan nas proximidades daNoia actual. A disputa do bispo Sisnando, século X, coabade de San Martiño Pinario, polas súas pesqueiras. Oataque árabe do ano 1115, cando toman o vello burgo. Adescrición, do mesmo século, do xeógrafo e cartógrafohispanomusulmán Abu Abd Allah Muhammad al-Idrisique describe a beiramar galega facendo referencia á ríade Noia e a Santiago (TOBIO, p.14). A chegada no 1147de 200 navíos cruzados que fondean na ría refuxiándosedun temporal e alí aproveitan para se aprovisionar, repa-rar os barcos e visitar a tumba do apóstolo Santiago(LÓPEZ FERREIRO, 1898, t. IV, p. 236; ALONSOROMERO, 1996). A presenza de Noia en numerosos por-tulanos e cartas de marear: Mapa de Angelino Dulcert de1339, Mapamundi de Abrahan e Jafuda Cresques de1375 ou no Atlas Tammar Luxoro do século XIV entreoutros. Asemade está documentada a relación comercialde Noia con cidades de Inglaterra, Flandres, Francia eItalia ao longo dos séculos XIV e XV (FERREIRAPRIEGUE, 1984 e 1988). En diferentes mandas testa-mentarias aparecen persoas da bisbarra que preparan aviaxe como peregrinos a Xerusalén, no 1162 Pedro Díaz,no 1166 Lucio Afonso, no 1172 Pedro Arias e FernandoCrescóniz, no 1174 Pedro Núñez, no 1201 FernandoOrdóñez, e outros máis dos que temos as súas mandas noTombo de Toxos Outos (PÉREZ, 2004, pp 199-200, 266,404-405, 580-581 e 657) referendando tradicións como arecollida por Álvaro das Casas (CASAS; 1936, p.36) naque se conta que a terra de Santa María foi traída polosnavíos noieses que regresaban de Terra Santa.

Gaspar de Ábalos, arcebispo de Compostela, declaraen 1344 deberlle 4.5oo reais a Pero Carneiro, que llosprestara en Xénova (CASAS, 1936, p. 60). No séculoXVI comerciantes noieses, como Joâo Gongalves deNoia, residen en Viana do Castelo, mentres en Noia fainegocio unha activa colonia de comerciantes estranxei-ros: o veciño de Aveiro Alonso Pérez, o francés JuánRoselete ou o bilbaíno Sebastián de Villabaso.(TORRES, 1990).

No cemiterio de Santa María temos un número impor-tante de laudas e sartegos con símbolos xacobeos: vieirase cruces de Santiago, indicando seguramente a relaciónda persoa enterrada coa Catedral de Santiago, o mesmoque temos casas na zona vella de Compostela, as da rúadas Hortas por exemplo, que teñen cunchas de vieirasesculpidas na pedra das súa fachadas, casas aforadas quepertenceran á sé compostelán que para indicar a súa pro-piedade identificábaas con este símbolo ( MASS, 1994,pp. 2-3), o mesmo acontecería en Noia coa Casa dos Tea-

46

LAUDA 10, OU DO MERCADOR, TEN GRAVADA

UNHA CUNCHA DE VIEIRA

Na súa man dereita porta un longo bas-tón rematado nun pomo esférico. Nasúa man esquerda leva un libro pecha-do. Aos seus pés aparecen representa-dos instrumentos de traballo: aixola,machado, compás, escuadro e trade.Todo ela en baixo relevo e enmarcadopor unha banda nidia duns 12 cms. deancho.

Aínda que a súa interpretación ico-nográfica non é doada, debido á mestu-ra de elementos diversos, e a pesares deque a primeira vista semella a f iguradun peregrino, xa que a f igura e a súaindumentaria coincide en liñas xeraiscoa roupa e complementos que estesadoitan levar ao longo da historia dasperegrinacións xacobeas (BARRET,1980, p. 53-56; BOTTINEAU, 1985, p.72-73; CARRO, 1964, p. 92; FERNÁN-

res, co Hospital de Fóra e co Hospital de Dentro (ver oartigo de García Vidal) que teñen nas súas portas as viei-ras.

As cunchas de vieira gravadas xunto con outras mar-cas nas laudas simbolizarían a relación do defunto conCompostela. Unha relación laboral ou mercantil coacatedral ou os seus representantes na vila ou a pertenza aunha organización santiaguista. A cunha axudaría a iden-tificar á persoa completando a información dada polo seusímbolo persoal e gremial. De entre as laudas que teñenvieiras podemos citar:

NOIA L-5. Dimensións182 x 72 x 21 cms., lauda contres vieiras e dúas marcas persoais nun escudo, unhapequena marca persoal no lateral esquerdo e catro carrei-ros sen inscrición.

NOIA L-10. Dimensións 179 x 71 x 16 cms., laudadun mercador, coa vara de medir e as tesoiras, leva taménunha cuncha de vieira.

NOIA L-19. Dimensións 176 x 69 x 18 cms., laudamoi semellante á L-5, con dúas vieiras e unha marca per-soal nun escudo, unha pequena marca persoal no lateraldereito, catro carreiros sen inscrición sobre os que apare-ce unha marca persoal cruciforme.

NOIA L-20. Dimensións 177 x 69 x 17 cms., laudacunha flor de lis e unha vieira enmarcadas nun escudo.

NOIA L-38. Dimensións 205 x 89 x 20, lauda cunhavieira rodeada por un cordón franciscano, con paralelis-mos nas atopadas no cemiterio de San Francisco de ACoruña e estudadas por Alfredo Erias e Xoán Vázquez , aCORUÑA L-14 e a CORUÑA L-58 teñen a mesma ico-nografía, outras como a CORUÑA L-9 teñen pequenasvariantes (EIRAS, 1994 e1998), no caso da de Noia, euentendo que se trata da lauda dun confrade da Orde Ter-ceira Franciscana que ten algún tipo de relación con San-tiago, por exemplo que era cóengo da Orde de Santiago .

NOIA L-61. Lauda con dúas marcas persoais: letra“j” e cruciforme con círculos; ademais da vieira.

NOIA L-87. Unha das máis coñecidas laudas docemiterio de Santa María é a coñecida co nome popularde “a lauda do peregrino”, trátase dunha lauda de granito,de forma trapezoidal, de 180 cms. de longo por 87 deancho e 16 de grosos, que sufriu un importante deterioropor estar longos anos nunha zona de paso.

O seu anverso está ocupado na súa meirande parte porunha figura humana de corpo enteiro, tocada cun gorrode ala ancha, coa súa aba dianteira erguida, de longasmelenas que lle caen polos ombreiros, a súa faciana estáesborranchada, vestido cunha longa túnica que lle cae enpregues até os pés, enfeitada por unha ducia de vieiras.

47

LAUDA 19, AMOSA DU AS VIEIRAS

DEZ, 1984 p. 68-69), pero tamén lle fal-tan outros elementos iconográf icoscomo son a cabaza ou a alforxa. Se aestas ausencias engadimos a presenzade ferramentas na lauda, que podemosrelacionar coa profesión de carpinteiroe tendo en conta a importancia que tivoen Noia a construción naval (CARRE,1980, p. 520-521, 533) podemos proporoutra hipótese interpretativa: trátase dalauda dun mordomo ou vigairo do gre-mio do Espírito Santo, patrón dos car-pinteiros e canteiros, que era carpinteiro(FABEIRO, 1969, P. 641), carpinteirode ribeira (GONZÁLEZ, 1984, p. 162)vestido con roupas solemnes, como asque levaría na procesión do Corpus.

A partires desta hipótese ten sentidoa presenza das ferramentas que apare-cen aos seus pés, todas elas identifica-bles coas utilizadas polos carpinteirosde ribeira. O bastón é o símbolo do seupoder como vigairo do gremio, é un

bastón de mando, un bastón cerimonial que portaba nasprocesións (FABEIRO, 1969, p. 632-636; FILGUEIRA,1966, p. 34-36). O libro, trataríase da representación dolibro de ordenanzas do gremio, que se encargaba de cus-todiar como mordomo que era, símbolo das normas dogremio e mesmo da súa ciencia (MORALES, p. 208), unlibro semellante leva nas súas mans o escribán frei Berto-lameu das Seixas, morto no 1362, representado con el nalauda que se garda no Museo da catedral de Compostelae que procede de Santa María (CASTILLO,1929, p.160).A vieira, prendida unha ducia de veces na súa roupa, sím-bolo de clara orixe mariñeira que tivo ao logo da historiadiferentes valores simbólicos (TORRES, 1986 pp. 155-156), acae perfectamente a un carpinteiro de ribeira xaque ten aparecido como marca do gremio de pescadores(FERRER, 1981, p. 129).

Na Idade Media a vieira aparece nas alfaias de nume-rosas tumbas europeas (VARIOS, 1985, P. 291-294) quevan desde os países nórdicos, onde se documentan a par-tir do século XIII: Västerhus, Copenhague, Roskilde,Lyderslev, Vordingbor, Aarhus, desde Islandia a Dina-marca, que, segundo a maioría dos investigadores hai querelacionar ás peregrinacións a Compostela, aínda que ainvestigadora sueca Mónica Rydbeck afirma que a cun-cha documéntase noutros centros de peregrinación dabeiramar nórdica (ALMAZÁN, 1986, p. 202); ata aPenínsula Ibérica onde aparecen, ás veces asociadas conoutras insignias da peregrinación xacobea, a partir doséculo XI e sobre todo do XII (VARIOS, 1985, p. 88).

Laudas medievais con vieiras hainas en Noia, Com-postela L-1, nunha lauda cun epígrafe e ferramentas dezapateiro (TORRES, 1985 p. 328-329) Toulouse, noMusèe des Augustins, cunha vieira e un epígrafe(VARIOS, 1985, p. 271) e Guimarães, no Museu Regio-nal de Alberto Sampaio, con dúas cunchas e bastón entau. Está por estudar a súa posible relación con peregri-nos xacobeos.

Laudas de peregrinos consérvanse no Musée Regio-nal de Beaugency (VARIOS, 1985, p. 272), no Bayeris-ches Mationalmuseum de Munich (VARIOS, 1985, p.437) e en igrexas como a de Sorø e Tyrsted (TORRES,1986 p. 157)

Tendo en conta o devandito, esta lauda de Noia repre-senta a figura dun carpinteiro de ribeira vestido con rou-pas solemnes decoradas con vieiras levando os atributosdo seu cargo, o bastón e o libro de ordenanzas do seu gre-mio, sen esquecer a súa posible relación co “hospital deFóra”. Datable no século XVII tendo en conta a presenzadun número considerable de vieiras (VARIOS, 1985, p.88) e que o gremio do Espírito Santo, de carpinteiros ecanteiros, está documentado na vila entre os anos 1576 e

48

LAUDA 20, TEN UNHA FLOR DE LIS E UNHA VIEIRA

ro da Confraría de Santa María, reitor ecapelán de San Martiño de Noia queaparece en documentos que cita do1388 (CASTILLO, 1929 p. 162); osAres aparecen como clérigos desta con-fraría, cando menos, desde o 1359, peronon é até o 1410 que temos documenta-do un co nome de Pedro Ares (NEIRA1998, p107-116). Eu concordo coasexplicacións que dá A. del Castillosobre a cruz franciscana e a vieira mais,para min, o gravado que está aos pés daf igura debe interpretarse como a súamarca persoal ou o seu “signun notaria-

1793 (FABEIRO, 1968, p. 641; HERMIDA, 1971, p,. 98-99).

NOIA L-100. Dimensións 176 x 80 x 17 cms. Laudacon escudo e restos dunha inscrición ilexible. Desente-rrada por Álvaro das Casas no 1931, ao pé do altar maior,hai unha lauda que el entende que é dunha persoa daConfraría de Santa María, con un escudo dividido encatro cuarteis, nos cuarteis superiores aparecen noesquerdo un feixe e no dereito dúas vieiras superpostas.no inferior esquerdo aparecen unhas iniciais que el inter-preta como de Francisco, clérigo, e no dereito as ondasdos Mariño (CASAS, 1936, p.57). Cita outras laudas conlabras heráldicas colocadas na capela dos Carneiros(CASAS, 1936, p.62-67) e que levan nos seus cuarteisvieiras (nesta mesma publicación hai un artigo de XanMariño no que se estudan os escudos ao que me remitopara non continuar falando das laudas con labras heráldi-cas nas que aparecen vieiras).

COMPOSTELA L-1. Cando visitei a buchería dacatedral nos anos 80, almacenada con outro materialarqueolóxico e artístico, atopei unha lauda de granito conmarcas “gremiais”, de procedencia descoñecida, rota nasúa parte inferior, ten: inscrición, soleta de zapateiro, oque podería ser unha bigornia, unha vieira e os restosdunha posíbel coitela. Esta lauda formaba parte da Expo-sición Arqueolóxica de Santiago, do ano 1909 e procede,seguramente, do cemiterio de Santa María a Nova deNoia. Cando a estuda A. del Castillo, no 1929, aínda segarda no claustro de San Clemente e xa está mutilada(CASTILLO 1929, p. 159-160); segundo a súa descri-ción mide 126 x 63 cms., ten unha inscrición en dúasliñas “Ê ESTA E A SUPULTUR…/MATEOS EARPT QDEOB.S…” e debaixo uns signos pouco claros, entreeles as solas de calzado, que aluden ao gremio do sepul-tado.

COMPOSTELA L-4. No claustro da catedral, estáexposta a lauda de Pedro Aras, notario de Noia, que esta-ba en Santa María a Nova de Noia (OVIEDO, 1901). Estapeza gárdase no Museo da Catedral en depósito, xuntocon outro material procedente da Exposición Arqueoló-xica de Santiago, do ano 1909, e foi fotografada e estuda-da por A. del Castillo (CASTILLO 1929, p. 161-162).No seu anverso presenta unha figura en releve dun orantehierático vestido cos hábitos franciscanos sobre un arcotrilobulado de feitura oxival, está rodeada por unha ins-crición “Ê AQI IAZ PEDRO ARAS NOTAR/IO DENOIA”, os seus pés nus apóianse sobre unha cruz queestá por riba dunha serpe, segundo A. del Castillo, e aoslados unha decoración vexetal, no ángulo superioresquerdo aparece a cruz franciscana e unha cuncha devieira. Segundo el, trátase de Pedro Ares, clérigo e vigai-

49

LAUDA 20

LAUDA 22

le” pero non podo demostrado mentresnon atopemos un documento coa súamarca, unha marca moi semellante apa-rece na tampa dun sartego de SantaMaría NOIA S-3. Os “signum notaria-le” de Noia estudados polo de agoraremóntanse ao 1531 (JUSTO, 1997),pero témolos documentados noutroslugares desde o século XIV (BRUNS,1974; LUCAS, 1988).

De entre os sartegos que se gardanno cemiterio de Santa María, un bonúmero deles presenta iconografíaxacobea. Aquí só vou citar os que com-parten en común a cruz de Santiago e avieira. Como hipótese de traballo, con-

sidero que estes sartegos pertencen a cabaleiros da Ordede Santiago ou a unha irmandade santiaguista responsa-ble de manter, gardar e atender os hospitais de Noia e aspontes que facilitaban o paso do río Traba.A súa funciónsería a mesma que tiñan os cabaleiros templarios na súabailía do Burgo de Faro onde, ademais de protexer estasterras, acollerían aos navíos templarios precedentes donorte de Europa camiño de Palestina.

NOIA S-1. Dimensións 202 x 28 x 75 cms. Trátasedun sartego granítico que ten na caixa catro escudos,dous á dereita, tan cheos de brión que non son quen deidentificar, e dous á esquerda coas ondas dos Mariño. Asúa tampa é de sección triangular e está percorrida polacruz de Santiago, con remates en flor de lis agás no péque ten un remate en forma de pedestal, e unha vieira acada lado na zona da cabeceira.

NOIA S-3. Dimensións 198 x 64 x 60 cms.. Sartegogranítico coa súa caixa nidia. A tampa é de sección trian-gular e está decorada coa cruz de Santiago, na zona dacabeceira ten unha vieira na banda dereita e un símbolopersoal cruciforme na esquerda. Hai sartegos que teñenunha vieira e outros dúas, pode ser un indicativo do rangoque ocupaban dentro da orde militar.

NOIA S-4. Dimensións 208 x 78 x 80 cms.. Sartegogranítico, ten na caixa un escudo a cada lado, por mor dobrión non se pode distinguir a labra que ten o da bandaesquerda, o do lateral dereito ten dúas vieiras debaixo decadanseu arco apuntado (CASAS, 1936, p.67). a súatampa é de sección triangular, nela lábrase unha fermosacruz de Santiago que descansa sobre un pedestal, no late-ral dereito hai unha vieira á altura da cabeceira, unhaponte de catro arcos nos que aparecen peixes, e flan-queando a ponte, un símbolo en forma de veo (este mes-mo símbolo aparece no NOIA S-12) dun lado e un escu-do con dúas vieiras superpostas do outro. Como hipóteseadianto a posibilidade de que pertencese a un cabaleiroda Orde de Santiago, responsable de manter e controlar oacceso a unha ponte.

NOIA S-10. Dimensións 206 x69 x 70 cms.. Sartegogranítico colocado baixo un arcosolio no lateral exterioresquerdo da igrexa de Santa María. Na caixa hai unhainscrición en letras góticas “ÊSEPULTURA DE POAPONSO DE PONT ERA MCCC” (sepultura de PeroAfonso de Ponte Era MCCC”), no centro , a modo deescudo, unha ponte cuberta (CASAS, 1936, p.43-44) outres tumbas cos seus arcosolios e por riba as arcadasdunha ponte segundo Oviedo Arce. Na súa tampa, de sec-ción triangular, hai unha cruz de Santiago, co seu pé enforma de base, fermosamente labrada, formando unharoseta na intersección dos brazos e cunha incisión lonxi-tudinal que a percorre desde esta até os seus pés, na zona

50

LAUDA 23

LAUDA 100

corrida no seu interior por un cordónfranciscano con seis nós. Debaixo dosbrazos da cruz ten a cada lado un escudocon vieira. No lateral esquerdo ten unhainscrición que comeza “ÊAQ IAZM…”

NOIA S-23. Dimensións 213 x 82 x22. Tampa de sartego, gardada no inte-rior da igrexa de Santa María. Trátasedunha tampa granítica de sección trian-gular, decorada coa cruz de Santiagocos seus brazos borrados, e os escudosda familia Xunqueira e Prego a cadalado da cabeceira, e riba de cada undeles unha cuncha de vieira.

NOIA S-24. Dimensións 200 x 61 x26. Tampa de sartego, gardada no inte-rior da igrexa de santa María. Tampagranítica de sección triangular, decora-da coa cruz de Santiago e unha vieira acada lado na zona da cabeceira. No late-ral esquerdo ten unha marca formadapor un anagrama coas letras ”POA” que

da cabeceira hai unha vieira a cada lado. Segundo Vaa-monde Lores sería a tumba do Pero Afonso Daponte,tesoureiro da catedral de Compostela e protector da con-fraría dos Clérigos da primeira metade do XIV. A súarelación coas pontes no só se aprecia na labra proto herál-dica senón tamén no seu apelido.

NOIA S-12. Dimensións199 x 65 x 66 cms.. Sartegogranítico colocado baixo arcosolio no lateral exterioresquerdo da igrexa de Santa María. Na caixa quedan osrestos dunha inscrición ilexible. A tampa, de seccióntriangular, é percorrida por unha cruz e a súa banda derei-ta ten dúas liñas incisas sen epigrafía, na zona da cabe-ceira, no lado dereito, dúas vieiras e unha marca, e nolado esquerdo unicamente repite a marca, idéntica á queaparece no NOIA S-4. Esta marca parece ter relacióncoas pontes.

NOIA S-13. Dimensións 208 x 67 x 76 cms. Sartegogranítico colocado no lateral esquerdo do soportal deentrada á igrexa. Na lateral dereito da caixa aparece enrelevo un barco veleiro dun mastro e un pequeno esquife.Na tampa, de sección triangular, temos a cruz de Santia-go sobre peaña de forma triangular, riba dos brazos dacruz, na banda esquerda, os restos do que foi unha vieirae debaixo dos brazos á esquerda a eixola e á dereita oescuadro, marcas profesionais dos carpinteiros de ribei-ra. De ser un cabaleiro de Santiago, teríamos que estescontrolaban tamén a construción de navíos.

NOIA S-20. Dimensións 196 x 72 x 72. Sartego gra-nítico colocado no arco esquerdo da capela dos Carneiro,en Santa María, datado no 1348. Na caixa hai unha ins-cricións, e o escudo dos Carneiro, que ten as primeiraspalabras desgastadas “AQI IAZ A…ARO PAZ CARNEI-RO QE / SE FINOU ERA MORTALDA XV / DIAS DAGOSTO ERA MCCC / LXXX VI ANOS”. Pedro Fia-ño, seguindo a Concha Allut, le “Aquí Fina Nuso Paz”(FIAÑO, 1999, p. 71), mentres que Xan Mariño propón alectura ”Álvaro ? Paz Carneiro” concordando a continua-ción coa inscrición (MARIÑO, 2004, p. 94). A súa tam-pa, de sección triangular, presenta a cruz de Santiago e nolateral dereito, nun lugar pouco visible, contra a parede,un escudo co carneiro e unha vieira sobre o animal. Osartego foi modif icado para que collese baixo o arco,rebaixaron o lateral esquerdo da caixa, a tampa ten os pésrotos e posiblemente colocouse ao revés xa que o seuescudo debería estar nun lugar visible. É normal queunha das familias máis importantes da vila, tan relacio-nada coa sé compostelán, formase parte da Orde de San-tiago.

NOIA S-22. Dimensións 213 x 68. Formando partedo empedrado da capala dos Carneiros temos unha tampagranítica de sección triangular con cruz de Santiago per-

51

LAUDA 87, OU DO PEREGRINO, TEN 12 VIEIRAS

é posterior. No lateral dereito quedanrestos do que puido ser unha marca per-soal en resalte.

NOIA S-25. Dimensións 187 x 69 x25. Tampa de sartego gardada na san-cristía nova de Santa María. Tampa gra-nítica de sección triangular, coa cruz deSantiago e unha vieira a cada lado nazona da cabeceira. Na parte central datampa, a cada lado da cruz, un escudocon f igura bovina moi desgastada edebaixo dos escudos o que parece unsigno notarial.

NOIA S-26. Dimensións 164 x 81 x24. Tampa de sartego gardada na san-cristía nova de Santa María. Tampa gra-nítica, rota polos pés, de sección trian-gular, coa cruz de Santiago e unha viei-ra a cada lado na zona da cabeceira. Foi

reutilizada varias veces como se demostra polas marcaspersoais que aparecen na metade inferior formando tresconxuntos diferentes: un formado por liñas rectas e cru-ciformes, outro polas letras “OP” e outro por un “A”invertido.

En 1147, despois de tomar Lisboa coa axuda dos cru-zados normandos e ingleses. un grupo de cabaleiros por-tugueses e algún cruzado decide asociarse e comprome-terse a continuar a loita contra os musulmáns. No 1161,Afonso I de Portugal acorda con estes cabaleiros protexerÉvora e crear o que logo sería a Orde de Évora.

No 1151, trece cabaleiros fan irmandade para prote-xer dos ataques dos musulmáns aos peregrinos de camiñoa Santiago e botar aos musulmáns da Península Ibéricasegundo relata a bula fundacional de 1170. Este grupo decabaleiros será o gromo dos Freires de Santiago, orderelixiosa e militar que ten como insignia una cruz verme-lla simulando una espada con remates de flor de lis naempuñadura e nos brazos. Os cabaleiros levaban estainsignia no pendón e na capa branca.Aínda que a maioríadas súas posesións estaban nos reinos de León e Castela,en poucos anos a orde espallouse polos reinos de Portu-gal, Aragón, Galiza, Francia, Inglaterra, Lombardía,Hungría e Palestina. Axiña sumaron un patrimonio noque se incluían 83 encomendas, 2 cidades, 178 condadose aldeas, 200 parroquias, 5 hospitais e 5 conventos, só naPenínsula Ibérica.

Na fundación da Orde de Santiago participa, entreoutros, o arcebispo de Santiago Pedro Gundestéiz, o mes-mo que dous anos antes recibe de Fernando II a xurisdi-ción de Totum Bonum como porto do Apóstolo. Segura-mente aínda quedaba no recordo dos habitantes da vila oataque árabe e a destrución do burgo no 1115, a chegadados cruzados no 1147 e a súa visita a Santiago e a súacooperación na conquista de Lisboa. Tamén temos docu-mentada participación na reconquista dos cabaleiros dabisbarra, como Diego Muñiz que no 1151 fai a mandatestamentaria antes de marchar á guerra contra Córdoba(PÉREZ, 2004, pp. 329-330).

Todos estes datos, xunto coa presenza en Santa Maríade sartegos con iconografía xacobea, datados candomenos desde o século XIII, parecen avalar a presenza enNoia de cabaleiros da Orde de Santiago. Esta confraría ouirmandade nobiliaria xurdiría en Noia, ao igual que acon-teceu en Lisboa, da asociación dos cabaleiros cruzadosque quedarían na vila cos seus habitantes para defender olugar de posibles ataques árabes e atender as necesidadesde futuros peregrinos chegados en barco desde o norte deEuropa. Serían os responsables da defensa da vila, sobetodo das portas e pontes, da seguridade dos camiños e daatención dos peregrinos nos hospitais da vila.

52

LAUDA O5, PRESENTA TRES VIEIRAS

mia, en “IACOBUS”, nº5-6 , 1998,pp.

31-82)

NEIRA PÉREZ, X.M. As cofradías dos clérigos

da Concepción na diócese de Santiago.

Nacemento e historia. Séculos XII-XVI.

Noia, 1998.

OVIEDO ARCE, E. Noya: iglesia y cementerio

de Santa María la Nueva en “Galicia

Histórica”, Santiago, 1901, p. 183-193.

PEREIRA MARTÍNEZ,C. Panorámica de la

Orden del Temple en la corona de Gali-

cia-Asturias-León en “Criterios”, nº 6,

A Coruña, 2006

PÉREZ RODRÍGUEZ, F.J. Os documentos do

Tombo de Toxos Outos. Santiago, 2004.

RECUERO ASTRAY, M. , ROMERO PORTILLA,

P. e RODRÍGUEZ PRIETO, M.A. Docu-

mentos Medievales del Reino de Gali-

cia: Fernando II (1155-1188). A Coruña,

2000.

SANTOS GRAÇA, A. O poveiro. Usos, costu-

mes, tradiçoes, lendas. Póvoa do Var-

zim, 1932.

SANTOS GRAÇA, A. Inscriçoes tumulares por

siglas. Póvoa do Varzim, 1942.

TOBIO, J. El camino de Santiago, en “Cuader-

nos de Historia 16”, nº 88)

TORRES REINO,X. Las lápidas del cementerio

de Santa María a Nova de Noia (la apli-

cación de una metodología de trabajo).

En “Actes du Colloque International de

Glyptographie de Saragosse”, Zarago-

za, 1982, p. 241-251.

—— Laudas gremiales en Galicia, en “Actes

du Colloque International de Glypto-

graphie de Cambrai”, Cambrai, 1985.

—— Unha laudas do cemiterio de Santa

María a Nova de Noia, en “Actas del

Coloquio Internacional de Gliptografia

de Pontevedra”, Pontevedra, 1986.

—— Laudas profesionales con marcas mari-

neras en el cementerio de Santa María a

Nova de Noia, en “Actes du VII Collo-

que International de Glyptographie de

Rochefort-Sur-Mer”, Rochefort, 1990.

—— 1990 A necrópole de Santa María de

Noia. O estado da cuestión en “O cemi-

terio de Santa María a Nova” ed. Facsí-

mil do l ibro de Álvaro de las Casas,

Noia, 1990.

—— Laudas gremiais na Galiza, en “Voces

na historia”, Noia, 2007.

VARIOS, Santiago de Compostela: 1.000 ans

de pèlerinage européen, Gand, 1985.

BIBLIOGRAFÍAAGRAFOXO PÉREZ, X. O poboamento castrexo na rexión occi-

dental da provincia de A Coruña. Santiago, 1989.

ALONSO ROMERO, F. Las embarcaciones de la segunda cruzada ysu ruta atlántica desde Dartmouth hasta Galicia en el año1147 en “Actas del II Congreso Internacional de EstudiosJacobeos”. Santiago, 1996, pp. 34-78)

BRUNS, Westfälische quellen in bild. 1974.

CASAS, A. das El cementerio de Noya. Santiago, 1936.

CHAMOSO LAMAS, M. La iglesia y el cementerio de Sta. Maríade Noya (La Coruña). En “Cuadernos de Estudios Gallegos”t. IV, fasc. XIII, Santiago, 1949, p. 251-270.

CHARPENTIER, L. El misterio de Compostela. Barcelona, 1973.

CASTILLO, A. del Inscripciones meioevales que se conservan en elpatio de San Clemente, de Santiago, en “Boletín de la RealAcademia Gallega”, A Coruña, 1929

ERIAS MARTÍNEZ, A. e VÁZQUEZ GÓMEZ, X.L. As laudas sepul-crais de San Francisco da Coruña, en “Anuario Brigantino”,nº 17, Betanzos, 1994, p.241-266.

—— As laudas sepulcrais de San Francisco da Coruña, en“Anuario Brigantino”, nº 21, Betanzos, 1998, p.301-304.

FABEIRO GÓMEZ, M. La villa de Noya: defensas, posesiones yregalías. En “Compostellanum”, t. XIII, nº 4, Santiago,1969, p. 573-656.

—— Páxinas Historicas de Noia. Noia, 1990.

FERREIRA PRIEGUE, E. Fuentes para la exportación gallega de lasegunda mitad del siglo XV: el peatge de mar de valencia.Santiago, 1984

—— Galicia en el comercio marítimo medieval. A Coruña, 1988.

FERRER BENIMELI, J.A. Los signos lapidarios en España. Compara-ción morfológica en “Actes du Colloque international deGlyptographie de Nimes”. Nimes, 1981, pp. 121-137.

FIAÑO GONZÁLEZ, P. Documentos para a historia de Galicia,Noia, 1999.

GONZÁLEZ PÉREZ, C. El cementerio de Noia (A Coruña) en“Revista de Folklore” nº 41, Valladolid, 1984.

GONZÁLEZ PÉREZ, C. La iglesia y el cementerio de Santa María aNova de Noia. A Coruña, 2003.

HERMIDA IGLESIAS,M. e AGRELO HERMO, J. Efemérides noiesas,Santiago, 1971.

JUSTO MARTÍN, M.J. Inventario de protocolos notariales. Noia:1531-1895. Santiago, 1997.

LÓPEZ ALSINA, F. La ciudad de Santiago de Compostela en la altaedad media. Santiago, 1988.

LÓPEZ FERREIRO, A. Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago deCompostela, Santiago 1898-1904.

—— Fueros municipales de Santiago y su tierra, 1895 (ed, facsi-mil Madrid, 1975)

LUCAS ÁLVAREZ, M. Tumbo A de la catedral de Santiago. Santia-go, 1998.

MARIÑO REINO, X. Historia dos escudos de Noia en “IV Semanada Historia de Noia”, Noia, 2004

MARTÍNEZ ORTEGA, R. La documentación del tumbo A de lacatedral de Santiago de Compostela: acerca de la toponi-

53

Caminante, son tus huellas

el camino y nada más;

caminante, no hay camino,

se hace camino al andar.

Antonio Machado

en moita razón don AntonioMachado, facemos camiño andando.Pero tamén é certo que hai camiños, quehai camiños en todos os sentidos vitais:ventureiros, espirituais, profesionais...,e tamén físicos.

E a rota xacobea Noia-Santiago, éun camiño. Por iso cando un peregrinose pon en marcha desde a súa casa ata aCatedral de Santiago crea un novocamiño.

Todos coñecemos a relación Noia-Santiago alá polas épocas medievais.Para manter estas relacións fan faltavieiros, camiños de encontro ou desen-contro e de certo que os houbo. Sóanosnos oídos as voces dos nosos maioresque falan do Camiño Real, CamiñoParroquial, corredoiras, sendeiros...,Dos Xelmírez, os Churruchao, Beren-guel de Landoira, Mitra Compostelá,dona Urraca, Afonso IX e a fabricacióndo saín, Pero Bochón, Rui Soga deLobeira...., e outros moitos nomes e his-torias, que non fai máis que sinalar asboas, as tensas e incluso bélicas rela-cións de Noia e Santiago.

Noia naqueles tempos era un portoimportante de movemento de mercado-rías, e de intercambios coa península e

o resto de Europa, por mar chegaban –aproveitando asviaxes de volta– peregrinos desexosos de visitar aoApóstolo, e para ir de Noia a Santiago había que perco-rrer as 8 ou 9 leguas de distancia entre ambas. Así que édoado deducir que sempre houbo vieiros e viaxeiros deNoia a Santiago, e viceversa.

Un bo día, hai xa varios anos, alá polo 1993, o Clubde Atletismo de Noia organizou unha camiñada a Santia-go. Dous días despois, tamén no colexio María Assump-ta, decidimos ir en peregrinación á capital de Galicia.Fomos máis de 300 persoas no primeiro caso e case 200no segundo. Ir con todo ese persoal pola beira da estradanon é nada recomendable, así que houbo que buscar unvieiro máis axeitado. Aí aparezo eu. Despois dalgunhasviaxes –en coche para ver camiños, sendeiros, estradas ecruces– establecín unha rota, máis ou menos paralela aoactual vieiro Noia-Santiago, que, logo de 40 Km, noslevaría diante do Apóstolo. A rota é sinxela, xa que bus-quei o camiño máis curto e cómodo (mellor de terra) econ menos trafico posible. Orienteime un pouco poloscentros relixiosos que hai ao logo do traxecto.

Saímos de Noia buscando a beira do río Traba en SanBernardo, onde collemos o cruce de A Rasa. Despois dedesentumecer os músculos chegamos ao cruce da GardaCivil e o colexio Balmes. No alto de Vilar Vello atalla-mos polo monte ata a estrada norte que cruzamos paradirixirnos camiño arriba polo monte ata a vella, ruinosa eesquecida capela de San Marcos, (hai que dicir que ocamiño non está en mellores condicións). Cruzando aestrada que leva a Santa María de Roó, seguimos por uncamiño á dereita polo que baixamos a Sampaio (este tra-mo atópase impracticable debido ás obras do corredorNoia-Santiago que están facendo, ou desfacendo segun-do como se mire).

Por detrás dun deposito de auga chegamos ao cruceque leva cara ao Castro Lampreeiro e o xa manso Tam-

54

Artur Lago

Un camiñoNoia-Santiago

Ventosa, onde nos atopamos co agoracamiño de Fisterra, que segue pola Por-tela de Villestro por un sendeiro que seconverte en pista.

Xa en terras do concello composte-lán, atravesamos o rego de Roxos cara aaldea de Quintáns. Despois de cruzar aestrada que vai a Tapia e Portomourosubimos por detrás de Pedrido e cruza-mos a estrada que vai a Santa María deVillestro, descendemos cara O Carba-llal e dirixímonos cara As Moas deAbaixo, para iniciar a subida á aba domonte Pedroso, despois dun bo treito.

Ao chegar ao alto, e a modo doMonte do Gozo, divisamos Compostelae por suposto as torres da Catedral. Saí-mos á estrada de Sarela de Abaixo eantes de chegar á de Arriba collemos uncruce pola dereita cara ao cantareiro ríoSarela e ás vellas fábricas de curtidos emuíños fariñeiros, atravesamos a Pontedo Sarela, subimos pola rúa do Cano epola verdecente Carballeira de San

bre. Un pouco máis arriba, e pola esquerda, na Baiuca,collemos o camiño real a San Xusto xa en terras de Lou-same (os toxos e as xestas xa hai tempo que substituíronos viaxeiros neste tramo de Toxosoutos)).

Logo de pasar polo mosteiro seguimos subindo cara aSabugueiro (antes primeira alternativa xa que pasaba uncamiño, a carón do monte Costoia de 531 m., o puntomáis elevado do Concello de Noia, e agora converteusenunha pista que leva ao deposito de materiais de desfeitodas obras que acumulan detrás de Bargo, e ademais haibastante tráfico de camións pesados que levantan nubesde po que o fan pouco recomendable para viandantes apé). Antes de chegar a Sabugueiro collemos o desvío dadereita por unha pista de terra que nos leva a Bargo. Des-pois de cruzar a aldea seguimos por un camiño que subepara o monte e os prados montesíos. Pouco despois che-gamos ao depósito de escombros de construción, quefalamos antes, e baixamos por unha pista á dereita borde-ada de piñeiros e eucaliptos que nos deixará en Amañeci-da, no concello de Brión.

Continuamos pola Luaña de San Xulián, prosegui-mos cara a parroquia de Santa María de Viceso, descen-dendo polo lugar de Niñáns para logo atravesar o rego deViceso na pequena praia fluvial e dirixirnos cara ao cru-ce de O Vilar en dirección a Gronzo paraun pouco máis abaixo desviarnos á esquer-da cara a Brión de Arriba. Desde aquí divi-samos os restos das que foron dominado-ras, protectoras e opresoras Torres de Alta-mira no val da Mahía. Baixamos por detrásde Quintáns e Boimil para chegar aPedrouzos, lugar de acollida da grandemilagreira Santa Minia, onde se fixo unhaparada para repoñer forzas. Está claro quealgúns, os menos andareiros foron quedan-do polo camiño para logo ser recollidospolo autobús.

Proseguimos a camiñada por Brans deAbaixo e o Enxo; atravesamos a estradaque vai a Negreira e subimos cara a Pegari-ños, xa no concello de Ames, onde un sen-deiro de herba pola dereita, antes de entrarna aldea, nos leva baixando ata a capela deSan Xoanciño. Deixamos a un lado Auga-pesada e, atallando pola fermosa aldea dePousada, subimos cara a Covas despois deatravesar o rego dos Pasos e pola dereita,xa arriba, continuamos cara a Igrexa deSan Estevo e proseguimos ata a Portela

55

MOSTEIRO DE TOXOSOUTOS

Lourenzo, continuando pola rúa dePoza do Sar cruzamos a estrada para arúa de Hortas para acabar na Praza doObradoiro diante de Catedral despoisde subir a empinada Costa do Cristo.Nós estramos pola ponte do Carme,entrada e saída natural de Santiago caraa Noia e Negreira en tempos antigos.

Un meses despois, Manolo Caama-ño (traballador da Casa de Cultura deNoia) ensinoume uns documentos de L.Huidoro y Serna (Tomo III, páx 259).No capítulo correspondente aos cami-

ños secundarios a Santiago,a investigadora Elisa Ferrei-ra Priegue documenta uncamiño medieval a Santia-go.

A noticia máis antigaque se ten documentadadunha peregrinación a San-tiago desde Noia é a doscruzados de Dartmouth aTerra Santa que por culpado mal tempo arribaron aNoia nos 48 navíos e pere-grinaron a Compostela nadata de 1147.

Vimos que estas rotascoincidían en demasiadospuntos coa que nós f ixera-mos uns meses antes. A ver-dade é que despois non ato-pamos moita documenta-ción nin noticias destesvieiro. Parece ser que anatureza, o tempo e algúnsintereses borraron damemoria colectiva un rotei-ro de venturas, ilusións,peregrinacións, persecu-cións e outros moitos asun-tos varios.

Desde aquí pedir ásautoridades dos distintosconcellos un pouquiño decoidado, reparación e man-temento para un vieiro car-gado de historias por descu-brir e que forma parte do

acervo cultural, político, bélico.... que durante moitosanos gozaron e sufriron Noia e Santiago de Compostela.

Xa como punto f inal deixamos algunhas fotos decurrunchos interesantes do camiño, e os datos da plani-metría, para os novos e ousados viandantes que desexenpercorrer ese treito que desde aquí animamos a camiña-lo. Como orientación explicar que 42 Km. fanse longospara unha camiñada dun só día, mellor e máis levadía endúas xornadas. Boa andaina!

56

NOTA: Agradezo a Manolo Caamaño e a Concha Allut a súa predis-posta, decidida e eficiente axuda; a Xerardo Agrafoxo como impulsordo que acabades de ler e a María, Pili, Silvia e Manolo que me fixeronmáis doado o camiño coa súa compaña.

PEDROUZOS, SANTA MINIA

SAN XOANCINO

57

Esperanza Filgueira Rama

UNHA VISIÓNDO CAMIÑO

^]]

P. Bourke

revestidos por grandes tapices e deixa-ron atrás cadros multiplicados por espe-llos deica chegaren ao cuarto ateigadode arcadas de carballo. O fidalgo dei-touse sobre unha cama con dosel deébano, cercada con fermosas teas deorgandí para que non o amolasen osinsectos. As cortinas que escoltabanunha f iestraxe inf inita conferíanlleunha tonalidade parda e melancólica áestancia.

—Toma. Lemo. Deumo o señor deNegreira.

Afonso de Moraime colleu o libro,como outras veces, coa abstracción dequen reza unha ladaíña despois de o terfeito milleiros de veces e, tras un chim-po, gabeou e adaptouse nunha estragadacadeira de brazos. O fidalgo deu a últi-ma arramada ao seu corpo groso erematou por se acomodar na cama men-tres o anano, evitando un suspiro de fas-tío, anunciaba:

— “A peregrinación que f ixo olicenciado Martín de Trasmonte poloscamiños do Finis Terrae e por terras deMonxía en compaña da doncela, Emiliade Vilaserio, na procura do Leito de SanGuillerme”

Afonso de Moraime decatouse deque o libro, que comezaba con insólitaenerxía, era diferente a todos os demaisque lle tiña lido e adiviñou certo espe-llismo na ollada carnosa e voraz dofidalgo.

galbana da tarde incendiou o liño das sabas e cas-tigou as pálpebras cativas do anano que, de primeiras,pensou que toda esa luz pertencía aos tecidos dun soñoou á prolongación esvaradía dun pesadelo que revisabaagora antigas historias do camiño, cando aínda había queprocurar mantenza nas pousadas e nas feiras, compartin-do mesa e cartos con mendigos, bandidos, cabaleiros,alquimistas, esmorgantes ou putas.

Abriu os ollos á tarde e o sol derruboulle de novo aspestanas. Tardou en se afacer á luz ofensiva e, cando ofixo, botouse ao chan cun brinco malabar.

Nin que dicir ten que o coitado non ía máis alá doscatro palmos e que, por extravagante capricho de señor,era alcumado Perifol, malia que o seu nome lexítimo eraAfonso. Seica nacera na aldea de Moraime e ficara orfoaxiña –os pais morreran na guerra da Independenciacontra os gabachos– e por iso era coñecido nas congos-tras do camiño como Afonso, o anano de Moraime.

Convocado polos ladros adoecidos dos lebreiros doseñor que anunciaba a arribada da cacería, Afonso deMoraime achegouse á fiestra para ver a dous criados des-aparellando as bestas e axudando ao amo a se apear dopalafrén de crina branca. El non tardou en saír a recibilo.

—Que tal a cacería, señor?

—Mal, Perifol! Os xabarís estaban tan apalermadosque se podían despachar a man e as lebres gobernáron-mas a mantenta. Son uns afagadores de merda!

A indignación do señor tiña un aquel de cólera. Afon-so de Moraime axudouno para tirar as botas de chumbo—a el dábanlle polo pescozo— e observou cómo donaMaría, a señora, se achegaba co seu andar frouxo e amar-gado para lle bicar a man do marido que só adoitabareaccionar con acenos de noxo.

—Ven –ordenoulle o amo. Percorreron corredores

61

Antón Riveiro Coello

O anano de Moraime

Falábase nel das vicisitudes que adevandita parella tivera que pasar deicachegaren a Fisterra, de cómo se vironenganados por uns falsos negociantesen Ponte Maceira que os obrigou a facernoite no pazo de Cotón, de cómo prose-guiron polos lugares da Mola, Gueima,Porteliñas, San Cristovo de Corzón,Mallón, de cómo lavaron os pés noXallas e continuaron por Ponteolveira eHospital até Dumbría, de cómo noCamiño Real a doncela caeu esgotadapolo medo e o cansazo, e unha vella tei-mou para que a rapaza bebese dunhafonte milagreira que hai antes de chegara Trasufe, e continuaron con azos ano-vados por Vilastose, cunha paradapequena no cruceiro da Grixa, até ahora do xantar que o fixeron no mostei-ro de San Xulián de Moraime.

—De aí es ti, non si?

—Si, Señor.

O anano somerxeuse no libro. Líacunha especie de vai-dade retida. Non dabacreto a ver impresasaquelas palabras quelle lembraban lugaresde nacenza e mocida-de que el tan bencoñecía: as congostrasde Vilastose a Quin-táns; as pedras da Vir-xe da Barca onde eladoitaba practicarapostas con viaxeirosque nada sabían dapedra de Abalar e aosque, en compaña duntal Nerio de Morquin-tián, provocaba dicin-do que el, malia a súacativeza, era quen de mover esa pedraque pasaba dos cincocentos quintais.

—Perifol, vai ao último capítulo.

Afonso de Moraime tardou en ler enotou un arrepío a lle gabear polo corpotodo deica a gorxa.

—As caricias covardes do licenciado Martín de Tras-monte rastrexaban a pel témera da doncela que estabaenvolvida nun calafrío. O mar, calmo, fracasaba ondasnas pedras primeiras deixando un brando rumor de nau-fraxios. O licenciado dicíalle cunha tenra voz que a bru-talidade do rostro non prometía: Non temas, muller. Esteé o Leito do Santo. Ela choraba mentres el teimaba cosbeixos na caluga e lle ofrecía un pano de seda.

O licenciado Martín de Trasmonte aínda non a espira,mais o Señor xa andaba en cavilacións polo seu corpo erefregábase nos seus peitos imaxinarios.

O anano estaba ruborizado pola lectura deste encon-tro que prometía perverso, máis que pola súa lascivia,polo estrafalario que supoñía para el o imaxinar copula-dos unha doncela e todo un licenciado, aínda que se esteera da ralea do seu amo non era cousa de estrañar poisclaro exemplo tiñan no pazo atendendo ás aventuras pro-letarias do fidalgo.

—A doncela colleu o pano e secou as bágoas dosollos. Este detalle deulle certa humanidade ao licenciadoque abandonou a caluga para espir os peitos coa bocafamenta. O Leito do Santo, fértil, atendía pola acometidamentres a lúa estremecía de luz o corpo da doncela.

O anano premeditou unha parada frívola e provocoucerto alporizamento nun Señor que estaba acomodado áfantasía sexual da narración.

—A pobre Emilia de Vilaserio deixou de chorar.Mordía os beizos. O corpo non era seu, pertencía aolicenciado Martín de Trasmonte que arrincaba, nun

62

PONTE MACEIRA

—Daquela..., non entendo, Señor.

—Mandei preparar tres cabalos paramañá. Dille a Sabela que partimos aoamencer.

—A Sabela?

—Si. Ela será a que me dea un meni-ño. Aínda é moza.

Ao anano mancárono as palabras dofidalgo e odiouno en silencio.

—Podes retirarte. E vai durmir paraestares fresco para a viaxe.

—Que descanse, Señor.

Afonso de Moraime atravesou oscorredores coa viva imaxe do licencia-do e da doncela bulindo no seu caletre,co seu corpo infantil estremecido,soñándoa sen acadar arrincarlle do cor-po ao vello e enxoito Martín de Tras-monte, apegado ás súas nádegas cunhaforza tola.

Sabela tiña o cuarto fronte ao seu.Era unha criada de carnes cumpridasque se ocupaba da cociña. O ananopetou na porta e ela non tardou en abrir.

—Que se che ofrece, meu principi-ño?

—O vello mañá quere facer o cami-ño de Fisterra connosco.

—Que?

—Como dona María non lle dá des-cendencia quere ver se lla dás ti.

—Cona que o pariu! Se é el o queestá seco! —Sabela regalou a ollada—.E para que habemos de ir a Fisterra?Será que esas cousas non se podenarranxar no pazo!

—O Señor de Negreira deulle unlibro e meteulle no caletre a idea de ofacerdes na pedra dos Namorados deMuxía e despois no Leito do Santo enFisterra.

—Toleou?

—Non sei. Agora dálle por crernesas cousas. Dixo que preparases dúas

memorable ampear, as roupas vaticinadoras dun corpofermoso. Ela tentaba de se tapar de novo cos seus brazos,mais el afastoullos e apertouna misteriosamente nun fríocontacto de corpos distantes.

Afonso de Moraime seguía abraiado e notou un endu-recemento na entreperna. Isto era sacrílego. Pensou naIgrexa e no que diría frei Antón se chegase o libro ás súaspulcras mans, pero os seus desexos de se reencarnar nolicenciado empurrárono a proseguir coa lectura urtican-te. O fidalgo seguía a sorrir, vicioso e ledo.

—O latexar do corazón da doncela batía contra asparedes do peito. O licenciado conducía a barba polaxeografía daquel corpo esbrancuxado.

A imaxe etérea da doncela era menos concisa que ado licenciado, xa que a este o concibía coa complexióndo seu Señor. A ela aínda non lle escollera un corpo. Estelibro impío estaba a delatar unha abominable historia dedesamor que os mantiña arreitados ao fidalgo e mais ael.

—Os ollos da doncela aterreceron máis cando el acolleu e, con noxenta masculinidade, a carretou ao leito.O licenciado Martín de Trasmonte espiuse con soltura eela sentiu como a súa pel se queimaba coa del cando estesacudía entre laios todo o seu desexo acumulado...”.

—Abonda. Sabes a historia da ermida de San Guiller-me de Fisterra?

—Máis ou menos. Hoxe está en ruínas porque á Igre-xa non lle facía ningunha graza aquilo de que as parellasque non podían ter f illos fodesen no sartego do santopara curaren esa eiva.

O anano non entendía qué enredos levaba esa pregun-ta pero alcanzouno unha sospeita.

—Xa vou para os cincuenta e esa bruxa que teño pormuller non me dá descendencia. Aínda que, se cadra, euson maniño como as vacas. Como non o sei, mañá fare-mos o camiño de Fisterra como fixo o licenciado Martínde Trasmonte. Iremos primeiro a Muxía, á pedra dosNamorados, acreditada polo dito popular de onde vandous e veñen tres, e despois deixaremos a proxenie ase-gurada no Leito de San Guillerme de Fisterra.

—Vostede cre nesas cousas, Señor?

—Perifol, ti es cristián ou acaso me amolas?

—Perdoe. E dona María, xa sabe da viaxe?

—Dona María? —os risos do fidalgo tiñan alardesfogueteiros— Dona María, Perifol, fica na casa!

63

mudas. Fisterra está a dúas xornadas acabalo.

O anano marchou para o seu cuartoe deu en cismar no libro do licenciadoMartín de Trasmonte. Non aturaba orecordo das frases e esvaeceuse nunhaespecie de voluptuosidade que o levou aun soño onde aparecía a doncela na quereparaban con sorpresa. Algo nela supe-raba todas as realidades e non só reco-braba o acougo senón que ría, querendoincorporar a ese riso, se cadra, a diabó-lica gargallada do licenciado Martín deTrasmonte. O anano envaidecíase cren-do descubrir o amor en cada treito dasúa ilusión, mais resultáballe imposiblederrubar a pegañenta silueta do licen-ciado que, aos poucos, ía adquirindo asmaneiras do seu Señor. De alí a un nadatirou a túzara conclusión de que namo-rara da doncela, do seu corpo celestial,quimérico. Pensou que cecais queríalicenciado, á pesar dela mesma, maisiso, Afonso de Moraime, non podíaaceptalo. Así que volveu polos corredo-res do pesadelo até o cuarto do seuSeñor que durmía a perna solta. Na súaface nadaba un aceno de burla quesemellaba dedicado a el. O anano pen-sou nela e no corpo cebado do fidalgo—que no soño suplantara ao licenciadoMartín de Trasmonte— a quen mirabacon rabia. No cabo do estante onde dei-xara o libro había unha daga con empu-ñadura prateada que tiña unha muller defeiticeiras curvas que lucían discretasbaixo a luz amortecida. Colleuna e,como o contacto foi demasiado frío,retívoa convulsivamente até que tempe-rou á calor da súa man cativa. Dirixiusedaquela cara ao estante sen se despren-der da f iguriña de prata. O seu Señorseguía a roncar e tiña retratado no rostroun aquel de concupiscencia, de escán-dalo. Isto produciu carambelos no san-gue do anano que, regañando os dentese acendido por un lume que viña de moidentro, achegou a cadeira atávica ao lei-to e fendeu dúas puñaladas no peito do

fidalgo que saudou á morte durmido. Despois, tras facer-se co libro, Afonso de Moraime, tocado por un sorrisonamorado, deu en devorar as páxinas entolecidas e creuque cabalgaba polas rodeiras da veiga vella camiño deFisterra. Mais estaba equivocado porque foi o rincho doscabalos o que lle tocou o soño e o que o trouxo á realida-de para lle tirar da cabeza esa fazaña secreta.

O Señor xa estaba preparado e revisaba a disposicióndos cabalos.

O anano colleu unha muda e meteuna nun fardelo eavisou a Sabela para que se espelise.

O fidalgo apenas os deixou almorzar e non tardaronen encarreirar a Ferradura, o barrio do Pombal e as car-balleiras de San Lourenzo.

A fermosura exacta da mañá preparaba un amencersuntuoso que agromou por completo cando os cabalosabeberaron no Xallas.

Afonso de Moraime seguía a matinar na doncela e nahistoria aquela do licenciado. Aínda non fora quen de sedesfacer dos últimos pousos do soño e seguía a odiar oseu Señor, esquecendo que fora precisamente el o que undía o liberara das miserias do camiño e da fame. E todoporque precisaba dun bufón para as súas festas máis pri-vadas. Mirar para ese home, que agora cabalgaba condecisión militar polo camiño romano, producíalle unnoxo que lle nacía no estómago e que aos poucos lle íaluxando o pensamento. Cando chegaron á aldea de Hos-pital xa eran as dúas.

—Señor, aquí esgállase o camiño. Ou ben imos xa aFisterra ou subimos primeiro por Muxía. Vostede dispo-rá.

—Que fixo o licenciado Martín de Trasmonte?

—Visitar a Virxe da Barca e despois o Santo Cristo emais a ermida de San Guillerme.

—Pois nós faremos o mesmo.

Continuaron camiño e fixeron xantar en Dumbría napousada de María de Buxán. A vella recoñeceu o anano epúxoselle na cova dos ollos o escintileo apagado dunhaluz.

—Ti es de Moraime? Lémbrome de ti, tunante.

Ao anano non lle fixo ningunha graza aquela familia-ridade, mais o fidalgo interesouse por aquel encontro.

—Si que o é.

—Sempre andaba canda o Nerio de Morquintián,aquel ladrón do camiño.

64

—Boas noites.

—Boas.

A muller ocupou o posto por tras domostrador de madeira e preguntou quése lles ofrecía.

—Dixéronnos que vostede nospodía dar pousada por esta noite.

—Cantas camas?

—Dúas.

O Señor, sen saber o prezo, untoullea man con dez reais e á muller desorbi-tóuselle nos ollos un escintileo pecunia-rio.

Cearon e volveron aos cabalos por-que o amo quería ir á Virxe da Barca.

Sabela estaba esgotada e, conscientede que ían á pedra dos namorados,debuxábasenlle no rostro sucesivos ace-nos de noxo.

Afonso de Moraime aspiraba a brisado mar inf inito e observaba cómo asgaivotas sementadas polo ceo pasabanpor diante da lúa como sombras anima-das. O coitado fervía por dentro e inten-taba concentrarse na festa da paisaxepara eludir os pensamentos violentoscara ao seu Señor que estaba a facer amesma andaina do licenciado Martín deTrasmonte, un itinerario no que Sabelaocupaba xa dun xeito inequívoco o cor-po da doncela do relato.

Chegados ao santuario da Barca,percorreron todas as pedras que a lendaapón aos restos da embarcación pétreada Virxe que se lle apareceu ao apóstoloSantiago un día de temporal co Neno nocolo; a da Vela, a de Abalar, a dosCadrís, a do Temón e a dos Namorados.Nesta, o Señor colleu á criada dunhaman e ordenou:

—Perifol, faite co libro, e vai aocapítulo último. Lenos dende a pedra deAbalar. Nós ficamos aquí. Ti vixía quenon veña ninguén.

O anano buscou o libro licenciosona albarda do cabalo e, aproveitando a

—Que foi del?— quixo saber o anano.

—Levárono preso os soldados regulares. Debíallecatro mortes á xustiza.

A vella serviulles o xantar e teimou cunha pregunta.

—E cara a onde vai tan boa xente?

—Á Virxe da Barca— contestou Sabela mentres rilla-ba nunha pata do cabrito.

O sol agardounos fóra, xunta os cabalos, e prosegui-ron polo Camiño Real cara a Trasufe onde visitaron afonte milagreira da Santa do Espiño.

—Aquí foi onde bebeu a doncela para recuperar asforzas. Non si, Perifol?

—Coido que si, Señor.

Sabela axeonllouse para beber o líquido santo e aoanano f iguróuselle que era a doncela a que o facía. Ocoitado, asoballado pola virulencia crecente do seu odio,entornou as pálpebras para non ver o seu amo que cadavez se asemellaba máis á idea que tiña do licenciadoMartín de Trasmonte.

A paisaxe espellábase no río Castro e desfacíase nassúas fermosas caldeiras.

Cando chegaron a San Isidro de Quintáns eran as setedo serán e por un tratante souberon que hoxe era feira.Apuraron os cabalos e aínda puideron mercar pan centeoe un bo anaco de touciño para a cea.

Ao pasaren Vilar de Sobremonte, o anano esqueceupor un intre as cavilacións que o traían envolto nunhaespecie de coiraza autista, e decatouse de que estabanchegando a San Xulián de Moraime, o lugar da súanacenza, e sentiu unha dor retroactiva ao se ver xogandono adro da igrexa, a par doutros cativos que tamén perde-ran os pais na guerra da Independencia.

Non pararon porque o fidalgo quería chegar a Muxíaantes de que se botase a noite enriba deles. Baixaron aCarrúa, xunto a Figueiras, convidados pola fermosura dapaisaxe mordida polo mar. Entraron en Muxía pola praiada Cruz e, a un home que, malia a calor, levaba unhatúnica de flanela moi semellante á mortalla, preguntá-ronlle onde había unha pousada para faceren noite.

—Pidan razón pola Leocadia de Pedregás.

Aparellaron os cabalos e entraron nunha taberna querexía a tal muller. Nunha mesa bebían dous vellos mari-ñeiros baixo a luz enferma dun candil e chantaron osollos túzaros no corpo de Sabela.

65

luz insuficiente da lúa, deu en ler aque-las páxinas que estaban a alentar os des-exos porcos do seu amo.

Entrementres, o mar acariñaba asrochas e deixaba un murmurio humanona noite.

O Señor rematou axiña, moito antesde se consumiren as palabras do últimocapítulo, e os tres volveron á pousadade Muxía para o descanso.

Malia estar esgotado pola viaxe,Afonso de Moraime tardou en pegar nosono. Fedellaba no seu estómago unhapreocupación nova que xa non só tiñaque ver co rancor senón tamén coscelos; uns celos concretos que abran-guían a unha Sabela reencarnada defi-nitivamente na doncela do relato. Parael ambas as dúas eran unha persoa, domesmo xeito que o seu amo e o licen-ciado Martín de Trasmonte respondíana unha única identidade.

Saíron de mañá cedo cara a Fisterrae pararon en Lires para lle dar penso aoscabalos. Máis tarde, nunha taberna daaldea de Duio, famosa pola lenda dunhaposible cidade engulida por un cataclis-mo ou por ser o feudo da Raíña Lupa,mentres o fidalgo falaba co taberneirodos atallos para o monte de San Guiller-me, Afonso de Moraime fíxose cun coi-telo que repousaba enriba dun bocoi,agachouno por baixo da roupa e saíu árúa vencido por unha acordanza estra-ña: matar o licenciado.

A calor do sol volvérase insoporta-ble e os cabalos suados rinchaban nacosta do monte Facho que levaba aocabo de Fisterra. O camiño ofrecía apaisaxe da ría de Corcubión e da costade Carnota cos montes de seixo rosadodo Pindo coroados pola pena da Moa.Pouco antes de chegaren ao faro, nasruínas da ermida de San Guillerme axi-ña atoparon unha especie de pía depedra que recoñeceron como o Leito doSanto. Sabela comezou a se espir dun

xeito resignado e o Señor apeouse do cabalo e mirou

para o anano que entendeu decontado. Afonso de Morai-

me afastouse un nada cos cabalos e colleu o libro para

amenizar o encontro co último capítulo daquela historia

indecente. Acariñou o coitelo e a cobiza de matar o amo

en pleno acto, mais retrocedeu perante unha nova idea

que lle prendeu na cabeza. Agardou con paciencia a que

rematase o fidalgo coa súa teima fecundadora e, en canto

o viu abandonar o leito de pedra, espetoulle:

—Señor, queda un lugar por visitarmos.

—A fin do mundo?

—Si. Seica alí se presenciaron milleiros de naufra-

xios porque as xentes ruíns que vivían nestas terras pren-

dían luces postizas nos cantís para atraeren os barcos ao

desastre e apropiárense da súa carga.

O Señor subiu no seu percherón branco e encarrei-

rouse cara ao cabo con ese aire de compracencia de quen

é dono do mundo. Afonso de Moraime eslumecía por

chegar e falaba coma un descosido, cargando as frases de

palabras ociosas que non tiñan outro móbil que embos-

caren a perversidade da súa vinganza.

O mar espertou de súpeto como por arte de maxia e

anunciou o limiar do Alén, onde o sol fai a súa volta, e,

cando o percherón asomou os fociños ás paredes verti-

cais do cabo, o anano, aguilloou coa punta do coitelo

nunha cacha do animal que, nun acto reflexo, se desbo-

cou co licenciado, coma un barco máis, no inventario de

naufraxios, deixando na caída o rastro dun rincho case

humano.

Afonso de Moraime virou as rédeas do seu cabalo,

mirou para a doncela cunha ollada durísima que dicía

moito máis que calquera palabra e, de costas á f in do

mundo, remontou o camiño de Fisterra, tocado por unha

ardentía que non se correspondía cos catro palmos da súa

estatura.

P.S.: Nun libro titulado Historias do Camiño da autoría do profe-

sor de Historia Profana do Seminario de Ourense, Jean de Mauraité,

recóllese nunha pasaxe do ano 1850: “Aquel anano violento, como

vido do outro mundo, dominaba o treito de Verín a Allariz xunto co

seu fillo e mais unha muller que se facía chamar Emilia de Vilaserio”.

66

pé daquela desolación. Contemplaraquela testemuña da historia foi a miñafronteiriza distracción de neno camiñoda estornela na Estrada Nova.

Unha tarde, sendo xa un bo mozo,detívenme no medio daquel espanto e aira inocente obrigoume a patear aspedras amoreadas na soidade do baleiroda destrución. Entón vino. Brillabacoma un estandarte senlleiro no campode batalla. Como una sortella no dedof iel da persoa amada. Inclineime earrinqueino do pedregal coma quenextrae unha raíz da viña. Era unha bolsade coiro, probablemente tinxida dunhacor avermellada e pechada polo norte epolo sur con dous aneis de ouro. ¡Pobrede min! Violei un dos selos e comecei aler o pergamiño que durmía virxe noseu interior.

Así rezaba…

Carta de don Ivo de Arce e Viseu,Capitán do Condestable Don Álvaro deLuna, a súa amada Gladys de Famali-çao, sendo o ano do Señor 1453. (Habíaun introito que explicaba a chegada docorreo ao seu destino. Velaquí o textocompleto):

“A ama Cristalda de Guimaraes des-pediu ao mensaxeiro cun xesto displi-cente e apertando contra o seu peito opergamiño lacrado, cruzou o claustrosilencioso e nun abrir e pechar de ollosabriu a pesada porta que co seu laceran-te xemido de gonzos daba acceso aoxardín e sorrindo como non o facía des-de que foi nena, achegouse silenciosa á

émbroo ben. No hai néboa nin nube algunha queimpidan o camiñar da miña memoria. Aínda hoxe no seipor que sempre me doen, me doeron e me doerán estesasuntos. Eu vin como se abatía sobre se mesma, coma unfeto escarnecido, coma un aborto inesperado, o cárce-re..., –¿que digo cárcere–, o hospital, dixen hospital?, oasilo, a fonda, o repouso, a fonte, a historia final da vidados seres humanos namorados de se mesmos grazas aDeus.

Unha mañá do século XX, talvez en outono, vaia vos-tede a saber, en verán, en primavera, non, non, creo queimperaba o inverno, todo aquilo, aquel pedrolo divinoque dividía as dúas Noias, aquela fronteira de granitoque conxugaba a mentira dun Deus repartido conxunta-mente en tres persoas, Pai, Fillo e Espírito Santo, viuseabaixo como se abaten as ondas sobre o seu ventre líqui-do. Encolleuse sobre se mesmo o edificio e a pouco, xaderrubado polos ignorantes, chegaron os camións e oscarros tirados polos últimos bois que por aquí se viran.Aos seus lombos cargaron os homes a “longa noite depedra” esculpida sobre o río e, costa arriba, leváronacon rumbo norte buscando o perfume das rosas, talvezdas hortensias, máis seguramente o recuncho escuro dassilveiras onde os xiríns de Avilés gozaban da marmeladade moras.

Así foi que sobre o Traba, nas súas marxes de prataencalmada onde se xogaban a vida as troitas e as lontras,espallouse o escombro do Hospital primeiro que conso-lou con láudano e bicos a dor dos nosos antepasados. Amin, non vou negalo, impresionoume aquel derrubo,aquel abatemento. Cada pedra mordida pola maza que seafogaba na ría parecíame un enfermo entrado en agonía.Asomábame a ruína e presentía naquel caos o que habe-ría de ser a miña vida futura. Non podo explicalo peroaquel misterio, aquela adiviñanza estivo presente en minpor moitos anos mentres as horas e os días cumpríantodos e cada un dos presentimentos que coleccionei ao

67

Maxi Olariaga

Os ignorados amores deDon Ivo e Dona Gladys

Para Iria Lago, miña fada azul na Arxentina.

dama Gladys. Esta veu sobresaltada asúa beleza e os seus ollos verdes, rodea-dos dun manto de pestanas da cor dasmadeiras de Oriente, fixáronse ao pun-to na carta que Cristalda traía repousan-do na súa man arrolada no seu corazón.

Señora, Señora. Tendes recado, car-tas de Don Ivo. Cartas do Sur, DonaGladys. Un besteiro acaba de entregar-me…

Dádemas, darmas xa. ¿Cómo pode-des terme un só instante máis suspendi-da na inquietude? Dádeme a carta.

Tende Dona Gladys… pero lea, leaen voz alta.

Lerei en voz alta aquilo que crea omerece. Retirádevos. Ide tras aquelaroseira rioxana… non quero que vexa-des de cerca o rubor das miñas meixe-las. Non quero que percibades senti-mento algún que agrome dos meusollos coa lectura. Ídevos, ídevos tras aroseira.

Pero miña nena, miña nena Gladys.¿Cómo podedes condenarme así des-pois de tantos meses de espera?

Está ben. Sentádevos sobre a herbaaos meus pés… pero non ousedes miraro meu rostro mentres leo.

Paréceme xusto, así o farei, contestou Cristalda.

Mirándoa de esguello cun sorriso cómplice Gladys,axudándose dun alf inete de ouro que pechaba a súacamisa de seda de Calcuta, segou o selo de lacre. Candoabriu o pergamiño e se encontrou coa man do seu amadoIvo feita escritura, apertou o prego contra o seu peito,entornou os ollos e rezou un avemaría. Concluída a pre-garia persignouse dispúxose a ler. Do papel, tan puro era,desprendíase un aroma a cedro que chegou a desmaialaun instante. Sobrepúxose e comezou a lectura.

Benquerida, amadísima Gladys:

Amence de camiño a Valença. Viaxo cara a ti senalma. Cabalgo sobre os pezuños do meu cabalo como seeste pisara un solo de nubes. Non sinto nada. Nada sonde aquel que partiu de Évora para servir ao CondestableDon Álvaro de Luna, o home máis cabal e sabio que atahoxe coñecín. Pronto estarei ao teu carón e contareichecomo ás súas ordes derrotamos en Olmedo aos nobresenvexosos da súa intelixencia, da súa sabedoría e do seupoder. Anos antes, souben cómo, cando eu aínda era unneno, fixo morder o po ao mouro en Higueruela e conmoita lealdade ata o día luns da pasada semana segun-da de outubro, serviu ao rei Xoán e o mantivo no trono.

Quen diría, amadísima Gladys, que a vosa tía Sabelade Portugal, muller do rei Xoán II, deu en maquinar con-tra meu señor un plan polo que foi acusado de bruxeríaxa que, ante a corte, vosa tía a Raíña, xurou que median-te feitizos, apócemas e pactos de aquelarre, o meu caba-leiro Don Álvaro, subxugara ao monarca ata o punto de

68

HOSPITAL DE AFORA QUE ESTABA SITUADO NO ARRABALDE DO ESPÍRITO SANTO

Gladys abriu ao fin os ollos e envol-veu con sumo coidado o prego ata quedesapareceu o recendo a cedro. Mirou aama e tomoulle as mans.

Cristalda, Cristalda. Deus NosoSeñor liberou ao meu amor dos seusquebrantos. Álvaro de Luna licenciou-no dos seus servizos e volve a casacoma Odiseo volveu a Penélope. DonIvo de Arce virá coa mañá. Axeónllatecomigo aquí sobre a herba e recemos,recemos ata que a súa figura fermosa, oseu talle de Narciso, se recorte no con-traluz da oxiva que da ao claustro. Reza,ama. Reza comigo. Don Ivo cabalgacara a casa sobre un mar de nubes arma-do co seu escudo de madeira de buxomontando o seu cabalo de crinas debidueiro. Axeónllate xa e recemos,recemos ata a súa chegada.”

Isto era todo o que naquel documen-to contaba. Sempre fun un omiso.Demasiadas rúas, demasiados domici-lios, demasiados infortunios. Nalgúntraslado, nalgún moble condenado aolume, perdín o documento e a fe quepreguntei aos sabios, aos historiadores,aos xeógrafos, á xente do común. A minmesmo interrogueime ante o espelloque nunca engana. Ninguén sabe nadade Don Ivo nin de Dona Gladys. Nin-guén escoitou falar de Cristalda, aíndaque moito se coñece de Don Álvaro deLuna, do rei Xoán e da raíña Sabela dePortugal.

Cada vez que no outono, en Galizase tira a buxaina sobre o círculo damemoria desta terra, o berro da violaaxitándose coma unha cobra e o alaridosomnolento da madeira de buxo tráemeao maltreito corazón o amor perdido noaceitoso ceo da historia que incendiouas almas de Ivo e de Gladys.

¿Cómo chegaría aquela carta á ruí-na feroz do hospital noiés? Talvez a his-toria sexa un ser vivo e encargou a súademolición á ignorancia para que serevelara o manuscrito que a miña pre-guiza abortou apenas quentado pola luzdo século XX. ¡Qué Deus me perdoe!

que este nada facía que non fose inspirado pola vontadede meu señor De Luna.

Breve é a carta pois só é un anuncio da miña presen-za ante vos. Nin un só día, un minuto sequera deixei deamarvos. Nada digades destas cousas a ninguén ata amiña chegada. Quizais teñamos que fuxir a Galiza, nosaquerida sangue do norte. Vosa tía, a raíña Sabela, decre-tou a miña morte. Ata agora non consumou a súa vonta-de xa que Noso Señor Xesús Cristo intervén milagrosa-mente na defensa da miña vida. O mesmo amencer noque foi decapitado meu señor Don Álvaro de Luna, unpastorciño, eu creo que un custodio dos ceos, espertou-me e urxiume a fuxir de inmediato. Instoume a montarespido no meu cabalo e a galopar cara ao Norte senmirar atrás. Así o fixen e a man mesma de Deus parecíaguiar a miña cabalgadura entre a matogueira, sorteandoas aciñeiras e os olmos, batuxando nos arroios. Rapida-mente, escoitei o asubío coma o da Hidra de Lerna e unestrondo de ferro resoou no medio do meu peito aberto ánoite. Seguín galopando sen volver a cara e cando asprimeiras luces do amencer se bautizaron co orballo daxerra… ¿Podedes crelo?, vin como a frecha dunha béstalusitana estaba cravada sobre o crucifixo de madeira debuxo co que vós me agasallastes antes de partir. Detiveno galope e baixei da miña montura. Observei entón comoda ferida aberta na madeira santa que como todo ampa-ro protexía o meu peito espido, manaba sangue e auga.Volvérase producir nun ser tan insignificante coma eu, omilagre do Noso Señor alanceado polo romano Longinono monte Calvario.

Pronto estarei con vos e, cando a noite deixe caer oseu sorriso denso sobre as ameas da fortaleza dos meusparentes en Noela de Galiza, narrareivos as vivenciasacaecidas en todos estes anos ao servizo do meu SeñorDon Álvaro de Luna que agora mesmo está sentado ádestra de Deus. Sobre o cabezal do noso leito e ata o díada nosa morte, permanecerá suspendido o crucifixo debuxo que o ceo, por medio da vosa man purísima, trans-formou en cota de malla para defender o meu peito iner-me que sempre suspirará por vos, amadísima Gladys.

Eternamente voso, IVO.

Gladys descansou uns instantes a súa mirada na sina-tura. Uns instantes que talvez foron minutos, horas. Desocato sentiuse zarandeada polo vento da tormenta. Eranos brazos poderosos de Cristalda que a fixeron volver dasúa angustia.

Señora Dona Gladys: ¿Qué sucede? ¿Qué di a carta,señora?

69

A Guedellas, apóstata

uro. O meu espírito era puro. Érao,por iso a súa palabra prendeu en min.Abrín os ouvidos á voz do vigairo deCristo e unha vaga de fervor asolagou amiña mente e o meu espírito. Deixeimelevar pola devoción e abandoneino todoante a chamada afervoada do Santo Pai.Atrás quedaron o pazo e mais as miñasterras; meu irmán a cargo delas. Dianteo universo mundo, mar e terra; máis alá,moi lonxe, os dominios do infiel. Nontiven mágoa polas dificultades; o fervore o ímpeto propio da mocidade eran amiña forza.

Avancei moitas leguas cara ao abren-te dacabalo da miña montura. Uninme aoutros homes que levaban o mesmo bri-llo na ollada. Todos xuntos acadamos omar e embarcamos. Todos xuntos sufri-mos os embates das ondas e fomos leva-dos polo vento e as correntes cara aOriente. Todos xuntos, todos, e moitosmáis, nun milleiro de embarcacións,acadamos o noso destino. Todos xuntos,o exército de Deus, seguimos avanzan-do até ter á vista o inimigo. Entre nós,crentes e impíos, estendíase o campo dahonra, o lugar onde se mide a verdadei-ra valía dun home. Alí escoitamos asescrituras e comungamos, aprestámo-nos para o combate, invocamos o nomedo Noso Señor, e cargamos contra elesen aras da maior gloria do Altísimo.

Nin piedade nin compaixón. A nosamisión era sagrada, debiamos arrincar

da face da terra as falsas crenzas e as supersticións queaniñaran nos seus peitos. Os homes de Deus, coas armasna man e a boca enchida de blasfemias, cargamos consaña contra as súas fileiras. Deixámonos levar pola carra-xe. Ira. A ira de deus a guiar os nosos ferros, foi todo oque os adoradores de Mahoma puideron agardar de nós,servos submisos do Todopoderoso. Medo, non o houbo.Eles eran infieis; nós, de atopar a morte coa espada naman naquela santa cruzada, acadariamos o Paraíso.

Nos meses que seguiron foron moitas as xornadas nasque volvemos ao matadoiro. Foron moitas, si, as vilasque arrasamos e moitas as cidades que, teimudos, asedia-mos e tomamos ao asalto, moitos os vencidos dos quelogo demos conta sen piedade. Despois de cada vitoriamúsicos e xograres encetaron para nós as súas cantigas; acarne e o viño correron a eito; e relixiosos e segraresentregámonos á pillaxe e ás voluptuosidades da carne, áaldraxe. Deshonramos mulleres, mulleres e tamén nenos,mozos belidos que apagaron os ardores da nosa lascivia.Demos renda solta aos nosos instintos máis baixos ampa-rados tras a cruz que levabamos no peito. A lubricidade ea cobiza volvéronse as nosas compañeiras naquela hora.

A primeiros do verán de 1191 unimos as nosas tropascoas dos francos e os anglos comandados polo rei Ricar-do. Xunto a eles puxemos sitio e tomamos a cidade deAcre, prendemos lume até aos casais máis miserentos eparticipamos na matanza dos prisioneiros que alí fixe-mos, milleiros de homes de todas as idades pasados a coi-telo. Matamos sen pousío. Demos morte a vellos, mulle-res e nenos, a musulmáns e a xudeus por igual, pagánstodos, merecedores –por impíos–, dos tormentos doinferno; o gume dos nosos ferros non fixo distinción decredos. Nós, todos nós, enchoupamos as mans co sanguedaquela xente. Os seus corpos sufriron tormento –coita-dos, que suplicaron en van pola clemencia dos guerreirosda cruz–, pero foron as nosas, daquela aínda non o sabia-mos, as almas que se condenaron ás lapas eternas.

70

Agustín Agra

Ira de Deus

ño de regreso, impulsado pola arela desandar, ou cando menos de aliviar, osandazos e doenzas que se instalaran namiña alma. Escollín camiñar como undevoto pola Vía das Estrelas para gañara indulxencia do Apóstolo, Santo pro-tector do Reino, piadosa penitenciapolos meus moitos pecados. O camiño,milleiros de pasos, acto de contrición,vía de redención pola que acadar, limpode espírito, Compostela. Camiñar un díatras outro en soidade, coa soa compañado arrepentimento máis sincero. Cami-ñar, un paso tras outro, até acadar a gra-za divina.

O camiño, unha miraxe. A mortifi-cación e a penitencia foron de todoinútiles. Nin a oración nin o xaxún máisestrito puideron silenciar o bruído. Ocamiño, onde vin o que xamais deberíaver un cristián: fondas rexentadas porraposos, que moi ben poderían ser fillosdo demo, nas que se xogaron almas aosdados ou foron vendidas en troquesdunha moeda; mancebías ás que acudí-an por igual romeiros e fregueses porver de satisfacer os degoiros da lasciviaque nacía dos seus ventres; mandas demoinantes na procura de chuchar aos

Achegámonos logo até ás murallas de Xerusalén, dis-postos a devolver ás mans da cristiandade a custodia dosSantos Lugares. Agardamos moitos días ás portas dacidade para, ao final, ver como as espadas permanecíannas súas vaíñas e asistir, impotentes, á firma dun acordocon Salah Ad-din antes de retornar apesarados as nosasposicións.

Non sei cando me decatei de que a primeira fendeduracomezaba a abrir brecha na fortaleza que era o meu espí-rito. Non o sei. Quizais foi tras entrar en San Xoán deAcre como unha manda de lobos esfameados e pasarpolo gume do coitelo os garneatos daqueles milleiros deprisioneiros desarmados que, tras renderse, agardabanconfiados a nosa indulxencia. Aquilo non foi unha lizaxusta contra o inimigo; aquilo foi unha carnizaría. Tras onoso paso só quedou o fedor dos corpos a podrecer, unhapestilencia que non aturaría nin o mesmo diaño. Entón si,a culpa bateu de súpeto na miña conciencia. Remorsos.Eu até daquela non sabía o que eran os remorsos. Non,non sei de certo en que intre a luz se fixo camiño cara aomeu interior e fun consciente de cal fora en realidade oalcance dos nosos actos, mais nalgún intre acreditei queos bárbaros eramos nós; foramos nós, na nosa estulticia,os que levaramos a barbarie a aquelas terras. Foramosvítimas da cegueira, podería dicir na nosa defensa. Cegose xordos, movidos coma monicreques polos poderosos, aambición sen medida a toldarnos a ollada, cobizosos deterras e riquezas, coa avaricia polo botín que deixabamosatrás a corromper o noso corazón de homes. Avaricia.Aquel sangue derramado, o noso e mais o deles, só ser-viu para encher de ouro os petos dos avarentos. Non écerto. Non, non o é. Nin a palabra sagrada nin a reden-ción das súas culpas. Sangue e morte; e máis sangue emáis morte. Iso foi, e non outra cousa, o que levamoscanda nós a aquelas terras adoito fértiles. A fame, asenfermidades e a miseria, ... e a morte.

Quizais as súas alturas son demasiado altas como parapoder vernos, ou quizais se esqueceu de nós –quen osabe?–; pero alí, ante aquel mar sobre o que o seu fillocamiñara, sentín que, se as nosas obras son o verdadeirocamiño cara á salvación... estabamos sentenciados até afin dos séculos.

Os ventos foron propicios e a nave que nos traía devolta a casa deixounos sen contratempos en Crotona.Dende o seu porto, na compaña dunha hoste de guerrei-ros francos, acadei París. Naquela capital desfíxenme damontura e mais da armadura, vendín a espada e mais oresto das armas, e xunto coa maior parte das pezas deouro e prata que me corresponderan do botín –a iniquida-de a ateigar a miña bolsa–, exercín con xenerosidade anobre obra da caridade. Libre daquel peso iniciei o cami-

71

BALDAQUINO DO CEMITERIO DE NOIA

camiñantes até a medula; esmoleiros abaleirar con habelencia petos e faldri-queiras. O camiño, unha legua tras outraateigadas de falsos doentes e tolleitos,de canallas renartes, aves de rapina áespreita das súas vítimas. Eu mesmo funvítima de engano. Eu, que percorrera omundo dende a República Serenísimaaté a cidade de Constantino; eu, quecoñecín a Roma dos sucesores de Pedroe mais o Santo Sepulcro do noso Señor;eu, que cría coñecer a alma da xente,sufrín a felonía de ser roubado por quen,coa argucia de dar acubillo ao peregri-no, agochaba a perf idia tras a face dacaridade.

Cando penetrei na cidade a través daporta de San Pedro, despois das esgota-doras xeiras que me trouxeron dendeParís pola ruta dos peregrinos, decatei-me de que estaba baleiro por dentro.Poida que xa o estivese e aínda non oadvertira, mais foi alí, ante a vista daigrexa do Apóstolo, cando acreditei quexa nada quedaba no meu interior, nin omenor rescaldo de inocencia. A purezacoa que partira esvaecera e dera paso ávacuidade máis absoluta. Que había alípara min máis que vendedores de bulas,só pendentes de encher os seus estóma-gos? Como se se puidese mercar concartos o perdón para as ofensas! Acasopode lograrse a absolución en troco dovalor dunhas moedas? Cal é o prezo dunengano, dunha morte? Non coido quefosen moitos os homes anovados quexurdiron ao final do camiño. Non, noncoido que fosen moitos, malia as dis-pensas que pagaran. Que nos move xaque logo a procurar a tumba do Apósto-lo? A ignorancia, non outra cousa; esapezoña que inculcaron en nós até nosenvelenar a alma. Cal é maior herexía,as miñas palabras ou as súas accións?Canto tempo hai que esqueceron asensinanzas dos evanxeos que predican?

Non acudín á Igrexa Catedral, casado noso Señor Santiago, ben seguro dafalsidade das reliquias que alí se custo-dian, convencido naquel intre de queaquela non era máis que unha outra das

moitas imposturas coas que agrilloan ao rabaño. O sarte-go. Poida que estea baleiro ou que acoche os restos duncadelo ou dun cabalo. Quen o sabe, amais de quenpechou a súa tampa? Por que?, pregúntome decontino.Por que é esta e non outra a nosa natureza? Coido quenon hai respostas para min. Ben sei que o mundo estácheo de misterios que, por moitos anos que viva, xamaischegarei a descifrar.

Deixei ás costas aquela Xerusalén de Occidente eendereitei os pasos cara á miña vila de nacenza. As febresque me prostraron no leito dende a miña chegada non ascollín en ningures, ben sei que non. Foron froito dosremorsos e o engano –as incertezas en que mudaran ascertezas–, que chucharan en min até me deixar como unpozo enxoito. Inútiles foron os coidados que me dispen-saron. Non había remedio posíbel para os meus males.

Cando tiven a seguranza de que o meu fin estaba pró-ximo eu mesmo lle pedín que me dese terra baixo da oli-veira que prendera a carón do muro da eira grande. Unlugar como outro –se acaso un chisco máis tranquilo–,onde esquecer o mundo. Pedinllo co ardor co que seimplora por unha última vontade. Se estou aquí, nestelugar de escuridade, non é por propio desexo senón portraizón, unha máis na longa listaxe que inzou a miña exis-tencia.

El quedou con todo. Meu irmán quedou con todo,coas rendas, a casa e a facenda; mais non coido que con-seguira tranquilizar a voz da súa conciencia por ter ente-rrado os meus ósos nesta quintana a carón da igrexa deSanta María Extramuros; tampouco por erguer un balda-quino sobre a miña podremia coa desculpa de me honrara memoria. A terra do camposanto fíxoa traer de TerraSanta. Iso dixo. Dixo, si, pero o certo é que quedou concanto tiña, coa herdanza toda que recibín dos devancei-ros. Despois de tantos anos de tragar coa bile da envexaquedou, por fin, co que a min correspondía como vincu-leiro. Afirmou que foi présa tamén el da devoción, que ogastara todo en fretar as naves que haberían de acadarPalestina, cargar as bodegas, e vir de volta coa terra pre-cisa para a quintana de mortos. Argallou todo de xeitoque parecese que así fora. Mercou o silencio de quenpodía saber da súa felonía e riu logo de todos. Riu de mine mais do mundo, maldita sexa por sempre a súa seiva!

Que máis ten!, de todos os xeitos xa nada importa.Para min non hai remisión, o sosego é imposíbel. Nonson quen de acougar nin co pensamento de que non exis-ten nin ceo nin inferno e, xa que logo, non hei de escoitaro son da última trompeta requirindo a miña presenza anteo seu Trono. Hei ser cinza –eis a miña última certeza–,tan só cinza, por toda a eternidade.

72

aceno de estrañeza o que o levou a con-firmar que, se eran quen de velo, comael mesmo os vía a eles, tratábase dungrupo de pantasmas. Unha segundaollada, máis inquisitiva e observadora,levouno a decatarse de que vestíanunhas roupas non só estrañas, se nonmoi diferentes unhas das outras. Osindividuos eran tamén de distintas ida-des, máis novos e máis vellos e mesmoun rillote.

Coa lóxica dif icultade da falla deexercicio da gorxa, a pantasma presen-touse ante os outros:

—Son, ben... era Gómez Ares deGuizamonde. Quen eran vostedes e quefan aquí?

Un dos presentes, ergueuse cun ace-no de grata sorpresa.

— É vostede Gómez Ares de Guiza-monde o fundador do que foi o Hospitalde Dentro? –inquiriu moi interesado.

Era unha pantasma máis nova que el,adobiada dun xeito non moi diferente doseu.

— Si, son Gómez Ares de Guiza-monde, e, en efecto, fun o fundador doHospital de Dentro, pero, por que divostede do que foi. E que xa non é?

A outra pantasma sorriu de xeitocondescendente.

— Dende logo que non, e dende haimoito tempo. O Hospital de Dentro fun-douno vostede en 1476, pero deixou defuncionar como tal en 1594.

nmediatamente declarouse a alerta laranxa. Habíaque desaloxar a todos os veciños. Ninguén sabía ata ondepodían chegar as augas. A súbita e alarmante subida donivel do mar debida a unha quentura global masiva erepentina, os meses continuos de intensa e incesantechoiva, xunto coa marea máis alta do século, podía traerconsecuencias nefastas e incalculables. Era imposiblepredicir as repercusións dunha catástrofe daquela magni-tude que por primeira vez se producía. Polo menosdurante as horas de preamar, a vila debía ser desaloxada eos veciños refuxiarse nas zonas máis altas, como poderí-an ser o Obre, Tállara ou a Perouta. Para atender á poboa-ción, a Cruz Vermella, Protección Civil, o Concello e unbatallón de voluntarios, instalaban tendas de campaña doexército, distribuían mantas e alimentos para aqueles quenon tiñan casas que os acolleran, e xa non atopaban sitionas igrexas, e locais públicos adaptados a toda présa parapaliar a catástrofe que se aveciñaba e atender as mínimasnecesidades da poboación..

E, efectivamente, a marea comezou a subir cunha for-za insólita. Nunha hora o mar taponaba os ollos da pontede Noia, e apenas comezara a subir a marea. Axiña osmalecóns f ixéronse intransitables. A auga subía polaPeregrina, pola Carreiriña arriba, por todas as rúas situa-das a carón do río, sen trazas de deterse. Inundou a Fane-queira e o Curro sen diminuír a súa forza ascendente.

As vetustas laxes do chan do centro de xubilados darúa do Curro, probaron por primeira vez a auga salobreda ría que xa alcanzaba máis dun metro de altura no inte-rior do edificio. Sacudíndose con desgusto a auga que oenchoupaba, unha figura aureolada, translúcida, adobia-da con moi antiga vestimenta, comezou a ascender, quenon subir, pois facíao de xeito ingrávido, polas escaleirasque levaban ao segundo andar do centro de xubilados.

Alí sorprendeuse de atopar sentados a unha gran mesaun pequeno grupo de figuras, aureoladas e translúcidascoma el mesmo. Aqueles seres tamén o fitaron a el con

73

Ramón Carredano

As pantasmas doHospital de Dentro

A sorpresa de Gómez Ares de Gui-zamonde foi maiúscula.

— Pero, por qué? Non sería por pro-blemas económicos. Eu deixeino dotadocon rendas de cortiñas do Obre, e SantaCristina, e de casas da vila. Que oco-rreu?

Sen abandonar o seu aceno condes-cendente pero respectuoso, o outroexplicouse.

— Eu son... era, como vostede moiben di, Rodrigo García Marcote. Expli-careillo con detalle, pero por favor, sen-te connosco. Coido que a todos nostrouxo aquí esta estraña anegada,erguéndonos dos nosos leitos eternos.

— A verdade é que é a primeira vezque me mollo deste xeito en tantos sécu-los. Case morro de segundas, pero estavez afogado. Iso fíxome saír por primei-ra vez en cincocentos anos.

Gómez Ares sentou xunto coasoutras pantasmas, e Rodrigo GarcíaMarcote, comezou a súa explicación.

— O mesmo nos pasou a nós. Refe-rente ao Hospital de Dentro, non foiexactamente a falla de dotación econó-mica o que o levou á súa desaparición...relativamente. Logo de diversas amplia-cións, o Hospital chegou a contar conmáis de oito habitacións onde eran aco-llidos os vellos ou eivados que non dis-poñían de medios para valerse, e funcio-naba tamén como hospital de peregri-nos. Tiña as súas camas con colchóns dela, coas sabas e mantas precisas, mesmoun hospitaleiro que se encargaba delavar a roupa dos pobres e atendelos noque necesitasen. Pero a demanda de asi-lo baixou. Non tiña sentido manter doushospitais o de dentro e o de fóra, o Hos-pital do Espírito Santo. Polo tanto, eumesmo, e outros persoeiros da vila, soli-citamos a unión dos dous hospitais nunsó, e tendo o Hospital de Fora máiscapacidade que este, decidiuse co per-miso do bispo pechar o Hospital deDentro e que o Hospital de Fora seencargase das necesidades dos pobres eperegrinos.

— Pero seguíronse recadando as miñas rendas e usán-dose para o Hospital de Fora? –preguntou Gómez Ares deGuizamonde preocupado.

— Naturalmente –contestou Rodrigo García–, peroesas rendas foron xa empregadas no mantemento doHospital do Espírito Santo. De todos os xeitos, o rexedorda vila D. Domingos de Santiago, solicitou do Arcebispode Compostela que, dado que en Noia víñase sostendodende moito tempo atrás un preceptor de Gramática eRetórica, pero carecíase de lugar apropiado onde recollerfolgadamente os estudantes, que se habilitase o edificiodo Hospital de Dentro, que podería servir ademais comovivenda do propio preceptor, evitando así o deterioro doedificio ao non ser utilizado, abonando as obras para asúa adecuación das rendas do hospital desaparecido. Acasa ademais estaría moi preto da igrexa de Santa Maríaa Nova polo que os estudantes non terían que perder ape-nas tempo de estudio para acudir á misa. Ao Arcebispopareceulle ben a idea, e en Xaneiro de 1601 comezaronas obras.

Unha das pantasmas, aínda mozo, tomou a palabradirixíndose a todos os presentes, pero especialmente aGómez Ares de Guizamonde e a Rodrigo García.

— Eu fun estudante e logo mestre nesa escola de gra-mática, pero moitos anos despois da súa fundación.

— Non me parece moi ben que as rendas que eu dei-xei para o Hospital se dedicaran a outra labor– protestouGómez Ares de Guizamonde –, pero se foi nunha laborcomo a de ensinar, dounos por ben empregados.

— Sen querer ofender a ninguén –volveu falar omozo– coido que se hai labores importantes na vida dunhome, dúas das máis sublimes son a de ensinar e a deaprender. Eu tiven a sorte de exercer as dúas, e as dúasfannos máis homes, e achégannos mais a Deus. Non dea-des por mal empregados polo tanto os vosos intereses,cabaleiro. Podo dicirvos ademais que a Escola de Gramá-tica de Noia foi coñecida en toda a redonda, e nela estu-daron infinidade de alumnos mesmo non veciños da vila,que non se podían costear estudos na Universidade, peroiso non impediu que dela saíran importantes persoeiros, enos doce anos que eu estiven de mestre, saíron máis dequince relixiosos. No ano 1775, o escultor do rei, Filipede Castro, ordenou a fundación dunha Escola de Primei-ras Letras e Gramática, e sinalou unha renda de 150ducados de vellón para o mantemento do mestre que senomease. Agora ben, ese mestre tiña que pasar unha opo-sición ante o cabido de Santiago. A min interesábamemoitísimo esa praza, e presenteime, e fun a Santiago egañei, pero tiven a mala sorte de que cando viña todoledo para Noia, o meu cabalo se espantara aínda hoxe

74

co, para atender os nenos desvalidos, edarlle pan e estudos.

— Eu viña comer todos os días aoAuxilio Social, e máis á escola. E o díade Noiteboa, ceábamos unha cea espe-cial, e cantabamos panxoliñas, e viñanservirnos as mesas as mozas da SecciónFeminina que eran moi guapas e cheira-ban moi ben –contaba o rapaz que nonparaba de falar–. Pero un día fun bañar-me á Fontiña, e afoguei. Como non tiñaoutro sitio onde ir, vin para aquí. A augameteume no burato, e agora a augaoutra vez faime saír.

— Ou sexa –falou de novo GómezAres–, que ao final, despois de ser cen-tro de caridade, e ser escola, volveu denovo a ser escola e centro de caridade.

— É que o Caudillo volveu traertodo o bo para España –remachou moifarruco o da gorra de prato.

O último pantasma da mesa, que aín-da non abrira a boca, ergueuse ollandodespectivamente ao que acababa defalar. Víase un home maior con fasquíade pantasma fresco.

non sei por qué, tirando comigo ao chan, con tan malafortuna que fun bater coa cabeza contra unha pedra queme furou o cranio. Vin para a Casa da Gramática, si, peroxa como pantasma, e non puiden volver dar clase, ninsequera asistir a ela como oínte, pois se non fora por estaauga que nos anega, aínda seguiría na miña cova.

— Pois eu tamén vin aquí a escola – dixo o rapaz quenon pasaría de sete ou oito anos, e a quen Gómez Aresfitou molesto polo descaro do raparigo que se atrevera afalar sen pedir permiso –. Era o Auxilio Social, ondeviñamos os nenos probes a comer e á escola.

— Que era iso do Auxilio Social? –preguntou moiinteresado Rodrigo García Marcote.

O rapaz que era descarado, mirouno despectivamentecomo se non estivera atendendo ao que el dicía.

— Non llo estou explicando? –replicou molesto–. Eraonde nos daban de comer e viñamos a escola os nenosprobes.

A pantasma que estaba ao seu carón, adobiado cunhagorra de prato e viseira, e que portaba unha porra colgadadun ancho cinto cun broche dourado onde estaban grava-dos un xugo e unhas frechas, ergueuse moi digno, eexplicou do que se trataba e o neno non era quen deexplicar.

— O Auxilio Social era a institución fundada pologlorioso réxime do noso Caudillo, o Xeneralísimo Fran-

75

HOSPITAL DE ADENTRO (Arquivo Xogaina)

— Dis iso porque che deu o posto degarda municipal, pero o Caudillo comoti dis, o único que trouxo foi guerra,fame e atraso.

— Quen é ese Caudillo do que tantofalades? –quixo saber Gómez Ares deGuizamonde.

— Foi o home que salvou a Españado comunismo. E grazas a el este homecobrou unha pensión cando chegou avello e se xubilou. O que guiado poloseu bo corazón como vostede mesmof ixo, dedicou este edif icio a AuxilioSocial, aos probes aos desvalidos–explicou o que fora garda municipal.

— E tamén o que firmou sentenzasde morte, e aproveitou o Auxilio Socialpara inculcar nos nenos as súas ideasfascistas.

— Non me interesan as vosas loitaspolíticas! –protestou Gómez Ares deGuizamonde–. Ao desaparecer eseAuxilio Social do que tanto falades, quepasou co hospital?

O garda municipal e o vello botáron-se unha ollada de xenreira, e o gardaexplicou:

— O Concello converteuno en depó-sito municipal. Durante uns anos aquígardáronse trastes e ferramentas parauso das cuadrillas municipais.

— E hoxe en día e o Centro de Xubi-lados.

— E iso que significa? –quixo saberGómez Ares.

— Trátase dun lugar onde se reúnenas persoas maiores. Aquí falan das súascousas, xogan ás cartas, están cos vellosamigos, pasan o rato...

— Ben, ben. Iso non está mal –con-cedeu Ares de Guizamonde–. Achégaseun pouco á miña idea inicial cando ofundei. E o Hospital de Fora, o que estano Espírito Santo, fóra das murallas.Sigue traballando?

O vello xubilado ceibou unha garga-llada.

— Vostede non ten nin idea do que os gobernantesfixeron con esta vila. O Hospital de Fora foi derrubadonon hai moito. As murallas foron desaparecendo pouco apouco ao longo dos séculos, e apenas quedan cachos irre-coñecibles. Algúns dos edificios máis fermosos e maxes-tosos da vila foron derrubados para construír espantallosde cemento e ladrillos, as rúas empedradas de laxes,foron cubertas de cemento, e a ría vaise anegando poucoa pouco á vista e coa indiferenza de todos ata o punto deque hoxe non pode entrar nin un bote. Os nosos mandata-rios, da cor que foran, e pasaron de todas as cores, preo-cupáronse de facer grandes obras, cando puideron face-las, pero fallaron rotundamente no día a día. Dende haianos, a vila está chea de lixo; os ramallos e as herbasmedran en calquera curruncho onde atopen unha migallade terra sen que ninguén se preocupe de arrincalos, nasbeirarrúas, entre as laxes das prazas, mesmo nas fachadasde algúns edificios; nos malecóns as flores silvestres, emesmo loureiros, asoman por riba das varandas, mentresas ramplas de desembarque, como xa non se usan, pare-cen prados para pastar as ovellas; e agardo que estaenchente de auga, se leve con ela as cagadas dos cans quemedran polas rúas como se fosen os ramallos.

Gómez Ares ía abrindo pouco a pouco os ollos segun-do ía escoitando a relación do xubilado ata quedar espan-tado.

— De verdade que tiraron coas murallas, e cos edifi-cios, que cegaron a ría...? –preguntou sorprendido.

— Si, señor –continuou o vello xubilado– e aínda así,Noia é tan bonita, que nin todos os políticos xuntospoden con ela.

Gómez Ares de Guizamonde ficou moi serio e pensa-tivo uns instantes, e logo con voz rexa, afeita a mandardirixiuse ao raparigo que estivera no Auxilio Social:

— Neno, bota unha ollada a ver se xa baixou o mar.

O pequeno arrimouse a f iestra e dende alí mesmoconfirmou.

— Si, señor, a rúa xa está enxoita.

Gómez Ares ergueuse case dun pulo, e saudando atodos dixo:

— Señores: ata outra anegada. Volvo canto antes parao meu burato.

— Que présa ten? –preguntou Rodrigo García –. Osvivos aínda han tardar en chegar.

— Nin murallas, nin castelos, e coa ría cegada... Pre-firo estar morto no meu burato que vivo nesa Noia quenon podo imaxinar. Foi un pracer cabaleiros.

76

lles en nome da Súa Ilustrísima queabandonen o Camiño. A facer sendeiris-mo aos Perineos, bérralles.

Pedro estaba obsesionado con conse-guir a Compostela, ese documento doCabido Catedralicio que certif ica aperegrinación por motivos relixiosos ouespirituais a Santiago. Tíñaa toda afamilia, agás el. Autónomo de profe-sión, non tiña vacacións. A ovella desca-rreirada, comentábanlle os familiarescon sorna, o único de nós que non irá aoceo. A crise económica obrigouno apechar o negocio e nin o pensou. Conse-guiu a credencial, ese documento queavala a condición de peregrino, perco-rreu o Camiño e cumpriu o requisito deselala nos lugares e tempos preceptivos.Ao chegar a Santiago, púxose á coladisposto a recibir o ansiado documento.Mentres agardaba, recordou que a Com-postela está en latín e que non sabía quédicía. Como autónomo estaba canso deque llas meteran dobradas. E se a Com-postela tiña letra pequena? Non se con-denaría ao Lume Eterno se non cumpríatodas e cada unha das condicións? Íadenunciar despois a Deus? Ante que tri-bunal, se non había ningún outro supe-rior? Chamou aos irmáns por teléfonopero ningún tiña nin a máis remota idea.Que máis dará o que diga, dixéronlle, oimportante é tela. Pero a el parecíallepouco serio recibir un documento desatranscendencia sen coñecer que dicía.Foi ao cibercafé máis próximo e inda-gou en internet. Non tardou en sabelo:O Cabido desta Santa ApostólicaMetropolitana Igrexa Catedral Com-

ixen varias veces o Camiño de Santiago. Coñecínpersoas de todo tipo e condición. Permitide que vos pre-sente hoxe algúns dos tipos máis estraños que atopei.Coincidiredes comigo en que os normais somos máisaburridos.

A Eduardo, que estudara filosofía en Berlín e teoloxíaen Roma, parecíalle mentira que, coa súa vocación, nun-ca fixera o Camiño de Santiago. Ao rematar as carreiras,decidiu emprender viaxe como se dun máster espiritualse tratase. Estivo quince días informándose sobre o cami-ño en internet e comprou todo o necesario. Mochila, bol-sas de plástico de diferentes cores, chancletas, roupa dealgodón, viseira, deterxente, saco de durmir, funda dealmofada, esteira, cobertor, navalla, cantimplora, bastón,papel hixiénico, toalla, cortaúñas, imperdibles, caixa deurxencias, crema de protección, guía e caderno de notas,tapón para os oídos. Un día de xullo chegou a Roncesva-lles e dispúxose a andar. Xusto antes de dar o primeiropaso, recordou estas palabras de San Paulo: En Ti somos,en Ti nos movemos, en Ti existimos. Non podía ser casual.Mirouse a barriga prominente e renunciou a facer oCamiño. Volveu para a casa repetindo como un mantraaquela frase: En Ti nos movemos, En Ti nos movemos, EnTi nos movemos…

Manuel é actor e artista multimedia. Vive en Nájera ea súa paixón é desmitificar (descubrir por onde coxean)os actos humanos. Todos os anos fai o mesmo. Disfrázasede crego, vai ao Camiño e preséntase aos peregrinoscomo representante do bispo de Logroño. Pídelles permi-so para facer unha enquisa. Non vos restarei moito tem-po, dilles, só consta de dúas preguntas. Os peregrinos,imbuídos da espiritualidade do Camiño, aceptan colabo-rar. Primeira pregunta, dilles: “En que se diferencianunhas botas de Gore-Tex con Cambrelle dunhas botas deGore-Tex Durathern?”. Tras a sorpresa inicial, a maioríados peregrinos contestan, e contestan correctamente.Despois de felicitalos, Manuel failles a segunda pregun-ta: “En que se diferenza unha indulxencia dunha peniten-cia?”.A maioría dos peregrinos ignórao e Manuel esíxe-

77

X. Ricardo Losada

Peregrinos eperegrinos

postelá, custodio do selo do altar deSantiago Apóstolo, para que todos osFieis e peregrinos que chegan desdecalquera parte do Orbe da terra conactitude de devoción ou por causa dovoto ou promesa ata a Tumba de Santia-go, Noso Patrón e Protector das Espa-ñas, acredita ante todos os que obser-ven este documento que: X visitou devo-tamente este sacratísimo Templo consentido cristián. En fe do cal entrego opresente documento referendado co selodesta mesma Santa Igrexa. Efectiva-mente, suspirou aliviado, tiña letrapequena. X debía visitar devotamenteeste sacratísimo templo con sentidocristián.

Antes de emprender o Camiño,Francisco púxose en contacto con variasoficinas de información ao peregrino econ asociacións de Amigos do Camiñopara saber se estaba espiritualmentehomologado facer o Camiño ao revés.Comezar en Santiago e rematar en Ron-cesvalles. Dixéronlle que non tiña senti-do, a quen se lle podía ocorrer? AXesús, contestou el, acaso non dixo Queaquel que me busque non deixe de bus-car ata que atope, e cando atope, seráturbado, será marabillado, e entón rei-nará sobre todo? Eu nacín na Rúa doVilar, en pleno casco vello compostelá,teño máis posibilidades de me marabi-llar en Roncesvalles que en Santiago.

Pedro recomenda facer o Camiño deforma personalizada. O cristianismo éunha relixión do individuo. El decidiuarriscarse a que o considerasen tolo. Faio Camiño cunha prescrición. Falar sócon citas de libros relixiosos. Memori-zou tres libros que lle parecen impres-cindibles para calquera cristián. A imita-ción de Cristo, de Tomas de Kempis, Elfruto de la nada, do mestre Eckhart e aBiblia. Se lle preguntan de onde é, con-testa: O ollo co que eu vexo a Deus é omesmo ollo co que Deus me ve a min. Selle preguntan se se divirte, responde:Facilmente estará contento e sosegadoo que, de verdade, ten a conciencia lim-pa. Se lle preguntan cal é a mellor for-ma de facer o Camiño: O ceo é onde

haberás vivir, por iso debes mirar o mundo como quenvai de paso. Todas as cousas van de paso e ti igualmentecon elas. Gárdate de apegar o teu corazón ás cousaspasaxeiras para que non te aprisionen e perezas. Eu pre-gunteille que tramo do camiño me recomendaba: O quefoi, iso será, díxome, o que se fixo, farase: nada hai novobaixo o sol. O máis curioso, segundo me contou, é queninguén pensa que está tolo. Supoñen que é un actor sub-vencionado polo Estado e a Igrexa para ambientar espiri-tualmente o Camiño.

Xurxo é outro caso raro. Fai o Camiño de Santiagotodos os anos para reivindicar a figura de Prisciliano, ungalego do século IV que a Xerarquía Católica excomun-gou e desterrou por unhas teorías consideradas heréticas:gnosticismo, maniqueísmo, defensa das mulleres e escra-vos (participaban na lectura pública dos Evanxeos), inter-pretación das Sagradas Escrituras, culto á natureza,matrimonio entre clérigos, volta da Igrexa á pobrezaevanxélica. Tivo gran predicamento en toda a penínsulaibérica e acabou sendo decapitado en Alemaña, acusadode bruxería. O primeiro cristián executado por outros

78

(Arquivo: Xogaina)

descubrir que había no fondo da súaalma. Descubriuno en Nájera e estivo apiques de abandonar o Camiño. Entrá-ranlle ganas de se suicidar. Pero conti-nuo adiante. Recordou unha frase quelera preparando a peregrinación. Moitoscomezan como turistas e rematan comoperegrinos. El faría ao revés. Comezaracomo peregrino, remataría como turista.

Lorenzo fíxolle caso a AntonioMachado. Camiñante non hai camiñode Santiago, faise camiño de Santiagoao andar. Cada vez que vía unha desasinnumerables frechas amarelas quemarcan o Camiño collía noutra direc-ción. Acabou no deserto de Almería.Feliz. O deserto é unha das paisaxes depenitencia máis queridas e simbólicaspara un cristián.

Xulio f ixo o Camiño co ordenadorportátil. Polo día, conectado a ese pro-grama de Google que permite facer oCamiño virtualmente en tres dimen-sións. Pola noite conectado a unha páxi-na de Astrofísica da Universidade deCalifornia (proxecto Serendip) na quese aparecen as sinais, en forma de ondasde radio, que potentes radiotelescopiosrecollen, día e noite, das inmensidadesdo universo. Por suposto, non se moveudo cuarto da súa casa.

Andrea f ixera unha promesa. Seaprobaba unhas oposicións faría oCamiño de Santiago flaxelándose. Puxomoito peso na mochila e foina cargandoa medida que avanzaba con recordosturísticos para a familia. Canto máispeso, máis lle rozaban as correas damochila no pelexo. Estreou botas epuxo uns calcetíns de executivo quehumedecía cada pouco tempo. Nacéron-lle uns fermosos calos nos pés e unhasbochas no nocello que daba gloriavelos. Nunca mellor dito.

El turista exige, el peregrino agrade-ce. Nos albergues. Tamén, Peregrino,deja lo que puedas, toma lo que necesi-tes.

O hábito non fai ao monxe nin tam-pouco ao peregrino.

cristiáns. Os discípulos enterrárono en Iria Flavia, ondenacera. Xurxo vai todo o camiño repartindo un díptico,que el mesmo confecciona, no que pide que se recoñezaque os restos custodiados na catedral de Santiago, comososteñen importantes investigadores, son os de Priscilianoe non os do apóstolo Santiago. Eu falei con el no alberguedo Cebreiro. Non me sorprendeu a reivindicación (habíatempo que coñecía a teoría) pero si o argumento queesgrimía. Non reivindica a Prisciliano polas ideas, por serun mártir dunha causa xusta ou por ser un importante per-sonaxe galego. Reivindícao, segundo el mesmo me dixo,por algo máis obxectivo. Prisciliano fixera moitas veces ocamiño de Iria Flavia a Francia andando ou a cabalo men-tres que o apóstolo viñera a Galicia nunha barca de pedra.Río Ulla arriba, aclaroume, como os viquingos. E logo,vendo a miña cara de sorpresa, preguntoume: “Imaxínastea Romaría Viquinga de Catoira aquí, no Courel, non seríaun pouco raro?” Desde logo, dixen, moi raro. Rarísimo.

Andrés era lector asiduo dos libros de Paulo Coello.Nunha época de forte crise persoal, decidiu facer o Cami-ño como unha viaxe ao interior de si mesmo. Necesitaba

79

(Arquivo: Xogaina)

Estefanía Ageitos

DEZ COUSAS QUE DEBES SABER SOBRE...

^]]

Autor gravado

83

DEZ COUSAS QUE DEBES SABER SOBRE “NOIA NA RUTA XACOBEA”

1.

Dende os primeiros tempos do cristianismo Gallaecia xa era punto dedestino dos peregrinos europeos. Achegábanse ata Fisterra para purificar oseu corpo e afirmar a súa espiritualidade.

2.

O suposto sartego do Apóstolo apareceu a comezos do século IX e duranteo bispado de Teodomiro. A partir desta “inventio” xurdiu a vila coñecidacomo Locus Sancti. Dende o século XI pasou a chamarse Compostela,termo talvez derivado de “compositum” (cemiterio) e “tellum” (edificación)

3.

Calixto II, no ano 1122, foi o primeiro pontífice en converter Santiago enCidade Santa. Este monxe francés, coñecido polo nome de Guido deBorgoña, era cuñado da raíña dona Urraca e, por tanto, tío do rei Afonso VII.

4.

Máis de duascentas naves procedentes do porto inglés de Dartmouthancoraron na desembocadura do Tambre no 1147. Eran cruzados que sedirixían a Terra Santa. Dende Noia peregrinaron polo camiño real ata osartego do Apóstolo. Despois, tal como relatou Saramago, participaron naliberación de Lisboa que estaba ocupada polas tropas árabes.

5.

O 9 de abril de 1168 o rei de León Fernando II fundou a vila de Noia comoPorto de Compostela. Dende esta data numerosas naves procedentes daEuropa atlántica arribaron a Noia con peregrinos e comerciantes.

84

6.

No ano 1179 o Papa Alexandre III concedeulle a Santiago, por medio daBula Regis Aeterni, o Privilexio do Xubileo. Unha graza que permitía pormedio da Gran Perdoanza a remisión dos pecados despois de realizar aperegrinación nun Ano Santo.

7.

Nun libro de Actas do Concello de Noia (1792-1843) afírmase que oHospital de Afora, situado no arrabalde do Espírito Santo, ten “entre assúas obrigacións hospedar os pobres enfermos e peregrinos”.

8.

Durante os tempos do Medievo algúns pazos da vila, o Hospital de Afora enumerosas laudas do cemiterio de Santa María foron adobiados consímbolos xubilares. A imaxe do Santiago Sedente da igrexa de SanMartiño é outra proba da existencia do culto xacobeo en Noia.

9.

Tal como pode comprobarse no lintel da súa porta principal, o arcebispoDon Lope de Mendoza consagrou a igrexa parroquial de San Martiñocoincidindo co Ano Xacobeo de 1434.

10.

No ano 1981 o Concello de Noia derrubou o Hospital de Afora ou dosPeregrinos. A ditadura estaba cerca, as prioridades eran outras e asensibilidade coas cuestións do patrimonio histórico semellaba inexistente.Viviamos noutros tempos.