FELIPE DE CASTRORecordo da Sociedade Liceo de Noiano CCC Aniversario do seu nacemento

FELIP

E D

E C

ASTR

O

ficialmente Felipe de Castro naceu o 10 dexullo de 1704 en Noia. Así o manifesta o aca-démico Felipe García de Samaniego, que ocoñeceu en vida1. Sen embargo, Antonio

Ponz, secretario da R. Academia de Belas Artes desde1776, que tivo amizade con el, manifesta que a súa datade nacemento foi sete anos máis tarde2. Na opinión deOtero Túñez, a máis crible de ambas datas é a primeira3

porque é máis probable que cando Felipe de Castro setraslade a Portugal en 1724 para traballar teña entón 20anos e non 13, como resultaría de darmos creto a Ponz.

No seu testamento di ser fillo lexítimo e de lexítimomatrimonio entre Alberto de Agrafoxo y Castro e Beatrizde Soto4, ambos naturais e veciños de Sta. María de Roo,pero en realidade o seu pai era crego, circunstancia queenche dun espeso manto de néboa tódolos anos dexuventude do noso artista, de xeito que ata se instalar enSevilla, en 1726, el mesmo envolve no misterio tódolosacontecementos anteriores a aquela data5, sendo algun-has das incógnitas por esclarecer o ano do seu nace-mento, o lugar e o nome co que foi bautizado ou os seusestudos, que deberon ser amplos, a xulgar polo grancoñecemento de leis do que fará gala cando participe naredacción dos estatutos da Real Academia de Belas Artese pola importantísima biblioteca que chegou a reunir,legada á súa morte á Universidade de Santiago6.

O seu avó, Martín de Agrafoxo, era tallista na Ponte-nafonso7 e con el debeu aprender os rudimentos da escul-tura, que máis tarde, cara a 1720, ampliou co tamén noiésDiego de Sande en Santiago8.

Posterioriormente, segundo el mesmo manifestou aCeán Bermúdez9 pasou a traballar co artista compostelánMiguel de Romay, quen por entón xa gozaba de grandesona e era colaborador de Fernando de Casas e SimónRodríguez, dous dos maiores arquitectos galegos detódalas épocas, na construción dos máis impresionantesretábulos do s. XVIII en Galicia.

27

Xoán X. Mariño

Felipe de Castro:Vida e obra

1 “Eloxio de Don Felipe de Castro, escultor decámara de S.M. que en la Junta de la Academiade S. Fernando dixo el Sr. D. Felipe García deSamaniego”. Citado por CLAUDE BÉDAT enEl escultor Felipe de Castro. Santiago, Cuader-nos de Estudios Gallegos, Anejo XX, 1971.

2 ANTONIO PONZ. Viaje por España. Madrid,1772-94. E así o vai recoller tamén despoisJUAN A. CEÁN BERMÚDEZ no seu Diccio-nario Histórico de los más Ilustres Profesoresde las Bellas Artes. Madrid, 1800.

3 RAMÓN OTERO TÚÑEZ. El final del barrocoy la entronización de los Borbones. Historia delArte Hispánico, Tomo IV. Editorial Alhambra.Madrid, 1980. Páx. 221.

4 Testamento de D. Felipe de Castro outorgadodiante de Simón de Rozas y Negrete o 17 deagosto de 1775. Arquivo de protocolos deMadrid. Legaxo 19750, Fol. 347. Hai unhacopia notarial do mesmo ano na Casa da Cul-tura de Noia.

5 XOÁN XOSÉ MARIÑO REINO. En torno ásorixes de Felipe de Castro. Revista Alameda, nº11. Ed. Sociedade Liceo de Noia. Marzo 2003.

6 C. BÈDAT. La bibliotheque du sculpteur Felipede Castro. Mélanges de la Casa de Velázquez,tomo V. 1969.

7 X. X. MARIÑO REINO. Ob. Cit., páx. 44.

8 XOÁN X. MARIÑO REINO. Diego de Sande.Revista Alameda, nº 15. Ed. Sociedade Liceode Noia. Xuño 2004.

9 JUAN AGUSTÍN CEÁN BERMÚDEZ. Ob.Cit., páx. 295.

10 JOSÉ COUSELO BOUZAS. Galicia artísticaen el siglo XVIII y primer tercio del XIX. San-tiago, 1933. Páx. 253.

Couselo Bouzas atribúelle a Felipede Castro a Asunción de Sta. María deIsorna10, en Rianxo (foto 1), un con-xunto duns 80 cms. de alto da cal non seconserva documentación e que repre-senta á Virxe, rodeada dun grupiño deanxos, subindo ó ceo, reproducindo o

esquema utilizado por Sande no retá-bulo da igrexa da Compañía de San-tiago11. Asegura tamén Couselo que é dasúa autoría a Asunción de Sta. María deCaldas (foto 2), unha escultura de tallacorrecta, pero que polos seus perfís

esvaídos, propios da arte rococó dominante en Santiagodurante o s. XVIII debe corresponder, ó igual cá anterior,á actividade dos seus anos de xuventude.

En 1724, seguindo o relato de Ceán, marchou a Lis-boa para adquirir maior experiencia, pero na capital por-tuguesa ficou pouco tempo, porque ano e medio despoisaparece en Sevilla traballando con Pedro Duque Cor-nejo. Por medio deste coñeceu a Jean Ranc, pintor do reiFelipe V, quen chegou en 1729 á cidade para residir neladurante uns anos. Ranc, á súa vez, presentoulle a RenatoFremín, primeiro escultor do monarca, o cal, tras exami-nar as imaxes de S. Leandro (foto 3) e S. Isidoro (foto4) que Castro realizou para a igrexa de San Salvador en1732 e advertir nelas boa calidade, pero susceptible deacadar maior perfección, recomendoulle ir a Roma paraestudar cos mellores mestres, proposición feita taménpolo pintor portugués Francisco Vieira, que ese mesmoano volvía de alí e lle transmitiu a súa admiración pologran número de esculturas e pinturas dos máis insignesmestres de tódalas épocas que naquel lugar se podíancontemplar, animándoo a viaxar a Roma para completara súa formación12.

Convencido xa o noso artista, ó ano seguinte, con car-tas de recomendación do propio Vieira e de Andrés Pro-cacini, pintor da raíña Isabel de Farnesio, embarcou paraa Cidade Eterna. Ditas misivas abríronlle a Felipe deCastro as portas do taller de Giuseppe Rusconi, fillo docélebre Camilo Rusconi, con quen aprendeu a tallar omármore. En 1737, ano no que aquel morreu, pasou atraballar con Filippo della Valle, a figura máis destacada

28FE

LIPE

DE

CAS

TRO

1. ASUNCIÓN. STA. MARÍA DE ISORNA

(RIANXO). Foto: Xoán X. Mariño

2. ASUNCIÓN. STA. MARÍA DE CALDAS

(PONTEVEDRA)

3. S. LEANDRO. IGREXA DO

SALVADOR. SEVILLA.(Foto: Julio Muñoz)

4. S. ISIDORO. IGREXA DO

SALVADOR. SEVILLA.(Foto: Julio Muñoz)

11 X. X. MARIÑO REINO. Art. cit. Páxs. 58-60.

12 J. A. CEÁN BERMÚDEZ. Ob. Cit., páx. 295.

mia de Deseño de Florencia, ondequixo permanecer durante algún tempoantes de volver a España tras ser recla-mada a súa presencia na Corte porFelipe V, uns meses antes de morrereste, para intervir na inmediata realiza-ción dos traballos escultóricos para onovo Pazo Real de Madrid que estabaconstruíndo o arquitecto Xoán B.Sachetti.

Cando Felipe de Castro chegou aEspaña, a principios de 1747, xa foraentronizado o seu sucesor Fernando VI,quen, coñecedor da sona do artista, lleencargou un retrato, xunto con outro daraíña, que se atopan actualmente na R.Academia de Belas Artes. Realizados

do barroco dezaoitesco italiano, autor das monumentaisestatuas de S. Xoán de Letrán. Aínda que, sendo discí-pulo deste, pasaba algunhas penalidades que o obrigabantamén a pintar cadros por encargo.

As súas privacións finalizaron en 1739, cando unespañol residente en Roma, D. Andrés de la Peña, o aco-lleu baixo a súa protección, concedéndolle unha pensiónmensual que lle permitiu dedicarse de novo á escultura,agora na Academia de San Lucas de Roma. Ese mesmoano iniciou os seus estudos nesta Academia acabounos óano seguinte coa consecución do Primeiro premio deescultura, éxito que chamou a atención do embaixadorplenipotenciario de Felipe V na cidade, o cardeal TroianoAquaviva, quen intercede ante o monarca e consegueque lle outorgue unha bolsa de 500 ducados anuais.

En 1740 comenzou a colaborar con Giovanni Maini,o outro gran escultor rococó italiano, e a relacionarse contódolos artistas da época que se encontraban en Roma,entre eles o xove pintor Antón Rafael Mengs, establecidodesde 1741 no Vaticano para estudar as obras da Antigüi-dade, e con quen trabou unha amizade que se prolongaríaanos máis tarde en Madrid. Animado por Mengs e segu-ramente tamén polo círculo de Ilustrados Romanos, quelle contaxiaron a súa admiración polas manifestaciónsartísticas grecorromanas, debeu viaxar a Nápoles, ondese estaban levando a cabo as primeiras escavacións enHerculano e Pompeia impulsadas polo novo soberanoBorbón. Alí fixo un retrato en xeso, actualmente en para-deiro descoñecido13, do futuro Carlos III, entón rei deNápoles e Sicilia e un dos máis paradigmáticos represen-tates do Despotismo Ilustrado europeo.

A continuación, tras esculpir dous aclamados anxospara a igrexa de S. Apolinar de Roma, tallou un S. Xoséque enviou ó convento do Carme de Padrón, imaxe detamaño maior có natural que se perdeu nun incendio aprincipios do s. XX, pero do cal Couselo Bouzas conse-guiu unha fotografía, publicada uns anos máis tarde (foto5)14, que dá idea da seguridade na evocación clasicistacoa que o noso artista xa se manexa. Otero Túñez pensaque, canda a imaxe do patriarca, Castro puido mandartamén a espléndida Virxe do Carme que se conserva naigrexa do mesmo convento padronés15.

Pouco despois, a Academia dos Árcades de Roma,dedicada ós estudios literarios, elixiuno membro conome de “Galecio Libádico”, título que revela ó artistaculto e dotado de talento para a poesía. Máis tarde, xa en1746, a de San Lucas nomeouno Académico de Mérito,honra que, como proba do recoñecemento de que gozabaen Italia, tamén lle concedería ese mesmo ano a Acade-

29FE

LIPE

DE

CAS

TRO

13 Mª LUISA TÁRRAGA BALDÓ. Dos nuevosbustos del escultor Felipe de Castro, descono-cidos. Boletín del Seminario de Estudios deArte y Arqueología, vol. XLVI. Universidadede Valladolid. 1980. páx. 479.

14 J. COUSELO BOUZAS. Ob. Cit., apéndices.

15 R. OTERO TÚÑEZ. Ob. Cit. Páx. 219.

5. S. XOSÉ. CONVENTO DO CARME.PADRÓN. (Foto: J. Couselo)

ambos en escaiola, son de medio busto,conforme o modelo dos retratos roma-nos; o mellor deles, sen dúbida, poloseu refinamento, é o de Fernando VI(foto 6), moi idealizado, coa coroa deloureiro sobre a súa cabeza, represen-tado como un Apolo protector das Artese das Letras; en cambio, o de dona Bár-bara de Braganza (foto 7), máis natu-

ralista, fai perceptible esa morbidez no tratamento dassuperficies do rostro que só puideron acadar aqueles queestudaron a estatuaria clásica en Roma. Constitúen, polotanto, o inicio da renovación da escultura, o sinal do trán-sito, intuitivamente realizado, cara ó neoclasicismo, unestilo que aínda estaba por definir en Europa, pois ospostulados teóricos de Winckelmann que propoñían abeleza e harmonía das manifestacións artísticas da Anti-güidade como suprema norma estética aínda estaban porchegar. Por outra parte, o novo monarca quedou tansatisfeito do resultado, polo seu virtuosismo técnico, quenomeou ó noiés escultor de cámara.

Ese mesmo ano o rei tamén o designou codirector damagna empresa escultórica do Pazo Real, xunto co ita-liano Xoán D. Olivieri, a quen inicialmente se lle enco-mendaran os traballos, antes de que o proxecto mera-mente decorativo de Sachetti, fose substituído polo pro-grama do Padre Sarmiento, máis complexo e de caráctersimbólico e histórico16, baseado nos grandes personaxesda monarquía española, á que se pretendía exaltar.

A serie, que comezou a executarse en 1749, compoñí-ase de 94 estatuas de monarcas dos diversos reinospeninsulares, incluíndo Portugal, catro emperadoresromanos de orixe hispana, dous americanos –Atahualpae Moctezuma–, Santiago e San Millán, patróns deEspaña, e diversos elementos alegóricos: un león, o sol ea lúa e unha matroa romana con atributos guerreirosacompañada do deus Plutón para simbolizar o poderíomilitar e a riqueza da monarquía hispánica; pero o máissignificativo da mesma non é que se convertese no con-xunto escultórico de financiación pública máis ambi-cioso da arte hispánica polo que se refire a ornamenta-ción programática con fins políticos, senón que tamén seconvertiu no proxecto decorativo con fins didácticosmáis importante ata aquel momento, pois ó ir destinado óexterior do pazo, con el, en palabras do propio Sar-miento, ‘o pobo aprendería a Historia de España’17,dando tamén o benedictino tódalas indicacións referidasá indumentaria e ós atributos dos personaxes18.

30FE

LIPE

DE

CAS

TRO

6. FERNANDO VI. MUSEO DA REAL

ACADEMIA DE BELAS ARTES DE S.FERNANDO. MADRID.

7. Dª BÁRBARA DE BRAGANZA. MUSEO DA

REAL ACADEMIA DE BELAS ARTES DE S.FERNANDO. MADRID.

16 Mª. CONCEPCIÓN GARCÍA GAÍNZA. Escultura cortesana delsiglo XVIII. Cuadernos de Arte Español, nº 92. Madrid, 1991.

17 Fr. MARTÍN SARMIENTO. Sistema de adornos de esculturas inte-riores y exteriores para el nuevo Real Palacio de Madrid. Publicadopor FRANCISCO J. SÁNCHEZ CANTÓN en “Opúsculos gallegossobre Bellas Artes de los siglos XVII y XVIII”. Bibliófilos gallegos,III. Santiago, 1956. Páxs. 150-215.

18 ANDRÉS ÚBEDA DE LOS COBOS. Artistas, ilustrados y el PadreSarmiento. El Sistema de Adornos del Palacio Real de Madrid. En “OPadre Sarmiento e o seu tempo”. Actas do Congreso. Tomo I. Ed.Consello da Cultura Galega e Universidade de Santiago. 1997. Páxs.362-363.

Bermúdez20, Walia e Turismundo, inter-calándose cos reis godos de Olivieiri,xunto coas efixies de Fernando VI eBárbara de Braganza, no remate dafachada principal, seguíndolle, na tran-sición do primeiro ó segundo corpo, asimaxes de Enrique IV, Felipe II e Lois Ie, nos pilares da entrada, as dos empera-dores Traxano e Arcadio (que pormotivo descoñecido aparece en lugar deAdriano), facendo parella cos dous deOlivieri; tamén fixo Felipe de Castrodous leóns de mármore, un para afachada principal e outro para a escali-nata do interior, encarnación da maxes-tade real a quen se destina o pazo.

Tódalas estatuas que compoñen aque sería a mái grandiosa e espectacularcolección de esculturas de carácter pro-fano en España miden 2.8 m. de altura eestán realizadas en pedra branca de Col-menar da mellor calidade, pero, á partedo seu desigual mérito, séguensemovendo, sobre todo as do italiano e oseu grupo, dentro de presupostos barro-cos. Só as de Felipe de Castro teñen aforza e a elegancia que distingue unhaestatuaria de significación clásica,como se pode apreciar no retrato doemperador Traxano (foto 8), onde ocoñecemento da estatuaria romanaantiga se revela non só na vestimenta–coiraza, túnica curta e manto dos tra-xes militares romanos e a cabeza coro-ada de loureiro– senón tamén nos perfísmáis nítidos e maiores contrastes deluces e sombras, propios do clasicismo,como tamén se pode distinguir no Arca-dio (foto 9), fronte á indolencia e osefectos difuminados das obras de Oli-vieri. Contribuíu así de forma significa-tiva á difusión do novo estilo entre osxoves escultores que chegados de tódo-los lugares da Península se reunironpara a obra do Pazo Real.

Olivieri sería o director principal e Castro, compar-tindo a dirección, ademais de subministrar modelos ógrupo de artistas ó seu cargo, dos moitos chamados acolaborar na serie, encargaríase da xestión do proxecto,entre cuxas funcións estaba a de taxar cada unha das ima-xes que haberían de tallar estes, cometido no que deumostras da súa ecuanimidade, pois, a pesar do carácteraltivo e iracundo do que moitos dos seus colegas o acusa-ban e polo que lle profesaban aberta antipatía, fixou ataxación dunha obra de Salvador Carmona na cantidademáis elevada de todas cantas se realizaron, malia ter esteabandonado anteriormente o equipo que estaba ás ordesde Felipe de Castro, tras enemistarse con el, e marchadoó grupo de Olivieri19.

As estatuas haberían de colocarse fundamentalmentee por orde cronolóxica na balaustrada do pazo, dandovolta ó edificio, agás catorce delas, destinadas ás esqui-nas do primeiro corpo, catro máis (as dos reis que inicia-ron e finalizaron a obra, xunto coas respectivas esposas),destinadas ó remate da fachada principal, e, finalmente,en correspondencia cos anteriores, pero na parte baixa,os catro emperadores romanos que Sarmiento sinalaracomo orixinarios de Hispania.

A maioría delas foi levada a cabo por Xoán Pascualde Mena, Luis Salvador Carmona, Roberto Michel, Ale-xandre Carnicero, Manuel Álvarez e outros escultoresbaixo a supervisión de ambos directores, quen, senembargo, se reservaron a realización de determinadaspezas, aquelas destinadas ós lugares máis visibles,correspondéndolle a Castro dar comezo á serie co reivisigodo Ataúlfo, ó que acompañaron, segundo Ceán

31FE

LIPE

DE

CAS

TRO

8. TRAXANO. PAZO REAL.MADRID.

(Foto: Francisco J. de la Plaza)

9. ARCADIO. PAZO REAL.MADRID.

(Foto: Francisco J. de la Plaza)

19 FRANCISCO J. DE LA PLAZA SANTIAGO.Investigaciones sobre el Palacio Real Nuevo deMadrid. Universidade de Valladolid, 1975.

20 J. A. CEÁN BERMÚDEZ. Ob. Cit., páx. 297.

Para o interior do pazo tamén seencargaron multitude de relevos, reali-zando Felipe de Castro varias esceas decarácter mitolóxico como os Traballosde Hércules, outros, como nenos exarróns, puramente decorativos, unsanxos para a Capela Real e un tema his-tórico, a Batalla do Salado (foto 10),equilibrada composición de 64x91 cm.modelada en barro, na que se representaa victoria das tropas cristiás de AfonsoXI sobre os sarracenos, que non se che-gou a trasladar a mármore e logo pasouá R. Academia de Belas Artes21.

Sen embargo, en 1760, a penas con-cluído e instalado no seu lugar o con-xunto e cando no interior aínda non serealizaran máis que os anxos e algúnsdos relevos previstos para a galeríaprincipal, Carlos III, ó ano seguinte desubir ó trono, ordenou que tódalasesculturas fosen retiradas e repartidaspolos xardíns do Retiro madrileño, asícomo polos de Toledo e Aranxuez e, xano século seguinte, cedéronse a outrosxardíns españois, ficando unicamenteno Pazo Real os catro emperadoresromanos, aínda que trasladados ó patiointerior. Anos máis tarde, varias delasvolveron ó pazo ou ós seus arredores,continuando esparexidas as demais ealgunhas aínda sen identificar22.

Das oito que retornaron ó seu lugarde orixe só hai unha de Felipe de Cas-tro, a raíña Bárbara de Braganza ,devolta ó alto da fachada principal,

mentres que Fernando VI (foto 11), que facía parellacon aquela, foi parar a S. Fernando de Henares (Madrid)sufrindo bastantes danos no traslado, a pesar do cal con-serva toda a fachenda do seu aceno altivo e a audaciacompositiva coa que se dispuxeron as vestimentas. NosXardíns de Sabatini, xunto ó Pazo Real, está outra dasmellores pezas, a estatua de Felipe II (foto 12), non sópola súa fisonomía clasicista, senón tamén polo retrato

32FE

LIPE

DE

CAS

TRO

10. BATALLA DO SALADO. MUSEO DA REAL

ACADEMIA DE BELAS ARTES DE S.FERNANDO. MADRID.

11. FERNANDO VI. S.FERNANDO DE HENARES.

MADRID. (Foto: Francisco J. de la Plaza)

12.FELIPE II. PAZO REAL.MADRID.

13. LOIS I. MUSEO DO

EXÉRCITO. MADRID.(Foto: Francisco J. de la Plaza)

14. ATAÚLFO. XARDÍNS DE

VITORIA (ÁLAVA).(Foto: Mª Concepción García)

21 LETICIAAZCUE BREA. El museo de la Real Academia de BellasArtes de San Fernando: La escultura y la Academia. Ed. Universi-dade Complutense. Madrid, 1992. Páxs. 866-67.

22 F. J. DE LA PLAZA . Ob. Cit . Páxs. 209-212.

que o coverten nun dos nosos primeirosteóricos da arte. Pero tamén desempe-ñou un persistente labor académico,tanto docente como organizativo. Oexemplo máis significativo é a súa preo-cupación por que en 1757 se aprobasenos estatutos definitivos da institución,nos cales, a pesar de que a xestión e atoma de decisións volvía ós protectoresnomeados polo rei, por iniciativa donoiés quedaba claro no articulado esta-tutario que o fin da Academia era o des-

sicolóxico do retratado, pois no seu rostro é perceptible oxesto pensativo que deu sona a este monarca ata o puntode ser coñecido como “o rei prudente”. O xove e esveltomonarca Lois I (foto 13) hoxe áchase no patio do Museodo Exército e a última das localizadas, Ataúlfo (foto 14),na actualidade nos xardíns da Florida de Vitoria23, des-taca pola ruptura da frontalidade que lle imprime a nota-ble torsión da cabeza ó tempo que lle confire unha granelegancia, convertíndoa nun dos mellores exemplos decomo se logra representar a nobreza na escultura. Senidentificar fican o rei godo Turismundo e a estatua deEnrique IV, en tanto que Walia, o último dos monarcasvisigodos atribuídos ó noso artista, ou ben, como recolleMorales y Marín, é obra de Manuel Álvarez 24, ou bennon foi identificado correctamente, pois carece da cali-dade das anteriores.

Ó mesmo tempo que o nomeaba escultor real e codi-rector da decoración pacega, Fernando VI tamén desig-nou a Felipe de Castro, en 1747, Director extraordinariode Escultura na Xunta Preparatoria da Academia deBelas Artes, para, a través dunha persoa da súa particularconfianza (xa que o nomeamento, segundo Sánchez Can-tón25, se facía ‘con absoluta exención e independencia detódolos Xefes e Directores’ e só subordinado ó Ministrode Estado) impulsar unha institución que, desde a súacreación, encomendada tres anos antes a Olivieri, viñafuncionando de forma provisional, irregular e sen ningúncontrol rexio.

En 1751 tramitáronse os estatutos da Academia, ins-pirados por Castro, nos que o poder de decisión pasoudos protectores e conselleiros ós profesores pola súamaioría nos órganos de goberno da mesma, tralo cal, o12 de abril de 1752 se promulgou o decreto de constitu-ción da Academia, co título de S. Fernando, en honra dorei, sendo designado Castro Director de Escultura eencargándoselle, para o acto de apertura solemne, a pre-sentación dun gran relevo de mármore, A fundación daAcademia, no que Fernando VI, vestido como un maxis-trado romano fai entrega dos estatutos ó primeiro protec-tor da institución en presencia de diversos personaxes,entre os que se atopan Hércules, fundador da monarquíaespañola, e dona Bárbara de Braganza, representadacomo Minerva, composición que, segundo os contempo-ráneos, daba testemuña da forza da súa inventiva, perohoxe está en paradoiro descoñecido26.

Nos anos seguintes Castro desenvolve un intensolabor intelectual, coa traducción en 1753 da obra do ita-liano Benedetto Varchi Lección na Academia florentinasobre a primacía das artes, e a escritura de varios trata-dos, como a Relación de pinturas e esculturas de Madrid,

33FE

LIPE

DE

CAS

TRO

15. D. JOSÉ DE CARBAJAL Y LÁNCASTER.MUSEO DA REAL ACADEMIA DE BELAS ARTES

DE S. FERNANDO. MADRID.

23 Non é, polo tanto, segundo averiguou F. J. DELA PLAZA (Ob. Cit. páx. 211) a figura que contal nome se encontra na Praza de Oriente e quereproduce Bédat nos apéndices do seu libro Elescultor Felipe de Castro, cit.

24 JOSÉ L. MORALES Y MARÍN. Arte españoldel siglo XVIII. Summa Artis. Historia Generalde Arte. Vol. XXVII. Ed. Espasa-Calpe.Madrid, 1984. Páx. 384.

25 FRANCISCO J. SÁNCHEZ CANTÓN. Escul-tura y pintura del siglo XVIII. Historia Univer-sal del Arte Hispánico, volume XVII. Ed. Plus-Ultra. Madrid, 1965. Páxs. 143-150.

26 L. AZCUE BREA. Ob. cit., páxs. 1040-1048.Esta investigadora revela que a talla publicadapor SÁNCHEZ CANTÓN (Ob. Cit., páx.148)atribuíndolla ó noso artista, en realidade é deFrancisco Gutiérrez.

envolvemento e a promoción da Arte a favor de persoassen orixe social predeterminada, evitando así que a RealAcademia de San Fernando se convertise nunha institu-ción elitista reservada para o estamento nobiliario, comopretendían os estatutos provisionais de dez anos antes.

Esta dedicación directiva non lle impediu continuar aactividade escultórica, centrada fundamentalmente naretratística, campo excepcional dentro da arte hispánica,no que domina de forma abrumadora a temática reli-xiosa. Salientan o nobre e vigoroso retrato de D. José deCarbajal y Láncaster (foto 15), ministro de Estado eprimeiro protector da Academia entre 1752 e 1754, e oelegante busto de Alfonso Clemente de Aróstegui (foto16), viceprotector da mesma, ambos na escaleira da RealAcademia de Belas Artes, ós que seguiron o xenial eagudo retrato do mariño e científico D. Jorge Juan ySantacilia, (foto 17), talla de 78 cm. de altura, incluído opedestal, na Real Academia da Historia27, e o do Inquisi-dor Xeral D. Francisco Pérez de Prado, no Colexio dosXesuítas de Teruel. En 1762, por encargo do monarcaCarlos III, pasou ó mármore, traído expresamente deCarrara, os retratos de Fernando VI e Bárbara de Bra-ganza feitos anos antes, con destino á fundación rexiadas Salesas Reais de Madrid, sendo idéntico o resultadoós bustos da Academia, coa salvedade de que agora oxeneroso escote da raíña é cuberto cunha delicada blusacon puntillas (foto 18), por ir destinada a efixie á clau-sura do convento28.

Outras obras realizadas na capital de España forondous anxos para o convento da Encarnación e os nenosdas verxas do Retiro, nos que o zumegar táctil dos nusinfantís, a pesar do material marmóreo en que están reali-zadas, acadan un dos cumes máis gráciles e ledos daescultura dezaoitesca.

En 1763 foi elevado por Carlos III ó posto máis rele-vante de Director Xeral da Real Academia. Desde estecargo, no que se mantivo ata 1766, promoveu un novoplano de estudos marcadamente racionalista, introdu-cindo algunhas ensinanzas de carácter teórico que consi-deraba básicas, como a Xeometría, a Perspectiva e a Ana-tomía, para dar ós artistas unha formación altamente inte-lectualizada e, en colaboración con Mengs, nomeadoDirector Honorario de Pintura, ambos imprimiron unhanova e definitiva orientación clasicista á Academia, comopedra angular da España ilustrada. Dous anos despois,

34FE

LIPE

DE

CAS

TRO

16. D. ALFONSO CLEMENTE DE ARÓSTEGUI.MUSEO DA REAL ACADERMIA DE BELAS

ARTES DE S. FERNANDO. MADRID.

17. D. JORGE JUAN Y SANTACILIA. R.ACADEMIA DE LA HISTORIA. MADRID.

27 Foto e medición que debemos á amable xestión de D. Santiago Sáenz,membro do secretariado da mesma.

28 Mª LUISA TÁRRAGA BALDÓ. Ob. cit. páxs. 475-484.

tan unha terceira taza que recolle asaugas do remate f inal da fonte querepresenta un neno abrazado a un delfínde cuxa boca brota un surtidor”32. Senembargo, durante os traballos de realiza-ción sorprendeuno a morte, de maneiraque as esculturas iniciadas por Castrodeberon, asimesmo, ser levadas a termopor Álvarez, mentres que Michel fixo opropio cos inconclusos anxos dos alta-res da igrexa de S. Marcos de Madrid.

Á súa morte, o 25 de agosto de 1775,ademais de deixar unha importantesuma de diñeiro para que fose fundadaunha escola de gramática e primeirasletras na súa Noia natal, tamén legou áUniversidade de Santiago a fabulosabiblioteca que reunira ó longo da súavida. Biblioteca pola que pleiteou a pro-pia Academia ata conseguir unha parte,pois segundo o seu secretario era a máisimportante colección de libros de artede España.

como recoñecemento da súa valía, a Academia de S. Car-los de Valencia distinguiuno como académico de mérito.

Nos seus últimos anos, completando o seu perfil deactiva personalidade ilustrada, participou, en 1774, nafundación da Real Sociedade Económica Matritense deAmigos do País29, da que saíron os principais proxectosque alumearon os planos reformistas para a agricultura, ocomercio, a industria e as finanzas na época de Carlos III.

Por último, poñendo fin á súa actividade artística,pasou a pedra o molde do retrato do Padre Sarmiento(foto 19), feito nos anos 6030, e no pazo de Boadilla delMonte (Madrid), tallou dous nenos para a capela ecomenzou a chamada Fonte das Cunchas (foto 20), tras-ladada, segundo a información que amablemente nos pro-porcionou Paloma Olmedo, ós Xardíns do Campo doMouro do Pazo Real de Madrid en 184531. Esta escritoradescríbea así: “Está labrada en mármore branco e posúeun pilón circular en cuxo interior hai tres tritóns nenos,con cadansúa cuncha nas mans. No corpo central ténunha segunda taza soportada por tres tritóns anciáns, deentre cuxas colas xorden surtidores con forma de delfínsque verquen as súas augas a outras cunchas. O corposuperior está formado por tres ninfas unidas que sopor-

35FE

LIPE

DE

CAS

TRO

18. BÁRBARA DE BRAGANZA. SALESAS REAIS, MADRID. DETALLE.(Foto: Mª Luisa Tárraga)

29 C. BÈDAT. Ob. cit., páx. 11.

30 L. AZCUE BREA. Ob. cit., páxs. 871-874.

31 PALOMA OLMEDO DEL ROSAL. El palaciode Boadilla del Monte: un rincón de la Histo-ria. Madrid, 2002.

32 Idem. En español no orixinal.

19. PAI SARMIENTO. MUSEO DA REAL

ACADEMIA DE BELAS ARTES DE S. FERNANDO.MADRID.

20. FONTE DO PAZO DE BOADILLA (MADRID). ACTUALMENTE NOS

XARDÍNS DO CAMPO DO MOURO DO PAZO REAL.

DA AGRA DAS VIÑAS AO CAMPODE SAN FRANCISCO

a medieval Noia recollidatrala envolvente murallapétrea que a abrazaba por

completo, o espazo extra muroscara ao norte constituía un

amplo conxunto de terras de labranza ede bosque. A escaseza de terras cultiva-bles no interior do núcleo cercado –unicamente unhas pequenas extensiónsnas traseiras das vivendas coñecidascomo “cortiñas” – facía necesario dis-por de terras na periferia. Nelas traba-llaban as xentes do burgo murado, pre-ferentemente mulleres, na procura deprodutos de horta. Ao mesmo tempo, osespazos de bosque fornecían de madeirae de “cama” para o gando.

Esta franxa de terras con imprecisolinde no leste, que tiñan o mar comofronteira polo oeste e que se prolonga-ban cara ao norte máis alá da actualAxudantía de Mariña, eran o corazónverde da vila de Noia. O vasto espazo,era desde antigo, en parte bosque, enparte horta e en parte terreo ermo. Asterras máis próximas, en contactomesmo coas pedras da muralla, erandedicadas a labranza –hortas e viñas– eson nomeadas nos documentos medie-vais como Agra das Viñas, na que traba-llaban as xentes do recinto murado edun pequeno burgo extra muros quexurdira ao seu carón –o burgo doRibeiro Grande, entre a Agra das Viñase o mar–. A comunicación entre a vila

murada e estas terras realizábase a través de dúas portasque se abrían na muralla, a máis importante das cales eraa Porta do Espolón, tamén coñecida como Porta Nova deMazacánabos ou Borbandeira (actual entrada a MonteroRíos).

Este lugar vai sufrir un importante impacto coa che-gada no ano 1522 dos monxes franciscanos. Procedentesdo lugar de Sueiro, na parroquia de Santa María deArgalo, onde estaban instalados desde 1356, a súa che-gada supuxo importantes cambios nestes terreos extramuros da vila. AAgra das Viñas vai ver como xorde noseu cerne o edificio relixioso coñecido como conventode San Francisco. Os frades levantan o templo grazas ásachegas de Don Suero Gómez de Sotomaior e DonaXoana Ximonde, así como outros nobres da vila. Daescritura do contrato entre os frades e os Alcaldes eRexedores, sacamos a idea de como a principal preocu-pación das autoridades municipais se centra en preservardereitos que se poderían ver alterados coa privatizacióndas terras. En primeiro lugar, téntase protexer o dereitoda vila á libre circulación da auga. A auga que viña condestino ao núcleo noiés, procedente da Devesa do Rei,onde nacía, atravesaba esta Agra das Viñas por mediodunha canle en pedra ata a ermida da Angustia. A vitalimportancia deste elemento para os habitantes do núcleo

36

Pedro García Vidal

Os xardíns de Felipe de CastroDe cando o campo se fixo cidade

FELIP

E D

E C

ASTR

O

As fotografías que ilustran este traballo procedendo arquivo particular de SUSO XOGAINA

O NACEMENTO DA ALAMEDA. O CAMPO FAISE CIDADE

Durante o século XIX, vida a menosa fundación franciscana, o Campo deSan Francisco perde moito do seu sen-tido como horta dos frades, pero seguesendo lugar elixido para a celebraciónde feiras e mercados así como outrasactividades. Naquel tempo a súa densaarboreda produce incluso medo paraquen ten que atravesala no solpor. Seráneste momento cando o Concello deNoia tome moito interese polo Campo,pretendendo facer del, sen perder oengado de vello bosque, un parquecomo o de outras cidades españolas eeuropeas.

Se ata o século XVIII os xardínseran, de feito, paraísos privados, cons-truídos pola realeza ou a aristocracia e,máis tarde, a burguesía, para o seu usoparticular, durante o século XIX o xar-dín faise presente de xeito destacado nacidade, e accesible ao público, comoespazo aberto a todos; como parquemunicipal. Agora o parque ou xardín xanon só vai ser para gozo do soberano oudos propios nobres, senón de carácterpúblico, e serve ao ocio, á relaciónsocial e á exhibición da burguesía e das

amurallado fai que no contrato se aclare que os brazos domosteiro non poidan chegar ata ditos canos. Outro puntoimportante é o que se refire ás persoas da vila que teñenalí as súas leiras e outras herdades. Aclárase que as per-soas propietarias poidan seguir labrándoas ou facendocon elas o que libremente decidan “salvo si se las com-prasen o dotaren y no de otra manera”. Igualmente,aclárase que tampouco poden tomarse nin pecharse oscamiños de servidume para as súas “viñas y huertas” .

Descoñecemos o proceso de como estas terras, deno-minadas a partires da chegada dos franciscanos como“Campo de San Francisco”, pasan logo a poder munici-pal. Pénsase que nun primeiro momento os monxesforon facéndose paseniñamente coas mesmas ata lograro control de practicamente todas elas. Posteriormente, adesamortización puido ser o motivo de que rematase enpoder do Concello; porén carécese de base documentalpara afirmalo de xeito categórico. O que si sabemos éque por Real Orde do 25 de xullo de 1835 pechábansetodos os conventos e casas relixiosas e polos decretos de19 de febreiro, 5 e 9 de marzo de 1836 o Estado apoderá-base dos conventos e dos seus bens. En Noia, estas leisdesamortizadoras, supuxeron que os 21 compoñentes dacomunidade foran exclaustrados e parte das dependen-cias do convento dedicáronse a cárcere do partido xudi-cial. Posteriormente, durante o mandato de ManuelBlanco Ons (1949-1954) vai procederse á instalaciónneste lugar da Casa do Concello. As protestas dos fran-ciscanos –que volveran de novo a ocupar o convento noano 1914–, incluso nos tribunais, resultaron inútiles.

37FE

LIPE

DE

CAS

TRO

clases medias urbanas. O costumesocial do paseo e a necesidade de crearestes espazos introduciría o deseño dosmesmos no planeamento urbano. A súapresenza converteuse nunha constanteen todos os programas de reforma urba-nística. E, ademais, o deseño dos xar-díns converterase nun aspecto esencialdo deseño urbano e incluso nun modelopara o mesmo.

Elementos de singular carácter den-tro da cidade e cunha contribución nota-ble na mellora da calidade do espazourbano foron os paseos arborados, asalamedas e os “salóns” axardinados. Amediados e finais do XIX case todas ascidades e pobos importantes van contarcon algún destes elementos. A varie-dade de tipos é grande: desde simplescamiños flanqueados por árbores, for-macións paralelas de varias “rúas”separados ou non por sebes, ata expla-nadas axardinadas con fontes, parterres,bancos, balaustradas, estatuas e ata ver-xas e portadas de acceso. Polo xeralcarecen de pavimentación e aparecennos bordos da cidade.

Coa instauración do réxime liberal, aorganización dos novos concellos e oaumento de poder da burguesía, os con-cellos preocúpanse da construción des-tes equipamentos públicos. En España apartires da década de 1830 estas obrasmunicipais aumentan de forma clara. Afalta de espazo no interior das cidadesfacía difícil situar estes paseos arbora-dos no seu interior. Por iso frecuente-mente se localizaban nas aforas dorecinto amurallado. Case sempre borde-ando as murallas, especialmente a parti-res das portas principais. Tamén se tra-zaron prazas ou xardíns sobre conven-tos ou sobre hortas de antigos conven-tos.

Para comprender mellor a chegada aNoia destas preocupacións por dotar ásentidades urbanas de novos equipamen-tos públicos, debemos ter presente asprofundas transformacións da vila deNoia durante os anos finais do século

XIX e primeiros do XX como consecuencia dun fortecrecemento e o impacto da industrialización. De especialimportancia foron os debates hixienistas na evolucióndas ideas urbanísticas, coa difusión de nocións sobre anecesidade de aireación e sol nas vivendas. Estes debateslevaron asemade á demanda de máis espazo libre nacidade e á necesidade de dispor de espazos verdes ondepoder gozar do aire libre e do sol. Como sinala HoracioCapel: “o urbanismo da segunda metade do XIX estivodominado polos problemas da expansión e a ordenacióndo crecemento das cidades, polo impacto dos debatessobre o hixienismo e pola reforma interior dos velloscascos urbanos, os tres profundamente imbricados”.

Baixo estes presupostos, en Noia a partires dos anoscorenta do século XIX as autoridades pensan en darlle unnovo uso ao Campo de San Francisco. Pénsase agora enconverter este lugar nun espazo público onde podergozar do aire libre e do sol. Nun primeiro momentoxorde a idea de realizar un parque urbano que ao mesmotempo servira como plantío de árbores con vistas a repo-boar outras zonas da vila. A realización de plantíos usa-dos como parques urbanos é unha tendencia que aparececlaramente a fins do século XVIII. Conseguíase con istounha dobre utilidade de repoboación forestal e creaciónde espazo verde urbano. Conciliar a utilidade coa fermo-

38FE

LIPE

DE

CAS

TRO

Semella que a distinción entre oespazo plenamente ordenado, e outroque supón unha especie de xardín-bos-que, onde a actuación do home é máisreducida, é unha contraposición bus-cada. No primeiro caso predomina anatureza ordenada; a man do homeexerce o seu dominio sobre a natureza.A combinación de arquitectura e espazodá lugar aos Xardíns de Felipe de Cas-tro. Así créase o modelo de xardín áfrancesa, onde a natureza está total-mente sometida á vontade do home;imponse a xeometría e o deseño fronte ánatureza. No caso contrario – Campo daFeira e Alameda– é a natureza máisagreste e libre a que aparece represen-tada.

Un instrumento esencial para o tra-zado definitivo que van adquirir todosestes terreos vai ter lugar nos anos 1881e 1882, cando as autoridades ven anecesidade de realizar un Plano de ali-ñacións da zona con obxecto de “conce-der a los vecinos que lo soliciten alhacer la reforma en las fachadas de lascasas que existen o las de nueva crea-ción, la línea que les corresponda”. En

sura fixo que no Campo de San Francisco se plantaseunha grande cantidade de árbores ao longo dos anos1850, 60 e 70, que logo as súas varas se empregaron arepoboar outras zonas do Concello, como por exemplo: asaída cara a Santiago, a rúa da Carreiriña, ou no Campodas Rodas. O nome de Alameda xorde agora como omáis propio, xa que lle vén das árbores que alí se planta-ron –preferentemente álamos– para facer o bulevar, parapasear, cos camiños ou paseos delimitados por fieiras deárbores. O Campo faise cidade, civilízase, domestícase,para converterse en parque; mentres que nos seus lindesa pedra e o asfalto van logo ferilo para delimitalo. Opaseo mudou varias veces de aspecto, porén, nunca per-deu o atractivo de lugar soleado e frondoso parque, que osingulariza.

1880. A DIVISIÓN DA ALAMEDA EN TRESESPAZOS DIFERENTES

En sesión celebrada o 22-5-1880, a Corporaciónmunicipal resolve que “Dado el estado lamentable delparque de San Francisco, parque público de esta villa,se acuerda hacer diversas modificaciones que embellez-can su aspecto”. Dentro destas modificacións proxéctasea división da Alameda en varios espazos diferenciados:un lugar destinado a feiras e mercados, un lugar para opaseo, e un lugar para o solaz e deleite da natureza, queco tempo orixinarán os lugares do Campo da Feira, Ala-meda e xardíns de Felipe de Castro.

39FE

LIPE

DE

CAS

TRO

sesión do 8-10-1881 “Por el Sr. Presi-dente se dio cuenta del proyecto de ali-neación del Campo de San Francisco,Puerta de la Villa y Riveiro Grande quepor encargo de la Corporación hahecho D. Manuel Carballido directorde caminos vecinales de esta circuns-cripción. Y el Ayuntamiento despues dehaberse informado detenidamente delplano acuerda antes de prestarle suaprobación que se exponga al públicoen la secretaría de este ayuntamientopor el término de 20 días, a fin de quelos propietarios colindantes presentenlas reclamaciones que convengan a suderecho advirtiendo que el proyecto deque se trata en lo que se refiere a lasexpropiaciones no será de inmediataejecución sino que habrá de llevarse aefecto, según la situación económicadel municipio, mientras que lo que res-pecta a los sobrantes de terreno queresulten se llevará a cabo su enajena-ción tan pronto se termine el curso delexpediente”.

Neste Plano de aliñacións vai quedarperfectamente definido o espazo dedi-cado a Xardíns, Alameda e Campo da

Feira. Posteriormente, o trazado da estrada a Muros vaidefinitivamente individualizar de xeito claro O Campoda Feira da Alameda propiamente dita.

O MONUMENTO A FELIPE DE CASTRO COMOELEMENTO SOBRANCEIRO DOS NOVOS XARDÍNS

Unha vez creados xardíns e parques, de seguidocomezan a instalarse neles elementos que logo seríandenominados “mobiliario urbano”: bancos de diferentestipos, chafarices, fontes, estanques, palcos e, porsuposto, esculturas, os monumentos que constituíansempre unha parte importante dos parques e alamedas.Personaxes históricos vinculados á cidade ocupabanespazos, en efixie xeralmente de bronce escuro, sobrepedestais e acompañamentos de pedra, coa intención derecordar a persoas ilustres. Achegar a identidade histó-rica da cidade a todos os que nela habitaban para destexeito fomentar as identidades colectivas. Noia non vaiser allea a esta moda.

Foi idea do deputado en Cortes por este distrito D.Antonio Romero Ortiz, “feliz idea iniciada en el año demil ochocientos setenta y nueve en los Salones delRecreo Artístico Industrial de esta Villa”, segundo pala-bras do alcalde de Noia D. Ramón Ronquete Rodríguezno discurso de inauguración, levantar un monumento ámemoria dun dos fillos máis ilustres desta vila, como erao escultor Felipe de Castro. Se nun principio se pensouen realizar unicamente unha columna conmemorativa en

40FE

LIPE

DE

CAS

TRO

ancho. Na parte interior do lado dereitolese “Modelado por Sanmartín”, e nado esquerdo “Fundido por VicenteRíos”. No respaldo leva a seguinte ins-crición “Dedicado al pueblo de Noyapor el excelentísimo Sr. D. AntonioRomero Ortiz en 1884”.

Diversas circunstancias que nonveñen ao caso van retrasar a instalacióndefinitiva do monumento, que non vaiter lugar ata o 25 agosto de 1884. Nesadata, sendo alcalde D. Ramón RonqueteRodríguez, e segundo consta na “Actade entrega del busto en bronce deFelipe de Castro a la municipalidad dela villa de Noya” que se atopa nosArquivos Municipais, “los señores indi-viduos del Ayuntamiento, Comisión eje-cutiva para allegar recursos con elobjecto de erijir un monumento a D.Felipe de Castro, Comisiones de losAyuntamientos de Lousame y Riveira,Sociedades del Círculo de Recreación,Reunión Artística y de SocorrosMutuos, autoridades y representantesde la Sociedad Económica de Amigosdel País de Santiago” xunto coa prensada provincia e de varias persoas invita-das ao efecto vai ter lugar un solemneacto.

cuxo fuste figurase esculpido o nome do xenial escultor,a iniciativa do referido Romero Ortiz, e como premio áconstancia dos seus representados que o levaban eli-xindo deputado durante case trinta anos, o monumentoen pedra coroaríase cun busto fundido en bronce doinsigne escultor que el mesmo legaría á vila de Noia“como perdurable recuerdo de su amor al país”.

O 5 de agosto de 1880 colócase a primeira pedra domonumento ao escultor Felipe de Castro. Cerimoniarelevante, cóntanos Eduardo Ces nos seus Refachos deHistoria (1992), bendicida polo párroco D. José LópezFreire, con asistencia das autoridades locais e provin-ciais, destacando a presenza física do entón deputadoRomero Ortiz. Esta simbólica primeira pedra descoñece-mos exactamente o lugar onde foi instalada. O que sideducimos pola documentación consultada é que nondebeu ser onde logo se ergueu definitivamente o monu-mento, pois non será ata a sesión de 1 de setembro de1880 cando a “Comisión encargada de achegar recursospara levantar o monumento” propuxo á Corporación queo punto destinado para colocalo “sea el destinado a losnuevos jardines que dicen al frontis de la Alameda delcampo de San Francisco”. Por unanimidade a Corpora-ción acepta o sitio reclamado.

O poema composto e lido publicamente polo médicoJesús María Rodríguez Vázquez, pai do ilustre AlejandroRodríguez Cadarso e alcalde da vila en dous mandatos(1895 e 1897 ), resume un pouco ese ideal de gabanzaapaixonada do propio. Baixo o epígrafe de “Composi-ción leída en el acto de colocación de la primera piedraal monumento que en la Villa de Noya se erije a esteinsigne escultor nacido en ella”, o poema consta de dezoitavas reais e nelas faise un acendido canto á terra,como se pon de manifesto nesta última estrofa que podevaler de exemplo:

“¡Despertemos por siempre!... A nuestras manosQue deba nuestra tierra la victoria, Que no haya nunca aquí más soberanosQue Patria y Libertad llenas de gloria!Los hijos de Galicia como hermanosEnsalcemos los hechos de su historiaArrancando a las arte y a la cienciaEl soberbio pendón de independencia!!”

Por encargo do deputado D. Antonio Romero Ortiz, obusto foi realizado polo escultor Sanmartín e a súa fundi-ción tivo lugar en Valencia nos talleres de D. VicenteRíos. As súas características máis salientables son: mideun metro 30 centímetros de alto por 85 centímetros deancho; a cabeza mide 76 centímetros de largo por 80 de

41FE

LIPE

DE

CAS

TRO

Falecido D. Antonio Romero Ortizuns meses antes da inauguración domonumento – o 18 de xaneiro de 1884–,e sendo esta persoa a promotora da ideae quen legara o busto en bronce á vila,toda a cerimonia estivo marcada poreste suceso. Logo dunha misa solemnecelebrada na igrexa parroquial de sanMartiño pola alma do referido RomeroOrtiz, a comitiva “acompañada delclero y cruz parroquial se dirigieron enprocesión a los jardines de Felipe deCastro, en donde se dio principio a tanmemorable acontecimiento, entonandoel clero un responso en sufragio delalma del célebre e insigne artista hijode esta villa, elevando otro seguida-mente por el eterno descanso del Exmo.Sr. D. Antonio Romero Ortiz”. A conti-nuación o secretario da Corporacióndeu lectura a unha comunicación doseñor D. Juan Ruiz, sobriño político deRomero Ortiz, no que se sinala o feitode facer “pública y solemne entrega delmencionado busto por encargo expresodel que quiso legarles con el unrecuerdo de su paternal cariño” asícomo felicitar á Corporación e aosmembros da Comisión Executiva,“pues en la erección de ese monumentohan realizado una de las mas nobles ybellas ideas de su antiguo represen-tante; idea sucintamente expuesta enuno de sus últimos discursos por mediode estas o parecidas palabras: «Lospueblos que no honran la memoria deaquellos de sus antepasados que leshan enaltecido, se parecen a los hijosque no honran la memoria de suspadres»”.

O seguinte en tomar a palabra foi oalcalde da vila, D. Ramón RonqueteRodríguez, quen realiza un acendidoeloxio da persoa de Romero Ortiz,recalcando que “a este hombre, pues,debemos hoy la honra de que se levantesobre el suelo de esta noble y leal villa,la efigie de una de sus glorias máspuras”.

Terminada a lectura, o señor alcalde ordenou que selevantara a gasa que cubría o busto do escultor e invitoua facer uso da palabra aos seus invitados, o cal foi acep-tado polos señores D. Francisco Romero Blanco, “quedio lectura a un poema gallego original de D. AgapitoVilas, dedicado al insigne artista Felipe de Castro”, e D.Pedro Pais Lapido, deputado provincial, “que, en un bri-llante discurso, dedicó un recuerdo cariñoso al ilustregallego señor Romero Ortiz, y enalteció las dotes artísti-cas del célebre escultor del siglo diez y ocho, Felipe deCastro”.

OS XARDÍNS DE FELIPE DE CASTRO.UN PEQUENO COMPENDIO DA ARTE DAXARDINERÍA

Nos xardíns de Felipe de Castro dominan indistinta-mente as formas xeométricas do xardín clásico renacen-tista, barroco e neoclásico, xunto coas formas curvasprocedentes do deseño paisaxista inglés. O monumento aFelipe de Castro vai constituír o elemento central dosxardíns aos que vai dar nome, e a organización dos mes-mos vai realizarse en función deste fito principal. Así,nun primeiro momento, unha sebe circular con pequenasentradas flanqueadas de árbores de pequeno porte, rode-aba por completo a base pétrea da estatua. Arredor desteprimeiro xardín, e en perfecta simetría respecto a un eixoque segue a fronte e costas do monumento, figuran todaunha serie de pequenas parcelas nas que o elementovexetal vai ser protagonista. Os lindes destes pequenosespazos aparecen realizados en principio con especiesvexetais características como o mirto. Posteriormente,bordos en pedra limitarán algúns deles. Os bordos exter-nos dos xardíns sufriron notables modificacións notempo. Nalgún momento foi pretensión das autoridadeso peche do conxunto. Para isto realizáronse robustascolumnas pétreas co obxectivo de rodealos. Entre asmesmas trazáronse bancos corridos en pedra. Algunhaimaxe antiga dos xardíns que ilustra este escrito deixa

42FE

LIPE

DE

CAS

TRO

presidido polo busto sobre graníticacolumna do escultor Felipe de Castro,fillo ilustre desta vila.

Os parques e xardíns constitúensempre escenarios prestixiosos quevaloran o espazo e danlle estimabili-dade. Sen lugar a dúbida, a Alameda exardíns de Felipe de Castro, uns doselementos urbanos que fixeron de Noiaunha vila moderna, a veces tan mal tra-tados no coidado da súa estética e agre-didos sen dor en días de festa, consti-túen hoxe elementos senlleiros damesma, sinais de identidade poderosose recoñecidos no senso de espazos derepouso e lecer, lugares de encontro epaseo que humanizan unha vila que noseu medrar irracional esquece crearoutros centros de verdor que os comple-menten.

FONTES E BIBLIOGRAFÍA:

AGRAFOXO PÉREZ, Xerardo: 400 anos nahistoria da vila de Noia. Concello de

Noia, 1991.

AGRELO HERMO, Xosé: Alejandro Rodrí-guez Cadarso. Ed. Toxosoutos, 2004.

ACTA de entrega del busto en bronce de

Felipe de Castro a la municipalidad de la

villa de Noya. Documento facilitado por

Concha Allut.

CAPEL, Horacio: La morfología de las ciuda-des. Ed. del Serbal, 2002.

CES, Eduardo: Refachos de Historia. Ed.

Gráficas Sementeira, 1992.

FABEIRO GÓMEZ, Manuel: Escudos deNoya. C. S. I. C. Instituto P. Sarmiento

de Estudios Gallegos, 1972.

LIBROS DE ACTAS MUNICIPAIS. Arquivo do

Concello de Noia.

NOTICIAS locales del periódico Las Provin-

cias de Valencia dos días 30 e 31 de

enero de 1884, recoll idos por Luís

Mañas Borrás, bisneto do fundidor do

monumento a Felipe de Castro e facili-

tadas por Concha Allut.

ver como as columnas de granito e banco corrido entreelas aparecen colocadas ás costas do monumento e nonna fronte como na actualidade. Ao mesmo tempo, dúasdestas columnas, coroadas por un elemento metálico axeito de arco, funcionaban a modo de porta de entrada esaída dos xardíns. As transformacións sufridas nestaparte da vila por mor do trazado das novas estradas e aconexión entre elas vai ter igualmente repercusións notrazado dos xardíns.

O emprego de árbores exóticas, así como de arbustose plantas, vai proporcionarlle ao conxunto un aspectocompletamente diferente ao resto da Alameda, onde ála-mos e “setines” eran protagonistas principais. Aínda queas árbores destes xardíns foron mudando paseniñamenteao través do tempo, en Noia ao igual que sucede en todoxardín paisaxista, a introdución de especies mediterrá-neas, americanas, así como árbores e arbustos chinos ouxaponeses, foi unha constante. Hoxe, sen dúbida, aimpoñente figura dos dous magnolios centenarios, dúascatedrais naturais de incalculable valor que presiden aentrada principal dos xardíns, constitúen os elementossenlleiros dos mesmos. Menos coñecidas, pero igual-mente valiosas, outras especies como o único exemplarque queda de teixo –a súa parella secou o ano pasado porfalta de coidados axeitados a tempo–, así como outras,algunha das cales en claro proceso de deterioro como aque funciona de elemento central do coñecido comobanco redondo, constitúen un pequeno pero valioso con-xunto natural de grande valor ecolóxico e sentimental.

Diferentes especies de flores de tempada proporcio-nan cor ao conxunto, e a práctica da arte topiaria, aso-ciada ao modelado de figuras sobre soporte vexetal, tanpresente na xardinería, aparece tamén representada nosxardíns de Felipe de Castro na figura da áncora ou daestrela que decoran dúas das parcelas dos xardíns. Surti-dores, bancos, farolas, e outros elementos completan ocatálogo particular destas singulares illas verdes urbanas.

Na actualidade podemos abordar o tema da aparenciafísica, da organizacións espacial e da imaxe dos xardínsde Felipe de Castro neses intres de finais do XIX princi-pios do XX, porque dispoñemos xa dunha documenta-ción gráfica moi superior á correspondente a épocasanteriores. Por unha banda, unha cartografía moito máisprecisa e rigorosa, pero ademais, a aparición da fotogra-fía vai proporcionarnos imaxes reais, fóra das interpreta-cións subxectivas dos artistas. A escolma fotográfica queaquí ofrecemos, pertencente ao arquivo particular dofotógrafo noiés Suso Xogaina, permite unha visión notempo dos cambios varios que sufriu este singular xardín

43FE

LIPE

DE

CAS

TRO

este ano celébrase o III cente-nario do nacemento de Felipede Castro, un dos escultores

máis importantes do séculoXVIII español. Pero non imos

nós estudar a faceta artística do escultornoiés, senón encadralo intelectualmenteno contexto da bisbarra de procedencia.Cómpre non esquecer que Felipe deCastro non foi só un destacado artista,que chegou a ser director da Real Aca-demia de Bellas Artes de San Fernando(1763-1766), cargo no que desenvolveuun importante labor intelectual namellora do ensino artístico, senón un

home tamén preocupado por divulgar os estudos sobrearte, cousa moi propia do século que fundou a historio-grafía artística e literaria. En 1753 publicou en Madridunha importante tradución: Lección que hizo BenedictoVarqui en la Academia Florentina el tercer domingo deQuaresma del año de 1546 sobre la primacía de lasArtes y cual sea más noble, la Escultura, o la Pintura,estudo que tenta dilucidar cal é a máis ilustre das artes, sea pintura ou a escultura. Non foi este o único labor histo-riográfico de Felipe de Castro sobre as artes, pois sabe-mos que deixou inédito un Tratado sobre las prerrogati-vas y excelencias de la escultura, que hai que encadrarnos movementos neoclásicos de dignificar os oficios enxeral e os oficios artísticos en particular. Ademais deixoutamén manuscrita unha Relación de pinturas y escultu-ras de Madrid, na que amosa os seus coñecementos dearte, de influxo clasicista italiano, ao que hai que engadiruns Papeles varios de discursos sueltos... A súa biblio-teca deixouna en doazón á Universidade de Santiago,ademais de beneficiar á súa vila natal cunha manda paraa creación dunha escola de Primeiras Letras e Gramática.

O CONTEXTO HISTÓRICO

O século XVIII comeza en 1700 coa morte do derra-deiro dos reis da Casa de Austria, Carlos II, e coa Guerrade Sucesión, que rematará en 1713 coa Paz de Utrech e ainstauración da dinastía borbónica en España na persoade Felipe V. A chegada dos Borbóns vai significar amodificación dos dominios territoriais da monarquíaespañola, que perderá algúns territorios e adquiriráoutros. Neste momento España está nunha época degrande decadencia, cunha demografía fundida e cunhaeconomía en pésima situación. É aínda unha España plu-ral, con reinos e señoríos, e que tentará poñer en pé, coanova dinastía, unha unificación territorial e unha divisiónadministrativa que realmente non culminarán ata 1833,en que se faga a actual división provincial, malia aos

44

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Os intelectuais daBarbanza no século deFelipe de Castro

FELIP

E D

E C

ASTR

O

TRADUCIÓN DE FELIPE DE CASTRO

Prodúcese tamén unha mellora daindustria editorial, grazas sobre todo aoesforzo dos conselleiros de Carlos III,aínda que a situación é moi diversasegundo as zonas do país. Non seesqueza que en Galicia hai só imprentaen Compostela mercé á súa calidade decidade universitaria, aínda que o domi-nio é clerical e só A Coruña e Ferrolescapan en parte a este dominio reli-xioso.

Aumenta o número de escritores evai cobrando importancia un xénero ataagora pouco cultivado, o ensaio, queterá en dous galegos, Feijoo e Sar-miento, dúas figuras capitais que domi-narán a vida intelectual española, senesquecer o labor de Cornide Saavedra,un laico significativamente vencelladoá cidade da Coruña.

Aínda que Ilustración e Neoclasi-cismo non son intercambiables, noncabe dúbida que a estética procedentede Francia vaise facer pouco a pouco aestética dominante en España, grazassobre todo ao abundante número de tra-ducións.

Tamén dende 1737, en que se fundao Diario de los Literatos, a prensa irácollendo un importantísimo valor divul-gativo, pero que non abrangue por iguala toda España, pois lémbrese que enGalicia non temos o primeiro xornal ata1800, El Catón Compostelano. Ohábito de lectura vai aumentando con-forme avanza o século e, ademais, aedición aumentará a súa difusión grazasao sistema de subscricións. Hai un cam-bio de mentalidade, que non respondesó á renovación neoclásica na estética,senón tamén a un cambio no punto devista filosófico que agora parte da expe-riencia e a razón, podendo falarse desensismo fronte ao aristotelismo predo-minante nas épocas anteriores.

Nacen novas disciplinas de estudo,entre as que hai que citar a Historia daLiteratura, a Filoloxía e a Historiogra-fía. Outro aspecto salientable é o

intentos do Conde de Floridablanca de facelo xa noséculo XVIII.

O goberno desta España plural está en mans dunhaoligarquía, cunha situación administrativa na que os ofi-cios de goberno son venais, o que leva a unha grandecorrupción. Dende 1715 comeza a denominación deCoroa de España, que non existía ata ese momento e coniso aumenta a exaltación da persoa do rei e o boato dacorte, sen modificar o sistema absolutista anterior.

A sociedade está organizada en estamentos e nesteséculo o aumento do clero será moi significativo, che-gando a pasar de mil os conventos de monxas e de dousmil os de freires. A finais de século aumentará tamén demaneira significativa o número de funcionarios estatais.

Pódese falar ao longo do século XVIII dun certoaburguesamento da sociedade, e será sobre esa clase bur-guesa sobre a que repousará a Ilustración, malia ao pesoexcesivo do clero e da relixiosidade do país. A literaturarelixiosa terá un predominio abusivo na edición, contán-dose por miles os sermóns, catecismos e libros demisións que se imprimen.

É unha sociedade con grande amor ao luxo nas claseselevadas, que verá mellorada a súa economía ao longo doséculo, cunha forte subida demográfica cara ao seuremate, pois a poboación pasa de cinco a dez millóns dehabitantes.

O CONTEXTO CULTURAL

A situación da educación a principios do séculoXVIII era catastrófica e ao longo de todo este período osilustrados procurarán mellorala, aínda que se fará a costada uniformidade lingüística e con modelos excesiva-mente ríxidos. É difícil medir o nivel de analfabetismo,pois non hai cifras fiables e existen grandes diferenzasentre a zona urbana e a rural. Malia iso, pódese dicir queo corenta por cento dos habitantes de Madrid, por exem-plo, era analfabeto, con cifras que chegaban ao dobre nocaso das mulleres. A escolarización aínda en 1797 che-gaba só ao vinte e tres por cento dos homes e ao dez porcento das mulleres, con grande predominio do ensinorelixioso e cunha Universidade decadente e despresti-xiada, que os ilustrados non conseguirán reformar satis-factoriamente. Pero é tamén a época das tertulias, dasAcademias, das Sociedades Económicas, dos Montepíose do desenvolvemento experimental da ciencia, que cadavez concede máis papel á razón e ás viaxes de coñece-mento, se ben é verdade que todo este movemento tendúas eivas á hora de darse a coñecer, a censura eclesiás-tica e a gubernativa.

45FE

LIPE

DE

CAS

TRO

número cada vez maior de mulleresescritoras, que se pode exemplificar anivel español en casos como o de Ger-trudis de Hore, Isabel Morón e, no casogalego, con María Francisca Isla eLosada.

Pouco a pouco vaise intelectual-mente camiño dun liberalismo mode-rado, dun aumento do escepticismointelectual que pon en cuestión as ver-dades admitidas e que ataca a supersti-ción e as crenzas inxustificadas.

O CONTEXTO GALEGO

Moitos dos avances do século XVIIIchegan moi serodiamente a Galicia e, ásveces, producen efectos negativos,como é o caso da imposición do caste-lán. Cos Borbóns hai unha pretensiónde homoxeneizar o país e así un ensa-ísta como Miguel Antonio de la Gán-dara dirá en 1765 que a un rei debencorresponderlle unha soa moeda, unhasoa lei, un peso, unha medida, unha lin-gua e unha relixión. A situación dogalego era xa mala dende fins do séculoXV, pero a imposición lingüística non

será xa só de facto senón tamén de iure. Felipe V abrogaxa os foros da Coroa de Aragón en 1707 e aumenta ocentralismo e a unificación a partir do Decreto de NuevaPlanta do 16 de xaneiro de 1716. En 1780 a Real Cédulade Aranjuez obrigará a que o ensino sexa en castelánseguindo a Gramática editada pola Real Academia Espa-ñola en 1771.

O galego, como sinala Sarmiento, é usado na fala portodos, nobres, clero e pobo, pero a escrita realízase portodos os que saben escribir, en castelán. A finais doséculo XVIII puxéronse as condicións para o avance docastelán, que será moi significativo nas cidades e nas cla-ses elevadas, e, xa que logo, para o retroceso do galego.

Ata hai poucos anos era habitual incluír o séculoXVIII dentro da denominación Séculos Escuros, queabranguería un longo período dende finais da IdadeMedia ata a Guerra da Independencia, pero agora consi-dérase que hai xa unha diferenza notable en Galicia nesteséculo, debido fundamentalmente ao labor dun grupo deilustrados, na súa maioría relixiosos, cousa normal nunpaís co ensino en mans da igrexa e cun grande poder dasordes relixiosas. É neste século cando comezan os estu-dos lingüísticos de Sarmiento e Sobreira, o galegocomeza a ser máis frecuente na literatura, como demos-tra paradigmaticamente o caso do Cura de Fruíme e sevan poñendo as bases dunha comprensión de Galiciacomo realidade autónoma, sen esquecer o labor dasSociedades Económicas e os estudos históricos. Mesmoaparece a primeira muller que conste que escribiu engalego, Francisca Isla Losada.

A PENÍNSULA DA BARBANZA

Non é pequena a aportación da Barbanza ás letrasgalegas e españolas no século XVIII e bastarían as figu-ras de Cernadas de Castro e Sande e Lago para exempli-ficalo. Hai un grande predominio dos intelectuais quepertencen ao estamento clerical, cousa normal en todocontexto español e galego e, ademais, explicable na nosabisbarra por seren os cregos os que dominan o ensino,destacando o que imparten os franciscanos nos conven-tos de Noia e A Pobra, con outros centros próximos comoPadrón e Muros.

Cando nace Felipe de Castro, a figura máis intere-sante da Barbanza, que morrerá en 1709, é JuanTorrado Mariño, vinculado a Rianxo e que foi cóengopenitenciario da catedral de León e catedrático de Artesen Compostela en 1679. Gramático, cultivou o galego,sendo autor dun romance moi coñecido que comeza coverso: “Fala o corvo, escoiten todos”, publicado no

46FE

LIPE

DE

CAS

TRO

POEMA GALEGO DE JUAN ANTONIO

TORRADO

riosa y la triunfante Jahel (1763). Dosseus escritos é digno de lembranza otitulado Vindicias históricas por elhonor de Galicia, publicado en 1760.

A comezos do século sorprende afigura do crego Nicolás Antonio deAraújo y Salgado, nado probable-mente en Noia en 1682 e falecido enMiñortos en 1732, freguesía da que erapárroco. Non se trata dun home quepublique literatura relixiosa, senónunha Apología de la medicina, que émostra ben clara dos novos tempos quese aveciñan, na que pretende defenderesta ciencia e resaltar a súa dignidade. Aobra suscitou certa polémica e tivo unhasegunda parte co título Defiéndese laapología, que sacó a luz el cura de SanMartín de Miñortos, en alabanza de laFacultad Médica, y se responde a unpapel anónimo manuescripto, queintentó desdorarla, aparecido en San-tiago en 1716. O autor era fillo duncatedrático de Medicina da Universi-dade de Santiago e párroco de Miñortosdende 1712. O estilo da obra é aínda odo século XVII, con certa ampulosi-

volume Fiestas Minervales y aclamación perpétua delas Musas a la inmortal memoria de el Ilustrísimo yExcelentísimo Sr. D. Alonso de Fonseca, editado enCompostela en 1697.

Sen embargo a figura dominante para as letras gale-gas e tamén moi coñecido nas letras españolas é DiegoAntonio Cernadas y Castro, quen foi cura de Fruíme,freguesía de Lousame, ata o seu falecemento en 1777.Mereceu que se recollese a súa obra en sete volumes, cotítulo Obra en prosa y verso del Cura de Fruíme, queapareceron en Madrid, impresas polo prestixioso Joa-quín Ibarra, entre 1778 e 1781. Son numerosos os textosgalegos da súa autoría, se temos en conta a época na queestamos, textos que se viron aumentados pola recenteedición de Xulio Pardo de Neyra, O labor lírico do ilus-trado cura de Fruíme. Textos galegos de Zernadas yCastro (2002). A maioría dos seus poemas son de cir-cunstancias, amosan xa moitos castelanismos, pero sonun testemuño moi importante da situación do galego noseu século, sen que carezan de enxeño e dunha defensado seu país. A popularidade de Cernadas foi aínda moiampla no século XIX e as súas publicacións foron nume-rosísimas, chegando a cultivar mesmo o teatro, do que éexemplo a obra Auto cómico-histórico: la Débora victo-

47FE

LIPE

DE

CAS

TRO

DIEGO ANTONIO CERNADAS Y CASTRO

FOLLETO DE NICOLÁS ANTONIO DE ARAÚJO Y

SALGADO

dade e cheo de citas latinas, pero xacunha grande capacidade polémica.Conclúe, o crego de Miñortos, afir-mando que “no se desdora la MagestadImperial con la práctica de la Medi-cina, antes bien muchos Príncipes eter-nizaron su nombre por el gran conoci-miento de las hiervas y otrosremedios”.

Figura fundamental no eido cientí-fico foi o noiés Fernando Sande yLago, nado arredor de 1650 e do quepoucos datos biográficos se coñecen.En Madrid apareceu o seu famoso Com-pendio de Albeitería, en 1717 e quecoñece unha segunda edición moiampliada en 1729. Será na portada destareedición onde o autor se recoñecenatural da vila de Noia. Pero a obra noné só un tratado científico, magnifica-mente ilustrado, senón que tamén con-tén os intentos poéticos, mediocres, deSande. O volume non é só un tratado deveterinaria, senón tamén de mineraloxíae de augas minerais, aspecto este últimono que foi un pioneiro, como recoñeceLlorente no seu Compendio de biblio-grafía de la veterinaria española. En

1737 o seu tratado foi impreso en portugués en Coimbra.O curioso volume inclúe non só as poesías do autorsenón tamén unha décima de Tomás Antonio de Bedon,que describe así a obra de Sande:

Oy Fernando nuevamentecon acierto singularla pluma buelve á tomarpersuasiva, y eloquente;con fundamento evidente,y doctrina generalla curación racionalen claro méthodo explica,de modo que lo publicahasta el mismo irracional.

Na obra inclúese tamén un romance heroico do profe-sor de pintura Juan Delgado e unha décima á NosaSeñora da Paz e a Piedade do propio Sande, décima que éacróstica.

No campo dos estudos eclesiásticos tivo moita sonaFrei Pedro Blanco, que nacera en Noia en 1684 e quefaleceu en Madrid en 1759. Ingresara no mosteiro bieitode Celanova en 1701, chegando a ser abade de San Sal-vador de Lérez e tres veces do mosteiro onde iniciou asúa vida relixiosa. Entre 1736 e 1741 publicou en cincovolumes a obra Explicación de la Santa Regla de Nues-tro Padre San Benito, dedicada al gloriosísimo P. SanBenito, Patriarca de monjes, impresa no prelo de JoséGonzález. En 1746 editou unha continuación co títuloComplemento de la explicación de la Santa Regla.

A literatura de viaxes foi outra das grandes preocupa-cións dos intelectuais do século XVIII e un noiés, BasilioVillarino Bermúdez, natural de Santa Cristina de Barro,onde nacera en 1741, piloto que partiu para América en1774 na fragata Perpetua, e que realizou varias expedi-cións á Patagonia entre 1778 e 1779, chegando a descu-brir o golfo de San José e levantando planos e cartas doslugares explorados, o que uniu á súa preocupación lin-güística, pois preparou un vocabulario das linguas palpae tehulche. En 1782 chegou nunha expedición ata osAndes e a lagoa de Heuchén, acompañando a Juan de laPiedra coa intención de dominar aos indios de Sierra dela Ventana, expedición na que faleceu o 26 de xaneiro de1785. En 1857 publicáronse en Bos Aires os seus traba-llos co título Diario del Piloto de la Armada don BasilioVilariño. Unha rúa da capital arxentina leva o seu nome,o mesmo que un illó do río Limay, unha praza no portode Patagones, un partido ao sur da provincia de BuenosAires e unha punta no porto de Santo Antonio na Patago-nia.

48FE

LIPE

DE

CAS

TRO

FERNANDO SANDE Y LAGO - TRATADO

rico-Moralium intertextum, suscipitdilucidandum Jubilaeum Plenissimum,ab Alexandro III. P. Optimo, Maximo,Basilicae Compostellanae indictumsaeculo XII. sub sequenti forma verbo-rum, escrito en colaboración con JoséGarcía Caballero. Era xa catedrático deTeoloxía Moral en 1778 e procedíadunha familia fidalga, polo que ingre-sou no Colexio de Pasantes de San Cle-mente. A súa biblioteca pasou á Univer-sidade de Santiago. Xa a finais deséculo comezará a destacar o seusobriño Joaquín María GonzálezPatiño (1775 – 1848), que chegará a serBibliotecario Maior da Universidade deCompostela e, posteriormente, Directorda Biblioteca Nacional de Madrid.Malia ser Cóengo Cardeal de Santiago,foi un destacado liberal, sendo depu-tado en 1822 e senador en 1838.

Tamén a finais de século destacarános eclesiásticos Luís Iglesias González(Rianxo, 1767 - Aranxuez, 1835),Andrés Sieira (Boiro, 1769 - Herbón,1841) e Gabriel Sieira (Abanqueiro,1770-1849).

Xa para rematar é mester lembrarque é no século XVIII cando aumenta a

Importante papel no desenvolvemento intelectual deGalicia tiveron os colexios universitarios de Fonseca eSan Clemente, na que tiveron presenza varios noieses. Omáis destacado foi, probablemente, Ambrosio Mallou,Rector de Fonseca entre 1720 e 1723, acadando o graode licenciado en Teoloxía por Ávila e o doutorado en1730. Ao seu carón hai que citar a José Vicente Fernán-dez Boán Noguerol, tamén noiés nado en 1708 e que foitamén Rector de Fonseca en 1737 e catedrático da Uni-versidade de Compostela dende 1735, ademais deCóengo Doutoral de Compostela en 1761. Era licenciadoe doutor en Cánones. Naturalmente outros homes daBarbanza cursaron os seus estudos en Compostela e resi-diron nos citados colexios. Fica lembranza de SimónGonzález de Córdova, nado en Rianxo en 1703 e cole-xial de Fonseca en 1730, do pobrense José RamónChaus, pasante do Colexio de San Clemente entre 1771e 1773. Xa a finais do século XVIII e morto Felipe deCastro, será figura fundamental en Fonseca o pobrenseManuel Fernández Varela, que nacera casualmente enFerrol en 1772, e que será unha das figuras máis impor-tantes da oratoria de finais do século XVIII e primeiroterzo do XIX. En 1799 publicou o seu sermón Oraciónque a la inmortal memoria del Sr. D. Alonso de Fon-seca... Chegará a ocupar un posto moi importante naxerarquía eclesiástica española, o de Comisario Xeral daSanta Cruzada e protexerá a artistas e escritores entre osque están Nicomedes Pastor Díaz e Mariano José deLarra.

Outro grupo de homes da Barbanza terá un impor-tante papel no ensino relixioso de América, fundamental-mente os franciscanos, que, saídos dos conventos deNoia e Pobra, se establecerán ao longo do Novo Conti-nente. Exemplo disto son o pobrense Frei TomásGarcía, que ensinou Filosofía e Teoloxía en Querétaro,México, dende 1730 e que estivera no Colexio de Pasan-tes de Alba de Tormes, do que foi decano en 1728; vol-verá a Galicia e falecerá en Herbón en 1765. A el podenengadirse Inocencio Patiño, tamén pobrense e que ensi-nou en Chamariapa, Venezuela, dende 1783 e Frei JuanTeira, nado na Pobra en 1743 e que ensinou en Guate-mala dende 1770.

Outro eclesiástico pobrense, o Cardeal Ángel Patiñode Reloba (1735 – 1812) terá un importante papel navida intelectual de Compostela, pois foi catedrático dasúa Universidade e autor do folleto latino Angelus Jose-phus Patiño Altaris S. Jacobi Majoris ex BeneficioMinister, in grati animi signum, varietate Theseon Histo-

49FE

LIPE

DE

CAS

TRO

MANUEL FERNÁNDEZ VARELA

preocupación pola conservación dosdocumentos históricos e pola súa divul-gación, e así os arquiveiros serán factordecisivo neste labor. Na Pobra o seuarquiveiro Miguel José González Sol-dado y Romero, escribán real e procu-rador de número da vila xa dende 1756deixará unha Historia y armas de laVilla del Caramiñal de sumo interese,que será publicada no século XIX. Gon-zález Soldado deixa escrito que organi-zou o arquivo do concello da Pobraentre 1580 e o seu tempo, e mesmo sepreocupa de recoller restos arqueolóxi-cos e identificalos, para o que consulta ahomes tan importantes como o PadreSarmiento.

En conclusión, a vida intelectual daBarbanza está representada por homesque cumpren un importante papel nacidade universitaria de Compostela,mais tamén en Madrid e na Américaespañola, sen esquecer que é o Cura deFruíme o poeta con máis obra en galegodende principios do século XVI. Hai un

predominio dos eclesiásticos, o que responde á realidadegalega e española, onde o clero domina os estudos emesmo as universidades.

BIBLIOGRAFÍA

AGRELO HERMO, X.: A freguesía de Santa Cristina de Barro,Noia, Toxosoutos, 1996.

— : “Xente de Noia”, en V.V.A.A.: Noia. Ribeiras de marenxoito, A Coruña, Deputación Provincial, 2003, pp. 272 –281.

AGUILAR PIÑAL, Francisco: Introducción al siglo XVIII, Madrid/ Gijón, Júcar, 1991.

ALONSO MONTERO, X.: Estudio literario das Festas Minervaiscompostelanas de 1697, Santiago, Universidade de San-tiago, 1993.

BALTAR DOMÍNGUEZ, R.: “Estudio preliminar” a Opúsculosmédicos gallegos del siglo XVIII, Santiago de Compostela,Bibliófilos Gallegos, 1961.

CASTRO LÓPEZ, M.: El explorador Villarino, Buenos Aires,1909.

COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio: Diccionario bio-bibliográficode escritores, Santiago de Compostela, Bibliófilos Galle-gos, 3 vols., 1951 – 1954.

FRAGUAS FRAGUAS, A.: O Colexio de Fonseca, Santiago,Consorcio de Santiago, 1995.

GÓMEZ CANEDO, L.: Los gallegos en los descubrimientos y lasexploraciones, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia,1991.

— Los gallegos en el gobierno, la milicia y la iglesia en Amé-rica, Santiago, Xunta de Galicia, 1991.

— “La aportación de los franciscanos gallegos a la evangeliza-ción”, en V.V.A.A.: Galicia y la Evangelización de América.Las órdenes religiosas, Santiago, Xunta de Galicia, 1991.

GÓMEZ FERNÁNDEZ, L. e MON VÁZQUEZ, F.: “Historia yarmas de la Villa del Caramiñal”, <Galicia Diplomática>,Santiago.

GONZÁLEZ GARCÍA-PAZ, S.: O Colexio de San Clemente dePasantes de Compostela, Santiago de Compostela, Univer-sidade de Santiago, 1993.

LÓPEZ, Atanasio: Nuevos estudios crítico-históricos acerca deGalicia, Madrid, 1947.

MARIÑO PAZ, Ramón: Historia da lingua galega, Santiago,Sotelo Blanco, 1998.

MARIÑO REINO, X.X.: “A arte”, en V.V.A.A.: Noia. Ribeiras demar enxoito, A Coruña, Deputación Provincial, 2003, pp.174 – 193.

PARDO DE NEYRA, X.: O labor lírico do ilustrado Cura de Fru-íme. Textos galegos de Zernadas y Castro, Santiago, Laio-vento, 2002.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor: Escritores da Bar-banza, A Pobra do Caramiñal, Concello, 1999.

50FE

LIPE

DE

CAS

TRO

FOLLETO DO CARDEAL PATIÑO

caso de falecemento dalgún deles, antesde rematar a súa xestión, o arcebisponomeaba a outro dos propostos poloscobrados.

Tamén controlaba a igrexa o nomea-mento dos principais membros do Con-sello Municipal: Procurador xeral(maxistrado con atribucións económi-cas) e Maordomo local (administradordas rendas locais). Dependendo destaadministración local estaban os veedo-res, fiscais, alguacís, médico, notario,escribán, boticario e pregoeiro. As fun-cións deste órgano da administraciónmunicipal consistían en defender osintereses dos veciños en todos os seusaspectos: administrar a xustiza, coidaros hospitais, recadar os tributos, asegu-rar a subsistencia e facer cumplir asordenanzas municipais.

Durante a época de Felipe de Castrocoñecemos algún dos comportamentosda vila a través dun AUTO CAPITU-LAR DE BUEN GOBIERNO EPOLICÍA. A través dunha lectura atentados seus capítulos sabemos do coidadoque había que gardar con respecto dosactos relixiosos:

1. Que cuando pase el Santísimopor la calle le aompañen astaque se retire y los que no puedanhacerlo se arrodillen com lamayor referencia.

2. Que en las procesiones e iglesiasguarden los concurrente todamoderación y respecto sin usar

Noia do século XVIII amosa uns comporta-mentos políticos e sociais semellantes aos

das centurias anteriores, pero, coa evoluciónmarcada polo reformismo borbónico de

influencia francesa, converterase nunha realidade dis-tinta dende un punto de vista demográfico e económico.

Dende a Idade Media Noia era unha pequena poboa-ción carente de personalidade xurídica e de órganos pro-pios para o regulamento da súa vida política e adminis-trativa. En canto vila pertencente ao señorío da cidade doApóstolo, os seus habitantes estaban sometidos á autori-dade do arcebispo de Santiago dende que no ano 934 orei Ramiro II cedera o Condado de Postmarcos á MitraCompostelá e a raíña dona Urraca confirme en 1107 axenerosa doazón das terras comprendidas entre o Ulla eo Tambre. Unha sorte de dependencia que se consolidaráde maneira abraiante cando o 9 de abril de 1168 se pro-duza a fundación histórica da vila por medio da CartaPobra concedida polo rei de León Fernando II.

Setecentos anos máis tarde nada cambiaría para oscidadáns desta terra no tocante á súa liberdade. Os seusintereses económicos e os seus mecanismos de adminis-tración local estarían dominados polos ambiciosos prela-dos da cidade xacobea. A través dos documentos existen-tes no Arquivo Histórico Municipal pódese comprobarcomo o procedemento de elección de alcaldes nonvariara dende o século XII.

Seis poderosas familias ou onbres buenos enraizadasna vila e de acreditada honorabilidade (Guillelmes,Alfonsos, Carneiros, Caamaños, Bochóns e Aponte)eran as propietarias de cobrados. É dicir, a potestadepara nomear, nunha convocatoria que se celebraba naigrexa de San Martiño a campana tañida, aos seis candi-datos que eran propostos ante a Mitra. No emprego dasúa potestade secular, o arcebispo de Santiago elexíaentre os elixidos aos dous Alcaldes Ordinarios ou Xusti-zas Legas que gobernarían o concello durante un ano. En

51

Xerardo AgraFoxo

Radiografía de Noia na época de

Felipe de Castro

FELIP

E D

E C

ASTR

O

As fotografías que ilustran este traballo procedendo arquivo particular de SUSO XOGAINA

de las acostumbradas conversa-ciones, risas y mormuracionesevitando escándalos.

Neste AUTO CAPITULAR taménse recollen varias ordenazas dirixidasaos cidadáns para que eviten calqueratipo de conduta que alterase a orde(borracheiras, emprego de armas prohi-bidas, saír pola noite, etc.). Mesmo lem-bra a necesidade de controlar que ospais miren polos fillos baixo a súapotestade, que as mulleres solteiras nonvivan soas ou saian de noite e que ostaberneiros non vendan viño fóra do seuhorario:

1. Se eviten todas personas acos-tumbradas a borracheras queandan por las calles, y iglesias yprocesiones borrachos.

2. Que los padres de familia con-tengan los que están bajo supotestas pues se les hace respon-sables de sus excesos.

3. Que los mesoneros y más perso-nas que dan posada, y el Mayor-domo del ospital de Sant Espiritude esta villa den quenta de todoslos forasteros.

4. Que las mujeres particularmentejóvenes no viven en casa solassino en la de sus padres y desdeque anochezca no anden por lascalles con pretesto alguno sinluz.

5. Que los taberneros cierren susroderas y no den vino a puertocerrado en invierno desde lasocho de la noche en adelante yen el verano despues de lasnueve.

Outros apartados deste AUTOCAPITULAR están dedicados a mello-rar a política de abastos da vila e as acti-vidades económicas. Deste xeito faisereferencia a que os tendeiros e comer-ciantes arreglen as súas medidas, que ospanadeiros vendan pan ben cocido e enboas condicións hixiénicas e que os

muiñeiros non fagan estafas. Tamén se recollen outrasdisposicións que semellan necesarias na actualidade: Osfuncionarios teñen que traballar con máis celo, débensemanter os camiños en mellor estado, a conveniencia deretaurar os edificios que ameazan ruína e coidar e limparas rúas da vila.

Coas medidas adoptadas polos señores de Xustiza eRexemento que integraban o concello de Noia tratábasede artellar a vida dunha comunidade que, por ser centrodun amplo mercado comarcal, era un foco de atracciónde xentes dos arredores nunha época de incrementodemográfico.

Dende un punto de vista social os cidadáns da vila deNoia integrábanse en dous sectores perfectamente dife-renciados. No estrato superior atopábanse os privilexia-dos: A oligarquía integrada polos señores laicos quecontrolaban a vila a través das súas posesión dos cobra-dos e o sector eclesiástico composto polo clero regular,dependente do convento de San Francisco, e o clerosecular constituído polos cregos de San Martiño e SantaMaría A Nova. As clases traballadoras (obreiros, cam-pesiños, mariñeiros, artesáns e pequena burguesía) fala-

52FE

LIPE

DE

CAS

TRO

Neste período histórico, correspon-dente co século do escultor Felipe deCastro, a vila de Noia amosou un com-portamento demográfico semellante aodoutras poboacións situadas na costagalega. Durante as primeiras décadasdo século XVIII a evolución demográ-fica de Noia amosa unha tendencia des-cendente:

1700.....................590 veciños1711 .....................496 “1717.....................365 “1760.....................415 “

As causas deste descenso explicarí-anse por un retroceso do espazo culti-vado, o incremento das correntesmigratorias, a decadencia do comercioe aparición da fame polos brotes epide-miolóxicos e as continuas malas collei-tas provocadas polas crises meteorólo-xicas.

A partir da segunda metade doséculo XVIII a poboación de Noia vaiasistir a un crecemento imparabledebido a varios factores coincidentes notempo: Difusión da pataca e o millopola xeografía galega, triunfo definitivoda intensificación e estabulación gan-deira que permitirá unha agricultura de

ban preferentemente en galego e ocupaban o sector máisbaixo da pirámide social. Amais do idioma e a riqueza,esta sociedade do Antigo Réxime estaba diferenciadapola desigualdade coa que gravitaban sobre as súas vidasas crises meteorolóxicas causantes de tanta mortandade eas malas condicións de vida.

Os mariñeiros traballaban para satisfacer o autocon-sumo e abastecer a un mercado interno de baixademanda. Empregaban artes atendidas pola familia, nonexistían relacións salariais, as prácticas das capturas eranarcaizantes e os axentes económicos da pesca eran os quetransformaban a pesca. Os comerciantes e artesáns víancontrolada a súa produción polas restricións que impo-ñían as organizacións gremiais e os campesiños eran soa-mente modestos labregos normalmente propietarios depequenas parcelas de terra de cultivo, varias cabezas degando vacún e lanar e unhas ferramentas de traballo nadaapropiadas. Vivían baixo o peso duns ingresos mínimosde subsistencia e a súa condición social ocupaba o escanomáis baixo e humilde do concello.

Os edificios relixiosos que controlaban a paisaxe doentorno, a profusión de escudos heráldicos polas casasda vila, os diferentes pazos das clases oligárquicas, aslaudas do cemiterio gremial de Santa María e o com-plexo entramado urbano do núcleo histórico, ateigado deruelas irregulares e asoportaldas e rúas comerciais lousa-das e acristaladas, certifican esta diversidade socialnunha época de forte diferenciación xerárquica e profun-dos contrastes.

53FE

LIPE

DE

CAS

TRO

elevados rendementos e a irrupción dosfomentadores da salgazón procedentesde Cataluña (Ramoní, Roura, Roig,Baptista, etc.) que provocarán cambiostécnicos na conserva da sardiña, intro-dución de novas artes pesqueiras,mellora do transporte das capturas,apertura de novos mercados e estable-cementos dunhas novas relacións eco-nómicas baixo criterios capitalistas edesenvolvemento dun activo comercioentre Galicia e Cataluña.

A inversión do ritmo lento demográ-fico farase aínda máis visible cando semelloren as condicións hixiénicas davila, se xeralicen os medicamentos, seesterilicen os materiais sanitarios, seempregue o cloroformo para dar á luz eaumenten as condicións económicas amedida que se desenvolvan as activida-des industriais e artesanais. Á morte deFelipe de Castro en Madrid a poboaciónde Noia acadará uns 6.000 habitantes.Unha cifra só comparable en Galicia,agás as sete capitais provinciais, a dou-tras vilas situadas ao abeiro da costa.Cando a fatídica epidemia de cóleramorbo ataque a vila a partir do 23 deagosto do ano 1854 Noia xa tiña pretode 8.000 cidadáns. Na primeira décadado século XX chegará aos 10.000 habi-tantes.

Sen dúbida unha época transcen-dente. Este século, que viu nacer aoutros importantes noieses como Basi-lio Vilariño e Xosé Ferreiro e tivo como

veciño privilexiado a Don Antonio Cernadas de Castro,convertérase nun abano de ideas renovadoras proceden-tes de Europa e xurdidas da profunda renovación intelec-tual que supuxo a Ilustración. Unha corrente de pensa-mento caracterizada polo racionalismo, someterá a unhacrítica implacable todos os conceptos e valores que eranaceptados simplemente polo argumento do peso da tradi-ción. Esta nova xeira ideolóxica liquidará os alicerces doAntigo Réxime e os cidadáns de Noia acadarán a inde-pendencia da poderosa Mitra Compostelana uns anosdespois do pasamento do seu sobranceiro escultor.

Entre os lugares de Pastoriza e o Castro aínda podenobservarse os restos dunha casa que, segundo os teste-muños dos veciños máis vellos da parroquia de SantaMaría de Roo, conserva nos seus muros esmorecidos eateigados de vexetación a memoria deste ilustre perso-naxe que naceu nas marxes do Tambre hai 300 anos. Nin-gún investigador atopou ata agora un documento queacreditase esta realidade, pero no luminoso val as xentesmanteñen de xerazón en xerazón unha idea transmitidadende hai tres longos séculos. ¿Ousará alguén arrebatar-lles esta crenza? Talvez o bautizaron nun concello veciñopor ser fillo dunha moza amancebada cun crego cha-mado Alberto Agrafoxo. ¡Menudos antepasados!

54FE

LIPE

DE

CAS

TRO

55

Alumna da Escola de Gravado A. Costa (Liceo de Noia)

nº 16

n cada número da nosa Revista corres-póndeme facer unha pequena introdu-

ción reflectindo o contido da mesma,pero neste número teño que subliñar a amargu-ra polo pasamento de Manolo Hermida, cola-borador dende o comezo da andaina desta Re-vista; sempre nos ofreceu a documentación daque dispoñía, así como os seus traballos para es-ta publicación. Manolo, moitas gracias, nuncate esqueceremos.

Noutra orde quero destacar neste número ostraballos e estudios levados a cabo sobre Felipede Castro no seu aniversario, reflectindo inves-tigacións orixinais, así como documentacióngráfica inédita.

De igual forma publícase o traballo gañadordo “Primeiro Concurso de Contos Liceo deNoia”, con ilustracións de Alfonso Costa.

Pola miña banda, agradecer o traballo doscolaboradores que analizan puntualmente os te-mas máis inquedantes do día a día, e desexarque sexa da máxima utilidade para todos os des-tinatarios, e que redunde, pola vía da mellorado coñecemento, nunhas máis fortes e dinámi-cas relacións do noso entorno do Barbanza gale-go.

Xosé Moas PazosPresidente

1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen opermiso previo do editor. Reservadostódolos dereitos.

A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535

COORDINADOR:Cándido M. Prego Rajo

CONSELLO DE REDACCIÓN:Xosé Agrelo HermoRamón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

GRAVADO CAPA:Irene Silva Cotón (1º Premio Liceo 2004)

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA:Ramón Blanco Fernández

DEPÓSITO LEGAL:C-888-2000

Como xa vén sendo habitual, o sábado 26de Xuño celebramos nos terreos de Ceilán afestividade de San Xoán, con verbena pola

noite, amenizada pola orquestra SOLERA.

2

Axenda.................................. 2Cándido M. Prego Rajo

Historia do Liceo.................. 7Ramón Carredano Cobas

Entrevista ............................. 10Concha Allut Vidal

Pepe da Roca

O mar .................................... 14Manuel Güeto Sóñora, un noiésno naufraxio do Castillo de Bellver

Xosé Agrelo Hermo

Historia ................................. 16De Moscú a San Petersburgo

Xerardo AgraFoxo

Felipe de Castro:Vida e obra............................ 27

Xoán X. Mariño

Os xardíns de Felipe de Castro .............................. 36

Pedro García Vidal

Os intelectuais da Barbanzano século de Felipe de Castro .............................. 44

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Radiografía de Noia na épocade Felipe de Castro .............. 51

Xerardo AgraFoxo

Cancións de Noia................. 56Yo te juré

Prudencio Romo

Noya C.F.Tempada 1959/60 ................ 57

Ricardo Güeto

In Memoriam.Manuel Hermida ................... 62

Xosé Agrelo Hermo

Algunhas notas sobre aFamilia Ladrón de GuevaraCulleredo e Noia................... 63

Carlos Pereira Martínez

Conto .................................... 66Goodbye my friend

Beatriz Dacosta Molanes

Poesía ................................... 70Paseo sentimental por laalameda de Noia

Joaquín González Fernández

Noia en branco e negro ....... 71Roque Gallardo

Os nosos libros .................... 72Xerardo AgraFoxo

SumarioAxenda

Cándido M. Prego Rajo

O día 27 de Xuño o grupo de teatro da AsociaciónCultural “O XEITO” de Esteiro, puxo en escea, no salónda Sociedade, a obra “O Achado do Castro”, orixinal deManuel Núñez Singala, en versión de Xosé AgreloHermo, tamén director do grupo de teatro. Foi unha inter-pretación magnífica en opinión dos moitos espectadoresque acudiron ó acto.

O día 2 de xullo a Coral da Asociación MusicalLIRAIN de Gorliz (Bizkaia), que se hospedou en Noiapara cantar na misa do “peregrino” en Santiago conmotivo do “Xacobeo”, ofreceunos un concerto extraordi-nario.

PIANISTA E CORAL LIRAIN DE GORLIZ (BIZKAIA)

Do 5 ó 20 de Xullo os alumnos/as das activi-dades de pintura e debuxo, manualidades,encaixe de palillos e patchword, fixeron unhaexposición no salón da Sociedade dos traballosrealizados durante o curso 2003/2004, queresultou moi vistosa e visitada. Chamou a aten-ción, pola súa vistosidade, a actividade depatchword implantada no curso que remata.

3

Do 26 de Xullo ó 6 de Agosto desenvolveuseo 10º CURSO DE GRAVADO ALFONSOCOSTA, que impartiu o propio Alfonso Costa,coa colaboración de Toñeta Castro e Ana Cam-beiro. Finalizado o curso entregáronse, como xavén sendo costume, os premios e diplomas óscursillistas.

ALUMNAS E TRABALLOS DE ENCAIXE DE PALILLOS, COA SÚA MONITORA, Mª TERESA VEIRAS

ALUMNAS E TRABALLOS DE MANUALIDADES, COA SÚA MONITORA Mª CARMEN

ALUMNAS DE PINTURA COA SÚA MONITORA MALENA

ALUMNAS E TRABALLOS DE PATCHWORD COA SÚA

MONITORA CONCHA MONTES

ENTREGA DE PREMIOS E DIPLOMAS ÓS ALUMNOS DO

10º CURSO DE GRAVADO ALFONSO COSTA

Mencionaremos os 1os premios dos GruposA, B e C, que recaeron en IRENE SILVA COT-TON, ESPERANZA FILGUEIRA e MARIÑAFERNANDEZ REINO, respectivamente. Pre-mio “Á Creatividade” para THAMAR PÉREZ,premio “Gravado Alfonso Costa” paraMANUEL CASTRO e Premio Especial“Alfonso Costa” para ESTEBAN ROMERO. Oxurado que concedeu estes premios estivo com-posto por Dª Carolina Muñiz, Directora doMuseo de Gravado de ARTES, D. ManuelAyaso, artista plástico, e o propio Alfonso Costacomo secretario.

Do 9 ata fin de agosto foron expostos 130traballos realizados durante este curso, na salade exposicións, que foi moi visitada.

4

Celebrouse o III CAMPAMENTO DEVERÁN LICEO DE NOIA, nos terreos de Cei-lán, dende o 2 ata o 8 de agosto.

O día 22 de Agosto as alumnas do Grupo deDanza Moderna da Sociedade Liceo ofrecéron-nos unha mostra das súas habilidades nesta acti-vidade, que resultou moi lucida.

INSTANTÁNEAS DIVERSAS DA ACTUACIÓN DAS

NENAS DE DANZA MODERNA

ALGUNHAS ACTIVIDADES DOS RAPACES QUE ASISTIRON

Ó III CAMPAMENTO DE VERÁN LICEO DE NOIA

5

Tal como estaba previsto na base 5 da convo-catoria, o día 28 de Agosto fallouse o “I CON-CURSO DE CONTOS LICEO DE NOIA”, quefoi convocado co gallo do Día das Letras Gale-gas. Resultou gañadora Beatriz Dacosta Mola-nes, natural de Cangas do Morrazo (Ponteve-dra) co conto titulado Goodbye my friend. Oxurado estivo integrado por D. Xosé MoasPazos, como presidente de honra, o crítico lite-rario Xavier Castro, o escritor Francisco Fer-nández, o literato Bieito Iglesias, e o directivodo Liceo Ramón Carredano, como secretario.Cabe destacar que se presentaron a concurso 52contos, considerando o xurado que foi unha par-ticipación extraordinaria en canto ó seu número.

O XURADO DO I CONCURSO DE CONTOS LICEO

DE NOIA

O día 10 de setembro finou o noso inestima-ble colaborador MANUEL HERMIDA IGLE-SIAS. A súa morte causou fondo pesar nos dis-tintos sectores da sociedade noiesa. Afeccio-nado á lectura, recopilou un importante arquivodocumental. Entre os acompañantes do féretro,que foi enterrado no panteón familiar de SantaMaría a Nova, encontrábanse o noso presidenteD. Xosé Moas Pazos e D. Antonio Pérez Insua,alcalde de Noia. Dende aquí expresámoslle ásúa viúva, Virtudes Otero, fillos, netos e demaisfamilia, o noso pesar.

O día 29 de Agosto o Grupo de Danza Espa-ñola “Hierbabuena” da nosa Sociedade, quedirixe Beatriz Gamborino, fixo a súa presenta-ción oficial no Liceo, que resultou moi brillante,cun salón ateigado de público.

ACTUACIÓN DAS COMPOÑENTES DA ESCOLA DE

DANZA ESPAÑOLA “HIERBABUENA” DO LICEO

Dende principios de setembro os sres.Socios poden retirar as súas participacións deLotería de Nadal (Nº 61.337), nun máximo de20 €, ata o 6 de Decembro. A partires desta datadespacharase libremente, ata que se esgote.

6

O noiés, ALEJANDRO PETISCO MON-TES, socio do Liceo e fillo do noso compañeirona directiva, Alejandro Petisco Abeijón, procla-mouse campión galego de ciclismo absoluto encategorías máster 30 (de 30 a 40 anos) e ciclode-portista, tras disputar a proba que a tal efecto secelebrou na localidade pontevedresa de Pontea-reas.

Petisco, que está casado cunha vilagarciana,pertence ó Club Ciclista Lobeira-DeportesRodas de Vilagarcía de Arousa, e compaxinaperfectamente a súa profesión de avogado, coassúas obrigas familiares e a afección ó ciclismoque lle vén a Alejandro dende hai tres anos,cando comezou cuns amigos a práctica destedeporte na bicicleta de montaña. Unha vez queprobou en estrada, decidiu non cambiar de tra-zado. Percorre unha media de 8.000 quilómetrosanuais, case todas as fins de semana e no verán.

NORABOA! o avogado noiés e que sigan oséxitos.

Xa están en marcha as actividades para ocurso 2004-2005. Do 13 de setembro ao 31 dexullo: aikido, culturismo, taekwondo, tenis demesa e ximnasia de mantemento. Do 1 de outu-bro ó 30 de xuño: baile galego, danza española,danza moderna, encaixe de palillos, escola deteatro, gaita galega, manualidades, músicacoral, música de guitarra, pandeireta, patch-word, pintura, debuxo e xadrez.

O Aikido é unha nova arte, que se implantaráen caso de anotarse suficiente número de alum-nos. Circunstancia que xa ocorreu co full con-tact, que houbo de suprimirse por falta de alum-nos.

CHEGADA A META DE ALEJANDRO PETISCO NA

PROBA CICLISTA NA QUE SE PROCLAMOU CAMPIÓN

PODIO DE GAÑADORES CO LETRADO NOIÉS PETISCO

MONTES NO MÁIS ALTO DO CAIXÓN

Os días 19 e 20 de agosto, o Grupo de Teatrodo Liceo que dirixe Manolo Sabín, representouno salón a obra de Muñoz Seca, “A Vinganza deDon Mendo”. Os compoñentes deste Grupofixeron un esforzo extraordinario para poñer enescea esta representación, que valeu a pena polamagnífica interpretación da obra, que resultoumoi vistosa e entretida. Os dous días foron ple-nos de público, que saíu moi satisfeito.

O día 28 de Agosto, LXXVI Aniversario daFundación da Sociedade Liceo, celebramosunha misa na igrexa de San Martiño, cantadapola nosa Coral Polifónica, en memoria dossocios finados. Pola noite baile coa orquestra“Ceniza”.

agora canto se debe abonar por talesconceptos.

Determínase polo tanto rematar aobra da casa, sen continuar coa sala defestas, e abonar ao contratista canto selle deba até o momento, con reserva dosaumentos en canto o Estado non resolvasobre a materia.

Na acta do dez de Maio de mil nove-centos sesenta e tres, o Presidente dáconta de ter recibido unha comunica-ción do “Círculo Mercantil e Industrial”de Santiago, ofrecendo relacións dereciprocidade ou correspondencia entreambas sociedades en beneficio dossocios, para o mutuo uso dos locais eservicios en toda época e aínda nas oca-sións nas que se celebren festas, reu-nións, conferencias, etc.

A xunta directiva expón ao CírculoMercantil e Industrial as seguintes con-dicións:

a) Os socios de número do CírculoMercantil e Industrial de San-tiago terán os mesmos dereitosde uso e aproveitamento que ossocios de número desta Socie-dade, para o que deberán presen-tar cando a directiva ou osempregados llo requiran, a docu-mentación que o xustifique encalidade de tal, acompañado dorecibo de estar ao corrente dopago da cota do mes.

b) Os socios do Círculo Mercantil eIndustrial terán as mesmas obri-

revia Solicitude ao Excmo. Gobernador Civil, odía doce de Decembro de 1.962, celébrase Xunta

Xeral Extraordinaria coa seguinte orde do día:

A) Lectura e aprobación da acta anterior se procede.

B) Estado de contas, e aprobación das mesmas.

C) Rogos e preguntas.

Lida e aprobada a acta anterior, dase lectura ao estadode contas, que é o seguinte: Entradas: 225.311,22 Ptas;saídas: 177.618,0, que con 28.338,24 retidas para o pagodo alugamento social, 14.832,56 existentes na conta daCaixa de Aforros, máis 9.527,37, suman 47.693,17, que,cos anteriores gastos, fan un total de 225.311,22 Ptas.

As contas son aprobadas, e, curiosamente, dase porconcluída a Xunta sen rogos nin preguntas, o que nondeixa de resultar estraño, dada a situación da Sociedade,nun ambiente enrarecido, polos enfrontamentos cos pro-pietarios do edificio social, pola marcha das obras donovo edificio, e as controversias cada día maiores, entrea Xunta Directiva e un importante sector de socios.

Este ano a Sociedade xoga á lotería do Nadal a canti-dade de mil pesetas ao número 30.369, e acórdase rega-lar ao Hospicio cincuenta pesetas do mesmo número,repartíndose entre os socios a cantidade de trinta e catromil novecentas cincuenta.

Asemade acórdase enviar ao Concello un donativo decen pesetas para o Nadal do Necesitado.

O día trece de Abril de 1963, reúnese a ComisiónEspecial pro edificio, e o Presidente deu lectura do con-trato firmado entre a Sociedade e o Sr. Mato en relacióncoas obras do edificio social. Asemade, léronse as minu-tas enviadas polo contratista Sr. Mato, en relación cosaumentos que el estima sobre a obra. Segundo as xes-tións realizadas pola directiva, acórdase que, como aíndao Estado non estableceu as bases para calcular a repercu-sión dos aumentos dos salarios, non se debe determinar

7

Ramón Carredano Cobas

Historia do Liceo(XVI)

gacións, que os desta Sociedade,podendo a directiva suspender aentrada daquelas persoas quepolo seu comportamento non sefagan acredores a estes dereitos,dando conta á citada Sociedadepara ser sancionado de acordo coseu regulamento.

c) Os socios do Círculo Mercantilnon estarán obrigados a abonarcota ningunha polo uso e apro-veitamento da Sociedade sempreque a súa permanencia nesta vilasexa inferior a un mes, e teránlibre acceso a verbenas, bailes,conferencias, reunións –que nonsexan de carácter corporativo– etódolos demais actos culturais ousociais que se celebren previapresentación do documento erecibo expresados no apartadoa).

d) Estes mesmos dereitos e obxec-cións teranos os socios denúmero da Sociedade Liceo conrespecto ao uso e aproveitamentoda sociedade Círculo Mercantil eIndustrial de Santiago.

Unha vez sexa aprobado ou ratifi-cado canto antecede polo Círculo Mer-cantil e Industrial de Santiago, e sereciba copia certificada da acta doacordo que así o xustifique, entrará envigor o acordo.

Na acta do vintedous de Xuño, oPresidente dá conta de ter recibido unsaúda do presidente do Círculo Mercan-til e Industrial de Santiago, propoñendoa correspondencia entre ambas socieda-des, que é aprobada nos termos expos-tos pola Sociedade.

A pesar da cantidade de baixas quefiguran nas actas destes meses, e doesforzo económico que a Sociedadeestá facendo para a realización da obrado edificio social, nesta mesma acta,acórdase facer un donativo de duascen-tas cincuenta pesetas ao Asilo Munici-pal, para a compra dun televisor.

O dous de Agosto de mil novecentos sesenta e tresvólvese a reunir novamente a Comisión Especial pro-edificio, coa seguinte orde do día:

Autorización para solicitar dunha entidade de créditoun préstamo para a continuación das obras do edificiosocial, e outros extremos.

O Presidente dá conta da necesidade de solicitar unpréstamo para a continuación das obras, e a confeccióndos ventanais metálicos para o edificio social.

A Comisión acorda facultar ao Presidente para solici-tar o citado préstamo, outorgándolle amplísimos poderessen limitación algunha de cantidade, intereses nin vence-mentos, podendo garantir o citado préstamo con hipotecasobre o terreo propiedade da Sociedade, así como sobreas obras realizadas no mesmo.

En relación cos ventanais metálicos, acórdase admitiro presuposto presentado por Don Juan Antonio CaamañoSuárez, pola cantidade de sesenta mil pesetas.

Con data do vintedous se setembro, vólvese a reunir adevandita Comisión pois, como consecuencia dosaumentos legais establecidos polo Goberno, o contratistaSr. Mato reclama a cantidade de cento oitenta e dúas milpesetas.

Declara o Sr. Presidente que o Sr. Mato reclama estacantidade partindo da base de que o un de Xaneiro, datado citado aumento, tiña executada obra por valor de tres-centas mil pesetas, téndolle xa entregado a Sociedade acantidade de catrocentas mil.

O que agora se somete a aprobación pola ComisiónEspecial é se se debe pagar ao contratista a cantidade quereclama.

A Comisión acorda abonar a cantidade reclamada.Nembargantes, o Presidente, aínda aceptando a decisiónda Comisión, maniféstase en contra do aumento por con-sideralo excesivo, xa que segundo os seus cálculos soli-cita vintenove mil sesenta e nove pesetas con sesentacéntimos máis do que lle corresponde, sendo da mesmaopinión os demais compoñentes da directiva, así comoalgúns dos señores asistentes.

A Sociedade vese polo tanto na obriga de pagar aocontratista, Sr. Mato, a cantidade de trescentas sete milnovecentas sesenta e catro pesetas con un céntimo, e,dado que o saldo efectivo na conta especial para obras éde cento corenta e sete mil duascentas corenta e seispesetas con corenta céntimos, a directiva acorda por una-nimidade, na acta do once de Outubro de mil novecentossesenta e tres, facultar ao Sr. Presidente para que xes-tione un crédito co Banco de La Coruña pola cantidade

8

A nova xunta directiva queda polotanto presidida polo Sr. de AndrésPérez, ocupando os demais cargos osseguintes señores: Vicepresidente: D.Eladio Ronquete Viñas; Secretario: D.Isolino Nieto Caamaño; Contador: D.Mario Ronquete Viñas; Tesoureiro: D.José Diz Trigo; Bibliotecario: D. PrimoVeiga Sedofeito; Vocal 1º: D. ManuelCobas Vázquez; Vocal 2º: D. José Pes-tonit Brenlla.

Esta directiva foi a que, segundoconsta na acta do día trece de Marzo de1.964, o día vintecatro de Febreiro destemesmo ano, trasladou a Sociedade aonovo local da súa propiedade, ao localsito na Alameda s/n, desaloxando o queaté esta data viña ocupando, por trans-correr a prórroga do contrato de arren-damento, quedando a citada finca a dis-posición dos seus propietarios, comoasí se fixo constar na acta autorizada noseu día polo Sr. Notario D. AntonioEscribano Serrano, a requirimento doSr. Presidente.

A Sociedade instalouse moi en pre-cario, ocupando exclusivamente aplanta baixa, para as súas actividades,pero así como se entraba nas exiguasinstalacións, atopabámonos cun fachen-doso letreiro escrito sobre unha parede:

“BENVIDOS Á NOSA PROPIACASA” .

de cento sesenta e unha mil pesetas, co fin de saldar adébeda.

A directiva ten présa por finalizar as obras do novoedificio, e o vintedous de Outubr, reúne novamente áComisión Especial, para tratar da adxudicación dasegunda fase do edificio social. Tras un prolongadodebate sobre a conveniencia de realizar as obras por con-trata ou por administración, a Comisión decídese polasegunda opción, facultando á directiva para concertarcon quen conveña a realización das mesmas.

Acórdase tamén nomear compromisarios a DonManuel Guerra Malvárez, Don Manuel BarreiroGallardo, Don Miguel Fernández Vilas e Don JuanGómez, para que, en unión de tres membros da directiva,escollan materiais e resolvan cantas cuestións xurdan naexecución da obra.

O día doce de Decembro de mil novecentos sesenta etres celébrase xunta xeral ordinaria, coa seguinte orde dodía:

A) Lectura e aprobación, se procede, da acta anterior.B) Estado de contas, e aprobación das mesmas.C) Elección de presidente.D) Rogos e preguntas.

Unha vez lidos e aprobados os dous primeiros puntos,procédese á elección de presidente, que deu o seguinteresultado:

D. Francisco de Andrés Pérez, 50 votos; D. MarioPérez, 5 votos, D. Miguel Fernández, 3 votos; D.Segundo de Andrés, 2 votos; d. F. Pérez, 1 voto. Houboademais un voto en branco, e a directiva abstívose devotar. Foi polo tanto proclamado presidente D. Franciscode Andrés Pérez, para o bienio 1.964-65.

9

omo coñecedora do patri-

monio artístico de Noia,

¿Que obra, ou obras, destaca-

ría sobre as demais?

A igrexa de Santa María “A Nova”(ano 1327) e a igrexa de San Martiño(ano 1434), son as obras que eu destaca-ría. Estas manifestacións arquitectóni-cas, representativas do mundo góticogalego, teñen categoría de monumentosdesde o ano 1973, a primeira, e desde oano 1931, a segunda. Considero queninguén poder quedar indiferente aocontemplar e visitar estes templos.

A dicir dalgúns, estes templos teñenun poderoso encanto baseado no valorda luz simbólica e da articulación doespacio arquitectónico, isto polo querespecta ao interior. Tamén esa admira-ción lévase ao exterior de ámbolos dousconxuntos, pois o cemiterio de SantaMaría “A Nova” –clara testemuña danosa memoria colectiva– conta coninteresantes pezas artísticas e arqueoló-xicas que conforman unha unidade cotemplo; polo que respecta á igrexa deSan Martiño destaca a súa monumenta-lidade, que nos conduce a deternos antea fermosa portada de clara temática reli-

10

Pepe da Roca

Entrev ista

Concha Allut Vidal

Licenciada en Arte e experta en actividades culturais, Concha Allut coñece como ninguén cadarecuncho da Noia misteriosa, cada pedra da Noia artística e cada esquina da Noia eterna.Xente como ela non son só os gardiáns do noso pasado histórico-artístico, senón tamén as

testemuñas do noso presente e mesmo os alicerces dun futuro venturoso.

xiosa, tamén chamada a “Biblia en pedra” por coincidir

coa idea concreta da ensinanza da igrexa. Esta portada

lembra a obra do Mestre Mateo no Pórtico da Gloria da

Catedral de Santiago.

¿Por que o museo das laudas de Santa María “A

Nova” atrae a tantos visitantes estranxeiros?

A historia legounos o conxunto da igrexa e cemiteriode Santa María “A Nova”, este tesouro do século XIVresume o pasado económico, histórico e artístico deNoia.

No século XVIII un ilustre galego, Frei Martín Sar-miento, na súa obra Viaxe a Galicia (1745) recomendabaque era de ver a súa quintana de mortos. Máis recente-mente as Laudas que se encontraban polo camposantoforon investigadas e estudiadas por Chamoso Lamas,Manuel Fabeiro Gómez, Alvaro de las Casas, XepeTorres Reino...; a medida que publicaban e daban a coñe-cer o resultado da súa investigación axudaban a que asLaudas adquirisen un valor museable e a difusión destesestudios facilitaba o seu coñecemento e espertaba inte-rese ao ser un conxunto que conserva máis de cincocen-tas Laudas Sepulcrais, comprendidas entre os séculosXIV e XIX, e de características únicas no mundo.

Tendo os fondos –as laudas, e o contador-igrexa ecemiterio– créase unha Exposición Permanente de Lau-das Sepulcrais cun percorrido e paneis explicativos queaxuda a comprender a singularidade e a importancia doconxunto.

4.- ¿Que nos queda da arte e arqui-

tectura popular?

Asómbranos a labra e o oficio dosnosos antergos ao ver o resultado dosseus traballos no cruceiro medieval dapraza do Tapal e o do cemiterio deSanta María A Nova, así como o cru-ceiro de Eiroa, e aínda deixo moitos sencitar.

Os muíños, poucos quedan en fun-cionamento; o máis próximo que temosestá na zona de Pedrachán nun pinto-resco entorno. Lavadoiros a onde acu-den aínda, pero cada vez menos, asnosas veciñas. As casas mariñeirasaprécianse por diferentes zonas do cen-tro da vila.

É un exemplo único encontrar este “museo de Lau-das” e tamén dos costumes funerarios. A súa rareza fainoatractivo ante os visitantes.

Tamén debemos considerar que a publicación deguías de turismo e outros medios, que se fan eco dosMuseos, responden a un momento no que hai unha cre-cente demanda do turismo cultural, de desexos de coñe-cer e comprender as obras e os pobos.

3.- Á parte dos importantes monumentos relixiososque a Vila atesoura, ¿que obras de carácter civil sondignas de mención polo seu valor histórico-artístico?

No centro do casco histórico resaltaría os pazos urba-nos medievais: O pazo Dacosta (ano 1339), o pazo daRúa do Forno do Rato, a Casa da Xouba, todos góticos.Nas aforas do casco histórico o pazo da Pena do Ouro coclaustro románico do mosteiro de Toxosoutos; e citarei aobra de enxeñería civil Pontenafonso,....

11

Muíños, pombais, lavadoiros, cru-ceiros..., son exemplos da arte e daarquitectura popular, son as raíces donoso pasado rural, un refuxio estableque nos ofrece unha identidade sólida,polo que necesitamos que se conserve.Por outra banda os cambios na vidasupoñen o abandono de formas da vidaeconómica que conleva o abandono doshórreos, dos muíños e con isto a súaprogresiva desaparición. Por temor aisto e ante a crecente sensibilidadenacen modalidades de preservación queintentan e intentarán conservar a culturamaterial e inmaterial que pecha esta artepopular.

5.- ¿Deterase dunha vez para sem-

pre a desfeita que tanto dano fixo ao

noso patrimonio?

A aprendizaxe, a lectura, a forma-ción cultural, fainos moito máis sensi-bles á hora de apreciar e conservar, peroo máis importante é que á hora de facerobras de conservación teñamos unhaspautas e normas coa finalidade de queas intervencións a realizar en espacioshistóricos axuden a ordenar a actividadehumana, ao tempo de convivir en har-monía cos espacios da historia.

Son optimista e penso que dado ointerese pola cultura e a sensibilidadede toda a sociedade crearase unha con-cienciación da importancia do nosopatrimonio, evitando, cunhas normas epautas, a destrución do patrimonio.

6.-¿Que hai de verdade nesa afir-

mación tan repetida de que Noia é

berce de artistas?

No libro titulado Galicia Artísticaen el siglo XVIII y primer tercio del XIXpor José Couselo Bouzas, publicado noano 1933, o escritor dedícalle un capí-tulo a Noia no que di : “ a fermosa eatractiva vila de Noia contou en todo oséculo XVIII e parte do XIX, cunnúmero relativamente grande de artis-

tas, algúns dos cales figuran en primeira liña entre todosos de Galicia de dito tempo”, e continúa: “Ningunha vilagalega nin cidade que non sexa capital, pode gloriarse deposuír unha escola escultórica do empuxe que foi bercede Felipe de Castro e Ferreiro”.

Esta frase ratifica que Noia foi, é –pois os nomes dosartistas actuais traspasaron as fronteiras galegas– e seráterra de artistas.

7.- Noia é coñecida en moitos ámbitos como a vilade Felipe de Castro. ¿É tan importante ese artista paranós cando xa pasaron 300 anos do seu nacemento?

Curiosamente para nós é moi familiar esa frase “a vilade Felipe de Castro” pero, por raro que pareza, son moi-tos os que na súa primeira visita á vila non relacionan afigura do escultor con Noia, nin coñecen moito da súavida.

Nese sentido nós, como noieses estamos obrigados aque se coñeza e divulgue a obra e a contribución culturale artística deste escultor neoclásico, investigador e crí-tico de arte que desenvolveu a maior parte da súa obra enMadrid, sendo a súa obra en Galicia moi escasa. Perodispuxo no seu testamento a creación da Escola de Pri-meiras Letras e Gramática na súa vila natal.

Por iso sempre é un bo momento para facer esa laborde difusión da obra e vida dos nosos artistas.

8.- A música e as artes escénicas teñen aquí unenraizamento moi grande, ¿Como se desenvolven assúas actividades?

A afección que sempre despertou entre os noieses adedicación ao teatro e á música procurou a creación enacemento de grupos que cultivaban eses campos. A cre-ación do Coliseo Noela no ano 1921 demostra un desen-volmento e madurez cultural da vila para levar adianteeste proxecto de iniciativa particular.

Hai un fondo e perdura a estela; hai canteira de artis-tas do mundo do espectáculo, da danza e música e haiunha excelente infraestructura cultural co renovado Tea-tro “Coliseo Noela”. Todo isto facilita a creación e man-temento de grupos: dúas Corais; unha Banda Municipalde Música con cerca de cincuenta membros; un Conser-vatorio Municipal; cinco grupos de teatro; grupos debaile Galego, español, ballet e danza moderna; tres gru-pos de música galega tradicional ; compositores profe-sionais... Son os alicerces que crean un público que sabeatender, escoitar e ver un espectáculo; un público queresponde ante a oferta das actividades programadas.

12

13

Antonia Pérez Froján(PREMIO “TALLERES EMILIO” 2004)

Escola de Gravado A. Costa (Liceo de Noia)

Na madrugada do 6 deagosto de 1983 o petroleiroda Empresa Nacional Elcano

Castillo de Bellver navegaba a65 millas da costa de Cidade

do Cabo en África do Sur, con fortevento e mar groso do Oeste, cando sal-tou unha labarada no costado de babor amedia eslora, sonou a alarma e inmedia-tamente unhas feroces lapas estendé-ronse pola cuberta e polo mar deixandoo barco sen propulsión aos poucosminutos. Era a unha e media da mañá e,á vista da desesperada situación, o capi-tán, Alfonso Cibera, deu a orde de aban-dono de buque ás dúas e cuarto. Candoxa no bote fan reconto da xente, danse

conta de que dos 36 tripulantes – dúas eran mulleres deoficiais– faltan tres traballadores da máquina: o primeirode máquinas, José Pérez Alcántara; o segundo, AlfonsoBandín Pérez; e o mecánico noiés Manuel Güeto Sóñora.Ao mencer, os sobreviventes, entre os que había 19 gale-gos, foron rescatados con bastantes dificultades polopesqueiro de bandeira surafricana Harvest Carina, queouvira o SOS e que os levou a CapeTown.

O castillo de Bellver, que naquelmomento era o buque máis grandeda frota española, fora construídoen Puerto Real (Cádiz) en 1978 edesprazaba un peso de 271.540 Tns.cunha capacidade de tanques decarga de 314.000 m2. propulsado

14

O marManuel Güeto Soñora,un noiés no naufraxiodo Castillo de Bellver Xosé Agrelo Hermo

PREPARATIVOS PARA O REMOLQUE DA PROA A AUGAS MÁIS PROFUNDAS

MANUEL

GÜETO SÓÑORA

15

O CASTILLO DE BELLVER ARDE NA

NOITE SURAFRICANA

por unha turbina de vapor “General Electric” de 36.000SHP. As súas medidas eran abraiantes: 334 metros deeslora, 55 de manga e 20,40 metros de puntal.

O petroleiro saíra de Zirku Island, nos EmiratosÁrabes Unidos, o 20 de xullo cunha carga de 252.000toneladas de cru con destino a Cartagena, a onde tiñanprevisto chegar o 21 de agosto, pero o tremendo incendioorixinado a bordo que partiu o barco en dous, coutoupara sempre as súas singraduras deixando tras de si unhadas maiores mareas negras que se deu na historia dosnaufraxios. A prensa daquela época falou dunha indem-nización de 100 millóns de libras esterlinas (uns 22.000millóns de pesetas) aparte dos 50 millóns de libras paracubrir o barco e a carga, que estaban asegurados na“Lloyd’s” londinense e na española “Musini”. Curiosa-mente os danos por contaminación estaban cubertos polacompañía “Britannia Steam Ship Insurance Associa-tion”, a mesma que aínda tiña sen pagar o importe dapolución causada polo naufraxio do buque Urquiolafronte á Coruña en 1976 e de tan triste recordo para osgalegos.

Mentres o goberno surafricano poñía o grito no ceo eos tribunais a andar, a opinión pública mundial pedíamaiores medidas de seguridade no mar, as compañíasaseguradoras falaban de cifras astronómicas e a proa dobarco, parte a flote, era remolcada lonxe de terra até2.000 metros de profundidade –¿que nos lembra estamanobra?–, unha familia noiesa choraba sen esperanza aperda do ser querido, desaparecido aos 42 anos a milesde millas da súa casa de Taramancos.

Manuel Güeto Sóñora, nacido en Noia o 23 de marzode 1941, fora na súa xuventude árbitro de fútbol e Presi-dente do equipo Gravilla do Couto. Durante algúns anostraballou no taller de reparacións de Navais Barcia e en1968 incorporouse como mecánico naval á EmpresaNacional Elcano. Era, pois, un veterano con quince anosde experiencia ás súas costas, servindo sempre á mesmaCompañía. No momento do seu pasamento ManuelGüeto deixaba unha xove viúva de 36 anos, María delCarmen Paz Fariña, e tres fillos de curta idade: MaríaSusana, de 14 anos; Ana Belén, de 10, e José Manuel, de6 anos, vivindo na aldea de Taramancos. Nin sequera seuirmán Ricardo puido vir consolalos, por atoparse neseintre a bordo doutro barco no Golfo Pérsico.

Pola recente e tráxica experiencia do naufraxio doPrestige nas nosas costas, a todos nos asusta pensar nosefectos das tan temidas mareas negras que se repiten condemasiada frecuencia a causa da desmedida ambición

das grandes multinacionais e da coni-vencia dos gobernos que non poñen osmedios necesarios para previr e paliarestas desgrazas. Pero, ás veces, comoneste caso, a situación agrávase coaperda de vidas humanas que as empre-sas valoran aínda menos que uns barrísde petróleo, porque para o mercanti-lismo feroz todo se reduce a cifras delibras, pesetas, dólares ou euros, quetanto ten, e a man de obra para eles sem-pre é barata. Sábeo ben a familia deManuel Güeto e todos os mariñeirosque, día a día, se xogan a vida parasobrevivir. Para todos eles o noso res-pecto e admiración.

noticia esvarou polo ros-tro dos turistas de

maneira inquedante. Oscontrois na capital rusa son

cada día máis exhaustivos. Nasportas do Kremlin ou no Mausoleo deLenin, nas bocas do metro ou nas entra-das aos principais teatros, grupos demilitares controlan cada movemento.Buscan a unha terrorista chechena.Unha viúva negra sen posibilidades derealizarse na vida e disposta a inmolarsecomo resposta á política de terra quei-mada practicada polo presidente Vladí-mir Putin nas terras do Cáucaso.

Malia este contratempo a capitalrusa amosa unha faciana engaiolante.Fundada no ano 1147 a carón do ríoMoscova, evolucionou nun esquemaradial-anular a partir da fortaleza oukremlin construída para na Idade Mediadefenderse das invasións mongois. Asúa antigüidade converte a cidade nundos lugares de maior concentración decatedrais, mosteiros, museos e edificiosde incalculable valor histórico.

Pola súa evocadora imaxe a primeiravisita semella inaprazable. Comezapola Praza Roxa ou Fermosa. O cora-zón da cidade proxectado no séculoXIV polo zar Ivan III a partir dun antigomercado, e delimitado polo Kremlin, oselitistas almacéns GUM, o Museo His-tórico e o perfil estilizado da catedral deSan Basilio. Sen dúbida un dos conxun-tos arquitectónicos máis espectacularesdo mundo. A carón da muralla vermella

atópase o Mausoleo de Lenin. Un edificio de planta pira-midal que garda nunha urna os restos mortais do líderbolchevique morto no ano 1924. Detrás do faraónicopanteón atópanse as tumbas e os nichos doutros persona-xes como Yuri Gagarin, Máximo Gorki, Josef Stalin e oamericano John Reed, inmortalizado por Warren Beattyen Reds.

O Kremlin, situado encol dun outeiro erguido 40 m.sobre o Moscova, está fortificado coa muralla de ladrillovermello de 2 Km. de perímetro e 20 torres. No interiortriangular deste símbolo da historia viva de Rusia podecontemplarse as antigas residencias de fachadas brancase amarelas convertidas en museos; a Praza das CatroCatedrais coas súas cúpulas douradas tipo cebola; os edi-ficios administrativos como o Senado, Presidium doSoviet Supremo e Congres; e a Praza de Iván, quealberga a campá do zar Boris Godunov, composta de 213toneladas fundidas en 1735 para unha igrexa destruídapor un incendio, e o canón de 40 toneladas cun fuste decinco metros de longo.

No exterior sobresae a Catedral de San Basilio,erguida entre 1555 e 1561 para conmemorar a vitoria deIván o Terrible sobre os tártaros e a conquista de Kazán.Polo seu colorido e as súas fantásticas cúpulas retorcidasconstitúe un exemplo da arquitectura relixiosa ortodoxae o símbolo máis recoñecido da capital.

A cidade é inmensa e inabordable para os turistasapresurados. Mide 40 por 30 Km. Viven nela máis de 15millóns de habitantes. As distancias son enormes. Asrúas están ateigadas de xente ata a medianoite, pero osmuseos pechan ás cinco da tarde. Apenas hai taxis, semá-foros e pasos de peóns. Os tranvías son inabordables e ometro, malia a súa lograda enxeñería e perfecto funcio-namento, semella un labirinto polas indicacións cirílicas.Os atascos son moeda cotiá. Dende a abrupta caída doréxime comunista automóbiles anticuados compiten cos

16

Xerardo AgraFoxo

H istor ia

De Moscú a San Petersburgo:Unha viaxe pola terra dos Zares e a Rusia de Vladímir Putin

Mercedes e BMW dos novos ricos. Despois de sete déca-das de restrición consumista e colas insufribles, Moscú éun gran panel publicitario. Unha auténtica revoluciónpara a mentalidade rusa que rexeita calquera marchaatrás, aínda que na capital viven varios millóns de per-soas que soportan as consecuencias da desigualdadexigantesca, o crime organizado e a corrupción.

A complexidade desta megalópole obriga a unhaselección das visitas. Aproveitando o centenario damorte de Antón Chejov algúns viaxeiros camiñan ata oconvento de Novodévichi, o monumento máis visitadode Rusia despois do Kremlin. Cinguido por un río, quelambe con suavidade os seus muros brancos, atópase un

17

sorprendente cemiterio. Na suxerenteparaxe descansan, amais dos restos doautor de A gaivota e Tío Vania, os deNicolai Gógol, Vladímir Maiakovski,Nikita Krushev, Satanislavski e o autorde O acorazado Potemkin, S. M.Eisenstein.

Nesta parte da cidade atópase a CasaMuseo de León Tolstoi. A residenciasolitaria onde viviu o novelista desde1882 a 1901. No seu interior, sobrio ereconfortante, consérvase o estudo ondeescribiu Resurrección, A morte de IvánIlich e a Sonata a Keutzer, a súa bici-cleta, o piano, os seus libros favoritos eos recordos máis prezados da familia.Como noutros museos do país, anciásespalladas polos diferentes cuartos con-trolan a escasa afluencia de visitantes.Son persoas contratadas para contra-rrestar as míseras pensións de xubila-ción. No patio consérvase a pequenaeditorial creada polo narrador parapublicar as súas obras. Malia o acougoque se respira no lugar, o pai de Guerrae Paz fuxía de Moscú para illarse na súafinca de Yasnaia Poliana para concebiren contacto íntimo coa natureza a filo-

MURALLA VERMELLA DO KREMLIN E CÚPULAS DOURADAS DAS

CATEDRAIS

PRAZA ROXA E CATEDRAL DE SAN BASILIO COAS SÚAS CÚPULAS TIPO CEBOLA

sofía tolstoiana, precedente das teoríaspacifistas do Mahatma Gandhi.

No corazón da cidade a vida corre aun ritmo máis acelerado. As grandesmarcas da moda, os cafés máis recoñe-cidos e empresas multinacionais están acontrolar a city invadida por galeríascomerciais, hoteis de luxo, casinos ecabarés. O cambio de réxime, cara aadaptación da economía de mercado,semella un vieiro complicado porque amaior parte da poboación sofre as con-secuencias do chamado capitalismo dosbandidos. Existen mafias dos medica-mentos e das riquezas enerxéticas.Tamén as que controlan os mercadosdas flores, os medios de comunicacióne o sector inmobiliario. A clase mediadesapareceu na transición mentres xor-den millonarios como Roman Abramo-vich, o propietario do Chelsea, ouMijaíl Jodorkovski, o magnate daempresa petroleira Yukos, neste intre nocárcere por evasión de divisas. Osanciáns añoran o vello sistema comu-nista.

No arrabalde de Arbat, foco do inco-formismo cidadán contra o comunismo,reflíctese unha nova vida. Alonxado dosrañaceus stalinistas atópase este pinto-resco espacio que fora o escenario ondeBoris Pasternak concebira as escenasentre a libidinosa Lara Antipova, ines-quecible Julie Christie, e o Doutor Zhi-vago. Existen numerosas tendas derecordos, restaurantes de comidarápida, boutiques inaccesibles e músi-cos que conviven coas estatuas de Nata-lia Goncharova e Alexander Pushkin. Oautor de A filla do capitán retou a uninsolente pretendente da súa amada. O27 de xaneiro de 1837 o gran poetaenfrontouse ao seu opoñente nun bos-que nevado ao norte de San Peters-burgo. Danthés disparou primeiro ePuskhin caeu ferido. Morreu dous díasdespois, con 38 anos.

Os últimos días na cidade son paravisitar o Museo Tretiakov, a antiga sededa KGB, o Teatro Bolshoi e o Estadio

Lenin. Tamén para coñecer as estacións de metro máissobranceiras e vixiadas e percorrer o leito serpeante doMoskova dende as murallas do Kremlin ata a CasaBranca. O nome co que popularmente se coñece este edi-ficio onde en 1991 Borís Yeltsin, vencendo a súa debili-dade polo vodka, subiu a un carro de combate e parou ogolpe contra Mijaíl Gorbachov. Durante os días de esta-día na capital rusa ninguén se atreve a acudir a unharepresentación artística por medo a que se repitan asescenas do ano 2002, cando un comando suicida che-cheno tomou o teatro Dubrovka. A intervención das for-zas de seguridade de Vladímir Putin provocou a morte de40 terroristas e 150 reféns que foron gaseados desapiada-damente. Algúns turistas visitan o Club Rasputín, ondeun grupo de políticos de Baleares pagara unhas semanasantes os servicios máis selectos cunha Visa oficial.

A realidade rusa albíscase máis cruda no Anelo deOuro. Un conxunto de vilas de tradición medieval quecinguen o territorio moscovita. A paisaxe humana ésemellante á xa albiscada noutros países que estiveronbaixo a influencia soviética. As contradicións son máisevidentes. Impoñentes conxuntos monumentais e cida-

18

CATEDRAL DE CRISTO SALVADOR NAS MARXES DO RÍO MOSKOVA

MONUMENTO Á REVOLUCIÓN COMUNISTA SOBRE O LEITO DO RÍO

MOSKOVA

artísticos que conviven nun espacio detan só 8 km2. Vladímir é a xoia brancaentre as cidades medievais rusas. Avisita paga a pena aínda que só sexapara admirar os frescos do mestreAndrei Rublev na catedral da Adormi-ción, e contemplar a cúpula douradaergueita cara o ceo como unha frecha eos baixorrelevos que adornan cos seus1.300 motivos a fachada da Catedral deSan Demetrio.

Preto destes lugares atópase apequena vila de Peredelkino onde BorisPasternak vivía adulteramente con OlgaIvinskaia. A amante que inspirou co seusorriso cómplice e a súa ollada azul opersonaxe de Lara. Máis ao sur está aestación ferroviaria de Astápovo a ondechegou logo de catro noites de fugaLeón Tolstoi. Unha viaxe imposibledespois de 48 anos de matrimonio conSofía. Un enigma protagonizado por unancián na procura dunha morte tran-quila.

Unha transgresión tan desesperadacomo a protagonizada pola sensual AnaKarenina. Tamén morta a carón das víasdo expreso Moscú-Leningrado, o

des de clara raigame zarista conviven cunha cidadaníaempobrecida. Aquí os dilemas que espreitan ao poboruso son unha abraiante realidade. As estradas atópanseen mal estado, as casas presentan un aspecto ruinoso e osautomóbiles son vellos. A pobreza é un mal extendidoentre a meirande parte da poboación. As novas leis dereformas sociais ditadas por Putín son unha ameaza paraestas xentes. O Estado suprimiu nestes días as presta-cións gratuítas para millóns de persoas. A Duma queretransferir os gastos sociais, asumidos ata agora poloGoberno central, ás diferentes rexións. Téntase transfor-mar a Seguridade Social nun servicio á carta. Cadaenfermo pagará co seu diñeiro a súa atención, pero osalario medio dun mestre non chega aos 100 dólares e aspensións de xubilación están por debaixo dos 50 dólares.

As cidades do Anelo de Ouro constitúen o testemuñomáis salientable da riqueza monumental deste país. Omosteiro da Trindade de Serguei Posad atópase repletode peregrinos que asisten aos oficios cunha profundadevoción e visitan a tumba do zar Boris Godunov, a súamuller e os seus dous fillos. Dentro do kremlin branco davila de Rostov érguese un dos conxuntos conventuaismáis impresionantes de Rusia. A cidade de Yaroslavsemella unha Florencia decrépita, pero rica en manifesta-cións artísticas e arquitectónicas de diferentes épocas eestilos ao enclavarse nun privilexiado cruce de camiños.En Suzdal pode realizarse unha viaxe a través do tempo.Magníficos mosteiros rivalizan con aldeas de tradiciónarcaica, mercados populares e máis de 100 monumentos

19

CEMITERIO DE NOVODIEVICHI ONDE DESCANSAN OS RESTOS DE ANTÓN CHEJOV E NICOLAI GOGOL

mesmo que se toma para chegar ata SanPetersburgo. Unha muller tirada daspelículas de espías rusos controla conautoridade cada vagón con comparti-mentos confortables e adecuadas medi-das de seguridade para evitar os roubos.Aos viaxeiros ofrécenlle unha cea fría eun fato de xornais que ninguén entende.O tren parte cunha puntualidade quesería inviable no Talgo, sen dúbida, omáis puntual do mundo, porque semprechega á súa hora, é decir, unha máistarde. O desprazamento pola chairaeslava semella acougante ante a espe-ranza de coñecer os encantos da cidadebáltica.

Unha xoia arquitectónica fundadahai 300 anos polo zar Pedro o Grandenunha marisma desoladora. Unha dascidades máis fermosas de Europa. Unhafiestra cara a occidente que durante oséculo XX cambiou tres veces de nome,resistiu a invasión napoleónica, o ase-dio nazi durante 900 días e alberga noseu interior o Ermitage construído polaninfómana Catalina II e transformadodende a Revolución de Outubro de1917 nunha pinacoteca comparable coado Louvre e a do Prado.

San Petersburgo é unha cidade que conserva no seuentramado e na súa disposición sobre as augas xeadas doNeva unha faciana semellante á de París ou Venecia. Oescenario máis privilexiado da caída do zar Nicolás II tenmoitos lugares de interese turístico e marabillosas paisa-xes. Dividida en dúas partes pola Prospet Nevski, comase fose unha espiña de peixe alongada, semella un con-xunto monumental exemplar. Na marxe dereita do Nevaatópase o arrabalde administrativo de Vassilievsky e aantiga Petrogrado onde se ergue a fortaleza de Pedro ePablo, que tivo como prisioneiro máis ilustre a FiódorDostoievski. Na catedral do mesmo nome están os restosdos Romanov e a capela da familia do último zar execu-tada por orden de Lenin na medianoite do 17 de xullo de1918 en Ekaterineburg.

20

MOSTEIRO MEDIEVAL NA ROTA DO ANELO DE OURO QUE CINGUE A

MOSCÚ POLO NORTE

MOSTEIRO EN KREMLIN DA VILA DE ROSTOV. UN ESCORIAL EN PEQUENO.

protexido Grigori Rasputín, asasinadopolo príncipe Félix Yusupov un anoantes. Un dos crimes máis lúgubres ecomplicados da historia. Primeiro enve-lenárono con pasteis mesturados cunhadose de cianuro suficiente para matar aun cabalo, logo pegáronlle tres tiros nopeito e bateron a súa cabeza cunha palaantes de abandonalo nas augas xeadasdo Neva. Tres días despois atoparon oseu cadavre agarrado a unha ponte. Aauga dos pulmóns revelou que morreraafogado. Unha mágoa para a volup-

Durante décadas os cadáveres estiveron espalladosnun bosque situado no corazón dos Urais. As confesiónsde Yakov Yurovsky, comandante do pelotón de fusila-mento, e a teima de dous investigadores posibilitaron asúa localización setenta anos despois. As probas de ADNrealizadas no instituto de Rockville de Maryland, a partirdo duque de Edimburgo, home da raíña Isabel II deInglaterra, confirmaron a autencidade dos restos do zarNicolás II, a zarina Alexandra, as fillas Olga, Tatiana eAnastasia. Tamén se certificou a identidade dos serven-tes máis leais: a criada Ana Demídova, o axudante decámara Alexi Trupp, o cociñeiro Ivan Kharinotov e omédico Eugéne Botkin. O zarevich e a súa irmá Maríaforan incinerados. Morría desta maneira a aventura deAnna Anderson, unha campesiña polaca, orixinalmenteFranziska Schanzkowska, que durante anos se fixo pasarpola gran duquesa Anastasia. Para evitar peregrinaciónsincómodas, a casa Ipatiev, onde se cometeu o magnici-dio, foi derrubada por un dirixente local do partidocomunista chamado Boris Yeltsin, o mesmo que propi-ciou o traslado das cinzas imperiais á catedral de SanPedro e San Pablo.

A carón da impoñente fortaleza está ancorado o cru-ceiro Aurora. A embarcación que as 9.40 do día 25 deoutubro de 1917 deu o sinal para asaltar o Pazo deInverno onde vivía indolentemente Nicolás II e o seu

21

VILA MEDIEVAL DE VLADÍMIR CON IGREXA ORTODOXA E TORRE BRANCA DO ANTIGO KREMLIN

TÍPICA CASA DE MADEIRA NA VILA DE SUZDAL

tuosa zarina Alexandra e o pequenoAlexis. O sufrido monxe era a únicapersoa que mediante a hipnose curabaos ataques de epilepsia do zarevichhemofílico, a grave enfermidade quetamén herdaron os seus parentes da Zar-zuela.

Na marxe esquerda do río érguesecoma unha inmensa nave o Ermitage.Malia a importancia da súa colecciónpictórica, ateigada de cadros de todas asépocas, a característica máis salientabledo edificio barroco construído por Ras-trelli a finais do século XVIII é ariqueza do seu interior: o teatro de Qua-renghi, as loxas de Rafael, as diferentessalas de audiencia, as galerías vidradase as escaleiras de mármore. Unha fas-tuosidade nunca vista noutros pazoseuropeos.

Rivalizando con esta monumentalobra atópase ás súas costas a igrexa doSangue Derramado e a Catedral de SanIssac. A primeira, chamada así porerguerse no lugar onde fora asasinado ozar Alexandre II o 1 de marzo de 1881,constitúe un templo único no mundopola riqueza dos mosaicos que recubrena totalidade do seu interior con escenasrelixiosas. A segunda é unha colosalconstrución que asenta, a semellanza dacatedral de San Marcos veneciana, assúas 300.000 toneladas nunha marismaateigada de pilotes de madeira.

Para despedirse da cidade é necesa-rio visitar o mosteiro de AlexandreNevski onde descansan os restos deFiódor Dostoievski. Tamén coñecer alúgubre casa que tivo o escritor no arra-balde de Sesnaia Plóschad onde arrancaa patética historia do abrumado RodiónRaskólnikov en Crime e Castigo. Oatormentado novelista pasou aquí osdías máis desgrazados da súa vida. Noano 1849 sería arrestado por participarnunha conspiración contra o zar. Des-pois de superar un simulacro de execu-ción na fortaleza de Pedro e Pablo seríaconfinado durante nove anos a Siberia,tal como se recolle en O idiota.

San Petersburgo resulta atraente, amais de polos seusmonumentos e asentamento privilexiado, polo ritmo devida dos seus habitantes. Despois de soportar un invernocon catro horas de luz e temperaturas por debaixo dos 20graos, as persoas camiñan polas rúas apurando botellasde cervexa e compartindo vodka nas terrazas mentres osturistas contemplan abraiados un espectáculo da natu-reza báltica: as mulleres máis fermosas do mundo. Unarquetipo feminino que, cos seus rasgos eslavos, as vesti-mentas axustadas e os audaces destapes que resaltan asúa esvelteza, semellan unha fantasía só admirada naspasarelas máis cotizadas do mundo. Nada que ver coasmeretrices que visitan á medianoite os hoteis da cadeaIntourist para satisfacer a promiscuidade dos turistasmáis impresionables.

22

RUSOS DE CONFESIÓN ORTODOXA VISITANDO O MOSTEIRO DE SERGUEI

POSAD

NENOS RUSOS NA VILA MEDIEVAL DE SUZDAL

yeva. Dúas viúvas negras que decidironmorrer matando. As autoridades rusasmobilizaron a máis de 24.000 policíasen previsión de novos atentados, perodías despois outra terrorista suicidamatou a nove persoas nunha estación de

Ao redor da cidade, no medio dunha chaira ateigadade fragas e lagos, erguéronse os pazos zaristas dePavlovsk, Gatchina, Oranienbaum e Peterhof. Expre-sións de triunfalismo e típicas mansións de tradición ver-sallesca, con interiores fastuosos, fachadas barrocas exardíns sensuais para satisfacer a vida desleixada daclase nobiliaria derrubada polos bolcheviques no ano1917. Agora constitúen unha extraordinaria fonte deingresos para as baldeiras arcas rusas. Sobre todos des-taca o elegante Pazo de Tsárkoye Seló, onde se atopaunha reprodución do Salón Ámbar. Construído poloartista danés Gottfried Wolffram a principios do séculoXVIII, por encargo do rei Federico I de Prusia paraempregarse como cuarto de fumar no Pazo de Charlot-tenburg, consistía nun revestimento de 55 metros cadra-dos de placas de ámbar báltico semitransparente con tonsamarelos e laranxas. Cedido como agasallo aos rusospolo novo rei prusiano Federico Guillermo I, foi insta-lado no Pazo de Inverno de San Petersburgo e máis tardeen Tsárkoye Seló. Roubado polos nazis en 1941 tras ocerco de Leningrado, esta inigualable xoia artística des-apareceu misteriosamente despois do bombardeo dacidade de Königsberg tres anos máis tarde.

Cando a viaxe remata no aeroporto de Pulkovo aterrorista chechena aínda non fora localizada. Días máistarde a policía rusa confirmaría que dous atentadossimultáneos causaron os accidentes aéreos de dousTupolev cun tráxico saldo de 90 vítimas. As bombasforan detonadas por Satsita Dzhebirjánova e Roza Nagá-

23

CATEDRAL DE SAN PEDRO E SAN PABLO ONDE

DESCANSAN AS CINZAS DOS ROMANOV

ASASINADOS NO ANO 1918

A IMPRESIONANTE FACHADA DA ERMITAGE ANCORADA SOBRE O RÍO NEVA

metro de Moscú. A traxedia de Otsetiado Norte con máis de 300 vítimas seme-lla outra volta de torca máis na guerrafraticida entre Moscú e os rebeldes deGrozni.

Na fronteira do sÉculo XXI o retratode Rusia é crítico: 40 millóns de per-soas viven na pobreza, a esperanza devida caeu en picado e a recadación porimpostos é inferior á da cidade de NovaYok, unha cifra insuficiente para cubriras pensións e os salarios dos millóns deempregados do sector estatal. Restau-rantes a 100 dólares o cuberto, tendascon riojas gran reserva con prezos deorixe triplicados, putas a 500 dólarespor noite e modelos de alta costura pro-texidas por gardacostas con garavata,compiten coa outra cara da moeda: sala-rios e pensións raquíticas, vellas quevenden flores silvestres nas rúas, men-digos afastados do centro turístico e unsistema sanitario que non garda relaciónco soviético. Malia as enormes diferen-zas xurdidas entre ricos e pobres, paramoitos a liberdade de expresión com-pensa as dificultades e viven na espe-ranza de que os investimentos estran-xeiros e o incremento do turismo alivie

os seus problemas sociais. A propaganda da extremadereita e o renacemento relixioso amosan a outra cara damoeda.

Neste país cun pasado tan controvertido e un futurotan impredicible como o interior dunha matrioschka todoresulta desmesurado. O presidente Vladímir Putin estádisposto a seguir, a imitación do paleto de Texas, coa súapolítica de terra queimada e anuncia unha guerra pre-ventiva fóra das fronteiras rusas. Despois de aniquilar amáis de 100.000 chechenos, ofrece 10 millóns de dólarespolas cabezas de Shamil Basáyev e Asián Masjadov.Estes respectados e laureados oficiais do exército sovié-tico ofrecen 20 millóns de dólares pola captura de Vladí-mir Putín. Nesta bolsa da intolerancia os terroristas cotí-zanse cunha vaidade insufrible. Un delirio no polvoríndo Cáucaso de consecuencias imprevisibles.

24

RETRATO DUNHA VODA NA CIDADE DE SAN PETERSBURGO

ESCENA COTIÁ: MULLERES DE SAN PETERSBURGO VENDENDO FLORES NA PROSPET NEUSKI.

sta melodía, que para algúnstamén é coñecida co título de

“Recuerdas ángel bello”, formaparte do máis afincado reper-

torio dos cantores da nosa vila.

O xeito de cantalo era facendo pri-meiro a canción a dúo (3ª) dende ocomenzo ata o final. E logo, volvían ócomenzo cantando unha parte do coro“Recuerdas ángel bello” e o outro coro“yo te juré” que afortunada-mente cadra. E cadra porqueas frases van de catro encatro compases ata comple-tar os 32 que ten cada tema.Efectivamente, cadrábano eterminábano xuntos, aíndaque harmonicamente sexaun disparate harmónico.Pero asegúrovos que erarealmente divertido oílo, eaínda máis curioso era ver aatención e entusiasmo que oscantores poñían no empeñopor vencer as dificultadessonoras que topaban nocamiño para poder rematarxuntos.

Á parte desta anécdota, ocerto é que esta é unha can-ción belísima, impregnadado máis puro romanticismoda época, magnificamenteconstruída a liña melódica, eque oferta unha chea devariantes para a súa harmo-nización.

56

Prudencio Romo

Canc ións de Noia

Yo te juré

É moi difícil que sexa nosa, é dicir, dese compositornoiés anónimo que fixo tantas cousas e non firmou nin-gunha, ou alomenos ata agora non demos con el. O que sille temos collido bastante é o estilo, máis esta canciónnon concorda co seu xeito de compoñer música. Nembar-gantes unha cousa si é certa: agora que se editan tantoscancioneiros, o mesmo a nivel nacional que rexional, enningún deles aparece esta canción, pero a letra está moitono estilo doutras cancións noiesas. ¿Será nosa?.

Todos eran noieses excepto Rafa(Santiago), Albino (Santiago), Cere-cedo e Rodolfo (Pobra), Nacho (Pal-meira) e Julio (A Coruña), que logocasaría en Noia.

Particípase na serie “A” Rexionalgrupo Sur, o que era un tanto raro poiscase sempre se fixera no grupo Norte, eos equipos participantes eran os seguin-tes:

Alondras de Cangas de Morrazo,Noya F.C., Xuvenil de Ponteareas(recén descendido da 3ª división),Marín, Choco de Redondela, SanLorenzo da Guarda, Couto de Ourense,Arenal de Santiago, Arenteiro do Car-balliño, e Celta “B”, o que facían untotal de 10 equipos.

espois de dúas tempadas sen fútbol oficialen Noia volve co nome de Noya F.C., dadoque na etapa anterior xogaba co nome de

Noya C.F.

Sería o presidente D. Manuel Hermida Iglesias, comovicepresidente D. José Brenlla Blanco, que ó longo dosanos sería presidente en distintas etapas da historia doClub. D. Ricardo Mariño Golpe exercería de secretario.

De adestrador comezou Manolo Blanco, un home quetraballaba na banca e que logo casaría cunha noiesa, nonterminou a campaña e foi relevado por un ex-xogador doNoya do ano 1948/49 que era natural da Pobra do Cara-miñal e chamábase Picos.

A plantilla estaba formada por Julit (máis coñecidopor Cazolla), Jorape (coñecido como José Pena), Pena(coñecido como o Montañés), Lomba, Rafa, Cerecedo,Rama, Albino, Chuchu, Julio, Nacho, Rodolfo, Mano-lito, Pepé, Taro, Jaime e Pedro Sáez.

57

Ricardo Güeto

Noya F.C.Tempada 1959/60

DESPEDIDA DO XOGADOR ESTANIS NO ANO 1959. RAMA, ANTONIO, PITUCHERA, RUBIO, M. BLANCO, HERMIDA, MARIÑO,BRENLLA, PACUCHO, MANOLITO, PENA, LUIS, JAIME, RUBIO, CHUCHU, MATITO, JULIO, JULIT, PEPE E PEDRO

Os resultados do Noya F.C. foron osseguintes:

— 14/2/60 o Noya F.C. debuta enVigo no campo de Balaídos nundía de inverno e co campo feitounha lagoa, pérdese por 2 a 0 e aaliñación foi a seguinte: Julit,Pena, Lomba, Rafa, Cerecedo,Rama, Chuchu, Pepé, Manolito,Pedro e Jaime. Gran partido doporteiro Julit.

— 21/2/60 na 2ª xornada visítanos oequipo do Alondras e o partidoacabou con empate a 1 gol.

— 28/2/60 o Noya F.C. desprózaseo campo da Tecla na Guarda anteo San Lorenzo e gaña o equiponoiés por un contundente 1 a 3.

— 6/3/60 o Noya F.C. sale goleadodo campo de San Alberto poloMarín por 0 a 6.

— 20/3/60 no campo do Espiñedoen Carballiño prodúcese asegunda victoria a domiciliogañándolle o Arenterçiro por 0 a2 goles.

58

NOYA F.C. 1959-1960. PONTEVEDRA 6 - NOYA 1. CAMPIONATO

GALEGO DE AFECIONADOS. RAFA, JORAPE, PENA, ALBINO, RANDA,LOMBA, PEPE, CHUCHU, MANOLITO, RODOLFO, TARO, JULIT.

NOYA F.C. 1959-1960 (EN SAN ALBERTO). PENA, JULIT, ALBINO,CERECEDO, LOMBA, RAFA, CHUCHU, PEPE, MANOLITO, RAMA,

TARO.

EQUIPO DO NOYA F.C. (1959-1960) XUVENIL. MARTÍN (AD.), CALICHE, PACUCHO, JESÚS, PICHETE, CASIANO, MARTÍNEZ, RUBIO, COBAS, HERMIDA (PT.).

RAÚL, ANGEL VENTURA, JAIME, PITUCHERA, LUIS, JULIO.

partidos máis os resultados foron osseguintes:

A primeira eliminatoria xógase coSantiago, daquela en 3ª división (na58/59 foi 14º), o primeiro partidoxógase en Noia e o resultado é de 3 a 3.Logo en Santa Isabel nun partido mati-nal o Noya F.C. gaña por 0 a 2 con golesde Chuchu, neste partido debuta o metaJorape.

Na seguinte eliminatoria tócanos oCambados, daquela tamén en 3ª divi-sión (na tempada 58/59 foi 12º). A eli-minatoria quedou encarrilada no pri-meiro partido cun contundente 4 a 0 congoles de Chuchu, Manolito (2) e Taro.No segundo partido perde o Noya F.C.por 1 a 0 no campo da Meced; a aliña-ción dos noieses foi a que segue:Jorape, Pena, Lomba, Rafa, Albino,Rama, Chuchu, Nacho, Manolito, Taroe Jaime. O árbitro foi o Sr. Pazos.

Xa en cuartos de final tócalle o Pon-tevedra, tamén de 3ª división (na tem-pada 58/59 foi 9º) e nesta ascendía a 2ªdivisión. O primeiro partido xógasetamén en Noia con empate a 3 goles.

— 27/3/60 nova derrota noiesa en San Alberto coChoco por 0 a 3.

— 3/4/60 o Noya F.C. perde en Ponteareas contra oxuvenil por 1 a 0.

— 10/4/60 nova victoria do Noya F.C. a domicilio,esta vez fronte o Couto de Orense por 0 a 1.

— 17/4/60 terminaría a 1ª volta gañando o eternorival, o Arenal de Santiago por 3 a 2.

— 25/4/60 comeza a segunda volta entre o Noya F.C.e o Celta “B”, día de San Marcos, xógase polamañá (primeira vez na historia) ante un cheoimpresionante e o resultado final sería de 0 a 0.

— 1/5/60 o Noya F.C. perde no Morrazo co Alondraspor 3 a 1 logo na seguinte xornada.

— 8/5/60 vapulea por 4 a 1 ó San Lorenzo.

— 15/5/60 o Club branco cae derrotado en Marín nocampo de San Pedro por un escandaloso 9 a 0.

— 22/5/60 gáñaselle por 2 a 1 ó Arenteiro.

— 29/5/60 cae derrotado no campo de Santa Mariñaen Redondela ante o Choco por 4 a 0.

— 5/6/60 empátase en Noia ante o Xuvenil de Ponte-areas e a semana seguinte.

— 12/6/60 derrota outra vez en San Alberto e taménpor goleada ante o Couto de Orense por unrotundo 1 a 6.

— 19/6/60 terminaría a liga cunha victoria fronte oArenal de Santiago por 0 a 2.

A clasificación quedaría da seguinte forma:

1º Marín, 2º Choco, 3º Xuvenil, 4º Alondras, 5º NoyaF.C. (con 17 puntos, 7 victorias, 7 derrotas e 3 empates,con 23 goles a favor e 42 en contra), 6º Celta “B”, 7º Are-nal, 8º Couto, 9º Arenteiro, 10º San Lorenzo.

Xógase o campionato de afeccionados nos que os

59

SOLICITUDE DA FICHA DE J. RAMÓN PENA

ABEIJÓN “JORAPE”

PENA E JULIT. CUN TROFEO GAÑA NA TEMPORADA 1959-1960

Logo, en Pasarón, o Noya F.C. perdíapor un rotundo 6 a 1 nese partidoxogouse con: Jorape, Pena, Lomba,Rafa, Albino, Rama, Chuchu, Pepe,Manolito, Nacho e Taro.

Partidos Amigables.

— 16/8/59 xógase co eterno rival, oArenal de Santiago un partidoamistoso denominado operaciónladrillo, que consistía en quecada afeccionado levase ó campoun ou varios ladrillos para aconstrucción da grada e dos ves-tiarios. Foi todo un éxito. Gañouo Noya F.C. por 5 a 1 e aliñou osseguintes xogadores: Julit, Car-lín, Pena, Rubio, Estanis, Pacu-cho, Chuchu, Matito, Manolito,Pepiño da Rasa e SegundoPetisco.

— 9/7/59 Riveira 3 - Noya F.C. 2.

— 3/9/59 Noya F.C. 4 - Silva deVigo 1.

— 28/8/59 Noya F.C. 3 - Riveira 1.

— 6/9/59 Noya F.C. 3 - S.Viguesa 1.

Xogáronse outros con equiposmodestos de Santiago e partidos naPobra e Son.

Nas festa de Noia dispútase o 1º tro-feo Escultor Ferreiro entre dous equiposda 3ª división ó Pontevedra e ó GranPeña de Vigo, gañando os pontevedre-ses por 3 a 2.

Outros datos:

O Noya F.C. tiña naquel entón un equipo de xuvenísnos que destacaban xogadores como Estanis, Pacucho, S.Petisco, Ángel Ventura (actual Vpte. da SociedadeLiceo) Rubio, Pituchera, Albores, Julio, Zamorita eoutros moitos que adestraba o ex-xogador Martín.

Dicir que San Alberto naquela época levou unhareforma moi grande, cun novo peche, sobre todo naestrada da calzada onde antes era un camiño de carro.Fanse fan novas taquillas, vestiarios, bar e póñenselleasentos á grada de xeral (onde hoxe existen no instituto deSan Alberto). Dicir tamén que sereformou o terreo dexogo, posto que na zona norte e nun lateral tiña barro epúxoselle herba. Total, un gran traballo da xunta direc-tiva.

Destacar que para sacar diñeiro se facían bailes napista do Casino detrás da sociedade, coñecida como a rúado Asesino, tamén se fixo unha venda de rifas na que sesorteaba unha viaxe á Coruña para ver o trofeo TeresaHerrera, e dicir que o agraciado foi o ex-xogador doNoya F.C. Tino Mato.

60

NOYA F.C. 1959-1960. HERMIDA (PT.), RAFA, JORAPE, PENA, ALBINO, PACUCHO, LOMBA, MARIÑO (STR.)M. BLANCO (ADT.), PEDRO, PEPE, RAMA, MANOLITO, JAIME E JULIT.

NOYA F.C. 1959 - 1960 (EN CAMBADOS). M. BLANCO (ADT.),RAFA, JORAPE, ALBINO, PENA, LOMBA, RAMA, PEPE,

HERMIDA (PTO.), CHUCHU, RODOLFO, MANOLITO, TARO, JAIME.

61

Beatriz Bralo(2º PREMIO LICEO 2004)

Escola de Gravado A. Costa (Liceo de Noia)

62

A Manolo Hermida “Fanaraco” partíuselle o corazón o venres 10 de setembro de2004, ao mediodía. El, un enfermo crónico cunha saúde de ferro, fóisenos derepente, sen avisar, sen dicir até logo ou deica mañá, como se tivese présa por tomaruns grolos –agora xa pode– cos seus amigos que o precederon: o maestro Moas, donGeneroso Souto, don Basilio o Perito, Manolo Guerra, Tono Lado, Antón Avilés,Moncho Villaverde, Segundo Pérez... e tantos outros, camaradas de festas e de tra-ballos, conmilitons no amor a Noia, que esa si que é unha enfermidade. PorqueManolo, o home das efemérides, das torcidas para candiles e das pequenas cousassufría como ninguén pola súa Vila. A súa actitude de Pepito Grillo, sempre incor-diando o poder establecido, sempre esixindo das autoridades competentes mello-ras, grandes ou pequenas, para a Noia dos seus amores, era unha actitude vital queiniciara nada máis chegar da emigración holandesa a finais dos anos 60.

Un libro, Efemérides noiesas; centos de artigos nos xornais galegos e nasrevistas Barbanza e a nosa Alameda, e un arquivo-hemeroteca único sobre a vidanoiesa do século XX, resumen o traballo inxente deste home meticuloso, crítico,aparentemente frío pero apaixoado por tres grandes motivos: a familia, os amigos eo pobo de Noia.

Manolo Hermida, que nacera premonitoriamente un 11 de novembro, festivi-dade de San Martiño, patrón da parroquia noiesa, deixounos aos 74 anos. Non eravello –nunca se é vello para morrer–, e aínda lle quedaban moitos anos para escribire recopilar datos sobre a xove Noela, pero a vida é así e a historia, sabíao ben el,escríbese por efemérides. Por iso na Revista Alameda estamos de loito. Perdemos unamigo entrañábel e un colaborador especial. Pero máis perdeu Noia porque, nunstempos de tantos desamores, Noia perdeu un namorado dela. E iso si que doe.

Xosé Agrelo Hermo

Manuel Hermida IglesiasIN MEMORIAM

sucesos do levantamento de Solís [A. P.Rutis, libro 4º de Casados (1857-1890)].

Fillo do matrimonio de Luis conPresentación, e natural de Rutis, foitamén Manuel.

Manuel Ladrón de GuevaraSaavedra:

Coronel do Exército, casaría conNatalia Enríquez Bermúdez, da casa dePallas, en San Xurxo de Artes (Carba-llo), sendo fillos do matrimonioManuel, María del Socorro, Luisa, Cris-tina e Antonia Ladrón de Guevara Enrí-quez.

Irmá de Natalia foi Carmen Enrí-quez Bermúdez, que matrimoniou cunhome de apelido Gastón, sendo pais deCarmen Gastón Enríquez, esposa deJuan Sánchez Anido, gobernador civilde Barcelona e alcalde da Coruña, quetamén tiña residencia de verán en Rutis(Culleredo).

Manuel Ladrón de GuevaraEnríquez:

Naceu na Coruña en 1893. Casadocon Lina Rovira Sáenz (filla de MatildeSáenz e neta de Matilde de AndrésMoreno), o matrimonio tivo, que sabia-mos, os seguintes fillos: Manuel, JoséIgnacio, Natalia, Pedro Isaac, Luisa,Fernando e Lina Ladrón de GuevaraRovira.

endo no penúltimo número de Alameda oartigo no que Manuel Hermida –que nos dei-

xou para sempre hai poucas semanas– facía unhaescolma de noticias de prensa referidas a Noia lembrei,ao ler o apartado que lle dedica á necrolóxica de CristinaLadrón de Guevara, viúva de Alejandro RodríguezCadarso, a estreita vinculación da familia Ladrón deGuevara con Culleredo, concello ao que chegou, na pri-meira metade do século XIX, Luis Ladrón de Guevara,do que partiran as diversas ponlas da família.

Bernardo Ladrón de Guevara:

Natural de Ribadeo, casaría con Melchora Gabito yPardo, natural de Tapia (Asturias).

O matrimonio, que saibamos, tivo por fillo a Luis.

Luis Ladrón de Guevara Gabito:

Nacido na parroquia de Santa María de Angustia, naprovincia de Lugo, ca. 1805, é médico de profesión, en1847, sendo veciño de Santa María de Rutis (Culleredo),casa nesta parroquia cullerdense con María PresentaciónSaavedra, de 32 anos, veciña de Rutis e natural de Ferrol.O matrimonio residiría na aldea de Castro-Laxe, na men-cionada parroquia de Rutis [Arquivo Parroquial de Rutis,Libro 2º de Casados (1721-1850]. Supoñemos –aíndanon puidemos comprobalo nos Libros de Actas– quedebía ser médico municipal do que entón aínda se cha-maba Concello de Alvedro (actual Culleredo).

Uns anos despois, o 29 de xullo de 1854, no trans-curso do célebre andazo de cólera deste ano, morreralleso seu fillo Luis, probablemente o primoxénito [A. P.Rutis, libro 4º de Defuntos (1850-1857)].

E o 2 de novembro de 1857 encontrámolo como unhadas testemuñas da voda do propietario José Villar y RíoSoto con Francisca Fernandez. José Villar y Río Soto eraalcalde de Culleredo en 1846, cando se producen os

63

Carlos Pereira Martínez

Algunhas notas sobre afamilia Ladrón de Guevara,

Culleredo e Noia

Foi médico titular municipal e ins-pector da Beneficencia de Culleredo apartir de 1924, durante varias décadas,destacando pola súa dedicación profe-sional.

Coa chegada da IIª República, unacordo da Corporación Municipal deCulleredo, do 24-9-1931, reduce a 250pts. as 500 de gratificación que recibíacomo inspector municipal de Sanidade,“por haber sido tomado aquel acuerdopor una Corporación dictatorial...” (oacordo tomárase en 1925). Manuel pre-sentará un recurso, pero seralle rexei-tado. En 1960 encontrámolo comomédico colaborador da mutua “Hércu-les Coruñés”.

Durante a Guerra Civil dous dosseus fillos participan, como voluntarios,no bando “nacional”. Así, unha noticiade prensa infórmanos que viña de che-gar a Culleredo, a pasar unha tempadacoa familia, o mozo Manuel Ladrón deGuevara Rovira, voluntario no “Vecia-das recompensas” [El Ideal Gallego,20-8-1939].

E José Ignacio, que faleceu de enfer-midade, aos 21 anos, o 24-10-1942,sendo soterrado no cemiterio de Tarrío(Culleredo), participara tamén comovoluntario. A reseña de prensa salientaque era un notábel artista da talla [EIG,25-10-1942].

No ano 40 tamén encontramos anoticia de que cos seus tíos, os señoresde Massó, está pasando unha tempada asúa sobriña Natalita Ladrón de GuevaraRovira [EIG, 31-7-1940].

Hai poucos anos a CorporaciónMunicipal de Culleredo dedicou aManuel Ladrón de Guevara unha prazapública na parroquia de Culleredo, actoao que asistiron algunhas das súas fillas,residentes en Carballo. Ten asimesmounha rúa na citada parroquia.

María del Socorro Ladrón deGuevara Enríquez:

Casaría con Joaquín Seijas Poch,médico do Hospital de Santiago, de

familia catalana oriúnda de Esparraguera (Barcelona),que montaron en Galiza industrias da pesca xa no XVIII,asentándose en Sanxenxo, e que foi transmisor da liñaxedo pazo de Vigovidín (Almeiras-Culleredo) –xa vendidoanteriormente–, tendo como fillos a Manuel, Rafael,Ramona e Maruja Seijas Ladrón de Guevara.

Manuel Seijas Ladrón de Guevara casaría con MaríaNúñez Souto, pero a parella non tería descendencia.Sucedeuno no vínculo o seu irmán Rafael, médico deprofesión, asentado en Santiago, que casaría con EstherIglesias Castro, tendo a parella dous fillos, Rafael e Car-los.

Ramona casaría con Ramón González Lorenzo.

E Maruja casaría, na capela das Siervas de María, enSantiago, co médico de Valdoviño Manuel Couce Casas.Foron padriños Natalia Enríquez Bermúdez, avoa danoiva, viúva do coronel Manuel Ladrón de Guevara, e otenente de Artillería Evaristo Couce Casas, irmán donoivo, e testemuñas Joaquín Poch Moreno, ManuelLadrón de Guevara, José Gato Otero, Jesús RodríguezCadarso Ladrón de Guevara, Manuel S. Valenciano eJosé Portal Ladrón de Guevara [EIG, 2-3-1943].

Luisa Ladrón de Guevara Enríquez:

Casaría co avogado pontevedrés José Portal Fradejas,tendo o matrimonio un fillo, José Portal Ladrón de Gue-vara.

José Portal Fradejas falecería o 13 de maio de 1942,enterrándose ao día seguinte en Santiago. Era avogado,ex deputado provincial, cruz vermella do Mérito Militar,terciario franciscano, destacada figura do foro galego.Premio extraordinario de licenciatura en Dereito (San-tiago). Labor de propaganda a favor do MovementoNacional. Director de Pensamiento Español de Madrid ecolaborador no xornal clerical El Debate [EIG, 14-5-1942].

Cristina Ladrón de Guevara Enríquez:

Casou co médico noiés Alejandro RodríguezCadarso, deputado pola O.R.G.A. en 1931 pola provin-cia da Coruña, nacendo do matrimonio nove fillos: JuanManuel, médico; Víctor, médico; Luis, médico; Maríadel Carmen, graduada na escola Normal; Alejandro, avo-gado; Antonio, avogado, José, avogado, María Cristina,avogado e Jesús, médico.

Rodríguez Cadarso fora elixido reitor de Santiago en1930 (xa fora vicerreitor en 1920). Foi reelixido depu-tado na segunda lexislatura, morrendo en accidente en

64

Solita Ladrón de Guevara y OrtizZárate:

Non podemos establecer, demomento, filiación desta muller. Sóencontramos a noticia dunha viaxe súaa Valladolid [EIG, 3-9-1941].

FONTESArquivo da parroquia de Santa María de

Rutis (Culleredo).

Arquivo Municipal de Culleredo, Libros deActas da Corporación Municipal.

El Ideal Gallego.

La Voz de Galicia.

BIBLIOGRAFÍAMartínez Barbeito, Carlos: Torres, pazos y

linajes de la provincia de La Coruña,Deputación da Coruña, A Coruña,1978.

Pereira Martínez, Carlos: Persoas ilustres deCulleredo, II, Culleredo, 1997.

Lubián (Sanabria) o 18 de decembro de 1933, candoregresaba de pronunciar unha conferencia en Madrid.

Un fillo de Rodríguez Cadarso, Jesús, tamén médicode profesión, casará no verán de 1941, en Noia, con Car-mucha Juanatey Rodríguez. Serían padriños CristinaLadrón de Guevara, viúva de Rodríguez Cadarso, nai donoivo, e Eduardo Juanatey, irmán da noiva. Testemuñasda noiva: José Portal Fradejas, avogado; José RodríguezCadarso, alcalde de Cambados; Alejandro Cadarso Caa-maño, médico de Noia e o tenente de navío Luis Jáude-nes Cadarso. Testemuñas do noivo: Manuel Villar Igle-sias, profesor auxiliar de Medicina de Santiago; ÁngelJorge Etcheverry, catedrático da Facultade de Medicinade Santiago; Manuel Ladrón de Guevara, médico deCulleredo, e Alejandro Rodríguez Ladrón de Guevara,tenente do Corpo Xurídico e irmán do noivo [EIG, 30-7-1941].

Antonia Ladrón de Guevara Enríquez:

Quedaría solteira.

65

PORTA DA VILA

eroporto Raíña Sofía.Laura lembrou ós Alan Par-son Project Querereite sem-

pre, sempre. O tempo roto. Fora ó audi-torio de Santa Cruz a oílos. O bateríalevaba un tarzán no peito mentres opúblico fervía na percusión. Tocáralle aviaxe a Tenerife e entradas ó concertopara dúas persoas. O fume de cores axu-doulle a revivir a súa cinta favorita quese lle derramara na xuventude e que, apesar de buscala por tendas de discos,nunca máis chegara a conseguir. Consons volvía aquela declaración de quenfora o seu mozo baténdolle nas tempas.Unha señorita con artrose paseaba a vozpola sala principal. Agora, xunto conDorita, agardaba o avión de regresoentre labirintos comerciais e inxentesbabeis que eran depositadas no aero-porto decrépitas de días de descanso.Gustaríame abrir un restaurante. Timeafter time. Os anacos extraviados decancións encaixaran o paso dos anos eela sentíase vella e renovada a unmesmo tempo. Un teléfono soa adosadoá mesa do café. ¡Tantas veces, Dorita,tantas veces agardando o futuro quenunca chegou! O avión virá e trasladaráá senectude a extremos insospeitados.Unha parella distánciase con equipaxe eraquetas de dúas copas baleiras delaranxas. Todo é segundo, Dorita, todoé segundo. Todo xorde e desaparece coninmediatez, en chegadas e saídas, ir evir, ¿e nós?, ¿onde quedamos nós? Tan-

tas veces agardando a que mañá amañeza e sempre osnenos e Manolo, Manolo e os nenos e así facéndose sem-pre tarde para min. Ir e vir, como daquela, cando iamospola autoestrada de Vigo a Santiago. Querereite sempre,sempre. Cantabamos o tema de Amonia Avenue. O vocalparecía querer dicir “saca un ovo” en “goodbye myfriend”. Pero ninguén no auditorio se atreveu a quitarnada. Nin sequera Manolo cando imos no coche. Sóaquela chuvia, aquel son, aquela relixiosidade, aquelaemoción. Moitos achegáranse ó escenario envoltos enverdes, encarnados, lilas, amarelos, fume e seis intérpre-tes de estructura piramidal que procuraban no seuvetusto esplendor o retiro da vellez baixo un ceo de ver-mes azuis. E dentro de Laura as palabras raídas do seuhome, o seu tesouro de alioli co que cada día aderezaba arutina mentres buscaba acubillo. Chovía. Cantaruxabanós Alan coa axuda das letras impresas da carcasa. Amor,cando remate hostalería gustaríame traballar nun bo res-taurante e co tempo abrir un negocio preto do mar. NoRaíña Sofía os turistas desaparecen despois de facturarcon destino ás súas propias chuvias. No auditorio todo sefusionara na mesa de mesturas e o desexo renacía impul-sado polo siroco. Vinte anos dende que a estrada enguliraas cancións. Manolo conducíraa no coche ata a súa pen-sionciña de soños e améndoas. Antes de acender o motorel achara a carta escrita do puño e letra de Laura ador-nada con laciños de follado. Pero hoxe os empregosestán difíciles. Xa nos sobran os ollos, Dorita, para dar-nos de conta de que as cousas están moi detidas, aíndaque se non arriscas... pero sempre Manolo e os nenos, osnenos e Manolo. O aeroporto é puro patear. El leunaantes de arrancar cara a Santiago e emocionouse co cro-car de chispas que saían das letras... “... o desexo é vol-cán ó teu carón, es a miña lava, o mollo que un día puxena ferver cun punto de cilantro, mel de palma e algún cen-

66

Beatriz Dacosta Molanes

ContoGoodbye my friendPseudónimo: time

Premio: I CONCURSO DE CONTOS LICEO DE NOIA

Debuxos: ALFONSO COSTA

a cinta da súa ilusión crebaba outra veze que os fragmentos de vinte anos espa-rexidos entre botes de cociña e adobo afillos non remataban de encaixar en nin-gún lado. Manolo e ela discutiran comanunca por mor do premio da rifa que lletocara e todos os trastos da rutina e dasrenuncias craváronselles nas unllas.Non foi despedila ó aeroporto de Peina-dor por puros principios. Dorita, case écomo volver a ter dezaoito anos,Manolo, os Parson, eu pero tan distinto!!!! As masas turísticas fluctúan ó rimode autobuses cara a países nórdicos.¡Teríalle gustado tanto aprender idio-mas! Daquela nada se reduciría a sonsincomprensibles entre palabras estran-xeiras que transitaban polo aeroporto. Asúa amiga da infancia e compañeira deviaxe traballaba como contable nunhaempresa de transporte, aficionárase ósavións e ós restos do planeta esparexi-dos dende a Pampa ata o Nepal nos tem-pos de lecer. Nin o dubidou candoLaura a telefonou e lle propuxo a aven-tura, sería coma nos vellos tempos deinstituto e transistores queimando a ore-lla con rock sinfónico. ¿Sabes?,Manolo, despois de moito discutir ecomo último recurso recomendoumeque xa que ía vir a Tenerife, que trou-xera á miña nai, ¿imaxínalo, Dorita?,ela non está para andar a moerse dunlado para outro e el erre que erre. E oseu home tamén retumba no interior doauditorio, deseñado por Santiago Cala-trava e que lle custara un ril ó gobernocanario, Laura sentiuno enganchado óvolante do seu seat ó rimo de Time. Poruns intres deixara de cantar as letras. OsAlan estaban cascados. Na guanteiraesquerda as puntas da súa carta berra-ban entre notas. Soñara moito cando aescribira revivindo outra tarde de chu-via na que acompañou a un dos seusprofesores ata á súa casa. Fareiche unprebe único, Laura. Chovía. Tamén soa-ban os Alan no equipo de música do

tilitro de licor de papaia. Fórmaste crema de gofio. En ti

toco sal. Morro de ganas de estar ó teu carón e vivirte de

bicos de salvia con caricias de romeu e acubillarme, de

cebola, nos teus brazos, e bailar, amor, as danzas dos

ventos...”. O meu Manolo e eu estabamos emparaugados

ata os dentes, Dorita, pero agora xa ves, ten moito traba-

llo no taller, que eu non me preocupo de nada, que non o

podía fechar durante uns días, que onde vou ir eu soa, sen

el non me sei mover, e case ten razón Dorita, é como se

me faltase o aire, que alí están el e os nenos, pero púxose

parvo, que non, non e non, que ti non vas a Tenerife e eu

lembraba a cinta dos Parson, aquela tarde de chuvia

cando me dixera aquilo de querereite sempre, sempre, e

non me parecía o mesmo home, Dorita. Estiven firme e

el tremeu tanto de carraxe que ata mencionou á miña nai.

E o tempo fixo esquecer que arrancaran do deserto de

chuvia a primavera de soños líquidos. Time. Querereite

sempre, sempre. Soaban os Alan, estaba segura. Os

músicos regresaron ó escenario desarroupados do celo-

fán e do tecido de arañeira que durante tantos anos os

cubrira. A decrepitude fixo que dubidasen se volver saír

ou non unha vez rematado o concerto. Laura sentiu como

67

salón. Algún día chegarás lonxe. El foraá cociña, abriu o conxelador e retirouunha caixa con xeado de gofio. Cincominutos e nunca terás probado nadamáis exquisito, Laura. Logo a tolemia e

Manolo difuminándose en cuestión de segundos. Logo aboca na culler. Logo os ollos e o terror magnético de dei-xarse ir, logo ferver e a vida facéndose liviá. Chovía eManolo notábaa con certa ausencia. Ela escribira a cartae el declaráralle o seu amor pero a intensidade non che-

68

esquezas nunca o que che digo. As pala-bras foran alento de corazón. O mestredirixiuse á mesa das mulleres para pre-guntar se estaba todo ó seu gusto. Foientón cando caeu no café unha pinga dememoria. E a fuxida como ás. Logomarcharon e xa, na incandescencia doaeroporto, Laura sentíase estraña, libre,ígnea, como un día de ollos osixenadose esperanza, igual que aquela primeiravez na que a súa maleta percorrera oanaco de pensión en Santiago e o seuprofesor canario de promesas, asados,delicias e desexos lle ensinara a gozardo aroma do cilantro macerado concravo e coa pementa e o tempo enángulo morto sobre a cociña. Tes osdons dos sabores, Laura, algún día che-garás lonxe. Monolo decatárase de quealgo estraño sucedía entre eles despoisde declarárselle rendido de paixón. Peroa súa inexpresividade batendo no seuquerereite sempre, sempre. Mais tivopaciencia. E os anos foron indo. Entremestre e alumna gardábase moito máisca unha pinga de complicidade ago-chada no tempo morto da cinta rota dosAlan Parson e na aprendizaxe das técni-cas de cociña. As receitas nunca seresistiran nas súas mans. Demasiadosanos de restaurante doméstico reser-vado entre a impulsividade dos nenos ea suor de Manolo. Non esquezas nuncao teu don, Laura, é a túa vida, non telimites, goza dos sabores, deixa que omundo te coñeza, que probe os teus pra-tos. Manolo sería o seu primeiro clienteno local que abriría a orelas do mar e coque sempre soñara. Prepararíalle unrevolto de ovos con morriña tal e comosentía que insinuaba o tema “goodbyemy friend”, serviríallo no seu punto nonovo amencer de aceite fervendo, xustono intre no que as lembranzas se espi-sen do celofán e os Alan, de novo confume de rutinas, comezasen a tocar.

gaba á cara de Laura. Pensaba no seu profesor. Retirou acinta do aparello de música e volveuna a introducir conímpeto. ¡Que asco, a miña cinta favorita ó garete, e estaporquería de chuvia, e este non chegar a Santiago! E otempo escindido en dous intres opostos dos que Lauraconservaba lembranza. A auga amortecendo a saliva.Querereite sempre, sempre. Pero aquel momento disol-vérase no aire e os laios medraban pola irreparable perdado son. Laura non comprendeu en qué Time ardeu o erreda palabra amor e lembraba o estoupido de carraxe sobrea aprendiz de chef mentres ela intentaba acougar as cha-mas do amo encaixadas en vinte anos de distancia nunqueimeite sempre, sempre. Vou abrir un restaurante,Dorita, os rapaces xa medraron e a casa... xa sabes cómoé a casa, alí o tempo non existe, só están Manolo e osnenos, os nenos e Manolo. O Teide coárase no auditoriode Santa Cruz e ela saboreara en éxtase a negrura dapraia do Bollulo despois de ter ido ó restaurante “La oyadel camello”. Alí atopáronse con sorpresa os mesmosollos da tarde de xeado de gofio e dos meses compartidosna escola de hostalería. Chegarás, lonxe, Laura, non

69

70

Poes ía

Joaquín González Fernández

Paseo sentimental porla alameda de Noia

Sueña en silencio la piedraDe los surtidores aguaCristalina que no llega...Sueña...

Sueña con verse bañadaEn fina lluvia de perlas...La luz jugando en el aguaLas engarzara en sus hebras...Sueña...

Sueñan los enamoradosHaciéndose mil primesasSobre la piedra tan fríaEn felicidad eterna...Sueñan...

Allá en la noche estrelladaDe primavera coquetaSale la luna tan blancaPara hechizar al poeta...Sueña...

Sueña con esa otra imposibleEn que la luz de una estrellaQue se apagó para siempreA iluminar su alma vuelva.Sueña...

Enlazadas por el aireBailan un vals las palmerasQue interpretan cien cigarrasCon una música ciega...

¡Cómo bailan las palmeras!Sueñan...

IN MEMORIAM

71

Roque Gallardo

Noiaen branco e negro

A Porta da Vila deixou de ser un mercado ancestral parase converter nun espazo dinámico e atractivo, enmarcado aofondo polos vizosos xardíns de Felipe de Castro. A circula-ción viaria e os tempos andaban en sentido inverso aos dehoxe, pero andaban. Todo un símbolo dunha Noia que seincorpora definitivamente á modernidade.

Unha ponte que se ve forte, fermosa, segura de si mesma. De reconstrución medieval, por ela xa pasaraa vía romana Per Ora Marítima. Viña de Nebra, Miñortos, Sueiro, o Couto, e seguía por

Outonil (Octo milia), A Calzada, Manle, Orro, Mirou... até chegar a Brandomil, cruce de todas as vías.Hoxe, despois de dous mil anos, pide tornar á súa fermosura primitiva. Non pide demasiado.

Do antigo patio de armas da fortalezado Tapal permanece a orgullosa e solitariaruína na que destaca a fiestra dende a quedona Leonor González de Sanz se viuobrigada a presenciar a execución do seumarido, Rui Soga de Lobeira, en 1342. Amediados do s. XX o cruceiro gótico daPontenafonso viría reforzar a estampahistórica. A cruz e a espada, a Igrexa e opoder feudal. O perfecto logotipo da his-toria noiesa.

72

Os nosos l ibrosXerardo AgraFoxo

XOSÉ AGRELO HERMOAlejandro Rodríguez CadarsoEditorial Toxosoutos / 11x16 cm. / 77páxinas.

Esta pequena obra de investigación histórica, enca-drada dentro da colección Fasquía, onde o autor xa publi-cara outra sobre o poeta Antón Avilés de Taramancos,constitúe unha interesante aproximación biográfica paracoñecer de maneira didáctica a vida deste médico noiésque acadara un relevante posto político e académicodurante a II República. O estudo comprende varias partesben diferenciadas: Orixes, Estudos e Actividade acadé-mica, O político, A morte, As publicacións e As distincións.

O traballo contén varias fotografías ilustrativas daépoca e remata cunha coidada bibliografía. Tamén sepode ler un excelente estudo xeográfico de Pedro GarcíaVidal titulado Apuntamentos sobre a paixase da vila deNoia en tempos de A. Rodríguez Cadarso (1887-1933).Anos de adaptación a unha nova realidade.

RAMÓN CARREDANO COBASA unlla da aguiaEditorial Toxosoutos / 15x22 cm. / 60 páxinas.

Esta obra gañou a III Edición do PREMIO AVILÉS DETARAMANCOS DE RELATOS DE AVENTURAS 2004, con-vocado polo concello de Noia e organizado pola revistaCasa da Gramática. O argumento do “renacentista” autornoiés céntrase no período histórico da invasión napoleó-nica de Galicia despois da batalla de Elviña. A presenzadas tropas francesas dos xenerais Ney e Soult na vila deNoia levará a un grupo de guerrilleiros galegos a acometerunha heroica acción nesta vila.

Como noutra obra deste autor, Frei Samuel, taméngalardoada con este premio na súa primeira edición, orelato contén as características propias deste xenéro:acción trepidante, diálogos expresivos e perfecta ambien-tación da época. Unha lectura axeitada para todas as ida-des e recomendada para coñecer un acontecementosalientable da nosa historia.

A portada e as páxinas interiores atópanse iluminadascon varias ilustracións do pintor Nacho Costa Beiro.