SETEMBRO DE 2010 - Fundación Luis Tilve · O colectivo GESTHA (Corpo Especial de Xestión da...

SETEMBRO DE 2010

ECONOMÍASOMERXIDA EPARAISOS FISCAIS

REVISTA DA FUNDACIÓN LUIS TILVE

2010_Claridade_9:Maquetación 1 26/08/2010 13:18 Página 1

Edita: Fundación Luís Tilve

Consello de Dirección e Redacción:Xesús Mosquera Sueiro, Roxelio Pérez Poza, Juan Pais Andrade,

Domingo Barros Montáns, Emilio Garrido Moreira, Mª Xosé RodríguezGaldo, Guillerme Pérez Agulla, José Ramón Copa Novo, Manuel BarbeitosAlcántara, Laureano Aragón Arroyo, Luis Sánchez Gala, Isidoro Gracia Plazae Rosa María López González.

Consello Editorial:Fernando González Laxe, Xesús Mosquera Sueiro, Roxelio Pérez Poza,José Antonio Gómez Gómez, Rosa Arcos Caamaño, Juan País Andrade.

Escriben neste número: Ramón Núñez Gamallo, Manuel Barbeitos Alcántara, Demetrio FernándezLópez, Xavier Castro Rodríguez, GESTHA, Lisardo Domínguez Rodríguez,Manuel Maneiro Castro, Manuel Golpe Gómez, José Antonio Gómez Gómez,Xesús Mosquera Sueiro, Luis Baneira Gómez, Francisco Xavier QuintasFerreño, Rosa Mª López González, Francisco X. Redondo Abal e GuillermePérez Agulla.

Redacción e administración:Avenida Cruceiro da Coruña, 22-baixo15705 Santiago de Compostela (A Coruña)Telf.- 981 58 54 90 ; Fax- 981 56 68 30;Correo-E: [email protected] e [email protected]; web: http://www.fundacionluistilve.org

Depósito legal: Depósito legal: C-1129/2006ISSN: ISSN: 1886-3639

Deseño e maquetación: Deseño e maquetación: FACTORImprime:Imprime: ARIGRAFARIGRAF

Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 eurosTirada deste número: 1.000 exemplares

OS ARTIGOS PUBLICADOS NON REFLICTEN O CRITERIO DA REVISTA,SENON A OPINIÓN QUE OS SEUS AUTORES VERTEN NELES

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

3


SUMARIO

PÁXINA

PRESENTACIÓN 7

EDITORIAL: TRÁTASE DE VONTADE E DECISIÓN POLÍTICAS 9

CRISE ECONÓMICA I ECONOMÍA SOMERXIDA: UNHA ALTERNATIVA EMPRESARIAL OU DO TRABALLADOR? 13

Ramón Núñez Gamallo

ECONOMÍA SOMERXIDA E PARAÍSOS FISCAIS 23Manoel Barbeitos Alcántara

A ECONOMÍA MERGULLADA: UNHA AMEAZA CONTRA O ESTADO DE BENESTAR 31

Demetrio Fernández López

CONTAS OPACAS, SEGREDO BANCARIOE ECONOMÍA SOMERXIDA 35

Xavier Castro Rodríguez

ECONOMÍA SOMERXIDA E FRAUDE FISCAL 39GESTHA. Corpo Especial de Xestión da Facenda Pública

ECONOMÍA SOMERXIDA E TRABALLO AUTÓNOMO 41Lisardo Domínguez Rodríguez

FURTIVISMO Y ECONOMÍA SOMERXIDA 47Manuel Maneiro Castro

ECONOMÍA INFORMAL E DEREITOS LABORAIS 51Manoel Barbeitos Alcántara

OS GOBERNOS DEBEN COMPROMETERSE 59Manuel Golpe Gómez

POR UNHA SAÍDA XUSTA E EQUILIBRADA DA CRISE 61José Antonio Gómez Gómez

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

5


PÁXINA

A REFORMA PENDENTE DA ADMINISTRACIÓN LOCAL 65Xesús Mosquera Sueiro

A REFORMA DA SEGURIDADE SOCIAL E AS PENSIÓNS 75Luis Baneira Gómez

O DEREITO DE FOLGA E OS SERVIZOS MÍNIMOS 83Xesús Mosquera Sueiro

PÁXINAS DA MEMORIA:

A CASA DO POBO DE OURENSE 87Francisco Xavier Quintas Ferreño

PABLO IGLESIAS: EL PRIMER OBRERO SOCIALISTAEN EL CONGRESO DE LOS DIPUTADOS 95

Rosa Mª López González

NOTICIA MÍNIMA DO MEU TIO-AVÓ ANTONIO PELETEIRO 105Francisco X. Redondo Abal

NO RECORDO:ADEUS A ROSI MARTÍNEZ 111

Roxelio Pérez Poza

ACTIVIDADES DA FUNDACIÓN LUÍS TILVE 113Guillerme Pérez Agulla

LECTURAS EN TEMPOS CONFUSOS 121Manoel Barbeitos Alcántara

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

6


PRESENTACIÓN

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

7

Presentamos estenovo número deCLARIDADE que

aborda como tema central aeconomía somerxida e osparaísos fiscais. Unha cuestiónestreitamente ligada a gravecrise económica que estamosvivindo, e sen dúbida, unhadas causas principais damesma.

A pesar da súa importancia,non é fácil conseguir que falendo tema moitas das persoasque, pola súa posición e coñe-cementos están chamadas afacelo. Constatamos como ninos responsables da políticaeconómica da administracióncentral, nin tampouco os daadministración autonómica, nintampouco o mundo da univer-sidade ou da empresa, sonproclives a manifestarse sobreo tema. Tampouco son todo oprecisas que deberan as cifrase estatísticas oficiais, nin abun-dan as informacións e reporta-xes sobre a materia. Moitomenos aínda podemos falardun seguimento periódico dasvariables relacionadas coneste importante aspecto danosa economía.

E por elo que, con estenúmero, queremos contribuír a

denunciar publicamente o pro-blema, e reclamar respostaseficaces para afrontalo. Parafacelo, non estamos orfos demedidas ou posibilidades téc-nicas, senón de vontade políti-ca. Neste senso van os traba-llos e reflexións que nos ofre-cen os diversos expertos eprofesionais que tratan o temaneste novo número de CLARI-DADE.

O profesor e membro deConsello de Contas de Galicia,Ramón Núñez Gamallo, faiunha exposición precisa doproblema da economía somer-xida, das súas orixes e dassúas consecuencias, estable-cendo algunhas conclusións erecomendacións de indubida-ble importancia. O economistae analista social, ManuelBarbeitos Alcántara, centra oseu traballo no fraude fiscalcomo característica básica daeconomía somerxida, e osparaísos fiscais como principalexpoñente do problema aresolver. Pola súa parte,Demetrio Fernández López,Inspector de Traballo eSeguridade Social e actualPresidente do ConselloGalego de Relacións Laborais,describe as actuacións daInspección de Traballo enGalicia, e alerta sobre a amea-

Unha cuestiónestreitamente

ligada agrave crise económicaque estamos vivindo, e

sen dúbida, unha dascausas principais da

mesma


SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

8

za que o fraude supón para oEstado de Benestar. XaimeCastro Rodríguez, Diplomadoen Ciencias Empresariais ebancario (que non banqueiro),trata sobre as contas opacas eo segredo bancario, unhacuestión indisolublementeunida os paraísos fiscais.

O colectivo GESTHA(Corpo Especial de Xestión daFacenda Pública), aportadatos sobre a economíasomerxida e o fraude fiscal enEspaña, propoñendo algunhasmedidas para corrixilo. Sobre aproblemática que rodea asactividades económicas nondeclaradas dos traballadoresautónomos, contamos coacolaboración de LisardoManeiro Castro, mediador deseguros e bo coñecedor daactividade e problemas dostraballadores autónomos. Polasúa parte, Manuel ManeiroCastro, Patrón Maior daConfraría de Pescadores daPoboa do Caramiñal, descríbe-nos o circuíto do furtivismo nomarisqueo e na pesca, sinalan-do algunhas medidas a poñeren práctica para combatelo.Nun segundo traballo, ManuelBarbeitos Alcántara, reflexionao mesmo tempo que denuncia,os perniciosos efectos da eco-nomía somerxida sobre osdereitos laborais e o modelosocial europeo. Para rematar,un veterano sindicalista,Manuel Golpe Gómez, chamaa atención no seu artigo sobreo que está sucedendo en sec-tores como o da construcciónou cos traballadores inmigran-tes, reclamando un compromi-so político serio e consecuente

dos gobernos central e autonó-mico, a fin de evitar ou candomenos reducir o fraude exis-tente.

E finalmente, nunha situa-ción de crise como a que esta-mos vivindo, con un aumentoconsiderable das mobiliza-cións obreiras e da tensiónsocial, e con unha folga xeralconvocada cando se estárematando a elaboración destenúmero, non podía faltar unhareferencia expresa a este feito,e os motivos que levan os sin-dicatos UGT e CC.OO. a tomarunha decisión de tanto caladoe transcendencia como esta.De elo trata o artigo de JoséAntonio Gómez Gómez,Secretario Xeral da UniónXeral de Traballadores deGalicia

Na sección de “Opinión”destacamos o traballo deXesús Mosquera Sueiro sobrea reforma pendente da admi-nistración local en Galicia,unha cuestión grave e urxente,que podería contribuír a redu-cir e racionalizar o gasto públi-co moito máis eficazmente quea rebaixa salarial por exemplo,pero que sen embargo seguependente, esquecida, lamenta-blemente ausente e despraza-da das prioridades políticas.Co traballo dun experto namateria como Luís BaneiraGómez, volvemos sobre otema das pensións daSeguridade Social, xa tratadono número anterior, e quesegue sendo actualidade polasfortísimas presións as que seve sometido na actualidade osistema público. Sobre o derei-

to de folga e os servicios míni-mos reflexiona tamén XesúsMosquera Sueiro con un breveartigo.

Tres historiadores colabo-ran nas “Páxinas da Memoria”:Xavier Quintas Ferreño con untraballo sobre a antiga Casa doPobo de Ourense, Rosa MaríaLópez González recorda aPablo Iglesias no centenarioda súa elección como primeiroobreiro socialista no Congresodos Deputados, e FranciscoXavier Redondo Abal danosnoticia do seu tío avó, AntonioPeleteiro Suárez, e da súaperipecia vital, a partir da calnos ilustra con unha íntimareflexión sobre aqueles anosque algúns converteron enanos do medo, e hoxe outrosquixeran ver esquecidos.

Nesta ocasión, a sección“No Recordo” vai dedicada aRosi Martinez, a mestra socia-lista das terras de Arousa,sempre comprometida e loita-dora, recentemente falecida. Etamén, como en númerosanteriores damos a coñecer asprincipais actividades daFundación Luís Tilve o longodos pasados meses, traballoque realiza Guillerme PérezAgulla, Historiador e Directordo Arquivo e da Biblioteca daFundación. Como é habitual,finalizamos con un comentariosobre libros, realizado porManuel Barbeitos Alcántara.


9

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

EDITORIAL

Trátase de vontade edecisión políticas

Defínese tecnica-mente a economíasomerxida, como

aquela actividade económica(productiva, comercial, finan-ceira, etc) oculta ou que esca-pa o control das autoridadespúblicas. Pese as reticenciasexistentes para afrontar o pro-blema, o certo é que constitúehoxe por hoxe un dos princi-pais problemas económicos epolíticos, unha cuestión funda-mental para superar a actualcrise e recuperar a senda docrecemento e da creación deemprego.

Cando falamos de econo-mía somerxida referímonos,non só aos traballadores autó-nomos ou ós pequenosempresarios que non cotizan aseguridade social, ós profesio-nais liberais como notarios,avogados, dentistas, etc., quenon entregan factura polosseus honorarios, ós deportis-tas e artistas que actuando decostas os intereses do paisbuscan a evasión fiscal, ó

fraude fiscal e social existenteen determinadas actividadesdo transporte, da hostalería,dos servicios persoais edomésticos, do comercio, etc.Senón e sobre todo ás gran-des corporacións financeiras,ás sociedades relacionadascon actividades de carácter ile-gal e como certas formas deespeculación financeira, áscontas opacas, ó tráfico dedrogas e de armas, ó terroris-mo, á prostitución e ó tráfico depersoas, á corrupción política,etc.. O diñeiro negro subtraídode xeito fraudulento dos paísesnos que operan, para ser ocul-tado nos chamados “paraísosfiscais”.

Unha actividade que, nocaso de España, acada hoxeen día unha dimensión moirelevante, pois segundo datosda Facenda, a economíasomerxida equivale o 20-25%do PIB –valor superior, segun-do cálculos propios, os250.000 millóns de euros-,cifra que está moi por enribada media dos países da UE15

Referímonos,non só aostraballado-

res autónomos ou óspequenos empresarios que

non cotizan a seguridadesocial,ou que non entregan

factura polos seushonorarios, quen busca aevasión fiscal, senón ás

grandes corporaciónsfinanceiras, ás sociedades

relacionadas conactividades de carácter

ilegal e como certas formasde especulación financeira,

ás contas opacas...


Se nalgúns paísescomo é o caso

de España, opeso da economía

somerxida é moi superioro resto, e porque algo fun-

ciona mal no eidoadministrativo

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

10

(entre o 10 e o 15%), por nonfalar dos países mais desen-volvidos (Austria: 1’5%; GranBretaña: 2%; Alemaña: 6%;Francia: 6’5%). So un paiseuropeo, Grecia, está en niveismáis altos que España. Asituación aparece como máisrelevante aínda no caso gale-go, onde a economía somerxi-da, segundo a mesma fonteanterior, acada un valor equi-valente o 26’3% do PIB gale-go, unha cifra próxima ós14.000 millóns de euros.

Cando se fala de economíasomerxida o pensamentomaioritario diríxese a aquelaspersoas, traballadores autóno-mos e pequenas empresas,que non pagan a Facenda ou aSeguridade Social, actividadesestas que tendo moita impor-tancia, non son nin moitomenos as máis relevantes den-tro da economía somerxida.

Así, o sector inmobiliario –asoperacións de compra e vendade activos inmobiliarios- por sisó achégase ó 30% -80.000millóns de euros- do valor cal-culado para toda a economíasomerxida en España. Xunto aeste sector que, segundo fon-tes autorizadas, contribúe deci-sivamente a que en Españaexista unha cantidade inxentede diñeiro negro, non resultadesprezable a achega do sec-tor financeiro e que se avalíanunha cantidade próxima os60.000 millóns de euros (o 25%do valor total da economíasomerxida española).

Isto significa que entre osector inmobiliario e o sector

financeiro abranguen a máisda metade (exactamente o55%: o 13’3% do PIB nacional)do valor calculado para toda aeconomía somerxida enEspaña. Diñeiro negro que, nasúa maioría, refúxiase nascontas opacas e foxe deica osparaísos fiscais. Diñeiro negro,por outra parte, cuxo valor éequivalente á tres veces o PIBde Galicia.

Os datos anteriores danconta da relevancia económicae, xa que logo, social da eco-nomía somerxida en Españaen xeral e en Galicia en parti-cular. Calquera avaliaciónobxectiva e rigorosa que sequeira facer da economíasomerxida, non pode esquecera existencia dunha serie defactores, moitos deles legais,que favorecen ou facilitan asúa existencia e dos que com-pre dar conta.

Se nalgúns países como éo caso de España, o peso daeconomía somerxida é moisuperior o resto, e porque algofunciona mal no eido adminis-trativo. E dicir, hai administra-cións públicas que non pare-cen cumprir axeitadamentecos seus deberes de control efiscalización das actividadesde economía somerxida.

Mais aínda, teñen unhagrande responsabilidade xaque posúen os instrumentoslegais e de xestión para com-bater con maior eficacia o frau-de. Pero non debemos esque-cer que existen outras entida-des relevantes, basicamentefinanceiras, que facilitan a exis-


SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

11

tencia de diñeiro negro ó tra-vés, por exemplo, das contasopacas. O caso máis emble-mático de segredo bancario éa Banca Suíza que xestionaentre 2 e 3 billóns de dólares, o25% do diñeiro fora de controlexistente no mundo, e que pro-cede de actividades fora docontrol público. A banca finan-ceira estadounidense, outroexemplo de segredo bancario,contribuíu a provocar a crisefinanceira operando dende asIllas Caimán.

Entidades estas, que venfacilitadas as operacións deocultación e branqueo de diñei-ro negro, grazas á que existennormativas e regulamentos quepermiten os movementos sencontrol e segredos de capitaisprocedentes da economíasomerxida. Foron as medidasorientadas a facilitar e impulsara liberalización financeira e aliberdade de movementos decapital -anos 70, época dosReagan e Thatcher- as que ini-ciaron o desregulamento quepermite que estes capitaisescapen o control dos gober-nos. Como é ben sabido, cincodos maiores bancos españois–Santander, Bilbao-Vizcaya,Popular, Sabadell e Banesto-teñen participación en socieda-des domiciliadas en paraísosfiscais.

As operacións anterioresvense facilitadas pola existen-cia dos paraísos fiscais, luga-res de refuxio dos diñeiros pro-cedentes da economía somer-xida, protexidos por institu-cións e países poderosos(Austria, Luxemburgo, Bélxica,

Illas Británicas, Andorra…naUE15). Segundo datos doMinisterio de Industria, no ano2008, empresas españolasinvestiron en paraísos fiscaispreto de 1.000 millóns deeuros. O 69% das maioresempresas españolas –quecotizan no IBEX- teñen filiaisneses paraísos fiscais.

Dada a relevancia e dimen-sión das operacións quecobren, non cabe dúbida deque se os gobernos europeosafrontaran decididamente osproblemas: 1) Dos paraísos fis-cais, eliminándoos; 2) Das“contas opacas”, prohibíndoas;3) Do segredo bancario,implantando a transparencia, e4) Da “liberdade de movemen-tos de capital”, regulando esesmovementos; o peso da eco-nomía somerxida veríase nota-blemente reducido co conse-guinte beneficio para a econo-mía real.

En definitiva, trátase devontade e decisión políticas.


Crisis económica y economía sumergida:¿Una alternativa empresarial o deltrabajador?

Ramón Núñez Gamallo

Consello de Contas de Galicia

INTRODUCCIÓN

Se ha producido un rápidodeterioro de la economía espa-ñola que se explica por lasdebilidades estructurales queestaban siendo enmascaradaspor la exuberancia del sectorinmobiliario. Para simplificar,podemos decir que dichasdebilidades se pueden sinteti-zar en dos: un fuerte déficitexterior, relacionado con el ele-vado endeudamiento y con lapoca capacidad de la ofertaespañola para reducirlo; y elmuy lento crecimiento de laproductividad del trabajo enEspaña.

En este contexto de crisis,debemos enmarcar el fenóme-no de la economía sumergida,ya que podemos esperar razo-nablemente que aumente sumagnitud ante el deterioro delmercado laboral y de la fuerterestricción crediticia a la quenos vemos sometidos.

La economía sumergida, apesar de que se trata de unanoción que se comprende muybien ya que es muy intuitiva yatractiva, es una idea quegenera una fuerte controver-sia, por los problemas en sudefinición y medición, por sumagnitud, por sus efectosesperados, y por las medidasque se deberían tomar.

DEFINICIÓN

La Organización Interna-cional del Trabajo (OIT)emplea el término “economíainformal”. Sin embargo, comorecoge Daza (2005), no esta-blece una definición precisa,sino que se trata de una ideaque hace referencia al conjun-to de actividades económicasque están insuficientementecontempladas por los sistemaformales de regulación, o queno lo están en absoluto. Estas

actividades de personas yempresas no están recogidaspor la ley, por lo que se llevana cabo al margen de ella; o noestán contempladas en lapráctica, es decir, que la ley nose aplica o no se cumple; oque “la propia ley no fomentasu cumplimiento por ser inade-cuada, engorrosa o imponercostos excesivos”.

Tenemos por tanto, unadiversidad de definicionespara este fenómeno de laeconomía sumergida, desdeaquellas que contemplantanto las actividades legalesque se ocultan como las ile-gales, es decir, la diferenciaentre las cifras oficiales y lasreales, como recoge laSubdirección General deEstudios del ComercioExterior (SGESE) (2000),Prado (2004), o Alañón(2005) que incluyen, conmatices, actividades legalesocultas y las actividades ile-

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

13


1 Como por ejemplo, el narcotráfico, el proxenetismo, etc.

Tipologías de la economía informal

Fuente: Williams y Round (2008)

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

14

gales. Por su parte Williams yRound (2008) se refieren atodo el trabajo no reglado,aunque no incluyen las activi-dades ilegales1, al igual queDell’Anno (2007). En cambio,Jonakim (2006) incluye todoel empleo que escapa a laregulación. Portes (1994),como elemento que lo dife-rencia, incluye, además deltrabajo de subsistencia y elque se produce en pequeñasempresas, a las pequeñasempresas autónomas queson tecnológicamente avan-zadas.

Siguiendo a Williams yRound (2008) podemos esta-blecer dos grandes gruposexplicativos de la economíasumergida de acuerdo con elsiguiente gráfico:

Los enfoques con una per-cepción negativa son los mástradicionales y conocidos, así,para las tesis de la economíadual, la economía formal seasocia con el progreso, des-arrollo, modernidad y avance.La economía informal sería unresiduo precapitalista. Ambaseconomías serían fenómenosseparados que responden aestímulos diferenciados. Laeconomía formal al final reem-plazará a la informal en un pro-ceso de avance y moderniza-ción. Esta tesis plantea, portanto, el paso de la economíainformal a la formal de formanatural e inevitable, aunqueeste proceso está hoy díapuesto en cuestión.

Para los partidarios de lastesis postfordistas, la econo-

mía informal es un subproduc-to de una economía mundialabierta y desregulada. Por unlado, el incremento del trabajoinformal es un resultado direc-to de la búsqueda de reduc-ción de costes por parte de losempleadores, que empleannuevas estrategias, que inclu-yen el uso de empleo informal.Por otra parte, su crecimientotambién se puede contemplarcomo un subproducto deldeclive del estado del bienes-tar con pleno empleo, en elcual se garantizaba la repro-ducción de los desempleadosa través de la provisión públi-ca, ahora, a través de losrecortes del estado del bienes-tar, a través de los subsidios,principalmente, muchos traba-jadores e ven abocados alempleo informal para sobrevi-


vir. Esta es, en términos gene-rales, la postura adoptada porla OIT, cuando a través de lacampaña de empleo decentepropugna que los trabajadoresinformales se vayan integran-do en la economía formal.

Frente a estas visiones quecontemplan la economía infor-mal como algo negativo, en losúltimos años se han desarro-llado por una parte de la comu-nidad académica una serie deplanteamientos que la contem-plan como un fenómeno positi-vo y dinamizador. Dentro deestas perspectivas podríamoscontemplar dos grupos princi-pales: las tesis de la alternativaelegida y las tesis de comple-mentariedad.

Dentro de las primeras seincluye la visión más neolibe-ral, que percibe a los trabaja-dores informales como héroesfrente a un Estado abusivo eintrusivo, bajo esta tesis, sinembargo, no se pretende, enprincipio, promocionar la eco-

nomía informal, sino reducir lasregulaciones.

También podemos citar laperspectiva de lo que pode-mos denominar el “pensamien-to verde radical”, que planteaque el actual modo de produc-ción orientado a la exportación,es decir, la propia economíaformal, no es sostenible dadosu fuerte impacto en la explota-ción de los recursos (principal-mente materias primas ymedioambientales).

Finalmente podemos men-cionar la perspectiva crítica(postdesarrollistas, postestruc-turalistas, postcapitalistas) queplantea que la economía for-mal lleva a las personas a pen-sar que no hay más alternati-vas, sin embargo, la economíainformal demuestra que sonposibles futuros con relacionesalternativas.

En cuanto a las teorías decomplementariedad, planteanque ambas economías son

más complementarias quesustitutivas, y que la economíainformal fortalece las desigual-dades que produce la econo-mía formal, en otras palabras,los mayores beneficiarios de laeconomía formal también loson de la informal. Sin embar-go, esta perspectiva, en princi-pio positiva hacia la economíainformal, puede constituir másbien una maniobra política delos que quieren desarrollar laeconomía informal como alter-nativa a la formal.

Siguiendo a Jonakin(2006), durante las décadas delos 80 y 90, la teoría y suimplementación práctica pasa-ron desde un punto de vistaestructuralista o macroeconó-mico a uno de orientaciónmicroeconómica, con énfasisen la teoría de la elecciónracional, en otras palabras, deuna visión negativa hacia unapositiva, a la vez que se exten-dió un proceso de desregula-ción laboral y una expansióndel trabajo informal que

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

15


SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

16

“demuestra” que es atractivopor razones de organización,flexibilidad laboral y comofuente de ventajas derivadasde la experiencia o de habilida-des específicas e individuales.

En cuanto a las definicionesmás empleadas, las que des-cansan sobre el autoempleo, eltrabajo doméstico y los asala-riados en pequeñas empresasy, las que se centran en laausencia de regulación laboralse produce un gran solapa-miento de trabajadores que seubican normalmente en los sec-tores de bienes y servicios nocomerciables y con tecnologíasmenos avanzadas.

A estas dos categorías,Portes (1994) añade una tercera,que consiste en empresas autó-nomas de pequeña escala tec-nológicamente avanzadas. Estaes la categoría que permite pre-cisamente la visión positiva neo-liberal ya que se trata de empre-sas con capacidad de acumula-ción, expansión de mercados yde crecimiento de sus salarios.Sin embargo, en realidad, tam-bién se produce un fuerte sola-pamiento de este grupo conempresas de las mismas carac-terísticas del sector formal.

Tenemos, por tanto, dosgrandes grupos de visionesque incluyen, además lasuperposición de distintosaspectos primordiales: engeneral, se destaca la evasióndel marco normativo, y, en par-ticular, la postura que pone elacento sobre el mercado detrabajo y la que lo pone sobrelos aspectos fiscales.

Esta diversidad teórica semanifiesta también en los dife-rentes tipos de estudio que tra-tan de arrojar luz sobre lacuestión. Siguiendo a Prado(2004) y a Dell’Anno (2007)existen dos grandes grupos detrabajos: los que empleanmétodos directos y los queemplean métodos indirectos.

Los métodos directos tie-nen como objetivo el estudiode aspectos concretos con elfin de ofrecer informaciónsobre determinadas caracte-rísticas de la economía oempleo informal, tratan de rea-lizar una observación lo másdirecta posible del fenómenopara poder establecer sus cau-sas y sus posibles consecuen-cias en el ámbito microeconó-mico, los estudios multidiscipli-nares tienen una importantecuota en los análisis basadosen los métodos directos. Lainformación que proporcionansuele ser de tipo cualitativo.

Los métodos indirectos, porsu parte, pretenden una cuanti-ficación global de la economíainformal a través de los rastrosque se observan en las estadís-ticas oficiales, suelen empleardatos macroeconómicos y susresultados se presentan en tér-minos de PIB o de empleo, sepueden dividir, a su vez, enmonetarios y no monetarios.

Los enfoques monetarios sebasan en que las actividadesinformales utilizan dinero enefectivo como medio de pagopreferente, descansan sobre elsupuesto de la existencia deelusión fiscal, en el que los

agentes desean tener una por-ción estable entre las tenenciasde efectivo y el volumen dedepósitos bancarios, las des-viaciones de la estabilidad serí-an debidas a la presencia deactividades informales.

El enfoque monetario trans-accional se asienta en la teoríacuantitativa del dinero, en elque se demandaría liquidezpor motivos de transacción y,al mismo tiempo, permane-ciendo constante su velocidadde circulación, las variacionesen la proporción entre el valorde las transacciones económi-cas y la renta serían atribuiblesa las actividades informales.

El empleo excesivo de bille-tes de gran valor nominal tam-bién está correlacionado con elcrecimiento de las actividadesinformales.

Por su parte, dentro de losmétodos no monetarios distin-guimos entre aquellos que ana-lizan las discrepancias entredistintas fuentes oficiales queno pueden ser explicadas técni-camente y que son atribuidas ala economía sumergida, los queemplean indicadores de utiliza-ción de inputs físicos, entreellos el más frecuente es el con-sumo de energía eléctrica y,finalmente, los métodos dedeterminantes múltiples, queestiman la economía informalcomo la variable latente de unmodelo en el que las causasexplicativas son la presión fis-cal, la proporción de empleopúblico, la tasa de desempleo,el autoempleo, y sus conse-cuencias se aprecian en el PIB


2 En su estudio para la economía ucraniana la economía informal debería verse como la corriente principal fren-te a la economía formal, ya que la mayoría de la población depende de la primera.

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

17

per cápita, en la tasa de activi-dad y en la masa monetaria. Deeste tipo de trabajos destaca-mos los realizados porDell’Anno (2007), Serrano yGadea (2005) y Alañón (2005)para el caso español.

Por su parte, Williams yRound (2008) argumentan quela economía informal2 presentaun elevado grado de comple-mentariedad, y que los marcosteóricos que pretenden califi-carla como algo bueno o maloson demasiado simples.

Dentro de las propuestasmás recientes en el campo teó-rico destacamos el trabajo deUlyssea (2010) donde presentaun modelo de dos sectores, unoformal y otro informal, que reco-ge las principales característi-cas de los mercados laboraleslatinoamericanos.

Los resultados que obtieneindican que el tamaño del sec-tor informal está relacionadocon la magnitud de los costesde entrada en el sector formal.Estos elevados costes estánasociados, además, con unbajo bienestar y poco desarrollodel mercado laboral, elevadastasas de desempleo, elevadodiferencial de salarios entre elsector formal y el informal y bajopromedio de la productividad.

Para reducir la informali-dad, el refuerzo institucionalpuede ser una medida efecti-va, pero tiene efectos adver-sos en la mayoría de los indi-

cadores del mercado de traba-jo y del bienestar. Por el con-trario, la reducción de impues-tos o el incremento del segurode desempleo tienen unpequeño impacto en la compo-sición del empleo, afectandoprincipalmente a la brechaentre los salarios formales ylos informales.

En opinión del autor, lamejor aproximación para redu-cir la informalidad es la adop-ción de políticas que disminu-yan los costes de pasar a la for-malidad y generar los incenti-vos correctos para que tantotrabajadores como para empre-sas pasen al sector formalteniendo en cuenta que unaparte sustancial de los costesde entrada consiste en costesburocráticos que pueden sereliminados sin que haya uncoste significativo en términosde ingresos del gobierno.

Sin embargo, Kucera yRoncolato (2008) en su estudiosobre las opciones de políticaeconómica, observan que laevidencia empírica no dasoporte a la perspectiva de quela reducción, o el debilitamiento,de la normativa laboral sea unapolítica efectiva para reducir elempleo informal a pesar de lapopularidad de esta idea.

Así, parece que la vía dereducción de costes parapasar a la formalidad no pare-ce consistir exclusivamente enel suavizado de la legislaciónlaboral, sino que tiene que

considerar otros aspectos, porejemplo, la OrganizaciónInternacional del Trabajo (OIT)defiende el diálogo social,entre los gobiernos, los traba-jadores y los empleadores,como mecanismo para el dise-ño y la implementación de lapolítica económica.

En este marco, los sindica-tos son considerados, en oca-siones, hostiles (en la perspec-tiva insiders-outsiders) o irrele-vantes frente a los intereses delos trabajadores informales. Sinembargo, Kucera y Roncolato(2008) tampoco han encontra-do soporte empírico para estateoría insider-outsider.

En un intento por sistemati-zar el conocimiento y la com-prensión de la economía infor-mal, desde una perspectivaesencialmente laboral, Daza(2005) en su trabajo para la OITobserva que la gran heteroge-neidad y amplitud de las defini-ciones de sector informal másutilizadas no son operativaspara la administración del traba-jo; normalmente, la formalidadlaboral implica el cumplimientode una serie de reglas de dere-cho de orden civil, comercial,administrativo, fiscal, laboral yde seguridad social.

Es necesario distinguircategorías de trabajadores enla economía informal, especial-mente entre los asalariados ylos trabajadores por cuentapropia ya que su dinámica esdiferente, sin olvidar que el


ESTUDIOS SOBRE LA ECONOMÍA SUMERGIDA EN ESPAÑA

Fuente: elaboración propia.

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

18

ejercicio de derechos por partede los trabajadores asalaria-dos implica la formalidad labo-ral de los empleadores.

Se debe garantizar el cum-plimiento de las disposicioneslegales a través de un sistemade inspección del trabajo ade-cuado, en todos los sectores,para hacer realidad los dere-chos de los trabajadores.

Se deben extender lasPolíticas de Trabajo Decenteen la economía informal, sedebe poner más énfasis en laaplicación de los derechos oen la efectividad de la políticade protección de los trabaja-dores antes que propiciar unapolítica de extensión de losderechos o de extensión de lacobertura de la protecciónsocial. En el segundo caso esnecesario introducir medidaslegislativas, en el primero, encambio, se trata de utilizar losmecanismos de la administra-ción a través de unidadesadministrativas, programas,

procedimientos y métodos detrabajo.

Es notable el esfuerzo de laOIT por fijar posiciones queintentan ser normalizadoras eneste campo, en el que con fre-cuencia se emplean versionesinteresadas en función del finque se pretenda obtener, situa-ción que propicia la propia diver-sidad de posturas, perspectivasy visiones que se ofrecen de unfenómeno que, no debemosolvidar esto, está oculto al análi-sis cotidiano y oficial.

RESULTADOS PARAEL CASO ESPAÑOL YGALICIA

Una vez puesta de mani-fiesto la dificultad de análisisde la economía informal osumergida, a continuación semuestran los resultados de dis-tintas estimaciones y estudiospara las economías española y

gallega, que, en todo caso, sedeben tomar como aproxima-ciones del tamaño de la econo-mía oculta.

El fenómeno tiene dimensio-nes muy diferentes según consi-deremos países avanzados,donde los porcentajes suelenser relativamente pequeños,sobre un 15 a un 25% del PIB,mientras que en muchos paísesen vías de desarrollo puedealcanzar el 90% del PIB.

En España el porcentaje quesupone la economía informal esbastante elevado, de tal formaque estamos en el grupo de paí-ses de la OCDE con una mayorproporción, junto con Italia,Grecia, y, en menor medida,Portugal.

Así, las estimaciones paraEspaña muestran resultadosdiversos, como se recoge en latabla siguiente, pero en gene-ral desde 2000 en adelanteplantean una horquilla entre el16 y el 28% del PIB español.


Elevadas tasasde desempleo

no vienenacompañadas de incremen-

tos en el tamaño de laeconomía informal en

España

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

19

Para de Dell’Anno ySchneider (2005), la econo-mía sumergida supuso el26,5% del PIB en 2002, setrata de un análisis de deter-minantes múltiples donde latasa de desempleo es lacausa principal. En lo referen-te a la presión fiscal, tienenmás importancia la imposi-ción indirecta y las cotizacio-nes sociales que la imposi-ción directa. También puedeactuar como incentivo la com-binación entre bajos ingresose insuficientes bienes y servi-cios públicos.

Los autores piensan que,en el caso español, el sistemade cotizaciones a la seguri-dad social debería ser refor-mado para facilitar la flexibili-dad del mercado laboral, ycombatir la evasión de losimpuestos indirectos, a la vezque el exceso de regulación yburocracia, que debería serdrásticamente reducido,especialmente la relativa almercado laboral.

Alañón (2005) tambiénemplea un análisis de determi-nantes múltiples y sus resulta-dos muestran un tamaño de laeconomía informal menor queel resto de estudios: un 18,2%del PIB en 2002. Este autorseñala que la economíasumergida produce una pérdi-da de ingresos para el sectorpúblico que conduce, o bien auna menor provisión de bienespúblicos, o a una menor cali-dad de los mismos.

Es importante destacarque como una parte de la

economía sumergida se sola-pa con la economía formal, lapolítica económica establecea partir de indicadores oficia-les erróneos, con lo que lasmedidas que se establezcanno conseguirán los resultadosesperados. Este resultadopresenta una evidente contra-dicción con los resultadosexpuestos por Dell’Anno ySchneider (2005)

Para Alañón (2005) el prin-cipal determinante de la exis-tencia de la economía sumer-gida vendrían a ser losimpuestos y la regulación,especialmente la laboral, porlo que propone una reducciónimpositiva y una menor regu-lación para disminuir los cos-tes laborales unitarios ayuda-rían a reducir la tasa de creci-miento de la economíasumergida.

También es destacableque la constatación de queelevadas tasas de desempleono vienen acompañadas deincrementos en el tamaño dela economía informal enEspaña.

Por su parte, Serrano yGadea (2005) realizan unanálisis univariante y multiva-riante de causalidad centradoen la relación entre la econo-mía sumergida y el entornoinstitucional y encuentran unarelación compleja entre algu-nas de las variables que seconsideran habitualmentecomo causa o indicador de laeconomía sumergida: la pre-sión fiscal, la existencia dedesempleo y una mayor


SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

20

demanda de efectivo, inclusoel bajo nivel de actividad mas-culina en España tambiénpuede ser un factor que propi-cie la economía sumergida.En sus conclusiones desta-can la necesidad de profundi-zar en la consideración de lasrelaciones teóricas que expli-can la existencia de la econo-mía sumergida.

En el caso de Galicia, elinforme de GESTHA estima queel peso de la economía sumer-gida en la Comunidad es del26,3% del PIB gallego en 2009,tres puntos porcentuales porencima de la media nacionalque ellos mismos estiman en el23,3% y ocuparía el sexto pues-to entre las comunidades autó-nomas. Se trata de una estima-ción basada en datos fiscales.

Sin embargo, los datos quepresenta el informe de GES-THA no permite establecer unarelación clara entre nivel derenta de las distintas CC.AA. yel tamaño de su propia econo-mía sumergida, como parecensugerir los distintos enfoquesteóricos, ya que los nivelesmás bajos los encontramos enMadrid, Baleares yExtremadura con apenas un19% del PIB y se trata de lasdos regiones más ricas y la demenor nivel de renta delEstado Español. Si bien escierto que las diferencias derenta entre las comunidadesespañolas son mucho meno-res que las que se producen

entre el mundo desarrollado ylos países en vías de desarro-llo o del tercer mundo.

CONSECUENCIAS DELA ECONOMÍAINFORMAL

La economía sumergidaproduce una distorsión en lacompetencia que se reflejatanto en los mercados domés-ticos como en los internaciona-les, ya que incide sobre losprecios de los distintos bienesy servicios y de los márgenesde los productores dado queaquellos que operen dentro delo que se considera formalidadsoportarán unos costes supe-riores.

El reflejo de la economíainformal y la falta de equidadque conlleva supera la pers-pectiva sectorial para situarsetambién en el plano territorial,ya que en visto en términos deprocesos redistributivos, aque-llas regiones que tengan unamayor economía sumergida entérminos relativos recibirán unmejor trato que aquellas quepresenten una menor informa-lidad, por lo que un mejorconocimiento de los problemasque ocasiona la distribuciónsectorial y territorial de la eco-nomía sumergida permitirá unmejor diseño y desarrollo eimplementación de la políticaregional.

Además, también tieneefectos individuales, aunqueaquí cabe distinguir entreefectos negativos y positivos:Entre primeros encontramosque, a largo plazo, los traba-jadores informales, total oparcialmente, tendrán unamenor pensión de jubilación yunas peores condiciones depromoción, al tener éstosmenos oportunidades deacceso a la formación conti-nua y más dificultades paracambiar a otro trabajo. Sinembargo, en el lado positivo,a corto plazo, se incrementanlos ingresos del trabajador y,en épocas duras en el merca-do de laboral se consiguenunos ingresos que no seríanposibles con una permanen-cia en la situación de paradode larga duración. Sin embar-go, el trabajador logra estosaspectos positivos a costa derenunciar a buena parte desus derechos.

Para las empresas el incen-tivo más claro para la oculta-ción, total o parcial, de la activi-dad económica será el benefi-cio esperado, que será tantomayor cuanto más elevadossean los costes derivados delsistema impositivo o por laregulación de la actividad eco-nómica. Sin embargo, comoaspecto negativo, tendrán másdificultades para consolidarseen el mercado y una debilidadfinanciera por su reducidacapacidad de acceso a lafinanciación ajena3.

3 Al igual que la muy baja capitalización de las empresas, cosa que es frecuente entre las SL españolas que sequedan en el mínimo legal para su constitución (3000€)


CONCLUSIONES YRECOMENDACIONES

El fenómeno de la econo-mía informal está presente enmayor o menor medida entodos los países del mundo.En todo caso es convenientedistinguir entre países desarro-llados y países en vías de des-arrollo ya que, especialmenteen los primeros, se produceuna erosión de los derechosadquiridos por los trabajadoresen el último siglo y es dondequeda más patente la crisis delestado del bienestar.

Existen dos corrientes prin-cipales en la percepción de laeconomía informal, una positi-va que valora el voluntarismo,la complementariedad e inclu-so la innovación y otra negati-va en la que se observa comoun residuo precapitalista quenecesariamente se acaba eli-

minando y otra visión que lacontempla como un subpro-ducto de la globalización.

Ésta última aproximación esla que contempla la OIT y enella, la economía informal formaparte de las estrategias empre-sariales tendentes a la reduc-ción de costes de producción,por otra parte, muchos trabaja-dores se ven abocados a acudira la economía informal parapoder sobrevivir. Dado que estano es una situación deseable, lapropia OIT aboga por el trabajodecente y el tránsito hacia laformalidad en las relacioneslaborales.

Una cuestión destacada enlos estudios analizados es queno coinciden en los resultados,no solamente en cuanto a lacuantificación de la economíainformal, sino también en cuan-to a las variables más determi-nantes, resultando contradicto-rios en aspectos cruciales,

como por ejemplo, la tasa deparo. Sin embargo, coincidenen que un exceso de regulacióny una excesiva presión fiscalpueden favorecer el aumentode la economía informal.

Para concluir, compartimosla visión negativa de la econo-mía informal por varias razones:

• la distorsión quesupone al alterar las reglasde la competencia en losmercados de los que redu-cen costes por pasarse,total o parcialmente, a lainformalidad frente a losque deciden mantenerseen los mercados formales;

• el menoscabo para lahacienda pública quesupone el fraude fiscalderivado de la ocultaciónde actividades;

• porque los trabajado-res de las actividades infor-

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

21


BIBLIOGRAFÍA

Alañón, A. and Gómez-Antonio, M.(2005): Estimating the size of the sha-dow economy in Spain: a structuralmodel with latent variables. AppliedEconomics, nº 37, pp. 1011-1025.

Breusch, T. (2005). Estimating theunderground economy using MIMICmodels, working paper, Canberra,Australia (http://econwpa.wustl.edu/eps/em/papers/0507/0507003.pdf).

Daza Pérez, J.L. (2005): Economíainformal, Trabajo no declarado yAdministración del Trabajo. Dialogue,Documento nº 9. OrganizaciónInternacional del Trabajo, Ginebra.

Dell’Anno, R.; Gómez-Antonio, M.and Pardo A. (2007): The shadoweconomy in three Mediterraneancountries: France, Spain and Greece.A MIMIC approach. EmpiricalEconomics,nº 33, pp. 51-84.

Dell’Anno, R. and Schneider, F.(2006) Estimating the UndergroundEconomy by Using MIMIC Models: AResponse to T. Breusch � s critique.Working Paper No. 0607 Departmentof Economics Johannes Kepler,University of Linz. July 2006.

GESTHA (2010): Informe deEconomía Sumergida 2000-2009.Referencias en prensa escrita diversaen febrero de 2010.

GESTHA (2008): La estimación de laeconomía sumergida. Ponencia pre-sentada en el curso Crítica y Crisis delDiseño y Gestión del SistemaTributario y del Modelo de GastoPúblico en España y en la UE en laEra del Trabajo Cognitivo 1977-2008.El Escorial, Julio.

Jonakin, J. (2006): Cycling betweenvice and virtue: Assessing the informalsector’s awkward role under neolibe-ral reform. Review of InternationalPolitical Economy 13:2, pp. 290-312.

Kucera, D. And Roncolato, L. (2008):Informal employment: Two contestedpolicy issues. International LabourReview, Vol. 147, nº 4, pp.321-348.

Ministerio de Economía y Hacienda.Subdirección General de Estudios delSector Exterior (2000): La economíasumergida. Boletín Económico deICE, nº 2639, enero, pp. 3-6.

Portes, A. (1994): The InformalEconomy and Its Paradoxes, enSmelser, N. Y Swedberg, R. Eds.(1994): The Handbook of EconomicSociology, Princeton University Press.New Jersey.

Prado Domínguez, J. (2004): Unaestimación de la economía informalen España, según un enfoque mone-tario, 1964-2001. El TrimestreEconómico. Vol. LXXI, (2) num. 282,abril-junio. pp.417-452.

Serrano, J.M. and Gadea, M.D.(2005): What causes the hidden eco-nomy in Spain? Applied FinancialEconomics Letters, nº 1, pp. 143-150.

Ulyssea, G. (2010): Regulation ofentry, labor market institutions and theinformal sector. Journal ofDevelopment Economics, nº 91, pp.87-99.

Williams, C.C. and Round, J. (2008):A Critical Evaluation of RomanticDepictions of the Informal Economy,Review of Social Economy, Vol. LXVI,nº3, september, pp. 297-323.

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

22

males renuncian a lamayor parte de los dere-chos laborales consegui-dos en los últimos 100años, además de la preca-riedad y la inestabilidad ala que se ven sometidassus propias vidas;

• la erosión de losavances sociales queconstituyen el núcleo delEstado del Bienestar.

Sin embargo, y dejando almargen las actividades clara-mente delictivas, también tieneaspectos positivos que debe-mos tener en cuenta a la horade hacer diagnósticos y elabo-rar propuestas de política eco-nómica, como son el quemuchos trabajadores informa-les no tienen otro medio de sub-sistencia, y que en este ámbitode la informalidad se puedendesarrollar nuevas actividades

innovadoras, que por su propianovedad quedan fuera de losmarcos legales establecidos.


23

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Economía somerxida e paraísos fiscais

Manoel Barbeitos Alcántara

Economista

Na segunda quince-na de agosto dopasado ano 2009

saía á luz unha noticia que ape-nas tivo relevancia mediáticaaínda que, na miña opinión,pode marcar un antes e un des-pois no status dos deica agoraintocables “paraísos fiscais”,sentando un precedente queben puidera animar ás autorida-des europeas á segui-lo exem-plo estadounidense.

Algo se move

O feito ó que me refiro foi asinatura dun acordo entre aUBS –a principal entidade ban-caria suíza- e o goberno USApolo cal aquela comprometíasea facilitarlle ó Departamento deXustiza dos Estados Unidos aidentidade de tódolos clientesestadounidenses que utilizaranas “contas opacas” da UBScomo paraíso fiscal, clientescuxo número cifrouse inicial-mente nuns 52.000 e que

segundo aquel poden ser acu-sados de enganar ó fisco esta-dounidense. Este acordo tenmaior relevancia polo feito deque o propio goberno suízointerviu decisivamente turrandoda UBS para forzarlle á súasinatura.

Resulta evidente que, amaisda capacidade de presión daAdministración Obama, a fortecrise que atravesa a UBS pormor de ser unha das entidadesfinanceiras europeas mais afec-tada pola crise –as malas prác-ticas levaron a que para facerfronte ós pésimos resultados aUnión Bancaria Suíza procede-ra a deprecialos seus activos erecortar en 1.500 o número depostos de traballo sen, por elo,poder evitar ter enormes perdasavaliadas en mais de 50.000millóns de dólares- facilitou asinatura deste acordo que, repi-to, pode chegar a ser paradig-mático. Téñase en conta opapel que Suíza veu xogando olongo dos anos como paraísofiscal onde grandes fortunasmundiais atopan un lugar para

evadir impostos e ocultar patri-monios: segundo algunhas esti-macións a banca suíza xestio-na entre dous e tres billóns dedólares de fortunas estranxei-ras e acumula nas contas dosseus bancos mais da cuartaparte do “diñeiro negro” –“off-shore” en xerga anglosaxóna-que se move no mundo.

Meses antes, en abril, aOCDE elaborara a chamada“lista gris” de paraísos fiscais cogallo de esixirlles a todos elesunha “maior colaboración enmateria fiscal” baixo a ameazade expoñerse á sancións encaso de non acceder á ditacolaboración, lista que inicial-mente abranguía un total de 42territorios. En primeira instanciaparecía que a maioría dosparaísos fiscais atendían a cha-mada a rebato e amosaban asúa disposición a negociar conos países da OCDE para asíevitar sancións: Xibraltar,Andorra, Bélxica, Luxemburgo,Bahrein, As Bermudas, IllasVirxe e Illas Caimán foron osprimeiros en aceptar a colabo-


SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

24

ración e conseguir, así, saír da“lista gris”. Esta nova estratexiados países da OCDE tivo o seupunto de inflexión na creación,en setembro do 2009, do cha-mado Foro Global sobreTransparencia e Intercambio deInformación Tributaria quebusca turrar pola “colaboraciónfiscal” entre países –a novalista ampliábase agora a untotal de 100, entre os que estántodos os da OCDE- comomedio de loita contra a opacida-de fiscal. Colaboración fiscalque espera ter rematada nunprazo máximo de tres anos.

O tempo transcorrido eviden-cia, non obstante, que moitospaíses da OCDE van moi pordetrás do goberno USA. O casomais paradigmático quizás sexao de Alemaña que ó día de hoxe,“ten sen facer a lista gris de para-ísos fiscais”. No outro extremositúase a Gran Bretaña que pare-ce estar presionando con certoéxito as súas colonias que sonparaísos fiscais –como é o casodas xa citadas Xibraltar,Bermudas, Illas Virxe e IllasCaimán, pero tamén Xersei,Guernsei e a Illa de Man- paraque entreguen ás autoridadesbritánicas a información fiscalsolicitada. Non obstante o gober-no británico ten, nesta batalla, óinimigo na casa: a City deLondres que dificilmente colabo-rará co goberno do seu país enpórlle coto ós paraísos fiscais xaque a pesares do seu recoñeci-do rigor non se libra de manipu-lacións dubidosas. Primeiro cen-tro financeiro europeo, Londresconta con 800 bancos moitosdos cales teñen sedes e sucur-sais en paraísos fiscais.

Pero “algo se move”: non sepode negar que coa crise finan-ceira como fondo hai avancescontra a opacidade fiscal xaque, como reflectín antes, bas-tantes paraísos fiscais “acepta-ron colaborar” con países daOCDE para así saír da famosa“lista gris” –hai xa mais de uncentenar de acordos bilateraisasinados-. O problema é queestas medidas aparecen comoclaramente insuficientes porvarias razóns: en primeiro lugara natureza dos acordos bilate-rais de intercambio de informa-ción fiscal necesarios para queos paraísos fiscais podan saírda lista gris (“A lista da OCDE éridícula. Bélxica sae da listanegra por asinar acordos conpaíses como San Mariño;Liechtenstein e Mónaco asinanun pacto entre eles e deixan deser considerados paraísos. Eabsurdo. Necesitaríamos milesdeses acordos para que o sis-tema empece a funcionar. Maisque pactos bilaterais, é esen-cial chegar á acordos multilate-rais que supoñan un intercam-bio de información automática,pero non parece que a OCDEpersiga ese obxectivo..... amelloría e moi limitada”. Defeito varios paraísos fiscaisconseguiron saír da lista grisasinando convenios entre elesmesmos).

En segundo lugar, e moiimportante, está a tímida posi-ción dos países da OCDE fron-te ós grandes bancos interna-cionais que teñen, todos eles,filiais en paraísos fiscais: nin-gún dos países tomou as debi-das medidas contra esas filiaisincluso daqueles bancos que

recibiron importantes axudaspúblicas. Esta actitude daOCDE fai que só aparezancomo paraísos fiscais “conde-nables” aqueles que quedanfora dos países mais desenvol-vidos –G20- mentres que gran-des paraísos localizados enGran Bretaña (a City deLondres, xa citada), EstadosUnidos (o Estado deDelaware), e China (Hong-Kong), por exemplo, quedenfora da “lista gris”: como subli-ñan algúns expertos, “a lista dexurisdiccións condenables esancionables o que fan é lexiti-mar ós paraísos fiscais do pro-pio G-20 e estigmatizar ósdemais”. Finalmente, e enla-zando con todo o anterior, aexistencia de paraísos fiscaisestá intimamente unida –éunha consecuencia- á falta deregulación do sistema financei-ro internacional polo quesenón se afronta decididamen-te este problema non se avan-zará con éxito na eliminacióndos paraísos fiscais.

Non obstante, volvo a repe-tir, “algo se move” en relaciónós paraísos fiscais como tenta-rei de xustificar mais adiante.

Os paraísos fiscaiscomo refuxio do sistemafinanceiro mundial

Aínda que poida parecerincrible tanto a existencia deparaísos fiscais como a súa uti-lización polos grandes capitaisaparece, a nivel de dereito inter-nacional, como unha actividade


lícita ou cando menos non san-cionable en si mesma.

Unha proba do que afirmoatopámola no feito de que ahora de cualificar a un territoriocomo paraíso fiscal non semprehoubo unanimidade e non foideica finais da década dosnoventa (1998) cando a propiaOCDE acertou inicialmente areflectir os criterios que levan aque un país poida ser cualifica-do como paraíso fiscal:

1. Territorio sen impos-tos ou impostos nominaispara as rendas derivadasde actividades económi-cas.

2. Ausencia de informa-ción que permite que osbeneficiarios/usuarios seaproveiten do secreto fron-te as autoridades propiasdos seus países.

3. Falta de transparen-cia na aplicación das nor-mas administrativas oulexislativas dese país.

4. Ser receptor deinversións que non nece-sariamente reflictan unhaactividade real.

Criterios que, realmente,pouco mais son que papelmollado xa que con posteriori-dade (2001) o Comité deAsuntos Fiscais da OCDE –doque paradoxalmente formanparte paraísos fiscais comoLuxemburgo e Suíza- reduciu aposibilidade de “sanción” aestes territorios ó “grado decooperación na transparencia

e intercambio de informacióncon outros países” co que oscriterios anteriores, que ligabana definición de paraíso fiscal ácondición do réxime tributario,foron na práctica substituídospor unha definición ligada ógrado de cooperación. Unhadefinición que, como vimosanteriormente, lles permite,facilmente, á moitos destesterritorios “evitar ser sanciona-dos”, por exemplo mediante unsimple acordo bilateral.

Independentemente do“carácter” sancionable ou nondestes territorios os paraísosfiscais están sendo utilizadoscomo refuxio por persoas indi-viduais que posúen grandescapitais e non queren pagar osimpostos correspondentes noseu país e por persoas xurídi-cas –sociedades, empresas,entidades financeiras...- que através de compañías anónimas“off-shore” desexan facer nego-cios e diminuír ou eliminar acarga fiscal. Estes territorios,xa que logo, facilitan o fraudefiscal.

Por outra parte a maioría deestes territorios gozan da pro-tección das grandes potenciasoccidentais. “En realidade tráta-se de creacións ficticias dospaíses mais desenvolvidos,asentadas sobre todo en figu-ras xurídicas sofisticadas i encomplexas estructuras de xes-tión, enclaves financeiros privi-lexiados que se beneficiandirectamente do amparo políti-co de respectables Estados deDereito como os EE.UU, GranBretaña e Francia que funda-mentalmente lles aseguran aestabilidade política que necesi-tan como garantía da súa esta-bilidade financeira e da súacondición de refuxio do sistemafinanceiro mundial”.

Proba deste amparo é a súalocalización. Entre os 35 paraí-sos fiscais identificados polaOCDE –a ONU ten censados74 territorios e outros estudioscifran en mais de 100 o núme-ro- atópanse as Illas caribeñasde influencia USA –I. Virxes,Barbados, Antiga...- e Británica–I.Virxes, Monserrat,

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

25


Bermudas...- os da área euro-pea: Xibraltar, Illas de Man,Xersei ou Guernesei, depen-dentes de Gran Bretaña,Andorra cuxa xefatura de esta-do a comparten o Presidente daRepública Francesa e o Bispode Seo de Urxel, Mónaco forte-mente vinculado a Francia,Liechtenstein vinculado aAustria.... Neste curioso rankingas estrelas do hit parade, pororden de importancia dos depó-sitos bancarios estranxeirosacollidos, son, segundo asautoridades xudiciais estadou-nidenses, Hong Kong, as IllasCaimán, Luxemburgo, Suíza eSingapur.

Amparo que responde ósintereses do capital financeiro.“Wall Street quere ese diñeiro”–diñeiro negro-. “Os mercadossufrirían, e incluso veríansemermados sen este diñeiro enefectivo. Esta é a razón polaque Robert Rubín, sendoSecretario do Tesouro dos USAtiña como política” –segundoafirmaba J. Stiglitz gran coñece-dor do tema- “non facer nadapara frear o libre fluxo do diñei-ro nos USA. Non estaba intere-sado en parar o branqueo dediñeiro por que os fondos bran-queados acaban en Wall Street,quizás en Goldman Sachsonde traballara, ou en Citibank,onde podería ser que traballe”.

Tamén grandes empresasmultinacionais están interesa-das na existencia de centrosoff-shore por razóns fiscais.“A metade do comercio mun-dial ten lugar entre distintasfiliais das mesmas corpora-cións multinacionais. Os

expertos consideran que ametade dos fluxos mundiaisde capitais flúen ó través decentros off-shore. Os totaismantidos off-shore compren-den un 31% dos beneficiosnetos das multinacionais nosUSA. O conxunto dos apañosfiscais é a razón pola cal entre1989 e 1995, aproximadamen-te, dous tercios das multina-cionais americanas i estran-xeiras que operan en EEUU,con activos de como mínimo250 millóns de dólares, ouventas como mínimo de 50millóns de dólares, non paga-ron ningún imposto sobre arenda de sociedades nosUSA. En 1996-2000 os benefi-cios de Goodyear foron de 442millóns de dólares pero nonpagou impostos e tivo unhadevolución de 23 millóns dedólares. Colgate-Palmolivefixo 1.600 millóns de dólares e

lle foron devoltos 21 millóns dedólares. Texaco, Chevron,PepsiCo, Pfizer, J.P. Morgan,MC I Worldcom, XeneralMotors, Phillips Petroleum andNorthop Grumman están entreas sociedades que obtiverondevolucións en 1998.Microsoft declarou 12.300millóns de dólares en 1.999 epagou cero de impostos fede-rais. En dous anos recentesMicrosoft pagou sómente 1,8por cento duns beneficiosantes de impostos de 21.900millóns de dólares”. No casoespañol compre subliñar que o71% das empresas españolasque cotizan no IBEX 35 ope-ran nos paraísos fiscais ó tra-vés de sociedades participa-das. Empresas españolasque, xa que logo, propicianmovementos de fondos nacio-nais que teñen como orixe oudestino un paraíso fiscal.

Joseph Stiglitz, premio nobel de economía

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

26


A “legalidade” dosparaísos fiscais

A “legalidade” da existenciados paraísos fiscais é xustificadapolos seus defensores aducindoque en realidade son territoriosque “realizan actividades lexíti-mas de planificación fiscal interna-cional” e non actividades de eva-sión e fraude fiscal. Entre outrasactividades lexítimas de planifica-ción fiscal internacional estarían,xa que logo, a creba de Enron(USA), o financiamento de activi-dades terroristas como as de BinLanden ou ETA, ás dos carteis dadroga colombianos –“Medellin eCali”- e mexicanos –“Juarez,Tijuana, Guadalaxara...”-, ás deorganizacións criminais tradicio-nais (OCT) dos Estados Unidos eItalia –“Cosa Nostra”,“Camorra”...-, Xapón –“Yakuzas”-e Rusia –o grupo do Cáucaso-, ásdos grandes clans kurdo-turcosque trafican con heroína, as tría-des (Taiwan, Hong Kong, China)criminais chinas, as contas secre-tas de antigos dictadores comoPinochet, Mobutu, Arab Moi....etc., etc.

Non resulta estraño, xa quelogo, que os paraísos fiscaisestean implicados en tódolosescándalos xa que dispoñen dafacultade de “legalizar” o diñeiroprocedente de actividades ile-gais na medida en que a vixi-lancia dos capitais que transitanpola zonas off-shore é moi difí-cil: ó traveso dun circuíto com-plexo e ariscado, o diñeironegro, transita por multitude desociedades pantalla espalladasó longo dos paraísos fiscais do

planeta denantes de se rehabi-litar nos respectables bancosdos grandes centros financeirosinternacionais o que fai moi difí-cil a súa detección.

Estes territorios “off-shore”recibiron un forte impulso, real-mente floreceron, á carón daglobalización neoliberal e aconseguinte falta de regula-mentación dos mercados finan-ceiros internacionais que llespermitiu converterse en verda-deiros elementos perturbado-res das economías nacionaischegando incluso á socavar ademocracia dalgúns estados.Estes territorios creban o nece-sario equilibrio da economíamundial xa que “facilitan o frau-de e a evasión fiscal de gran-des fortunas moitas delas xera-das mediante negocios ilícitos,posibilitan o branqueo de capi-tais de orixe ilícito e son utiliza-dos como medio para financiaro terrorismo –AlQaeda, ETA,narcotráfico boliviano...-. O FMIcifraba o valor do diñeiro proce-dente de actividades ilícitas eresidenciado en paraísos fis-cais entre o 2% e o 5% do PIB

mundial, outras fontes elevabaneste volume a un tercio do PIBmundial”: en calquera casoestamos falando de cifras astro-nómicas que “escapan” o con-trol democrático dos gobernose calquera institución públicanacional ou internacional.

Como ben subliña oMinisterio de Interior doGoberno de España “podemosconcluír afirmando que os para-ísos fiscais son xeneradores depobreza nos países do Norte eespecialmente nos do Sur, xaque coa evasión fiscal impídeseo investimento nos serviciospúblicos esenciais (educación,sanidade, seguridade social,etc.), xeneralizase a corrupcióná todos os niveis, deteriórase aconfianza nas institucións públi-cas e todo elo produce un atra-so importante no desenrolo dospaíses que se traduce nun ele-vado índice de fracasos escola-res, desigualdades sociais,pobreza, descenso da esperan-za de vida, etc.”.

Este organismo acertatamén a hora de reflectir algun-

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

27


has das dificultades que ago-cha a loita contra os paraísosfiscais e o branqueo de diñeiro.“O segredo bancario e o princi-pio de soberanía nacional. Osegredo bancario impide ásautoridades obter as informa-cións necesarias e dificulta eimpide o seguimento das ope-racións bancarias. Engádese,ademais o segredo profesionalque é invocado por moitos dosprofesionais que interveñen nasoperacións de branqueo ......atopámonos diante de dereitosfundamentais das persoas eEstados democráticos e nonhai bases legais no DereitoInternacional para intervircando se invocan estes dousprincipios”.

Dificultades que aumentancando moitos destes territorios,paraísos fiscais, obteñen orecoñecemento de países eorganismos internacionais. Asío Tratado da Unión Europea,por citar un dos exemplos maisabraiantes, estableceu un réxi-me de asociación (“Asociación

dos países e territorios de ultra-mar”, IV Parte, art. 152) conterritorios considerados paraí-sos fiscais que dan cobertura áactividades delictivas cometi-das no seu seo e actúan contraos intereses financeiros da pro-pia Unión Europea: AntillasNeerlandesas, Aruba, Anguilla,Illas Vírxenes Británicas,Bermudas, Illas Caimán e IlasMalvinas.

A “ilicitude” dosparaísos fiscais

Fronte a legalidade destesterritorios que “realizan activi-dades lexítimas de planificaciónfiscal internacional” esta a reali-dade dunha serie de prácticasque son claramente ilícitas pornon falar de inmorais.

Baixo a cobertura do “segre-do bancario” aniñan nos paraí-sos fiscais enormes fortunasprocedentes, como subliñei, deactividades ilícitas cando non

criminais: cartos procedentesde actividades do narcotráfico, oterrorismo e o crime organizado.

Amparándose na “libre circu-lación de capitais” estes territo-rios facilitan a fuga de grandescapitais –algunhas fontes esti-man en 7 billóns de dólares ascantidades administradas polosparaísos fiscais: a terceira partelocalizados en Suíza- que con-seguen grazas a súa existenciaevitar o control fiscal nos seuspaíses de orixe polo que incen-tivan así a evasión e o fraudefiscal en gran escala ó tempoque dificultan políticas fiscaisprogresivas nos países de orixe.

O segredo bancario –quefacilita a existencia de “contasopacas”- e a libre circulación decapitais –ampliada polas novastecnoloxías que facilitan a exis-tencia dunha rede de telecomu-nicacións financeiras á nivelmundial (SWIFT) que procesamais de 2000 millóns de trans-ferencias diarias por un valoraproximado de 1 billón de dóla-res- coadxuvan a entrada de“diñeiro negro” no sistemafinanceiro nacional e internacio-nal que busca refuxio nos para-ísos fiscais para o seu posteriorbranqueo.

Diñeiro negro que así semove libremente e sen quesexa posible a súa identifica-ción. Un capital ilícito deposita-do, por exemplo, nas IllasCaimán pode, despois dunrodeo por Hong Kong eSingapur, atoparse enLuxemburgo para ser investidoa continuación nunha inmobilia-ria de luxo parísina.

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

28


Os paraísos fiscaiscomo sostén daeconomía somerxida

Se consideramos que eco-nomía somerxida é aquelaque escapa ó control dasautoridades nacionais e inter-nacionais, non cabe dúbidade que os paraísos fiscais,como expliquei anteriormen-te, son un instrumento clave–un sólido sostén- tanto nasúa existencia como na proli-feración i extensión a granescala xa que, entre outrosbeneficios, permiten o “bran-queo” de diñeiro negro proce-dente de operacións econó-micas e comerciais moi diver-sas e de todo tipo de pelaxe.Diñeiro negro que transita porunha multitude de sociedadespantalla espalladas ó longodos paraísos fiscais do plane-ta denantes de rehabilitarse–“branquearse”- nos respec-tables bancos dos grandescentros financeiros interna-cionais.

No está de mais subliñar,finalmente, que cinco dos maio-res bancos nacionais teñenfiliais ou sucursais nos paraísosfiscais. Banco Santander tenfiliais en As Bahamas, HongKong, Panamá, Illas Caimán,Illa de Man e Guernsei. BBVAten sucursais nas Illas Caimán,nas Antillas Holandesas ePanamá. Banco Popular enLuxemburgo e Hong Kong.Banco Sabadell en Andorra eBanesto en Guersnei, IllasCaimán e Illa de Man.

Non obstante, algo semove

Os movementos, modestospolo de agora, que a crise finan-ceira provoca entre os paísesmais desenvolvidos en relaciónós paraísos fiscais demostranque estes existen en tanto encanto aqueles queren. Se osgobernos dos países mais des-envolvidos, os seus bancos eas súas grandes empresas qui-xeran os paraísos fiscais des-aparecerían. E a fe que debe-ran turrar pola súa desapariciónxa que se miraran mais aló dosseus (?) intereses inmediatosdaríanse conta de que a exis-tencia destes territorios off-shore pon en perigo a súa pro-pia estabilidade económica,financeira e mesmo política –ogoberno Obama parece darsinais de que empeza a enten-delo ó esixirlle ó goberno suízoa súa colaboración na identifi-cación de clientes estadouni-

denses con contas opacasnese país-.

Algo se move cando algunhasdas principais estrelas do hit para-de dos paraísos fiscais –Suíza,Luxemburgo, Singapur e HongKong- parecen iniciar un cambiona súa política tradicional desecretismo e camiñar cara a unhamaior transparencia e intercambiode información fiscal. Camiño queoutros territorios non menos rele-vantes como paraísos fiscais–Bélxica, Luxemburgo, Bermu-das, Illas Virxes Británicas, IllasVirxes Estadounidenses e IllasCaimán- tamén empezan a per-correr.

Volvo a repetir que a sinatu-ra dun acordo de identificaciónde clientes dubidosos entre ogoberno dos Estados Unidos ea Unión Bancaria Suíza (UBS),coa intermediación do gobernosuízo, tivo a súa relevancia xaque, ó tratarse de Suíza para-digma do segredo bancario,sentou un precedente difícil de

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

29


SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

30

ignorar por outros países des-envolvidos e outros paraísos fis-cais. Camiño que tamén iniciarao Goberno Británico ó asinar unacordo parecido co goberno deLiechtenstein que afecta a cida-dáns británicos posibles defrau-dares fiscais.

Algo se move cando osgobernantes dos países que for-man o G-20, temorosos polofuturo dun sistema financeirointernacional avaliado con fon-dos públicos, sitúan o controldos paraísos fiscais como unhadas súas preocupacións cen-trais. Resulta evidente que apresión que os países do G-20–mediante as famosas listas gri-ses- están a facer sobre osparaísos fiscais non é suficientepara a súa practica desapari-ción, pero tamén é certo quealgo se move como demostranas operacións en curso porparte dun número relevantedaqueles territorios que, tratan-do de limpar a súa imaxe e aprocura da aceptación polacomunidade internacional,aceptan as normas de coopera-ción fixadas pola OCDE –coaslimitacións xa subliñadas- relati-vas á colaboración e ó intercam-bio de información fiscal.

Algo se move, xa que nonestamos nunha situación detotal tolerancia como deicaagora e hai un certo movemen-to internacional para a transpa-rencia e o intercambio de infor-mación fiscal que, ben é certo,xa está poñendo en garda amoitos defraudadores. Pero,sería necesario ir bastante maisaló si se quere que os paraísosfiscais desaparezan realmente

como esixiría calquera culturademocrática. Necesario etamén posible si houbera unhareal vontade política.

Nese camiño coidamos quea transparencia e a informaciónfiscal debería ampliarse ássinaturas que operan con para-ísos fiscais. O chamado ForoGlobal sobre Transparencia eIntercambio de InformaciónFiscal, unha iniciativa daOCDE, debera incidir na nece-sidade de información sobre asgrandes sinaturas que utilizanos paraísos fiscais para transfe-rir beneficios e así evadirimpostos. Información que,seguramente, debera ampliar-se a todas aquelas que operanno comercio internacional:parece evidente que quen maisse oporían a esta informaciónserían as sinaturas que maistiveran que agochar.

Paralelamente os paísesda OCDE –ou cando menosos G20- non deberan recoñe-cer xuridicamente –darlle aconsideración de legais- assinaturas internacionaisdaqueles territorios –actuaisparaísos fiscais- que noncolaboren nos plans de trans-ferencia e intercambio deinformación fiscal da propiaOCDE –formen parte da “listagris”- así como aquelasoutras estructuras destinadasa disfrazar ós auténticos pro-pietarios: calquera defrauda-dor que conseguira transferiros seus fondos á un paraísofiscal non podería logo “bran-quealo” e integralo no siste-ma financeiro internacional ónon ter recoñecemento legal.

Finalmente, e circunscrito óespacio da Unión Europea,debera acelerarse a coopera-ción xudicial e policial, nestasmaterias, entre os paísesmembros.

Bibliografía:

PLAN INTEGRAL DEPREVENCIÓN E CORRECCIÓNDO FRAUDE FISCAL, LABORALE A SEGURIDADE SOCIAL.Axencia Tributaria e Tesourería daSeguridade Social.

MINISTERIO DO INTERIOR:“Paraísos fiscais”. Setembro 2004

ATTAC. MADRID: “Os paraísosfiscais. A criminalidade transnacio-nal, outra cara abominable da glo-balización”.

V. REGALADO RODRIGUEZ:“Paraísos fiscais, o maior fraudedo mundo”.


A economía mergullada:Unha ameaza contra o Estado deBenestar

Demetrio Fernández López

Presidente do Consello Galego de Relacións Laborais

Inspector de Traballo e Seguridade Social, en excedencia

Existe unha certezamoi xeneralizadae asumida da

existencia e funcionamentodun volume non pequeno deeconomía mergullada.Mesmo nestes tempos decrise que nos está a tocarvivir, a unha condescenden-cia contemplativa con esaeconomía mergullada se lleune a atribución dun certovalor anestésiante e positivorespecto de conflictos sociais.Non en vano se escoitan opi-nións públicas cada vez máisfortes, acerca dunha realida-de con catro millóns e mediode parados, na que de nonhaber economía mergulladaterminaría derivando nunhasorte de estoupido social.Ambas actitudes, condescen-dencia e valoración de calida-des, son reais, pero non poriso deixan de ser lamenta-bles. Aceptar con normalida-de a existencia da economíamergullada non só repercute

directamente no financiamen-to, na substentabilidade eestabilidade do Estado dobenestar e na prestación deservicios públicos de calida-de, senón que tamén distor-siona notablemente a compe-tencia entre quen soportaimpostos, taxas e cotizaciónssociais e quen se aforra esescustos.

Hai poucos meses publi-cábase un dato elaboradopolo colectivo de técnicos doMinisterio de Economía eFacenda que cifraba nun 23%do PIB (240.000 millóns deeuros) a economía mergulla-da en España, tanto por frau-de fiscal como á seguridadesocial. A cifra, de ser certa, enon hai razóns para dubidalo,resulta de todo punto escan-dalosa e polo seu transfundoe contía non debera deixar aninguén indiferente.

A OCDE define a econo-mía mergullada como a activi-

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

31


dade económica cuxa realiza-ción, sen ser ilegal en simesma, non se declara aunha ou varias autoridadesadministrativas. Na mesmaliña, a OIT identifica o traballonon declarado como todaaquela actividade económicaque dende o punto de vistalegal ou nos seus aspectosprácticos non se axusta aosrequirimentos normativos. Afórmula de loita contra esaeconomía mergullada vensedesenvolvendo no noso paísa través da Inspección deTraballo e Seguridade sociale da Inspección Tributaria.

Por razóns de oficio coñe-zo ben o moito e bo quefacerda Inspección de Traballo eSeguridade Social nestamateria, da que me ocupareimáis polo miúdo.

O fraude no eido daSeguridade Social suma aosefectos negativos do fraudeen xeral un prexuízo econó-mico directo ás persoas tra-balladoras. Situacións comofalta da alta á SeguridadeSocial, cotizacións inferioresás contías debidas ou simula-cións de xornadas a tempoparcial cando realmente setraballa toda a xornada, impi-den ou mingúan en moitasocasións o acceso a presta-cións e dereitos que outorgao sistema de SeguridadeSocial e a contía das mes-mas.

Atendendo a esta realida-de, nos últimos anos véñensedesenvolvendo plans conxun-tos de actuación daInspección de Traballo coaTesourería da SeguridadeSocial, co Instituto Nacional

da Seguridade Social e coServicio Público de Empregoincrementando considerable-mente a eficacia nesta área.

A Inspección de Traballoven considerando traballonon declarado unha serie desupostos como son:

• Traballo dos estran-xeiros sen autorización.

• Falla de inscricióndas empresas na Seguri-dade social.

• Falla de afiliación oualta dos traballadores naSeguridade Social.

• A compatibilizacióndun traballo coa percep-ción dunha prestación daSeguridade Social

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

32


En todos e cada un desesparámetros, e no que se refi-re a cotizacións inferiores aolegalmente esixibles, incre-mentouse notablemente ovolume da actuación inspec-tora nos últimos anos, tendoen conta tamén o contexto decrise actual que trae parelloun incremento da actividademergullada, debido á imposi-bilidade de afrontar as dificul-tades económicas ou comounha forma máis de palialas.

Sendo fundamental estaactuación e a coordinaciónexistente entre as administra-cións públicas, a batalla con-tra a economía irregular preci-sa dunha implicación da

sociedade no seu conxunto.Non se sostén que nestepaís, quen consegue nonpagar a Facenda ou áSeguridade Social, poda van-gloriarse e mesmo facer galapublicamente da súa capaci-dade escapista coa anuenciae mesmo coa envexa de queno escoita.

O propio ParlamentoEuropeo, no ano 2008, sinalaa necesidade de “aumentar asensibilización de empresa-rios, traballadores, usuariospotenciais do traballo nondeclarado e do conxunto dasorganizacións sociais sobreos riscos e os custos relacio-nados co traballo non decla-

rado e sobre os beneficiosasociados á eliminación deeste tipo de traballo”.

Resulta rechamante,nesta liña, que con procesosde diálogo social abertos pordoquier, nun intre no que anivel estatal hai un procesode diálogo social aberto e noque non hai neste paisComunidade Autónoma quese prece que non faga o pro-pio, non se aproveiten estesprocesos para orientar a ini-ciativa na loita contra o frau-de.

Pasouse por enriba desetema en diversas ocasiónspero non hai acordos de diá-logo social contundentes einnovadores nunha materiaque prexudica do mesmoxeito a traballadores víctimase a empresarios legais quesoportan esta sorte de com-petencia desleal. Si a políticalaboral do futuro para quesexa éxitosa, debe contar noseu deseño e execución coaparticipación activa de sindi-catos e empresarios, nestamateria esa participaciónresulta especialmente esixi-ble e valiosa.

Non cabe, en definitiva,outra opción que non sexaacurtar espacios á economíairregular, pola vía da sancióne da represión, pola vía daconcienciación e mentaliza-ción social e pola vía da cola-boración e intransixenciacidadá. De que isto se faga, ese faga ben, depende hasta asupervivencia e o futuro donoso Estado de benestar.

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

33


Contas opacas, segredo bancario eeconomía somerxida

Xavier Castro Rodríguez

Empregado de Banca

Diplomado en Ciencias Empresariais

Contas opacas

Segundo datos recentes daAxencia Tributaria do Gobernode España cidadáns españoismanteñen contas en paraísosfiscais por un importe non infe-rior ós 12.500 millóns de euros.Os territorios elixidos son pre-ferentemente (80% dos depó-sitos) Andorra e Suíza.

Para estes cidadáns espa-ñois ter unha conta aberta enalgún destes territorios supónter asegurado o anonimato, osegredo bancario. A pesar dadirectiva comunitaria do aforro–que esixe o intercambio deinformación entre paísescomunitarios sobre as contasque abren os europeos noutropaís da UE no que non residene que producen xuros- hai paí-ses europeos –Austria,Luxemburgo- que se mostranmoi remisos a colaborar cosdemais países europeos. Dásetamén a circunstancia de queesta directiva só se aplica apersoas físicas e non a empre-

sas nin, por suposto, a produ-tos financeiros (fondos de pen-sións, seguros de vida,.....) oque limita grandemente a súaeficacia xa que resulta moi fácilsortea-la -por exemplo, utili-zando compañías interpostas-.

I é que na UE ter unhaconta segreda, xa que logoopaca, é absolutamente legal.Se temos en conta que, comoxa subliñei noutro traballo, cal-cúlase que as contas secretasnos paraísos fiscais (off-shore)poden administrar, en conxun-to, mais de 7 billóns de dólares–un tercio localizado en Suíza-tomaremos conciencia daimportancia do tema.

Como é ben sabido Suíza éo país paradigma do segredobancario. En Suíza, o segredobancario é considerado undereito civil e parte esencial daprivacidade das persoas.Calquera persoa, sexa suízaou estranxeira, que use algúnservicio financeiro en Suíza tendereito ó segredo bancario. A

súa lexislación distingue dexeito case maquiavélico, entre“evasión fiscal” e “fraude fis-cal”. Como non considera a“evasión fiscal” como un delic-to non coopera xudicialmentecon outros gobernos nesteámbito facilitando, xa que logo,as actividades dos tránsfugasfiscais e o branqueo de diñeironegro moito del propiedade dedistintas mafias.

O “modelo suizo” desegredo bancario

O segredo bancario parafondos depositados nas contasdos bancos suízos ten unhatradición superior ós 300 anos.Tradición histórica que poste-riormente se transformaría ennorma legal (Lei da BancaFederal Suíza, aprobada o ano1934 co pretexto de protexerdo espionaxe da Gestaposobre cidadáns alemáns quetiñan contas nos bancos suí-zos) de tal xeito que os ban-

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

35


queiros suízos teñen a obrigalegal de manter unha estrictaconfidencia sobre calquerainformación relativa ás contase ós seus titulares. (art. 47 daLBFS).

En Suíza o segredo banca-rio é considerado un dereitocivil, unha parte esencial daprivacidade das persoas de talxeito que, como dixen, unbanco suízo que, violando osegredo bancario, revele infor-mación sobre un cliente sen oseu consentimento, podearrastrar penas de prisión paraos administradores, unhamulta e o pago de danos e pre-xuízos. Unha tradición, a do

segredo bancario, que poroutra parte ten un grandeapoio entre a poboación suíza:no ano 1984 en referendopopular un 73% dos votantesfixérono a prol de manter osegredo bancario como undereito civil. A maioría dos suí-zos están, xa que logo, moiorgullosos da súa especificida-de bancaria “estratexia que llespermite”-segundo os seusvoceiros- “manter a estabilida-de política i económica quecaracteriza a Suíza na actuali-dade”.

Pero non todo o mundopensa o mesmo e co gallo deprotexerse de moitas das críti-

cas internacionais a esta prác-tica legal, intensificadas naactualidade coa crise financei-ra, o goberno suízo aprobaríaunha norma que, en circuns-tancias moi especiais, permíte-lle á Comisión Federal daBanca Suíza investigar algun-has contas. Son aquelas quepoden estar relacionadas condelictos graves tales comocontrabando de armas ou tráfi-co de drogas. Nembargantes,na práctica esta “excepción” anorma legal raramente é apli-cable: “En Suíza non é delictoo non declarar uns ingresos ouuns activos. Nin o gobernosuízo, nin calquera outrogoberno, pode obter informa-ción sobre a súa conta banca-ria. Primeiro teñen que con-vencer a un xuíz suízo de quese cometeu un delicto graveque poida ser punible poloCódigo Penal suízo”. Algoextremadamente difícil xa que“a Lei Suíza recoñece certosdelictos de xeito distinto aoutras xurisdiccións, así comopor exemplo os delictos rela-cionados con impostos” –aevasión fiscal- “considéransecomo faltas que non xustificanque se releve a información docliente a terceiros”.

Como recentementereflectía Hans Rudolph Merz,Presidente de Suíza, que otempo é o Ministro deFinanzas –velaí a relevanciadas finanzas na gobernanzadeste país- a pesar da crisefinanceira “o segredo bancariosuízo segue e seguirá intacto(.....) non imos a abolir o segre-do bancario nin teríamos porque facelo”.

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

36


Non todos os suízos com-parten os criterios do seu presi-dente. J. Ziegler –sociólogosuízo e relator especial da ONUpara o Dereito á Alimentación-que ven dende fai anos denun-ciado o papel dos bancos suí-zos no lavado de diñeiro negroe que ten información de pri-meira man nos di que “Suízasegue sendo o principal lugarde refuxio e de reciclaxe doscapitais en fuga dos países doTerceiro Mundo, dos beneficiosdo crime organizado internacio-nal e da evasión fiscal europea.Cando fun elixido parlamenta-rio, fun testiño de como Mobutumataba de fame ó seu pobo” –oZaire, antigo Congo Belga- “esaqueaba Zaire para enviartodo ese botín o meu país. A oli-garquía financeira suíza enco-bre con o segredo bancariotódolos crimes do capitalismomundial”.

O segredo bancario,un dereito privado?

Os defensores do segredobancario argumentan que setrata dun dereito civil esencialligado ó dereito á privacidadedas persoas. Fronte a esteargumento que podemos pen-sar, por exemplo, os millóns detraballadores que recibimos unsalario coas correspondentesdeduccións fiscal e de cotiza-ción a seguridade social?.Somos, xa que logo, vítimasdunha violación dos nososdereitos fundamentais?. Omesmo cabe dicir para os tra-balladores autónomos, peque-nos e medianos empresarios,

profesionais... que cumprencoas súas obrigas coaFacenda nacional e aSeguridade Social. Estanseviolando os nosos dereitos áprivacidade?.

Algo non encaixa con esteargumento do dereito a privaci-dade das persoas, como basexustificativa do segredo banca-rio, cando somente se utiliza edefende para as rendas docapital e remuneracións nonsalariais que andan á procurade non declarar a facendanacional respectiva.

Non se pode obviar que osegredo bancario camiña da

man da libre circulación decapitais –a liberdade dos capi-tais para moverse polo mundoenteiro sen traba algunha-posibilitando, ámbolos dous,que os gobernos nacionaisperdan capacidade de controle vexan diminuír os seusrecursos públicos para facerfronte as súas obrigas coascidadanías respectivas queven así perigar os seus derei-tos sociais mais básicos –asis-tencia social, educación, sani-dade, xubilación,....-.

Apoiándose na súa expe-riencia como gobernante doBanco Mundial o premio Novelde Economía J. Stiglitz reflec-

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

37


tía fai algúns anos que “osegredo bancario (...) facilita acorrupción ó brindar ós ditado-res corruptos un refuxio seguropara os seus fondos (...) diñei-ro que o Banco Mundial prestaa países en desenrolo remataen contas bancarias segredasou financia a vida luxosa dealgúns contratistas deixandomais endebedado un país, nonmais prospero”.

Asemade e como subliñade novo J. Ziegler, “o Estadoespañol, por exemplo, perdedecenas de millóns de eurosen impostos non pagados porempresas e individuos espa-ñois que practican a evasiónfiscal con destino a Suíza, cona absoluta e evidente complici-dade dos bancos suízos”. Ocaso escandaloso deGescartera –que puxo en evi-dencia a existencia de nume-rosas contas opacas en filiaissuízas de dous dos maioresbancos nacionais, o BBVA eHSBC- e moitos outros–algúns deles relacionadoscon deportistas de alto nivelcon domicilio fiscal ben enSuíza ben en Andorra- nonfixeron mais que confirmarestas teses.

BibliografíaG. ADOLFO VARGAS: “A creba dosegredo bancario suízo”. ATTAC,España.

J. HERNANDEZ VIGUERAS: “AEuropa opaca das finanzas”.Editorial ICARIA.

J. SEMPERE: “Segredo bancarioe paraísos fiscais”. ATTAC,España

J. ZIEGLER: “Suíza lava maisbranco”. Edicións B

“O imperio da ver-goña”. Editorial TAURUS

J. STIGLITZ: “Como facer quefuncione a globalización”. EditorialTAURUS

38

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


39

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

1. “O 80% das opera-cións que se realizancon billetes de 500

euros en España escapan ocontrol do Fisco pola súa vin-culación directa, principalmen-te en actividades fraudulentasde compra-venta de inmobles,onde o pago realízase endiñeiro “B” co gallo de eludir asobrigas tributarias.

O fraude derivado das ope-racións realizadas con billetesde alta denominación facialascende a 16.000 millóns deeuros anuais, o que representaen torno ó 18% da evasión fis-cal estimada a nivel nacional.Na actualidade 1 de cada 5billetes de 500 euros que circu-lan na zona euro localízanseen España”.

2. “O Goberno españolaproveitando a presi-dencia rotatoria da

Unión Europea neste semes-tre, debería liderar un debateen profundidade sobre a posi-ble retirada da circulación dosbilletes de 500 euros da zonaeuro, máxime nun contextoeconómico caracterizado poloforte endebedamento dosestados membros que estapoñendo en entredito a conti-nuidade da moeda única.

A Unión Europea deberaseguir o exemplo do ReinoUnido, onde as autoridadesdecidiron retirar da circulaciónos billetes de 500 polo seu fre-cuente uso en actividades cri-minais. O 90% destes “billetesgrandes” utilízanse en transac-cións ilegais no país británico”.

3. “A posta en marchadesta iniciativa contri-buiría a mellorar a loita

contra a economía somerxida,o que repercutiría directamen-te nunha maior recadación fis-cal, evitando medidas drásti-cas de axuste como as recen-temente anunciadas co gallode aforrar 15.000 millóns ereducir o elevado déficit públi-co.

Nembargantes, esta medi-da por si soa non representa asolución definitiva para erradi-car as operacións irregularesno sector inmobiliario xa queos defraudadores buscaránnovos instrumentos para sal-dar os seus negocios ó marxedo Fisco sen ser descubertos(...) O ano pasado os billetesde 200 comezaron a despuntardiante das actuacións de ins-pección da Axencia Tributariacontra os “Bin Laden”.

Economía somerxida e fraude fiscal (*)

GESTHA (Corpo Especial de Xestión da Facenda Pública)

(*) Documento autorizado por GESTHA –Cuerpo Especial de Gestion de la Hacienda Pública-.


4. Se o Goberno nacio-nal mellorara os seusesforzos “na loita contra

o fraude e o control das sub-vencións e o gasto público, aAxencia Tributaria poderíareducir en dez puntos porcen-tuais as bolsas de fraude e daeconomía somerxida enEspaña, situándose en niveissimilares aos dos países daUnión Europea, como Franciaou Alemaña, elo significaríaaflorar preto de 90.000 millónsde euros somerxidos e recadaranualmente uns 38.000

millóns de euros adicionais–solo por impostos- que servi-rían para aliviar o déficit públi-co sen recortar as políticassociais. Na actualidade, abolsa de economía somerxidaen España, tanto por fraudefiscal como a SeguridadeSocial, supera o 23,3% do PIB,o que supón un montante de245.000 millóns de euros (...) erepresenta a segunda taxamaior dos países europeosmais avanzados”.

5. “E necesario loitarcontra a gran bolsa deeconomía somerxida

existente en España, comosuxire o feito de que mentres16 millóns de traballadoresteñen unha media de benefi-cios de 18.400 euros, as activi-dades empresariais apeaschegan ós 12.300 euros”.

“A solución para equilibraras contas públicas pasa porloitar de maneira eficaz contraa economía somerxida e osgrandes defraudadores enlugar de poñer a lupa sobre oscolectivos mais prexudicadospola crise (desempregados,empresas en crise, persoasseparadas...) ou realizar drásti-cos recortes sociais sobre todocando España ten unha dasmaiores bolsas de diñeironegro da Unión Europea”

40

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


41

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Economía informal e traballo autónomo

Lisardo Domínguez Rodríguez

Mediador de Seguros.

Economía informal,somerxida, subte-rránea, oculta ou

paralela. Son os diferentes ter-mos utilizados, en maior oumenor grao de eufemismo,para referirse ás actividadeseconómicas realizadas fóra dosistema e nas que, polo tanto,non se cumpren as obrigas fis-cais ou laborais pertinentes.Despois de ler algúns artigossobre esta economía “B” e ana-lizar as aproximacións estatísti-cas ao tema, chegamos a unhaprimeira conclusión: o queestea libre de pecado que tire aprimeira pedra. Ou, candomenos, isto é o que pasa nonoso contexto.

Segundo estimacións doCorpo Especial de Xestión daFacenda Pública (GESTHA),en Galicia a taxa de economíainformal é do 26,3% do PIB.Esta cifra é tres puntos superiorá estimada para o conxunto doEstado e supón 13.917 millónsde euros.

É ben coñecido o feito deque en España o fraude indi-vidual, realizado a pequenaescala, mesmo se aplaude:non engadir o IVE a unha fac-tura, non declarar enFacenda un piso en aluguerou cobrar unha cantidade enA e outra en B por un servicioprestado. Estes procedemen-tos, que no estado españolson vistos como pequenas“pillerías”, son xulgadassocialmente noutros lugarescomo verdadeiros delictosmerecedores de castigo.

Autónomos:vítimas ou culpables

Na Unión de Profesionaise Traballadores Autónomosde Galicia, que representa atraballadores autónomos eemprendedores, que realizanactividades económicas porconta propia e xestionanpequenos negocios, a vecestemos a impresión de que os

autónomos somos vistoscomo os primeiros defrauda-dores, principais culpablesdas taxas de economía infor-mal e animadores desta esfe-ra somerxida.

Pode que se nos poña naprimeira fila dos acusadosporque o próximo é o que sefai máis evidente, porque oque está a medio camiñoentre legal e ilegal aínda évisible (o ilegal procura sersempre invisible) ou porquese perdeu a esperanza deque as persoas que ostentano poder económico se some-tan ás normas que nos igua-lan a todos.

Sexa como sexa, vémo-nos na obriga de defender-nos. En primeiro lugar, dicia-mos ao principio que econo-mía informal é toda actividadeproductiva que escapa ao sis-tema. Tendo en conta estadefinición, consideramosinxusto que se acuse ao autó-nomo en lugar de poñer no


punto de mira aos culpablesde grandes estafas interna-cionais, aos que utilizan para-ísos fiscais ou aos culpablesde actividades ilegais.

E diremos ademais, e poristo era o da primeira pedra,que a actividade informal dunautónomo, que normalmenteconsiste en non declararalgúns ingresos, é vista consatisfacción polo cliente, quenon deixa de ser outro benefi-ciado e, polo tanto, outro cul-pable. Ante a disxuntiva depagar máis por un servicio ouque este nos custe menos,aínda sabendo que se fai dexeito “subterráneo”, segura-mente a maioría de nós opta-ra pola segunda opción. Asísucede na reparación duncoche, na instalación duntubo ou no asesoramento dunavogado.

É entón xusto dicir que tanculpable é o autónomo comoo cliente, xa que os dous sebenefician do fraude. É evi-dente que estas pequenasestafas deben ser controla-das e penalizadas, pero omellor xeito de loitar contraelas é analizar as causas quelevan a cometelas.

Os autónomos,a parte máis débil

Os datos dinnos que nosúltimos dous anos a econo-mía somerxida se incremen-tou en España, ao igual quenoutros Estados europeos,froito da crise económica

internacional. Ademais, osinformes da OIT amosan queé nos países en desenvolve-mento, con baixa renda percapita, nos que as taxas deeconomía informal son máisaltas. Estes dous datos amo-san que o fraude ten moitoque ver coa situación econó-mica, xa que nos países enas épocas de dificultadeseconómicas, repunta a eco-nomía somerxida.

Estas oscilacións á baixada economía teñen unhaimportante repercusión noconsumo e, polo tanto, nomovemento de diñeiro aoredor dos negocios dos autó-nomos. Os traballadores porconta propia son os primeirosen notar directamente e condureza as consecuencias dacrise. De feito, entre marzo de2008 e marzo de 2010 oRéxime Especial de TraballoAutónomo da SeguridadeSocial perdeu en Galiciapreto de 14.550 persoas.

O parón no consumosupón un descenso dosingresos dos traballadoresautónomos (pensemos encomerciantes, albaneis, pro-fesionais do transporte, etc.)sen que iso supoña unhadiminución dos gastos, tantodos ocasionados pola activi-dade en si mesma (aluguerou combustible, por exemplo)como polas taxas áSeguridade Social e as obri-gas fiscais.

Hai que ter en conta ade-mais que a meirande partedos traballadores autónomos

contan cun pequeno negocioque, polo seu tamaño, careceda fortaleza necesaria paraafrontar estas situacións. Édicir, que non existe un col-chón debaixo que free acaída. A isto engadimos afalla de concesión de créditopor parte das entidades ban-carias, que pecharon vías definanciamento para empren-dedores.

Existe outro grupo impor-tante de traballadores porconta propia, agora recoñeci-dos como autónomos depen-dentes (TRADES) poloEstatuto do TraballoAutónomo en vigor desde2007, que perciben a maiorparte dos seus ingresosdunha soa empresa. Candoesta compañía precisa des-prenderse de persoal, estesautónomos dependentes sona parte máis débil. De feito, acontratación de persoas autó-nomas para exercer traballosestructurais en empresas éun recurso altamente utilizadopara alixeirar a estructura derecursos humanos e, portanto, non responder ante ostraballadores en caso de terque prescindir deles.

Unha cuestión desubsistencia

Ante estas situacións,cúmulo dos factores apunta-dos, moitos traballadoresautónomos non teñen máissaída que pasar a esta parteoculta da economía e trami-tan a súa baixa da Seguri-

42

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


dade Social. A diferencia doque sucede cos traballadorespor conta allea, cando istoocorre os autónomos atópan-se nunha situación de desam-paro xa que, de momento,non perciben prestacións pordesemprego.

A necesidade de ingresoslévaos entón a buscar outrasvías para subsistir. A soluciónque teñen na súa man é rea-lizar traballos para os quecontan cos recursos e coscoñecementos, pero sendeclarar os beneficios obti-dos. E, pregunto eu, é undelicto buscar a subsistencia?

Os autónomos e aspequenas empresas son opulmón da economía españo-la e alimentan un Estado doBenestar que lles volve ascostas cando o precisan. Non

se recoñece para eles osdereitos considerados funda-mentais para o resto dos tra-balladores e, aínda por riba,acusámolos de defraudado-res cando se ven obrigados aprocurar ingresos de xeitosomerxido e, ademais, cobeneplácito de clientesencantados de pagar unseuros menos nun traballo nonfacturado.

Pero o certo é que son ospropios traballadores autóno-mos os máis prexudicadospor este tipo de soluciónsinformais: os autónomos queoptan pola economía informalestablecen uns prezos inac-cesibles para os que resistenna superficie. Desta maneira,prodúcese unha competenciatan inxusta como inevitable etan comprensible como pena-lizable.

Reaxustes necesariosno sistema impositivoe fiscal

Ás retraccións no consu-mo como causa da economíasomerxida no sector dosautónomos súmase á falladun sistema fiscal que seadapte ás necesidades parti-culares deste colectivo.

Outro problema importan-te que deben afrontar osautónomos é a morosidade, afalta de pago por parte dosseus clientes e a indefensiónante estas situacións. Aíndaque a Lei para previr a moro-sidade aprobada no pasadomes de marzo polo gobernodo estado obriga ás entidadespúblicas a pagar en 30 días

43

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


as débedas contraídas, o pro-blema é moito máis profundoca isto.

Súmase ademais que ostraballadores autónomospagan o IVE ao estado noncando cobran as facturas,senón cando as emiten.Deste xeito, están adiantandocartos sen recibir ningunhacontrapartida.

Analizadas todas as cir-cunstancias, mantemos que éunha inxustiza criminalizaraos traballadores que atrave-san situacións semellantes. Aeconomía informal ten causasintrínsecas e arraigadas nosistema. É máis: os expertoscoinciden en que o propio sis-

tema se mantén grazas áexistencia desta economíasomerxida.

Segundo a Enquisa dePoboación Activa, en marzode 2010 o número de paradosno estado español supera os4,5 millóns de persoas, o quesupón máis do 20% da pobo-ación activa. Segundo osanalistas da economía, éimposible a resistencia do sis-tema a estas taxas de desem-prego se non existira a eco-nomía B. Grazas a ingresosirregulares, que escapan áscontas do estado, subsistenun número indeterminado defogares que, doutro xeito,estarían abocados á pobrezatotal.

O máis preocupante: osdereitos fundamentaisdas persoas

Desde o meu punto devista, non se está a focalizar aproblemática da economíainformal nos aspectos axeita-dos. Eu apunto dous feitoscomo claves: a existencia deenormes partidas de cartosque escapan ao sistema enactividades legais e ilegais e,especialmente, a restricciónde dereitos fundamentais quesupón o emprego informal.

Consideramos que a eco-nomía informal a grandeescala, que ten escapado aocontrol dos estados, non secorresponde xa coa necesi-dade de subsistencia indivi-dual, senón que é froito dainsolidariedade, das ansiasde enriquecemento a todacosta, do poder case ilimitadoda elite económica e da per-misibilidade, incluso acepta-ción, por parte dos poderespúblicos.

Recentemente fomos es-pectadores dun exemplo “delibro” dentro da economíainformal. É o do hoteleiroFernando Ferre, a quen se lleimputan presuntos delictos defraude fiscal como administra-dor do grupo Playa Sol por unimporte total de 14 millóns deeuros, ademais de branqueo efalsidade documental. A inves-tigación policial desvela queFernando Ferré non declarouimpostos nos últimos cinco

44

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


anos pese a ter vinculacióncun entramado empresarial de300 sociedades e administrarhoteis en Ibiza e Formenteravalorados en máis de 600millóns de euros.

A estes delitos de caráctereconómico hai que engadirsupostos feitos que, ao meuparecer, son aínda máis gra-ves: un delito contra os derei-tos dos traballadores porsometer aos empregados acondicións laborais ilegais.Presuntamente, e entreoutros abusos, Ferré contra-tara en 2006 traballadores300 traballadores naRepública Checa de naciona-lidade checa, romanesa epolaca. Estes traballadoresteñen salarios de 300 eurose, segundo parecen, viven encondicións lamentables einsalubres en habitacións dis-postas polo hoteleiro.

Se citamos este exemplonon é porque sexa unhaexcepción, senón porque éun dos moitos casos que ser-ven para poñer en evidenciaonde está a economía somer-xida que fai dano ao sistemae ás persoas. Ferré é un entretantos que escapa ao controldo estado e non o fai paranon declarar o IVE dunhapequena obra ou dunha com-pra duns poucos euros. Sonmillóns de euros que ademaisdos delictos fiscais conlevanabusos contra as persoas econdicións mesmo humillan-tes para os traballadores.

Este caso amosa oseguinte: para a Facenda

Pública é moi doado o controldas persoas traballadorasque teñen unha nómina ouingresos fiscalizados comoautónomos. Sen embargo, osistema fiscal español deFacenda, tanto a nivel reca-datorio como sancionador,parece feito a medida paraque grandes defraudadorescomo Ferré poidan actuardurante máis de dez anos senimpedimento algún.

A este exemplo podemossumar outros, como o dosprincipais clubs de fútbolespañois, que moven cantida-des inxentes de cartos nonsempre transparentes e moi-tas veces non declarados.Ante esta situación, como a

das grandes débedas quecontraen co sistema de reca-dación do Estado, ninguénintervén con sancións ouembargos como si sucedecos traballadores autónomos.

Á economía somerxidapodemos sumar a evasión legalde impostos, práctica habitualde grandes fortunas por dife-rentes medios como asSociedades de investimento decapital variable (SICAV) eoutras fórmulas creadas cobeneplácito de Facenda.Engado outro caso máis deevasión legal: o de artistas,deportistas e demais celebrida-des que non teñen rubor algúnen domiciliarse en paraísos fis-cais para evadir impostos.

45

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


46

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Lembremos tamén o quesucedeu co sector da cons-trucción: alimentouse un sec-tor feito a base de castelos noaire, sen unha base consis-tente e sostido co endebeda-mento por parte de cidadáns.Neste caso, fíxose público enotorio a existencia de diñeironegro desde as altas esferasdo mesmo ata as transac-cións particulares: págansecantidades moi superiores ásque se declaran, de xeito queboa parte do que cobra o ven-dedor dun inmoble escapa áeconomía formal.

Alarmante tamén é o quesucede cos alugueres: propie-tarios de varias vivendas nondeclaran o que perciben porarrendamentos e gañan mes ames cartos que “desaparecen”.Non creo que estes comporta-mentos fraudulentos debanestar no mesmo saco que assolucións informais para a sub-sistencia ante unha situaciónde desemprego e falta de ingre-sos. E se nos referimos xa aactividades ilegais como tráficode drogas ou comercio ilegal dearmas, é evidente que nunscasos o necesario é analizarcausas e noutros fortalecer ocontrol.

En todos estes casos, een innumerables movemen-tos de cartos en cantidadesinimaxinables para un autó-nomo de a pé, é onde está amaior parte da economíasomerxida. Nesta esfera éonde está o fraude que aten-ta contra a economía dunestado, e non no traballoautónomo.

Dito todo o anterior, erelendo o que eu mesmoescribín, reafirmo a miña ideado que verdadeiramente mepreocupa de todo isto. Nonson os 250.000 millóns deeuros que supostamente nonse declararon en España no2009, senón todas e cadaunha das persoas que haidetrás da economía informale que, por pertencer a estemundo somerxido, ven mer-mados os seus dereitos fun-damentais como traballado-res e como persoas. Segundodatos da OIT, na actualidadeo número de traballadoresque carecen de condicións detraballo decente podería estaren torno a 1.500 millóns depersoas.

Detrás de moitos casos deeconomía informal hai unindividuo: traballadores quecarecen de seguros anteposibles accidentes laborais,persoas que perciben sala-rios ínfimos ao non estar den-tro do control público, ausen-cia de dereito a percibirindemnizacións ou subsidios,etc. E todo isto ocorre aquí,nos nosos estados de benes-tar.

É só o principio, o menosdesprezable, da longa lista deabusos aos que se ven some-tidas as persoas que traballanna esfera da economía ocul-ta. Abusos, explotación, tra-ballo infantil, etc. son os ver-dadeiros problemas da eco-nomía somerxida máis alar-mante da que, non o esque-zamos, alguén se esta abeneficiar.

Segundo datosda OIT, na

actualidade onúmero de traballadores

que carecen decondicións de traballo

decente podería estar entorno a 1.500 millóns de

persoas


47

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Furtivismo e economía somerxida:o mar é de todos?

Manuel Maneiro Castro

Patrón Maior da Confraría de Pescadores da Poboa do Caramiñal

Entendemos por eco-nomía somerxidaaquel sistema de

intercambio de bens que per-manece alleo ó control daAdministración. Polo tanto, nonestaría incluída no ProductoNacional Bruto (PNB) e disco-rrería á marxe dos rexistros,estatísticas e controis oficiais.Exemplos desta economíasomerxida ou “informal” seríana prostitución, os traballadoressen contrato, o narcotráfico, asmafias, a piratería e un sen finde actividades que xeran todaunha rede de mercado negro ediñeiro en B. Unha desas activi-dades podémola encadrar den-tro do sector pesqueiro. É o quetodos coñecemos por pescado-res e mariscadores furtivos.

Dende sempre na nosasociedade veu imperando aidea de que o mar é de todos.Con esta premisa, milleiros defurtivos saen cada día ó mar aapropiarse dun ben alleo ó quebuscan un mercado ilegal noque obter diñeiro rápido e libre

de impostos. Todo isto sengrandes investimentos econó-micos e sen demasiadas pena-lizacións sociais.

Sen embargo, no sectorpesqueiro e marisqueiro nonpodemos falar de “furtivismo”coma un concepto homoxéneoe uniforme posto que no mareste termo pode adoptar dife-rentes formas que se corres-ponden cos diferentes tipos defurtivos que operan na actuali-dade. Na comunidade galegapodemos atopar varios tipos defurtivos.

Furtivos por necesidade:os drogodependentese chabolistas

Durante anos o furtivismochegou a funcionar en Galiciacoma un auténtico comodínsocial, sobre todo na décadados oitenta, onde os supervi-ventes da xeración arrasadapola heroína atoparon no maris-

queo furtivo un xeito rápido edoado de financiar a súa dose.Este tipo de furtivismo segue aexistir na actualidade pero tráta-se de casos moi concretos queexercen esta actividade ilegalen áreas determinadas, comapor exemplo en Ferrol, Arousa,os chabolistas da zona doBurgo de Coruña, etc. En cal-quera caso, trátase de furtivosque exercen esta actividade ile-gal por necesidade, máis secabe nunha época de dificulta-de económica onde o traballoescasea e as prestacións vénperigar a súa permanencia.Este tipo de furtivos, a miúdoexcluídos socialmente, adoitanser insolventes polo que nonteñen medios para facer fronteás posibles sancións adminis-trativas.

Verán vs.turistas furtivos

Por outra banda, por todos écoñecido a afección dos turistasa recoller marisco nas praias.


Cada verán, moreas de bañis-tas aproveitan as mareas bai-xas para facer auténticossaqueos de ameixas e berbere-chos habitualmente destinadosó autoconsumo. A pesares deque as cantidades de mariscorecollidas non adoitan ser moigrandes, non se soen respectaros tamaños mínimos nin sepasan os controis sanitariospertinentes, polo que este tipode furtivos, ademais de atentarcontra os traballadores do mar,poden poñer en perigo a súapropia saúde. Se ben é certoque individualmente collen pou-cas cantidades, son moitos arecoller xa que un elevadonúmero de turistas teñen estapráctica coma algo habitualdende anos atrás. Isto supónun considerable prexuízo para

os mariscadores profesionaisxa que ademais de alterar osciclos productivos das diferen-tes especies, obrigan a que asmariscadoras e mariscadoreslegais deban investir maioresrecursos, tempo e esforzos navixilancia das praias, o queresulta moi dificultoso e duro enépocas de altas temperaturas,que soe ser cando este tipo defurtivismo ten lugar.

Os furtivosprofesionais

Este tipo de furtivos son osque máis dano causan ó sectordo mar. Trátase de bandas per-fectamente organizadas quedispoñen de recursos e medios

de última xeración que empre-gan a xeito de “contravixilan-cia”. A moitos deles non llesinteresa obter os permisosnecesarios para mariscar ouregularizar as súas circunstan-cias posto que obteñen máisbeneficios económicos exer-cendo o furtivismo dos queobterían de estaren nunhasituación legal. Gran parte des-tes furtivos profesionais traba-llan por encargo, é dicir, haiveces nas que o marisco xa tenun prezo e destino fixado antesde ser obtido. As depuradoras eos restaurantes a miúdo son odestino deste mercado negro.Estes furtivos expertos soentraballar de noite e para iso con-tan cuns medios e condiciónsque superan con creces óslegais. Deste xeito, empreganembarcacións deportivas deelevados motores de potencia,neoprenos especializados ebotellas de aire último modelo,focos especializados para alu-mear debaixo da auga, etc.Así, para a captura do percebeacostuman a acceder ós exem-plares da zona submareal, queson os máis grandes e cotiza-dos, pero cuxa captura é moidificultosa para os productores,ademais de estar controladapor seren estes os que garan-ten o ciclo productivo.

Os profesionaisinfractores

A diferencia dos anterioresestes mariscadores son legaise contan con todos os permisosrequiridos para exercer a activi-dade. De feito, a miúdo debe-

48

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


mos encadralos dentro dunhaasociación marisqueira ou con-fraría de pescadores, nas calesdesenvolven o seu traballobaixo as regras e mandatos ásque se acollen estas organiza-cións. O problema é que ade-mais de traballaren para estesorganismos, adoitan desempe-ñar unha actividade individualparalela onde non se respectanos topes, as tallas mínimas, onúmero e tipo de artes e apare-llos, as datas autorizadas paraa recolección e venda, etc.Evidentemente, aquí as vendasirían máis aló das lonxas,xerando novamente todo unmercado negro paralelo quetería coma principais destinata-rios os restaurantes, comercios,prazas, etc. Aínda que o núme-ro de “profesionais furtivos” ébastante menor ca os dos ‘’in-fractores profesionais” estáclaro que o mero feito de queexistan debería ser un síntomade preocupación dentro dasconfrarías de pescadores,posto que van a ser as primei-ras afectadas por este mercadoilegal.

A organización:peza clave dosmariscadores furtivos

Non convén perder de vistaa idea de que, en Galicia, sonmoitos os postos de traballoque dependen da pesca e domarisqueo posto que estamosante un sector estratéxico eclave no desenvolvemento eco-nómico e social da nosa comu-nidade. Cada vez que se “trafi-

ca” con productos das nosascostas estase a poñer en perigovarios piares básicos do desen-volvemento e mantemento dosistema. Por unha parte, ó tra-tarse de marisco roubado e nondeclarado, foméntase todaunha economía somerxida queprexudica a todo o enredadosocial regularizado que se arte-lla arredor desta actividade.Ademais, o feito de non respec-tar tamaños, prazos de recolli-da, artes, etc. pon en serio peri-go a supervivencia do sector,afectando de xeito significativoa aqueles profesionais que siteñen as licencias pertinentes eexercen o seu traballo de formalegal. Pero outra das conse-cuencias negativas do furtivis-mo, non menos importante, é ofeito de que recoller e vender

marisco de xeito non regulariza-do supón un serio atentadocontra a saúde pública. Isto éasí porque moitas veces omarisco obtido polos furtivosprovén de zonas contaminadasnas que está prohibido faenar.Noutras ocasións, aínda que aprocedencia dos productossexa de zonas perfectamentehabilitadas, ó non pasaren osprocesos de depuración perti-nentes poden igualmente cau-sar graves danos á saúde dosconsumidores ou incluso amorte. En todos nós segue vivoo recordo do caso “ToñiVicente”, onde se destapoutoda unha rede de comerciali-zación oculta que se xeraba entorno a esta actividade ilegal eque deixaba claro que algúnsfurtivos non actúan sós, senón

49

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


que moitos o fan baixo encargoe nun mercado esencialmentelocal (galego) constituído pordiferentes eslabóns que confor-man un verdadeiro organigra-ma no que a ilegalidade e omercado negro son piarescomúns.

Parece evidente que unhaactividade tan estendida queagocha detrás un enredado per-fectamente organizado e quediscorre en paralelo á legalidadedebe aportar elevadas contíaseconómicas para aqueles que apractican. Os maiores benefi-cios cáptanse en épocas esti-vais onde a demanda de produ-to é elevada, coma por exemplono verán ou no Nadal. De feito,déronse casos de percebeirosfurtivos que conseguiron gañarmáis de 6.000 euros nun só díade “traballo”. Recoller sen licen-cia, máis do permitido, en zoasprohibidas, en épocas de vedae con artes non axeitadas para

a causa. Todo isto co obxectode xerar uns beneficios rápidos,relativamente doados de conse-guir e, por suposto, libres deimpostos. O negocio pareceasegurado.

Varios problemas,unha solución?

Parece claro que o furtivis-mo existe nas diferentes for-mas arriba sinaladas. Igual declaro é o feito de que a cruezada recesión económica fai quecada día vaia en aumento estetipo de prácticas. Ata o deagora as consecuencias legaispara os mariscadores e pesca-doras furtivos pasa por unhasimple sanción administrativaque oscila entre os 300 e os8.000 euros dependendo dacontía de marisco incautada edo valor da especie. Senembargo, moitos deles declá-

ranse insolventes, o que osexime de pagar as multas,habendo furtivos que acumu-lan máis de 200 sanciónsadministrativas que non aboa-ron nin teñen intención deaboar. Os furtivos son cons-cientes disto e ademais sabenque os servicios de gardacos-tas simplemente poden vixiarpero en ningún caso detelos.De aí que sexa habitual queestes ilegais teñan máis quedicir e adopten actitudes desa-fiantes e agresivas contra oscorpos de seguridade daAdministración, o que a miúdoprovoca pelexas que a vecesse saldan con feridos.

Nos últimos tempos, e anteeste reponte do furtivismo, éhabitual que os propios maris-cadores e percebeiros se orga-nicen en patrullas co obxectode vixiar que ningún ilegal llesvaia a roubar o que é seu. Dedetectar algunha captura clan-destina é cando avisan ó servi-cio de Gardacostas. É eviden-te que o sistema de control dofurtivismo ten moitas lagoas ea maioría dos traballadores dosector consideran que as san-cións administrativas sontotalmente insuficientes paraloitar contra esta lacra social.Todos parecen coincidir en queo furtivismo na súa versiónmáis extrema debería ser con-siderado delito. A Administra-ción debería adaptarse os tem-pos e facer unha lexislacióncoherente e realista co queestá a acontecer na actualida-de, tentando sempre beneficiara aqueles traballadores do marque si exercen de forma legal asúa profesión.

50

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

As cifras:

- Entre decembro de 2009 e xaneiro de 2010incautáronse 3.264 bens/aparellos e 3.088,9quilos de diferentes especies de marisco nasdiversas rías galegas.

- Para combater o furtivismo a administra-ción conta actualmente con: 131 axentes garda-costas, 27 embarcacións, 67 automóbiles e 2helicópteros.

- O furtivismo castígase con sancións quepoden oscilar entre os 300 e os 8.000 eurosdependendo da contía de marisco incautada edo valor da especie.


51

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Economía informal e dereitos laborais


Economista

Introducción

A principios dos anos 70 doséculo anterior, a OIT(Organización Internacional doTraballo) empregaba a expre-sión “sector estructurado” -quemais tarde cambiaría primeiropor “sector informal” e logo,dada a súa extensión e amplitu-de, por “economía informal”-para “describi-las duras activi-dades dos traballadores pobresque non eran recoñecidas,rexistradas, protexidas ou regu-ladas por autoridades públicas”.

Traballadores, que todoseles teñen en común “nonestar recoñecidos nin protexi-dos dentro dos marcos xurídi-cos e regulamentarios (...).Os traballadores informaiscaracterízanse polo seu altonivel de vulnerabilidade”. Nonteñen protección xurídica ninsocial, carecen de represen-tatividade, non poden acce-der as axudas públicas, con

empregos inestables e preca-rios e con ingresos moi bai-xos ou irregulares.

Neste marco a OIT defen-de que non se identifique eco-nomía informal con economíadelictiva, ilegal. “Non cabedúbida de que na economíainformal hai actividades delic-tivas, como o tráfico de dro-gas, o tráfico de persoas e obranqueo de diñeiro. Taménexisten outras actividades ile-gais, como a evasión delibe-rada de impostos” –de todoesto falamos noutros traballosdeste número- “Mais a maio-ría dos que se atopan na eco-nomía informal, aínda quenon están rexistrados oudeclarados, producen bens eservicios legais”. I é que “asempresas e os traballadoresformais e informais coexistennun contínuum económico noque os déficit de traballodecente mais graves prodú-cense no extremo inferior”.

Posteriormente a OIT,nunha Conferencia Internacio-nal celebrada no ano 2002, pre-sentaría un escenario interna-cional novo para o mundo dotraballo reflectindo que “a eco-nomía informal medrou rapida-mente en case tódolos puntosdo planeta, incluídos os paísesindustrializados, e xa non podeseguir considerándose un fenó-meno temporal ou marxinal. Amaior parte dos novos empre-gos dos derradeiros anos, parti-cularmente nos países en des-enrolo e en transición, creáron-se na economía informal. Amaioría das persoas pasaron áeconomía informal xa que nonpodía atopar un emprego ouemprender unha actividadeempresarial na economía for-mal” (1).

Resulta extremadamenterelevante esta declaración daOIT: en plena expansión daeconomía mundial, na fase deconsolidación da mundializa-


52

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

ción económica, a maior partedos novos empregos foron naeconomía informal.

Expansión da economíainformal

Entre as causas profundasda extensión da economíainformal a que se refire a OITocupa un lugar destacado, peronon único, a pobreza e o baixonivel de desenrolo. Causa iefecto, en realidade: é bencerto que a economía informalestá tamén estendida nos paí-ses e áreas mais desenvolvidospero, nembargantes, a maiorimplantación dáse nas áreassubdesenroladas polas razónsanteriormente apuntadas.

“Durante os derradeirosanos (...) estímase que o traba-llo informal en África acadoucase o 80% do emprego nonagrícola, mais do 60% doemprego urbano e mais do 90%dos novos postos de traballo. NaÁfrica subsahariana, o sectorinformal acada as tres cuartaspartes do emprego non agrícola,tendo medrado extraordinaria-mente durante a pasada décadana cal representou os dous ter-cios do total (.....).

En América Latina, osdatos da OIT amosan que aporcentaxe de emprego infor-mal urbano respecto do empre-go total urbano medrou do 50%á un 58% (....).

Na Europa Central e ospaíses membros da CEI conanterioridade ó período de tran-

sición a economía informal exis-tía baixo a forma de traballo nondeclarado, por exemplo, naconstrución e mantemento decasas ou apartamentos familia-res, o subministro de servicios apersoas e a fogares e a produc-ción e venta de productos agrí-colas, todo elo xunto a activida-des ilegais como o cambio ilegalde moeda estranxeira, a ventade drogas, etc. Coa transición áeconomía de mercado, a econo-mía informal expandiuse rapida-mente, partindo, ó menos enparte, daqueles segmentos nosque xa existía anteriormente. Araíz do problema pode buscarsenos cambios económicos esociais, entre eles o peche demoitas empresas estatais, a pri-vatización doutras, a reducciónde cadros de persoal, o colapsodos sistemas de seguros sociaise a diminución dos ingresosreais dunha grande parte dapoboación: as porcentaxes deempregos informais varíandende o 46% de tódalas perso-as desempregadas en Romaníaao 8% en Polonia, mentres na

Federación Rusa as estima-cións varían enormementesegundo a súa procedencia,dende o 12% da poboación tra-balladora segundo fontes oficiaiso un abano entre o 35 e o 90%da poboación traballadora (..).

En Asia, a proporción de tra-balladores informais do sectornon agrícola ía do 45 ó 85%, e ado emprego informal urbano do40 ó 60% (...) cando unha eco-nomía está en declive, hai, nonobstante, unha expansión dasactividades económicas de sub-sistencia (...) o Estado Chinocon posterioridade as reformaseconómicas desenrolou unhaspolíticas para promover activa-mente o sector informal....segundo algunhas estimaciónsactualmente uns 70 millóns depersoas traballan nel.

Nos Estados membros daUnión Europea a importanciada economía informal segundofontes oficiais representa entreo 7 e o 16% do PIB, entre 10 e28 millóns de postos de traba-


llo, ou entre o 7 e o 19% doemprego total declarado. Estasfontes dividen ós Estadosmembros nos tres grupos prin-cipais seguintes. No primeirogrupo, o nivel de actividadesomerxida é relativamentebaixo, e sitúase en torno ó 5%do PIB: neste grupo están osPaíses Escandinavos, Austria ePaíses Baixos. Noutro extremo,Italia e Grecia teñen niveis deeconomía somerxida que exce-den o 20% do PIB. OutrosEstados membros sitúanseentre ámbolos dous extremos.Nos países escandinavos,Países Baixos, Bélxica e ReinoUnido, o traballo non declaradotende a ser realizado porhomes mozos cualificados,mentres que en Francia,Alemana e Austria, os inmigran-tes ilegais percíbense como ungran problema. Na EuropaMeridional, os traballadoresnon declarados tenden a sermozos, mulleres que non traba-llan dende o seu domicilio einmigrantes ilegais” (2). Nestegrupo España aparece nunhasituación próxima o extremosuperior con un nivel de econo-mía somerxida que oscila entreo 10 e o 23% do PIB e tende aser realizado por traballadoresmozos, mulleres e traballadorescualificados nos sectores daagricultura e os servicios, inclu-ídos os servicios privados. EnGalicia, e segundo datos deFacenda, a economía somerxi-da supón un valor equivalente ó26,3% do PIB galego –un cifrapróxima ós 3.900 millóns deeuros-.

Finalmente, nos EstadosUnidos “as diversas formas de

emprego informal son cada vezmais frecuentes en sectorescomo a electrónica e a fabrica-ción de prendas de vestir noscales traballadores proceden-tes de América Latina e Asia,especialmente mulleres, son amiúdo empregadas en condi-cións de explotación” (3)–algunhas fontes oficiosas,aínda que a súa fiabilidade ébastante dubidosa, falan de queentre o 8 e o 10% dos traballa-dores están empregados naeconomía informal estadouni-dense: persoalmente coido queson bastantes mais- e noXapón “hai signos de que aeconomía informal está maisestendida do esperado.” (4)estimándose, neste últimocaso, que en torno o 16% daspersoas empregadas traballanna economía informal.

Resulta, xa que logo, que aimportancia do chamado sectorinformal non é exclusiva dospaíses en desenrolo, nin moitomenos. A mundialización daeconomía e o traballo, coa

xeneralización i extensión dasnovas tecnoloxías de informa-ción e a comunicación (NTIC),traerá da man a extensión daeconomía informal. “Hai cadavez mais empresas que, enlugar de recorrer a un cadro depersoal regular a tempo com-pleto ubicado nunha soa fábricaou lugar de traballo amplamen-te rexistrados, están descentra-lizando a producción e reorga-nizando o traballo por medio deunidades de producción maisflexibles i especializadas,algunhas das cales non serexistran e se manteñen nosector informal (....) Como partedas súas medidas para recortaros gastos e dos seus esforzospara mellora-la súa competitivi-dade, as empresas traballancada vez mais cun pequenonúcleo de traballadores asala-riados en condicións regularesde emprego e unha periferiacada vez maior de traballado-res “non normalizados” ou “atí-picos” en diferentes tipos delugares de traballo dispersadosen distintas cubicacións e

53

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


algunhas veces en distintoslugares” (5).

A economía informal oueconomía somerxida é, xa quelogo, un fenómeno universalaínda que a súa relevanciavaría segundo o nivel de desen-rolo –maior extensión e impor-tancia nas rexións menos des-envolvidas: África, AméricaLatina e Asia- sen que as zonasmais desenroladas –a UniónEuropea dos 15, os EstadosUnidos e Xapón-, agás algun-has excepcións relevantes–Países Escandinavos, Austriae Países Baixos- escapen aeste fenómeno, nin moitomenos. Asemade nas áreasmais desenvolvidas son os paí-ses onde hai un maior nivel dedesenrolo do estado de benes-tar –os últimos citados- quenteñen unha menor porcentaxede economía somerxida(menos do 5% das persoasempregadas).

Factores que facilitana economía informal

A expansión mundial daeconomía informal amosa queson distintos e de diversa natu-reza os factores que coadxuvana súa extensión e configura-ción: económicos, xurídicos,institucionais, laborais e demo-gráficos.

O modelo de crecemento:“Un dos factores clave paraexplicar a economía informalestá relacionado coas pautasde crecemento económico (...)cando non se crean suficientes

postos de traballo para satisfa-cer toda a demanda existente,forzando ás persoas á atoparemprego ou á crealo elas mes-mas dentro da economía infor-mal (..) Actualmente a maioríadas persoas entra na economíainformal por que non poden ato-par emprego dentro da econo-mía formal e non poden permi-tirse o desemprego absoluto”(6).

As pautas de crecementoeconómico adoptadas poden,xa que logo, influír na expan-sión da economía informal.“Moitos países en desenroloadoptaron políticas para favore-cer o investimento estranxeiro,así como as grandes empresase industrias manufactureiras, edescoidaron o sector agrícola,pero o groso da poboación ató-pase aínda nas zonas rurais edepende en grande medida daagricultura. Naqueles paísesque experimentaron un crece-mento de tecnoloxía punta ademanda de alta especializa-ción relega á maioría das per-soas non cualificadas á procu-rar traballo dentro da economíainformal. Por outra parte, nal-gúns países ou industrias podehaber un crecemento dendeabaixo, con microempresas epequenas empresas moi diná-micas que crean mais empregoque a economía formal” (7).

A contribución da economíainformal ó crecemento econó-mico sole ser dobre “En primei-ro lugar, en moitos países a pro-ducción e os baixos salariosdos traballadores informaisaxudan ó crecemento dasindustrias, incluídas as indus-

trias de exportación fundamen-tais. En segundo lugar, a pro-ducción das empresas infor-mais tamén contribúe ó crece-mento económico” (8).

A mundialización económi-ca: “Pódese dicir que hai unharelación entre a economía infor-mal e a globalización na medi-da en que, a miúdo, a econo-mía informal prospera nos paí-ses en desenrolo que non pui-deron integrarse na economíamundial. E a incapacidade dospaíses para participar nos pro-cesos de globalización (xa sexadebido as súas propias políticasinternas ou a barreiras interna-cionais), mais que a globaliza-ción en si mesma, o que contri-búe a impedir que estes paísesbenefíciense do comercio, oinvestimento e a tecnoloxía. Porsuposto, tamén é certo que apresión da competencia mun-dial e os avances tecnolóxicoslevan cada vez mais ás empre-sas transnacionais a subcontra-tar ou externalizar a producciónde compoñentes e insumos áprovedores de primeira, segun-da e terceira man, moitos doscales son microempresas ouempresas a domicilio da econo-mía informal nos países en des-enrolo (....) a globalizacióntende a favorecer ó capital,especialmente ás empresasque pódense mover fácil e rapi-damente á través das frontei-ras, e á desfavorecer ós traba-lladores, principalmente ós demenor especialización, paraquen a emigración é difícil ouimposible. A globalizacióntamén tende a favorecer ásgrandes compañías que podenter acceso ás novas tecnoloxí-

54

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


as e captan novos mercados dexeito rápido a fácil, en detrimen-to de microempresas e peque-nas empresas (....) As repercu-sións da competencia mundialtamén alenta ás empresas for-mais a pasar da contrataciónformal de asalariados á acor-dos de emprego informal sensalarios mínimos, seguridadeno traballo ou prestacións, efavorece que as unidades infor-mais cambien os contratossemipermanentes dos traballa-dores por contratos de pago adestaxo ou a fórmulas ocasio-nais sen seguridade no traballonin salarios mínimos ou presta-cións. A globalización taménconduce ó paso do empregoindependente seguro o empre-go independente mais precario,xa que os productores e vende-dores perden a súa porción demercado. Con estes cambios,máis e máis homes entran naeconomía informal, e as mulle-res tenden a ser empurradas óextremo dos máis baixos ingre-sos da economía informal, amiúdo como traballadorasindustriais externas ou peque-nas comerciantes” (9).

As políticas de axusteestructural: “Na actualidaderecoñécese amplamente queas políticas de axuste estructu-ral e estabilización dos anosoitenta e noventa, que en moi-tos países produciron un crece-mento da pobreza, o desem-prego e o subemprego, contri-buíron á expansión da econo-mía informal” –en Galicia temoso exemplo dos efectos e conse-cuencias que a reestructuracióndo sector naval tivo na bisbarrade O Ferrol- “As institucións

financeiras internacionais (FMI,BM), principais autoras destaspolíticas, insisten agora na erra-dicación da pobreza e no des-enrolo sostido, anque aíndanon prestan a adecuada aten-ción ás implicacións das súaspolíticas de emprego “(10).

As crises financeiras: se acrise financeira que asolagou osueste asiático na segundametade da década dos noventafoi un importante factor subxa-cente para a extensión da eco-nomía informal nesa rexióncomo puido comprobar o propiaOIT non resulta ariscado subli-ñar que a actual crise financei-ra, coas elevadísimas taxas dedesemprego, precariedade epobreza que comporta impulsa-rá un crecemento da economíainformal especialmente nos paí-ses mais desenvolvidos.

A existencia de bolsas depobreza: “O crecemento dapobreza é unha das razónssubxacentes do crecemento daeconomía informal (...) non se

pode negar que é a pobreza aque forza á maioría das perso-as a aceptar postos de traballopouco atractivos na economíainformal e que os baixos ingre-sos que se obteñen desesempregos crean un círculovicioso de pobreza. En xeral, amedia de ingresos na econo-mía informal é moito mais baixaque na formal. Os traballadorespobres están concentrados naeconomía informal e especial-mente nas zonas rurais. O 75%dos pobres nos países en des-enrolo viven en zonas rurais ededícanse a actividades que,na súa maior parte, quedan forados límites da economía formalorganizada, xa sexa na agricul-tura ou en actividades ruraisdistintas das agrícolas ” (11).

A complexidade dos marcosxurídicos e institucionais: “Asactividades económicas for-mais danse con maior frecuen-cia en entornos que favoreceno investimento e o comercio, enos cales o cumprimento danormativa non supón custos

55

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


56

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

prohibitivos. A actividade infor-mal é a miúdo a resposta dosoperadores que non son capa-ces de cumprir as difíciles, irre-levantes ou prohibitivamentecustosas normas e regulamen-tos ou a daqueles que nonteñen acceso ás institucións demercado (...) a simplificacióndas leis e normativas non signi-fica un total desregulamento”(12).

Os novos xeitos de organi-zación do traballo: A extensiónda economía informal estátamén ligada a aparición denovos xeitos de organizacióndo traballo que se apoian nafragmentación da actividadeproductiva –fenómeno moiestendido en Galicia tanto nosector do automóbil como nonaval-. Novos xeitos de organi-zación do traballo que soncaracterísticos da mundializa-ción económica.

“En vez de efectuar a pro-ducción utilizando unha man deobra regular localizada nunhaúnica e gran fábrica, mais emais empresas están descen-tralizando a producción e orga-nizando o traballo segundo aidea da “especialización flexi-ble”, é dicir, creando unidadesde producción mais pequenas,flexibles i especializadas,algunhas das cales non serexistran ou son informais.Como parte das medidas dereducción de custos e dosesforzos por aumentar a com-petitividade, as empresas ope-ran cada vez mais con peque-nos núcleos de asalariadosbaixo termos e condicións regu-ladas (emprego formal) locali-

zados nun lugar de traballo fixo,xunto a unha crecente periferiade traballadores “non normali-zados” ou “atípicos”, e a miúdoinformais, diseminados en dife-rentes lugares de traballo” (13).

“Estas medidas a miúdoinclúen a contratación externaou a subcontratación e unabandono das relacións deemprego regulares deica rela-cións mais flexibles e informais.Tamén hai relacións triangula-res que inclúen a traballadores,empresas usuarias e axenciasde traballo temporal (....) Unhavariación global da especializa-ción flexible”, moi estendida naindustria téxtil, calzado deporti-vo, elementos electrónicos,etc.- “é o rápido crecementodas cadeas de bens e valorestransfronteirizos nas cales oproductor final en moitos casosestá na economía informal enpaíses en desenrolo e, cadavez mais, en países en transi-ción” (14). “Estas empresasactualmente externalizan afabricación” –chamada tamén“outsourcing”- “ou subcontratana empresas locais que podensubcontratar a intermediarios,quen a súa vez volven a sub-contratar á productores porconta propia e a traballadores adomicilio” (15).

Factores demográficos:Segundo a OIT o crecementoda economía informal estátamén ligado a factores demo-gráficos “especialmente nospaíses en desenrolo, o crece-mento da economía informalestá ligado a situacións deexceso de man de obra” (16).“Xa sexa por elección ou por

necesidade, mais e maismulleres entran no mercadolaboral, pero moi á miúdorematan en traballo situadosno mas baixo da economía for-mal (....) En moitos países, unimportante factor contribuínte éa crecente migración daszonas rurais ás urbanas. Osemigrantes á procura dos amiúdo inexistentes traballosformais rematan formandoparte da economía informal(...) A experiencia dos paísesdesenrolados, tamén amosaque os emigrantes transfronte-rizos, especialmente os recenchegados ó país e que nonfalan o idioma, ou as mulleresque dependen do emigranteprincipal, tenden a concentrar-se na economía informal debi-do a que existen poucos traba-llos accesibles para eles (...) osinmigrantes ilegais son os queteñen as maiores probabilida-des de rematar nas fábricasque explotan ós traballadoresda economía informal ou entraballos nos que non chamana atención das autoridadespúblicas e, por elo, son osmáis vulnerables á explotacióne o abuso” (17).

Impacto da crisefinanceira na economíainformal

“Desde finais de 2008 onúmero de traballadorespobres, con emprego precario eo de desempregados comeza-ba a medrar a medida que seestendía a desaceleración daeconomía” (18)


Nas economías en desenro-lo “como moitos pobres nonpoden sobrevivir senón traba-llan xa que non teñen aforrosnin gozan das prestacións daseguridade social, non sepoden permitir o luxo de perma-necer desempregados. Así naseconomías en desenrolo candoa situación económica empeorae sube o custo da vida, a unhaproporción considerable de tra-balladores so lle queda aopción de traballar aínda mais ede aceptar o traballo que sexa,independentemente das condi-cións de emprego” (19).

Esta situación é tamén exten-sible ás economías desenrola-das. Nembargantes nestes paí-ses –Estados Unidos, Xapón, ea Unión Europea dos 15- asituación varía non só en fun-ción dos niveis de desemprego–maior vulnerabilidade e, xaque logo, maiores doses deeconomía informal nos paísescon maiores niveis de desem-prego- senón tamén das pres-tacións sociais: non é casuali-dade que sexan os países queteñen mais desenrolado oEstado de Benestar -os paísesescandinavos, Holanda, Fran-cia e Alemaña- aqueles que,incluso na crise financeiraactual, manteñen un menorporcentaxe de economía infor-mal, mentres que aqueles quexunto á elevados índices dedesemprego presentan gran-des déficits sociais -España,Italia, Portugal e Grecia-, coacrise financeira, incrementan opeso da economía informal.

“Antes da crise económica aporcentaxe de traballadores en

emprego vulnerable” –traballa-dores que carecen de condi-cións de traballo decente, segu-ridade social apropiada, repre-sentación sindical....- “presenta-ba unha tendencia descenden-te en tódalas rexións, diminuín-do preto de 4 puntos porcen-tuais entre 1998 e 2008 a nivelmundial. Na actualidade onúmero total de traballadoresvulnerables calcúlase entre1.480 millóns e 1.590 millóns,preto da metade da forza de tra-ballo global. O número de tra-balladores en emprego vulnera-ble podería aumentar en entre41,6 e 109,5 millóns de 2008 a2009” (20).

Os dereitos laborais naeconomía informal

Como ben recoñece a OITse nos derradeiros anos é na

economía informal onde se cre-aron mais postos de traballo étamén, nesta economía, ondehai un maior déficit nos dereitoslaborais xa que é “evidente quena economía informal o baleirode dereitos é especialmentegrave” (21) e “entre os traballa-dores informais, é necesarioprestar especial atención ósgrupos particularmente vulnera-bles –as mulleres, os nenos tra-balladores, os mozos, as perso-as discapacitadas, os emigran-tes e as minorías étnicas-, poisquedan a miúdo socialmenteexcluídos e son obxecto de dis-criminación, explotación e tra-ballo forzoso” (22).

A evidencia amosa como naeconomía informal o “respectodo principio de liberdade deasociación” é vulnerado, “nal-gúns casos, a lexislación nacio-nal non recoñece como traba-lladores e empregadores ás

57

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


58

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

persoas activas no sector infor-mal, ou as normas esixen auto-rización previa para a creacióndunha organización, o calretrae ou impide a súa constitu-ción” (23). Coa extensión daeconomía informal medra “otraballo forzoso” en todo omundo sendo víctimas princi-pais “aínda que non únicas, asmulleres e os nenos. Os traba-lladores informais poden serparticularmente vulnerables áexplotación por traballo forzoso”(24).

O recoñecemento da reali-dade dunha extensión interna-cional da economía informalnon é óbice para que a OITdefenda a universalización dosdereitos laborais xa que “todo oque traballa ten dereitos labo-rais, independentemente deonde traballe (...) O obxectivo daOIT “é promover o traballodecente en todo o universo con-tinuo da actividade económica,que abrangue dende o sector

informal deica o sector formal,aplicando enfoques orientadosó desenrolo, a reducción dapobreza e a igualdade de xéne-ro”. Obxectivo que, segundo aOIT, esixe atallar as causas pro-fundas das actividades e a eco-nomía informal. “As causas pro-fundas” –segue a OIT- “son osobstáculos xurídicos e institucio-nais que fan difícil, cando nonimposible, que os empresarios eos traballadores poidan integrar-se ou manterse no sector for-mal, as políticas dos gobernosnacionais que a miúdo limitandirecta ou indirectamente a cre-ación de emprego na economíaformal, a ausencia ou a falta deacceso á institucións (relaciona-dos ou non con o mercado) for-tes e eficaces, as tendenciasdemográficas como a intensamigración rural/urbana e a epi-demia do VIH/SIDA, a discrimi-nación directa e indirecta dasmulleres e doutros grupos des-favorecidos e a falta de repre-sentación e de voz de quen se

atopa na economía informal. Amenos que se traten estas cau-sas profundas con eficacia, edeica se faga, non haberá nin-gún avance sostible deica o tra-ballo recoñecido, protexido edecente” (25).

Resulta evidente que estesplaneamentos da OIT van dirixi-dos exclusivamente á aqueladimensión da economía infor-mal que –como reflicto en páxi-nas anteriores- produce bens eservicios legais. Non toma enconsideración a economíainformal baseada en activida-des ilegais ou ilícitas, candonon claramente mafiosas,cuxas causas profundas vanmais aló do subliñado pola OIT–e que se apuntan en outrostraballos deste número-: osegredo bancario, a liberaliza-ción dos mercados financeiros,os paraísos fiscais....etc.Causas profundas que, tamén,deberan tratarse con eficacia efirmeza.

BIBLIOGRAFIA:(1)/(17): OIT. Conferencia Internacional do Traballo, 90ª xuntanza. 2002

(18)/(19): OIT. Tendencias mundiais do emprego. Xaneiro 2009

(20)/(25): L.J. JOHNSON. Entrevista. Xefe de unidade das tendencias mundiais do emprego da OIT. 26.01.2010


59

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Os gobernos deben comprometerse

Manuel Golpe Gómez

Sindicalista, ex-traballador de BAZÁN-FERROL

A situación económica que estamos a pasar, posibilita que se este abusando dos traballadorese traballadoras, por parte dalgúns empresarios, posto que son obrigados a aceptar postos detraballo de menor cualificación, no mellor dos casos, e noutros momentos ofértanlle postos detraballo somerxidos.

Dentro dos sectoresde MCA UGTGalicia, o da cons-

trución posiblemente sexa omáis propicio á hora de traba-llar en economía somerxidapolas súas connotacións, xaque é moi difícil de controlarunha obra que se realiza nomedio do monte ou porque nointerior das obras é complica-do controlar as persoas quetraballan, a menos que sexa aInspección de Traballo quen ocontrole. De aí a cantidade defalsos autónomos que existenneste sector.

A economía somerxidatamén se está a aproveitar dostraballadores inmigrantes. AInspección de traballo ten aobriga de controlar a contrata-

ción, e danos a sensación deque non se está a facer.

Dada a situación do paroexistente, non entendemos comoa Inspección non fai un controlexhaustivo das obras de cons-trucción. Alguén cre que nestemomento os máis de 4 millóns deparados non perciben máis pres-tación que as do INEM? Pois aAutoridade Laboral competente,ten que actuar de oficio e nonesperar que alguén denunciepara actuar.

Non pode ser moi difícilpara a Inspección de traballocontrolar as irregularidadesque se dan nos Sectores, sóteñen que planificalo e actuar.

A crise fai que se poñan enmarcha novas formas de eco-

nomía somerxida, que non sepode controlar como as outrasformas a menos que existaunha denuncia, como son oscontratos a tempo parcial.

A modificación da LISOS, aLei da Inspección de Traballo,e do Decreto de xornada, ondenon é obrigado a exposicióndo calendario laboral, co hora-rio de entrada e saída, comosucedía antes de esa modifica-ción, senón que, ao flexibilizar-se a xornada, da pe a que seteñan que demostrar as horastraballadas pola persoa intere-sada, en vez de ser a empre-sa, como sucedía antes desamodificación.

Esta nova situación legal faimoi difícil controlar e perseguiras empresas que teñen os tra-


balladores en economíasomerxida. A menos que osGobernos se impliquen postoque sempre se pode facer através de perseguir o diñeironegro. Para elo, é necesarioque a Inspección de Traballo,como Autoridade Laboral, e oMinisterio de Economía eFacenda se poñan de acordo ahora de facer uns controismáis exhaustivos en canto afacturación, etc., e así evitarque teña lugar o fraude na con-tratación, poñendo freo a eco-nomía somerxida, e que se detamén o fraude fiscal que seestá a producir.

Debería haber un pactoentre os estados para controlaro fraude, e o movemento decapitais, para que as empresasque facturan en negro non poi-

dan facelo, dado que, se unhaempresa ten unha produciónde 6.000.000 €, pero se ve queten unha produción de12.000.000€, sería fácil contro-lalo, por medio dos inspectoresde facenda. Creo que isto éalgo que temos que demandaraos nosos gobernantes, tantodo Estado como da Comuni-dade Autónoma.

A libre circulación dos cida-dáns dentro da UE non podeconverterse nun problema.Para o que a UE ten que lexis-lar en favor dos máis débiles,e non en favor dos poderosos,como parece que estár afacer.

Se os gobernos poñenempeño, de seguro que a eco-nomía somerxida se controla.

Con este fin, debéramos ter unsistema fiscal único na UE,especialmente na zona euro.Isto faría que os traballadoresportugueses, empregados enEspaña, non teñan que devol-ver parte do seu salario, gaña-do legalmente, ás mafias quecontrolan a contratación nopaís veciño.

Dos cidadáns depende queEuropa avance ou se quederetrasada, se nos conforma-mos co que temos, nunca seproducira o avance. Se critica-mos e descualificamos en vezde participar e esixir aos políti-cos que se poñan de acordopara que se produzan os avan-ces, como sucedeu no pasadomais recente, teremos proble-mas máis graves que osactuais.

60

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


61

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

OGoberno españolcedeu aos man-datos dos merca-

dos e institucións financeirasque están a realizar visiónsnesgadas sobre a realidadedo noso país con claros finsespeculativos. Todo isto antea inacción e o estado contem-plativo dos organismos, forosinternacionais e das institu-cións da Unión Europea. Ogoberno aliouse co neolibera-lismo máis duro da vellaEuropa e deulle as costas atodos aqueles que lle outor-garon a súa confianza paralevar o rumbo deste país.Agora goza dos aplausos dosseus colegas europeos peroten de fronte a unha clase tra-balladora que se sinte enga-nada e que non vai consentir

máis ataques frontais a unsdereitos que foron conquis-tando ao longo dos anosdende a instauración dademocracia neste país.

Que non hai outrasopcións é o argumento noque se escudan. Pero si haioutras medidas, outros cami-ños para recorrer a andainacara a saída da crise peroparece que o Goberno nonquere molestar a certos sec-tores da sociedade facilmenteacomodados e que si teñenunha gran responsabilidadeno proceso de xestacióndesta crise. Primeiro, seríaprioritaria unha reconstruc-ción fiscal no noso país cunhaestratexia fiscal a longo prazoque permita reducir o déficitpúblico pola vía dos ingresos

e non pola obstinada propen-sión a facelo pola vía dosgastos. Para isto, é necesariorecuperar os impostos depatrimonio e sucesión; poñeren marcha novos mecanis-mos que reforcen a progresi-vidade fiscal; endurecer fis-calmente o capital e grandesfortunas; redeseñar a fiscali-dade das Sociedades deInvestimento de CapitalVariable (SICAV); combater eeconomía mergullada e afraude fiscal; incrementar oIVE aos bens de luxo; crearunha taxa específica para osector financeiro; e establecerun imposto a transacciónsfinanceiras internacionais.

Ademais, hai que regular,controlar e reformar o sectorfinanceiro para garantir o

Por unha saída xusta e equilibradada crise

José Antonio Gómez Gómez

Sº Xeral UGT-Galicia

Calquera reflexión que se faga a día de hoxe en materia social, económica ou laboral non podeescapar á actual conxuntura pola que atravesamos marcada por unha forte crise cunhas conse-cuencias que están a ser derivadas inxustamente cara a faciana máis débil da sociedade, os tra-balladores, tanto polos recortes que se están a levar a cabo en materia laboral como os queafectan á protección social no senso máis amplo.


62

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

fluxo do crédito ás empresase ás familias, e para que nonvolva a caer nos excesos.

É evidente que o Gobernoequivocou o camiño e torceusemoito da senda que marcara aocomezo do seu mandato. E anteisto vai ter a UGT en fronte.

Garantir o crecemento, oemprego e a cohesión socialvai por outros derroteiros.Parecía que existía, xa come-zada a crise, un consensoxeneralizado sobre a necesida-de de mudar o modelo produc-tivo deste país que, de feito, acaducidade e vicios do actualson ingredientes da masa quelevedou nesta crise. Senembargo, parece que este con-senso foi esquecido por algúnse equivócanse e moito. Deixarde lado este cambio de modelopode condenarnos dentro dunspoucos anos a un novo fracasoque, de seguro, pagarán denovo os traballadores coa min-gua dos seus dereitos.

A maiores das medidas xanomeadas no eido fiscal, sonnecesarias apostas enerxéti-cas para o curto e longoprazo que respondan á crisede demanda na que estamosinmersos; fortalecer e articu-lar a negociación colectiva;crear unha base industrialsólida que invista en I+D+i;desenvolver unha política deinfraestructuras que apoie ocambio de modelo; aprobarunha axeitada política ener-xética; unha política públicade vivenda onde predominenas medidas encamiñadas aoaluguer; a mellora do sistema

educativo vinculándoo máis emellor ao sistema productivo;o reforzamento do noso siste-ma público de protecciónsocial; así como, fortalecer osservicios públicos de empre-go e as políticas activas.

Fronte a isto, o Gobernoparece facer oídos xordos eeméndase a si mesmo orien-tando a súa política cara unsevero recorte do gasto públi-co que recae fundamental-mente sobre as costas dos tra-balladores e pensionistas; caraunha reducción do investimen-to público que freará o crece-mento económico e a creaciónde emprego e que terá comoprincipais víctimas aos traba-lladores en paro; e, en terceirolugar, impón unha reformalaboral que elimina dereitosdos cidadáns nos seus postosde traballo.

Tras unha actuación irres-ponsable das organizaciónsempresariais, centradas exclu-sivamente en obter réditos noabaratamento das condiciónsde traballo e o debilitamentodos traballadores, o Gobernodecidiu optar por unha desre-gulacion laboral que pode con-tinuar con outros recortessociais e laborais.

É necesario apostar porunha Europa máis social naque as negociacións sociaisdeixen de estar sometidas ásforzas do mercado. Nestepaís, UGT, xunto con CCOO,convocamos unha folga xeralpara o 29 de setembro paraesixir unha política que reduzao déficit público mediante o

Éevidente que oGoberno

equivocou ocamiño e torceuse moitoda senda que marcara aocomezo do seu mandato.E ante isto vai ter a UGT

en fronte


incremento dos ingresos e nonmediante a reducción dogasto, e planificar o cumpri-mento dos obxectivos do défi-cit do Pacto de Estabilidade eCrecemento da Unión Europeaen prazos compatibles coareactivación económica e acreación de emprego.

Tamén se demanda a retira-da dunha reforma laboral lesivaque non servirá para crearemprego; non reducirá a duali-dade do mercado laboral eaumentará a temporalidade;facilita e abarata o despedimen-to, porque amplíanse as causaspara facelo máis fácil e redú-cense os dereitos indemnizato-rios dos traballadores; reforza opoder empresarial para modifi-car unilateralmente as condi-cións de traballo (horarios,mobilidade xeográfica, funcio-nal...); debilita a negociacióncolectiva, facilitando ás empre-sas a adopción de medidas dedescolgue salarial e inaplica-ción de compromisos adquiri-dos previamente nos convenioscolectivos; privatiza a xestióndo desemprego e amplía o eidode actuación das Empresas deTraballo Temporal aos sectoresde risco e ao emprego público.

En definitiva, o Gobernopuxo o poder do Estado ao ser-vicio dos que esixen “flexibilida-de” no mercado de traballo, eaínda así consideran esta refor-ma insuficiente porque en reali-dade non queren máis flexibili-dade, quérena toda. Cando seesixen menos cotizaciónssociais, menos custo do despe-dimento, menos tutela xudicial,menos negociación colectiva,

menos regulación da contrata-ción, o que se está reclamandoen realidade é a absoluta des-regulación do mercado de tra-ballo, ou a aplicación neste eidodas políticas neoliberais quefracasaron estrepitosamentenos mercados financeiros, queson a causa desta crise, e quenos abocarían a unha tercer-mundización laboral.

Neste contexto mobilizadortamén incidimos na defensa dosistema público de pensiónscomo eixo central do noso sis-tema de protección social, e asúa adecuación á evoluciónsocial exclusivamente cun acor-do político e social.

Finalmente, reiteramos anecesidade dunha nova políti-ca fiscal, que reforce a estruc-tura de ingresos do Estado,recuperando impostos supri-midos e apostando por unhamaior recadación baseada naprogresividade fiscal, á vezque se combate con maiordeterminación e medios afraude fiscal que lastra a nosaeconomía alcanzando taxasque practicamente duplican amedia da Unión Europea.

Os traballadores deste paísvan parar o vindeiro día 29 desetembro porque unha saídaxusta e equilibrada da criseaínda é posible.

63

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

O pasado 30 de xuño, unha multutudinaria manifestación crecorreuSantiago de Compostela para amosar o descontento coas medidas anun-ciadas polo Goberno.


65

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

OPINIÓN

A reforma pendente daAdministración Local

Xesús Mosquera Sueiro

Presidente da Fundación Luis Tilve

Vivimos tempos que nos obrigan a formular a fondo aqueles grandes temas pendentes, que enmomentos de mais sosego político, cando a necesidade non apura tanto, por desgracia nonpasan do estudio académico do asunto no mellor do casos. Pero agora, cando a crise econó-mica nos toca de cerca, e tan dura e directamente, hai cousas que xa non poden seguir espe-rando.

Un destes grandestemas é o da refor-ma da administra-

ción local en Galicia. Certo éque noutros territorios do esta-do español o problema podeser aínda máis grave, pero isonon nos libera das nosas pro-pias esixencias, senón quemáis ben debera obrigarnos afacela canto antes. Estamosdiante dun importante proble-ma estructural, que afecta gra-vemente o gasto público, máistamén, e de xeito igualmentegrave, á eficacia administrati-va, e á calidade de vida daspersoas.

No ano 2008, 93 concellosgalegos, o 29’52% dos 315existentes, tiñan menos de2.000 habitantes e o 63’2%, e

dicir, 199, tiñan nese ano unhapoboación inferior os 5.000habitantes, a cifra mínimasegundo varias análises daUnión Europea para a suficien-cia financeira, política e técni-ca, e polo tanto para prestarservicios da calidade e da efi-ciencia necesarias na socieda-de actual. Unha realidade quetende a agravarse, porqueestes concellos pequenos vendiminuír a súa poboación,cada vez mais envellecida, conbaixas rendas, e necesitadaduns servicios cada vez máiscustosos, que en cambio ten-den a concentrarse nos conce-llos máis grandes.

Neses 199 concellos que,como se indica, supoñen o63’2 do total dos existentes enGalicia, vive sen embargo tan

só o 17% da poboación. Amaiores, nun contexto xeral deestancamento demográfico,Galicia rexistra na actualidadeunha taxa bruta de natalidadedo 7’8, fronte a unha taxa demortalidade do 10’7, o quequere dicir que cada ano,morren máis galegos dos quenacen. Tan só os fluxos inmi-gratorios dos últimos anos,aínda que modestos, permiti-ron manter a cifra de poboa-ción galega nos 2.796.089habitantes, tan só un 6’13% dapoboación total española,cando fai 20 anos era do6’90%.

Pero se dos parámetrosxerais pasamos a datos pro-vinciais, observamos que porexemplo a taxa de natalidadena provincia de Ourense des-


cende o 6’1 por mil, e a demortalidade sube o 14; na pro-vincia de Lugo, a taxa de nata-lidade descende aínda máis, o5’9 por mil, con unha mortali-dade do 13’8. Pontevedra senembargo co 8’9 de natalidadee o 9’0 de mortalidade é aúnica provincia que seachega a paridadeentre ambos pará-metros. Na pro-vincia da Coruñaa natalidade é do7’9 e a mortalida-de do 10’7. Onúmero medio defillos por muller osci-la entre o 0’91 deLugo e o 1’11 dePontevedra.

Por cada neno gale-go menor de catro anos,hai hoxe seis cidadánspor enriba dos 65. Apoboación galega conmais de 65 anos dupli-couse nos últimos trintaanos. Preto do 22% da poboa-ción son persoas en idade dexubilación, o que converte aGalicia nunha zona con altísi-mo índice de dependencia.Das 612.000 persoas con 65ou máis anos, un 20%, e dicir120.000 viven solas, e150.000, un 25%, viven enfogares por debaixo do limiarde pobreza. O incremento daesperanza de vida, a perda dapoboación moza froito da emi-gración, e a escasa contribu-ción da inmigración proceden-te doutros países ou rexiónspara compensar estes déficits,explican esta situación, aíndaque só en parte. A grandecausa de fondo é de tipo eco-

nómico, e ten que ver co insu-ficiente desenvolvemento eatraso crónico da economíagalega ao longodos últimosanos.

De feito, a poboación activamantense estancada, co agra-vante dun crecemento alarman-te do paro dende o comezo dacrise, que acada en abril desteano 2010 a cifra das 234.000persoas, e un empeoramentodas condicións de traballoreflectidas en altas taxas deprecariedade, baixos salarios,e frecuentes incumprimentosda normativa laboral vixente.Igualmente, acentúanse, por-que se fan visibles, os síntomasde pobreza dunha poboaciónque diversos estudios (revistaClaridade, decembro 2007)cifraban fai algúns anos entorno as 500.000 persoas.

Galicia perdeu dende 1979cinco representantes noCongreso a causa do descensoda poboación, que os expertos

advirten que se intensificarános vindeiros anos. Son xa

1.338 os núcleos depoboación sen habi-tante algún, dos que

910 están a punto dedesaparecer inclu-

so rexistralmen-te, ao rozar osdez anos nesasituación. Unharealidade queseguirá crecen-do dado que

outras 740 aldeasteñen agora unúnico habitante,que se distribú-en con 389lugares na pro-

vincia de Lugo,221 na da Coruña,76 na de Ourense e

54 na de Pontevedra.

En consonancia con todo oanterior, a poboación ocupadana agricultura descendeu dras-ticamente. En 1981, fai agora30 anos, a poboación galegaocupada no sector primario(agricultura, gandería e pesca)representaba o 42% do total.Quince anos despois, en 1996,esta porcentaxe reduciuse ao29%, e na actualidade a ocu-pación no sector primario foi do7’7% do total no ano 2009,correspondendo a agriculturae gandería o 5’7%, é dicir tansó 67.800 persoas ocupadasnesta actividade.

En paralelo, a poboaciónconcentrase nas principais

66

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


áreas urbanas, de maneiraque un de cada tres galegosvive nunha das sete principaiscidades, e nos dez concellosmáis poboados (as sete cida-des maiores máis Vilagarcía,Narón e Oleiros) vive o 40% dapoboación galega.

Xa en 1990, o Comité dasRexións da Unión Europeaadvertía, referíndose a situa-ción de España: “E responsa-bilidade primaria dasComunidades Autónomas apolítica de fomentar fusións ouagrupacións de municipios, ouincluso reordenar coactiva-mente o mapa municipal; peroate agora limitáronse a estimu-lar timidamente a constituciónde mancomunidades de aso-ciación voluntaria”. Pouco des-pois o Consello de Europaestablecía algúns exemplossobre a poboación mínimapara garantir servicios locaisnalgúns países, en ningúncaso por debaixo dos 5.000habitantes.

Referencias europeas

Entre 1950 e 1992, enEuropa foi moi intenso o proce-so de reagrupamento de con-cellos. Nalgúns países foi debi-do máis a decisión do poderpolítico que a vontade dosveciños. Respondían así osdistintos gobernos a situaciónde gran dinamismo socioeco-nómico que se viviu coareconstrucción dos Estadoseuropeos trala SegundaGuerra Mundial e, sobre todo,a xeneralización do Estado de

Benestar: os servicios públicosimplican un forte custe econó-mico que obriga, necesaria-mente, a adaptar a organiza-ción territorial as novasdemandas. Foi por elo que anormativa obrigou osConcellos a asociarse, paraconseguir unha maior eficaciados servicios.

Así por exemplo, entre1950 e 1992, Suecia pasou de2.281 concellos, a tan só 286 (-88%), Dinamarca de 1.387 a285 (-80%); Bélxica de 2.669 a589 (-78%); Reino Unidopasou de 2.028 a 484 (-76%);Alemaña de 24.272 a 8.077 (-67%); Austria de 3.999 a 2301(-42%); Noruega de 744 a 439(-41%); Holanda de 1.015 con-cellos a 647 (-36%).

Nos países mediterráneosa situación é distinta. En Italiapor exemplo, en lugar dereducción sucedeu ao contra-

rio, pasando de 7.781 munici-pios a 8.100 (+4’10%). EnFrancia, con 32 rexións, 96departamentos, 329 distritos, e36.879 cantóns, o númeroactual de comunas ou conce-llos, a pesar da redución habi-da dun 5%, é de 36.568, o quesupón unha media teórica de1.763 habitantes por comunaou concello. Certo que o deba-te para impulsar un proceso defusións tamén está en marchana actualidade.

En España, entre 1960 e1981, desapareceron 1.263municipios, o tempo que seconstituíron 103 novos: 13 porsegregación, e 90 por fusión.Dende entón a tendencia pare-ce terse invertido: así, entre1981 e 1991 desapareceron12 e creáronse 67 (65 porsegregación e 2 por fusión), enos dez anos seguintes creá-ronse outros doce. Na actuali-dade, España conta con 8.108

67

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


municipios, o que da comoresultado unha media teóricade 5.790 habitantes por conce-llo, sendo esta media enAlemaña de 10.191 habitan-tes, 12.518 no Reino Unido, e31.967 no caso de Suecia.

Polo que respecta aPortugal, pasou de 303 a 305municipios, aínda que compresubliñar que a superficie mediados concellos galegos e de 90quilómetros cadrados, mentresque en Portugal e de 300. Acifra media de habitantes porconcello no pais veciño eléva-se a 34.751.

En Galicia, entre 1900 e2008, desapareceron 17 muni-cipios e creáronse 8. A últimaanexión tivo lugar en 1967

(Acevedo incorporouse aCelanova), e dende 1980 nonse produciron novas fusións,senón, o contrario, tres segre-gacións: Cariño de Ortigueira(1988), Burela de Cervo (1994),e A Illa, de Vilanova de Arousa(1997). Hoxe, segregaciónscomo as de Cariño e a Illa, nonserían posibles xa que o impidea Lei de Administración Localde 1997, que esixe para elounha poboación mínima de5.000 habitantes. Entre as ane-xións importantes habidas enGalicia no século pasado cabemencionar as dos Concellos deBouzas en 1904, e Lavadoresen 1941 para integrase ambosno de Vigo; e a do municipio deSanta María de Oza (Monelos)que se integrou no da Coruñaen 1912.

O volume de poboación,determinante para aviabilidade

O estado de benestar, tal ecomo o asumiron no séculopasado os países europeos queapostaron por unha drásticareducción do número dos seusconcellos, impón o establece-mento de servicios básicos que,pouco a pouco, vanse incre-mentando. A propia normativafixa cales son eses servicios portramo de poboación, incremen-tándose en función do mesmo.Sen embargo, o feito de que oconcello sexa a administraciónpública mais próxima ao cida-dán, fai que vaia asumindocompetencias que, se ben nonson esixibles pola Lei deAdministración Local, si lle sondemandadas polos veciños

É difícil de xustificar social-mente que as redes de servi-cios sociais estean máisexpandidas nos concellosmáis grandes, cando é nosmais pequenos onde o proble-ma do envellecemento é maisurxente. A proximidade levaconsigo unha presión constan-te en demanda de serviciosque un número significativo deconcellos está incapacitadopara xestionar por problemaseconómicos. En consecuenciaeses concellos son máis débi-les, teñen peores servicios edependen da xestión de insti-tucións superiores.

Do mesmo xeito, a disper-sión da poboación condiciona

68

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Centro de Saúde de Becerreá


notablemente o gasto munici-pal. Cunha media de cennúcleos de poboación por con-cello, os que hai que dotar obri-gatoriamente de accesos, noné de estrañar que Galicia con-centre máis do 60% das víasmunicipais (máis de 27.000quilómetros), ou o 40% do alu-meado publico local de todaEspaña, servicios ambos quehai que manter e cuxocuste, que non serepercute encostos aocidadán,e asumi-do concargo aosingresoscorrentesde cada con-cello. Galiciaestá por debai-xo da medianacional no que serefire á rede desumidoiros, e ásdificultades parachegar a cada undos pequenos núcle-os dispersos no refe-rente á recollida delixo, son igualmenteimportantes.

Os ingresosmunicipais

Galicia está á cola dascomunidades españolas noque a ingresos tributarios serefire. A media de ingresos fis-cais por habitante é de 345’08€, aproximadamente o 68% damedia do conxunto de España,aínda que existen diferencias

notables segundo tramos depoboación: nas cidades conmais de 50.000 habitantes amedia recadadora é de 502’12€ por habitante, descendendoa 195’26 € nos concellos conmenos de 5.000 habitantes.

Polo tanto a capacidade dexestión na maioría dos conce-llos galegos está en cuestión,como tamén o esta a corres-ponsabilidade fiscal, un asuntoque non agrada a ningunhaadministración, cuxos respon-sables políticos solen compro-meter gastos sen ter en contapara afrontalos, que é precisodispoñer de ingresos.

Está pendente aínda odesenvolvemento da segundadescentralización, a dasComunidades Autónomas osConcellos, a través do PACTOLOCAL, que recoñeza o derei-to destes as transferenciasnecesarias para afrontar os

gastos das competen-cias asumidas.

Polo que respectaá participación dos

concellos nos in-gresos do Esta-do, fai anos quea Federación Es-pañola de Muni-cipios e Provin-cias ven recla-mando que a

torta se reparta ao50% para o pro-pio Estado,25% para asComunidadesAutónomas, e25% para osConcellos. Naactualidade os

concellos xestionanapenas o 13% do

gasto público dasadministracións españolas,

unha porcentaxe que está moipor debaixo, por exemplo, do56% dos concellos daneses,do 27% dos italianos ou do26% de holandeses e británi-cos.

Por que non á fusiónde municipios?

En 2006, existían enGalicia 24 mancomunidadesde municipios e 27 consorcios

69

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Comarcas de Galicia


locais. Moitas destas entida-des desapareceron, aínda dei-xando constancia positiva deter contribuído a concienciar osconcellos e os veciños danecesidade da colaboración.Quizás o maior problema radi-cou en que a súa creaciónsupuxo o incremento de orga-nismos xestores, ao crearseuns novos pero non eliminar osantigos, co conseguinteaumento do gasto público, oque unido á falta dunha coordi-nación eficaz nalgúns casos,levounos a súa inviabilidade.

Tampouco as comarcasderon o resultado esperado,sendo probablemente un erroro feito de non serlle recoñecidaa personalidade xurídica. Poloque respecta ás áreas metro-politanas de Vigo e A Coruña, ocerto é que estamos asistindoa un penoso fracaso polo deagora, máis debido quizais aintereses de partido e de poderno seo de cada concello, que adificultades técnicas, sociopolí-ticas ou de oposición veciñal.Mais ben sucede o contrario,son moitos os veciños que per-ciben moi claramente a necesi-dade de coordinación, colabo-ración e unificación de esfor-zos en materia de transporte,plans de ordenación territorial,urbanismo, servicios munici-pais, etc.

Na Galicia de hoxe, hai unconsenso claro sobre a obso-lescencia da actual organiza-ción territorial, sendo claro oconvencemento de que, denon facer algo con rapidez, oenvellecemento da poboa-ción, con sinais alarmantes

nalgunhas zonas, pode facerdesaparecer algúns concellosque xa hoxe teñen dificultadespara prestar os servicios máisbásicos. Arredor das seteprincipais cidades galegas,particularmente as catro situa-das na costa, a necesidade deestablecer mecanismos decoordinación e colaboración,incluso fusión e integración,entre o concello principal e oslimítrofes é unha necesidadecada día máis evidente. Certoque tamén existen dificulta-des, moi serias ás veces, paraavanzar neste sentido. Desdeas de carácter político xamencionadas, ás identitariasnalgúns casos. Mais nada quenon poida superarse, se haivontade política seria e res-ponsable para avanzar nestesentido.

Urxe pois afrontar o proce-so de reorganización territorial,que inclúa a fusión de peque-nos concellos como un dosseus obxectivos. A fusión per-mitirá alcanzar economías deescala, que incrementarán aeficiencia na prestación de ser-vicios, reducirá o gasto asocia-do o persoal, co que se libera-rán recursos para inversións epara mellorar o benestar eco-nómico e social. A integraciónde varios municipios nunhamesma estructura municipal,evitará os efectos negativos dadispersión, e pola contra per-mitirá potenciar os puntos for-tes das distintas áreas, propi-ciando asentamentos de pobo-ación mais favorables, queaxuden a recuperación econó-mica e demográfica das diver-sas zonas.

A crise económicatamén obriga

Se a reforma da administra-ción local en Galicia é unhanecesidade absoluta dende faimoitos anos, nas circunstan-cias actuais, aínda moito máis.Con unha gravísima crise eco-nómica de alcance aínda noncoñecido, que está traendoconsigo que miles de galegosse queden sen traballo, queoutros vexan reducidos osseus salarios, conxeladas assúas pensións actuais, e tendoque traballar mais anos parater dereito as pensións futuras,ou vexan aumentada a súacota de contribución fiscal, bendirecta ou indirectamente, étotalmente inxustificado nonacometer esta reforma quesuporía entre outras cousas unimportante aforro de recursospúblicos, e dicir do diñeiro detodos.

É moi difícil e arriscado falarde cifras. Sen embargo debe-mos facelo para coller perspec-tiva da reforma que se necesitae da que estamos a falar. Dos315 concellos con que actual-mente conta Galicia, haberíaque pensar na reducción subs-tancial, ¿tal vez dun 30%, entorno a 100 concellos menos?.A vista dos parámetros de viabi-lidade mencionados o comezodestas notas, non so non pare-ce esaxerada a cifra, senón talvez incluso baixa. As fusións depequenos concellos, as integra-cións noutros casos, suporíansenón menos empregadospúblicos si un cambio nas súas

70

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


funcións, con menos laboresburocráticas e máis de profesio-nais para servicios efectivos deatención directa. Suporía unhamenor estructura de altos car-gos (secretarios, intervento-res..), menos alcaldes, menosconcelleiros, menos coches ofi-ciais, menos sedes, menoslabores de mantemento dassedes, etc. Estamos a falar polotanto dunha reducción moiimportante do gasto en estruc-tura, que permitiría dispoñer demais recursos para melloresservicios ós veciños, e deimpulso a recuperación econó-mica das areas deprimidas.

As deputaciónsprovinciais

Cando se trata este temada reforma da administraciónlocal, enseguida xurde a cues-tión das Deputacións Provin-ciais, das súas funcións, eincluso da súa razón de sernunha comunidade autónomacomo a galega, cunha admi-nistración autónoma conamplas competencias transfe-ridas pola administración doEstado. Un tema sen dúbidamoi complexo pola enormecarga política que comporta,que se agrava cando ademaisse aborda torpemente, ouantepoñendo curtos interesesde partido ou prexuízos ideoló-xicos dun ou doutro signo. Sonda opinión de que esta cues-tión, sendo moi importante,non debera paralizar ou retar-dar mais tempo os plans emedidas que se necesitan porexemplo en materia de fusións

de concellos, posibles comar-calizacións, ou creación deáreas metropolitanas.

Dito isto, non cabe dubidaque o debate sobre o papeldas Deputacións debe abrisetamén, sen atrancos nin lími-tes, pero sen que impida ouretrase os pasos que urxe darno que toca ao ámbito dosconcellos. Cada administra-ción, Deputacións Provinciaisincluídas, debe ter claras assúas funcións, sen que se repi-tan, se superpoñan oe se sola-pen entre elas, e facelo dendea perspectiva dunha adminis-tración única aínda que diver-sa, o servicio do cidadán.

En todo caso, reestructurara administración local enGalicia no plano dos concellos,pode e debe facerse sen difi-cultade, e á marxe do debatesobre o papel, ou a continui-dade ou non das DeputaciónsProvinciais.

Administración únicae Pacto Local

Foi aló, polo ano 1992,cando Fraga Iribarne formulouo seu proxecto de “administra-ción única” que, sen embargo18 anos despois, parece untema esquecido, aínda que benmerecería a pena ser conside-rado de novo.

Referíase o entónPresidente da Xunta daGalicia a que cada ente admi-nistrativo: Goberno Central,Goberno Autonómico,Deputacións Provinciais,Concellos, deben ter claras edefinidas as súas competen-cias e funcións, sen que serepitan ou se superpoñan,axustando a elo os recursosorzamentarios e o persoaladscrito. Algo que pereceobvio, evidente, pero que senembargo na práctica non é

71

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Sede da Deputación Provincial de Pontevedra


así, sobre todo cando se forontransferindo competencias doEstado á Comunidade Autó-noma, e cando agora se recla-ma unha “segunda descentra-lización”, neste caso Comuni-dade Autónoma-Concellos,transferindo, ou simplementedando fe legal das transferen-cias que de feito teñen enco-mendadas os municipios polavía dos feitos consumados.

Nesta liña, o chamadoPACTO LOCAL debe recoñe-cer o dereito dos concellos arecibir as transferencias nece-sarias para afrontar os gastosdas competencias que foronasumindo pola vía dos feitos,algo que, non por espiñoso ecomplexo se debera seguirpospoñendo.

Normas e retribuciónsdos cargos públicos

No contexto das medidasimpulsadas polo Goberno deEspaña para a reducción dogasto público, a maioría dosalcaldes e corporaciónslocais, aplicáronse rebaixasnas súas retribucións, en liñacoas rebaixas impostas enxeral ós empregados públi-cos.

Ao fío desta circunstanciapúxose de manifesto o abso-luto desorde existente enmateria de retribucións porexemplo de alcaldes, ou depresidentes, directores ealtos cargos de algunhas

empresas públicas, que senter nin mais méritos, nin maistraballo, nin mais risco que oPresidente do Goberno, per-ciben salarios e complemen-tos retributivos moi superio-res, ate mais do dobre, doque percibe o primeiro man-datario do país. Retribuciónsque alcaldes e corporaciónslocais, ou presidentes emembros dos consellos deadministración se aplicaron asi mesmos, sen mais límiteque o seu particular criterio eo resultado das negociaciónsentre grupos políticos condiferencias que, nestescasos si, acaban solucionán-dose case sempre a base dediñeiro.

Dende o criterio de que osresponsables públicos, quecomo alcaldes ou concellei-ros, dedican o seu tempo e oseu traballo a comunidade asveces con sacrificios e renun-cias profesionais importantes,merecen unha digna e sufi-ciente retribución acorde cocargo que desempeñen, noné menos certo que debenestablecerse con urxencianormas xerais que reguleneste tema, pois non debe sermateria a decidir polos mes-mos que van recibir a retribu-ción. Neste sentido, unhareferencia que inevitablemen-te debe terse en conta, é osalario medio do país, poisnon é de recibo que os crite-rios que se aplican para asretribucións dos traballadoresse ignoren a hora de aplicar-llos os altos representantesdas nosas administraciónspúblicas.

Oficina de recadación tributaria do Concello de A Coruña


Sentido de Estado

As cifras que figuran aoinicio destas notas son elo-cuentes, e a gravidade dasituación económica xeral étamén evidente. Non son tem-pos para políticas de ocasión,senón para políticas e políti-cos con fondo sentido deEstado. Con capacidade paradicir a verdade sen demago-xias nin promesas vacuas,para unir esforzos conven-cendo, exercendo o poderlocal con amplo sentido deEstado, dese Estado do queos veciños son parte substan-cial e do que non se podensubtraer, porque tamén llesacabará afectando na súavida cotiá.

Non podemos ignorar queestes non son tempos delocalismos. Cando Europanos está poñendo os deberespenso que contra o que pen-samos e queremos, candonunca como ate agora, deci-sións que se están tomandoen Bruxelas, Bonn, Londres,etc., poden empobrecernosen cousa de días e sen reme-dio, é máis necesario quenunca “actuar no plano localcon mentalidade global” paraacertar nas decisións a tomar,e tomalas a tempo pois osatrasos podemos pagaloscaros.

Tampouco podemos es-quecer que no ano 2013,España e os españois,Galicia e os galegos, e polotanto os concellos e os seus

veciños, non só deixarán depercibir diñeiro dos FondosEstructurais da UniónEuropea, senón que teránque aportar para outros paí-ses que si van recibir esesfondos. De receptores pasa-remos a donantes, e de reci-bir pasaremos a dar.

Fontes documentais:- UN NUEVO MAPA MUNICI-PAL.- Círculo de Empresarios deGalicia.- Club Financiero deVigo.

- Informe Anual Caixa Galicia,2008.

- Estudio Fundación BBVA sobrepoboación. 2008.

- LA CRISIS DEMOGRAFICA.-Artigo de Carlos Punzón.- LaVoz de Galicia 21/2/2010.

- INE

- IGE

73

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


75

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

OPINIÓN

La reforma de la Seguridad Social ylas pensiones

Luís Baneira Gómez

Técnico do Instituto Nacional da Seguridade Social (INSS)

Se viene produciendo últimamente una enorme campaña mediática en la que intentan conven-cernos a los españoles que el Sistema de Pensiones en España está en grave riesgo y que espreciso adoptar medidas urgentes que garanticen el futuro de las Pensiones.

Lo cierto es que lareforma de laSeguridad Social

que ha propuesto el Gobiernoha generado un gran debatenacional y está sirviendo paradistraer a los ciudadanos ypolíticos de los que debieranser los grandes temas adebatir: ¿Cuáles han sido lascausas de la actual crisis eco-nómica mundial y qué medi-das se deben adoptar paraevitar que vuelva a producir-se?

Si bien esas serían las cues-tiones que ahora mismo sedeberían estar discutiendo,ante la existencia de unas pro-puestas de reforma de laSeguridad Social presentadaspor el Gobierno, desde UGT

debemos trasladar a los ciuda-danos y trabajadores nuestraopinión, aportando los argu-mentos y valoraciones que con-sideramos necesarias para for-marse una opinión al respecto.

Respecto al mensaje que seestá trasladando a la ciudada-nía de que “las pensiones estánen peligro”, en primer lugar hayque analizar las premisas de lasque parte el supuesto problemadel futuro de la SeguridadSocial: el posible déficit que seproducirá en el futuro y el enve-jecimiento de la población.

Respecto al posible déficites necesario mencionar que esla “Seguridad Social” la únicainstitución del Estado a la queparece exigírsele que no gene-re “déficit”. Esto es: tanto el sis-

tema educativo, como el ejérci-to, como las fuerzas de seguri-dad del Estado, como laAdministración de Justicia,etc.… generan déficit (suponengasto y casi ningún ingreso),pero nadie se propone suprimirestas Instituciones porquecomo Estado moderno tanto losciudadanos como los Políticosy Sindicatos estamos de acuer-do en que son imprescindiblespara el funcionamiento ordina-rio de una sociedad avanzada.La Constitución Española esta-blece la obligación de laAdministración Pública degarantizar un régimen públicode seguridad social y unas pen-siones “dignas”. La decisión detener un buen sistema dePensiones Públicas es unadecisión de carácter “político”que no debe condicionarse a


76

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

que la Seguridad Social tenga“superávit” o “déficit”.

Por eso pensamos que nose debería hablar de laSeguridad Social en clave desuperávit-déficit, pero aunaceptando hablar en esos tér-minos, es falsa la idea de queSeguridad Social está en peli-gro, como demuestran losdatos publicados por elMinisterio de Trabajo:

Superávit de la SeguridadSocial en los últimos años:

Es más: desde el año 2000,en que se creó el Fondo deReserva de la SeguridadSocial, hasta el año 2008, se

han ingresado en dicho Fondoun total de 50.670 Millones deEuros, los cuales además handado un beneficio por inversio-nes de 6.553 Millones deEuros, teniendo en cuenta queno se ha ingresado en el Fondode Reserva ni siquiera el 50%del superávit de cada año.Concretamente del superávitde 8.502 Millones de Euros dela Seguridad Social en el año2009 sólo se han ingresado3.000 Millones en este Fondo;el resto del dinero ha ido a parara pagar otros gastos delEstado. Si de verdad a los polí-ticos les preocupa el futuro de laSeguridad Social, lo primeroque habría que hacer es ingre-sar en dicho Fondo el 100% delsuperávit cada año, ¿no?

Respecto al envejecimientode la población y el descensode la natalidad, se nos trasladael mensaje a los ciudadanos deque en el futuro no habrá sufi-cientes cotizantes para mante-ner a los pensionistas. Puesopinamos que este mensajeestá falseado por lo siguiente: sibien es cierto que la tasa de

natalidad es bajísima (cabríapedirle a los políticos que adop-ten medidas de fomento de lanatalidad y ayudas a las fami-lias con hijos, sobre todo por-que somos el país Europeo quemenos dinero destina a esteaspecto) también es cierto quecuando un país genera riquezay no hay fuerza de trabajo sufi-ciente ésta acude de otros paí-ses. En los últimos años vimoscómo en períodos en los quehabía un enorme crecimientoeconómico y de la actividad,precisándose mano de obra,ésta se cubría, sobradamente,mediante la inmigración.

Lo contrario sucedió enotras épocas de España: habíamucha mano de obra joven yante la falta de trabajo enEspaña los Españoles emigra-ban a otros países, trabajaban ycotizaban allí. Si se reactiva laeconomía en España y se pre-cisan trabajadores, que cotiza-rán a la Seguridad Social,nunca habrá falta de ellos yaque vendrán de otros países.Entendemos que lo imprescin-dible es reactivar la actividad

FONDO DE RESERVA DE LA SEGURIDAD SOCIAL: SITUACIÓN A 31/12/2008 (Importes en millones de euros)

Fuente: Informe del Ministerio de Trabajo e Inmigración, publicado en la Web de la Seguridad Social


económica y generar puestosde trabajo de calidad: si se con-sigue esto, habrá cotizantes desobra a la Seguridad Socialpara cubrir las futurasPensiones.

Se nos dice que la relaciónentre “cotizantes” y “pensionis-tas” es cada vez menor, y queesto provocará que no se ingre-sen suficientes “cuotas de laseguridad social” para poderpagar las pensiones, lo cualgenerará “déficit”.

A continuación se incluye latabla de evolución de “afilia-dos/pensionistas” incluido en elInforme publicado por laSeguridad Social en Enero/2010(disponible en la Web oficial de laseguridad social www.seg-social.es):

El informe indica claramenteque la relación “afilia-dos/pensionistas” ha ido aumen-tando claramente desde 1988 (lospeores años han sido los de la eraAznar: 1996-2003). Es más: lacitada relación en los años 2007 a2010 ha sido la más alta en losúltimos 22 años. Entonces….¿Por qué nos asustan diciendoque el “sistema de pensiones”está en peligro?

De todos modos, a pesar deque los datos de la SeguridadSocial son EXCELENTES (losmejores de toda Europa), paracausar miedo en los ciudadanosy trabajadores, se hace referen-cia a “estudios” realizados por“expertos y analistas financie-ros” que vaticinan que “en elfuturo el sistema será insosteni-ble” y generará “déficit”. Pues

bien, vamos a hablar de esos“estudios” y esos “expertos yanalistas financieros”.

Desde 1995 se publi-can periódicamente “estudios”sobre el futuro de las pensiones(estudios pagados, en sumayor parte, por EntidadesFinancieras; ….. curioso ¿no?).

Los estudios másfamosos son los siguientes:

- Herce (1995): vatici-naba que en el año 1996 laseguridad social tendría undéficit equivalente al -0,58% del PIB.

También vaticinabaque en el año 2000 el défi-cit de la S.S. sería del -1,37% del PIB.



¡No acertó ni una! Nisiquiera fue capaz de acer-tar en el año 1996… elmismo año en que publicósu informe.

Este informe se deno-minaba “El futuro de laspensiones en España:hacia un sistema mixto” yfiguraban como autoresJosé A. Herce, Simón S.Rivero, Sonsoles Castillo yRosa Duce.

77

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Este informe fue financia-do por “La Caixa”….. curioso¿no?.... sobre todo si tene-mos en cuenta que el informepropugnaba que habría que irhacia un Sistema “Mixto” dePensiones, y que los españo-les tendrían que hacerse“Planes de PensionesPrivados” con las EntidadesFinancieras si querían garan-tizar el cobro de una pensióndigna en su vejez… ¿Huele apodrido o no?

- Piñeira y Weinstein(1996): vaticinaban que enel 2005 el déficit sería del -0,75% del PIB.

- Herce con Alonso(1998): vaticinaban que enel 2005 el déficit sería del -1,17% del PIB.

- Profesor Barea (Jefede la Oficina Económicade Aznar) y otros investiga-dores: vaticinaban que enel año 2000 el déficit de laSeguridad Social sería del-1,61% del PIB.

¡NINGUNO DE ELLOSACERTO, NI DE LEJOS!: LaSeguridad Social ha seguidoteniendo Superávit, incluso en losaños 2008 y 2009, los años de lapeor Crisis Económica de laHistoria.

Se diría que estos Expertosy Analistas Financieros, ade-más de tener algún interés enpromover la implantación dePlanes de Pensiones Privados,no han sido muy fiables en suspredicciones ¿no?

A la vista de todos los datosexpuestos, sólo cabe pregun-tarse: ¿Qué interés habrá enasustar a los ciudadanos yhacerles dudar sobre la viabili-dad futura del Sistema Públicode Pensiones?. Parece que larespuesta podría ser el interésque grandes grupos financierostienen en fomentar la implanta-ción de Planes de PensionesPrivados en España.

Asustando a los ciudada-nos, haciéndoles creer que elSistema Público de Pensionesno es sostenible, se genera lapreocupación por: ¿Qué puedohacer para tener una pensióndigna en la vejez?.

La respuesta nos la dantambién esos presuntos “exper-tos y analistas financieros”: serápreciso suscribir Planes dePensiones Privados conEntidades Financieras paragarantizar una pensión dignadurante la vejez.

Las Entidades Financierastienen un gran interés en pro-mover que los ciudadanos sus-criban Planes de PensionesPrivados y depositen su dineroen las Entidades Financieraspara “invertir” ese dinero en losMercados Financieros Interna-cionales. Sobre todo si tene-mos en cuenta que la implanta-ción de los Planes de

Pensiones en España es muyinferior al resto de paísesmodernos.

A continuación vemos un cua-dro (Ministerio de Economía yHacienda; Informe Estadístico2008 sobre Planes y Fondos dePensiones que refleja el Peso delos Fondos de Pensiones en laEconomía y en los MercadosFinancieros (porcentaje de inver-siones respecto del PIB):

Las Entidades Financierasno parecen capaces de conven-cernos para que suscribamosPlanes de Pensiones Priva-dos…… a lo mejor se debe aque tenemos un buen SistemaPúblico de Pensiones ¿no?

Pero el Ministerio deEconomía y Hacienda nosaporta más datos:

78

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

NOTA: Disponible en:http://www.dgsfp.meh.es/Docs/Internet/Memoria_2008_Fondos/PLANES_y_FONDOS_DE_PENSIONES2008.pdf


79

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Esto es: Las aportacionesque los españoles hacemosanualmente a Planes dePensiones, están bajando;cada vez los españoles destina-mos menos dinero a Planes dePensiones; el Patrimonio de losFondos (los euros) está bajan-do; preocupante para lasEntidades Financieras ¿no?Veamos el siguiente cuadro,también del Ministerio deEconomía y Hacienda:

El Ministerio de Economía yHacienda indica, literalmente,en su Informe Estadístico 2008:

Las aportaciones a losplanes individuales hanexperimentado el año 2008una disminución del 17,5 %con respecto a 2007, siendoeste descenso del 4,2 % enlas aportaciones a planes deempleo.

Como se puede observar,desde el año 2006, los españo-les destinamos cada vezmenos dinero a aportaciones aPlanes de Pensiones…. Malnegocio para las EntidadesFinancieras…. ¿no?...

Podríamos sospechar que,para invertir esta tendencia,algunos tienen un gran interésen generar miedo para que losespañoles pensemos que elSistema Público de Pensionesse está “hundiendo” y suscriba-mos Planes de Pensiones conEntidades Financieras, ¿no?

Lo que es muy preocupantees observar los siguientesdatos: veamos qué dice, literal-

mente, el Ministerio deEconomía y Hacienda en elcitado informe del año 2008 (losdatos del 2009 no están dispo-nibles todavía), página 42:

A 31/12/2008, conforme alos datos declarados en laDocumentación estadísticocontable:

Rentabilidad media pon-derada total: -7,9%

Rentabilidad media pon-derada planes empleo: -9,8%

Rentabilidad media pon-derada planes asociados: -9,1%

Rentabilidad media pon-derada planes individuales: -6,1%

Resulta que las rentabilida-des medias de los Fondos dePensiones son “negativas”: elMinisterio de Economía yHacienda en el citado informedel año 2008, página 42,añade, literalmente:

Según la rentabilidad anualdeclarada en la documentaciónestadístico contable a 31 dediciembre de 2008, el 16,5 porciento ofrecieron rentabilida-des positivas.

Claro que, si el 16,5% de losPlanes de Pensiones ofrecieronRentabilidades Positivas, esosignifica que el 83,50% de losPlanes de Pensiones ofrecieronRentabilidades NEGATIVAS.¡SÍ!: eso es lo que demuestranlos datos del Ministerio deEconomía y Hacienda.

El Ministerio de Ec. y Hac. enel citado informe del año 2008,página 43, añade, literalmente:

Los 2.192 planes de pen-siones que presentaron ren-tabilidades negativas durante2008, concentraban el 72,6 %de la cuenta de posiciónagregada del sector, lo quequiere decir que el año 2008ha sido el año en que el 27,4% del patrimonio de los pla-nes ha obtenido rentabilidadpositiva.


80

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

¡El 72,60% del Patrimonioque los Españoles hemos dadoa las Entidades Financieraspara que lo inviertan y nosgaranticen unas pensiones dig-nas… han dado rentabilidadesnegativas en el año 2008!(Imaginad cómo serán losdatos del año 2009, el peor añode la crisis). O sea: lasEntidades Financieras haninvertido nuestro dinero deforma que ¡han perdido partede nuestro capital!

Concretamente, veamos laspérdidas que han tenido losFondos de Pensiones enEspaña en el año 2008, segúnel Cuadro publicado por elMinisterio de Economía yHacienda:

Concretamente, las pérdi-das han sido las siguientes(Informe de la DirecciónGeneral de Seguros y Fondosde Pensiones 2008, Anexo,Página 1): 8.388.600.000.-Euros (1.395.745.599.600 dePesetas: Un Billón, 395.745Millones, 599.600 Pts.).

Los Bancos han perdido, delPatrimonio de nuestros Fondosde Pensiones, durante el 2008.

- Más de lo que gasta-rá el Estado Español en“Defensa” en el año 2010.

- Más de lo que gasta-rá el Estado Español en“Fomento del Empleo” enel año 2010.

- Casi el doble de loque gastará el EstadoEspañoles en “Sanidad”en el año 2010.

- Casi el triple de lo quegastará el Estado Españolen “Educación” en el año2010.

- Casi la mitad de loque gastará el EstadoEspañol en “Infraestruc-turas” en el año 2010.

¿Y son esos expertos finan-cieros lo que ahora presionan alos políticos y a los medios decomunicación para que serecorten prestaciones de laSeguridad Social, se endurezcael acceso a las pensiones de


jubilación, se abarate el despi-do y se reduzcan los salarios?

Nos parece injustificableque se esté generando miedoen los ciudadanos e instándo-los a contratar Planes dePensiones (incluso por partedel propio Ministro de Trabajo,cuyo salario sí se lo permite),teniendo en cuenta los bajossalarios que existen en España(el Salario Medio Neto enEspaña es de 1000 euros,según datos del INE) y losdesastrosos resultados de ren-tabilidad que están dando losPlanes de Pensiones.

Respecto a retrasar laedad legal de jubilación hastalos 67 años, entendemos queno existe motivo para hacerlo,además de ser incomprensi-ble que, habiendo escasez depuestos de trabajo, y tenien-do miles de jóvenes bien for-mados en casa de sus padres(sin trabajo), se pretenda quelos que tienen empleoretrasen dos años más susalida del mercado laboralimpidiendo que se gene-ren puestos de trabajopara la juventud. No esjusto, ni con los trabajado-res de 65 años, que severán obligados a trabajarmás para cobrar la mismapensión (o menor, si cam-bia la fórmula de cálculo), nicon los jóvenes que noencuentran empleo.

En relación con ampliar lafórmula de cálculo de la BaseReguladora de la Pensión deJubilación a los últimos 20 ó25 años (o a toda la vida labo-

ral, como se demanda desdela CEOE y otras organizacio-nes empresariales) sólopodemos oponernos ya quesupondría una considerabledisminución en la cuantía delas Pensiones, siendoEspaña uno de los países quemenos dinero destina aPensiones y uno de los paí-ses con las Pensiones másbajas de toda Europa. Laspropias OrganizacionesEmpresariales valoran la dis-minución de las pensioneshasta en un 40% si se aplicatoda la vida laboral en dichocálculo. Un ejemplo de seme-jante petición es la IEF(Instituto de la EmpresaFamiliar) que, a pesar dereconocer que esto supondríauna disminución del 40% dela Pensión (en relación al últimosalario) no tienen reparo en pro-ponerlo (ver www.iefamiliar.com).

Creemos que es precisoque los ciudadanos sepan quelas propuestas del Gobiernoimplicarán (si finalmente seaprueban) importantes cambiosen otros temas como son laIncapacidad Temporal (lo quecoloquialmente se denomina

“baja médica”), pensiones deviudedad, pensiones de incapa-cidad permanente total y abso-luta, cotizaciones de variosregímenes, etc.… Y muchos deestos cambios pueden suponertambién graves pérdidas enderechos de los trabajadores.

Concretamente el Gobiernoha propuesto unificar la fórmulade cálculo de la BaseReguladora de todas lasPensiones (jubilación, viudedad,orfandad, incapacidad). Si estaunificación se produce con la fór-mula de cálculo de la Pensión deJubilación supondrá una minora-ción de las cuantías de lasPensiones de Viudedad,Orfandad e Incapacidad; nopodríamos estar conformes conesto, sobre todo teniendo encuenta la escasa cuantía de lascitadas Pensiones, que enmuchos casos están por debajo

de los niveles mínimos depobreza aceptables enuna sociedad moderna.

Estamos totalmenteen contra de adoptarmedidas que suponganpérdida de derechos delos trabajadores y traba-jadoras, y que no tienenjustificación alguna,salvo favorecer intere-ses privados de las

grandes EntidadesFinancieras.

¿Se ha vuelto a hablar deadoptar medidas de control sobrelas Entidades Financieras y losespeculadores bursátiles paraevitar que se repita una crisisfinanciera de este tipo? La res-puesta es no.

81

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


83

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

O dereito de folga eos servizos mínimos

Xesús Mosquera Sueiro

Presidente da Fundación Luís Tilve

Hai un vello truco rei-teradamente utili-zado polas sucesi-

vas administracións e empre-sas públicas para limitar odereito de folga, ate o punto defacela fracasar pola vía admi-nistrativa. Consiste en impoñervía decreto uns servicios míni-mos excesivos, moi excesivos,a sabendas de que o son, efacelo en vésperas da propiafolga, de tal maneira que candoo recurso contra a medida arbi-traria se admita primeiro e logose resolva xudicialmente, afolga xa terá pasado, coa obrigade ter que respectar aquelesservicios mínimos arbitraria-mente impostos, en virtude doprincipio de “primeiro cumprir oordenado e logo reclamar”. Nonfacelo así pode supoñer seve-ros castigos para os traballado-res e as súas organizacións.

Os responsábeis políticosque actúan deste xeito estánxogando con lume, e non debe-ran esquecelo. Ate agora os tra-balladores tiveron que achan-

tar, pero acabará por non serasí. O exemplo mas recente dodito témolo coa folga do Metrode Madrid, onde a ComunidadeAutónoma Madrileña, impuxouns servicios mínimos ¡do 50%!A reacción dos traballadores edos sindicatos, escarmentadosxa co truco de marras, adoita-ron esta vez a drástica decisiónde non respectalos. Por unhavez a folga no Metro de Madrido foi de verdade durante eutempo, aínda que volveu apasar inadvertida cando se apli-caron os servicios mínimos docincuenta por cento.

O sucedido esixe unhareflexión que, lamentablemen-te, dubido moito que se produ-za cando menos polo de agora,porque estamos a falar dun“dereito dos traballadores” enon corren bos tempos para osdereitos da clase obreira. Ecurioso comprobar como aque-les que avogan por “liberalizar eflexibilizar aínda máis as rela-ción laborais”, preconizandoque sexan os mercados os queas regulen, pidan de inmediato

a intervención das autoridadesgobernativas e policiais con“man dura e controis severos”contra os folguistas e os sindi-catos. Piden incluso reformar aactual lei de folga, para endure-cela aínda máis. A dereita eco-nómica e política española pro-clámase liberal, pero considerabranda e demasiado permisivaunha lei de folga preconstitucio-nal promulgada polos testa-menteiros do franquismo.

Esta anunciada unha folgaxeral en todo o país para o 29de setembro, como colofón dacampaña de mobilizacións ini-ciadas pola UGT e por CC.OO.en resposta as medidas econó-micas e laborais do Goberno.Da folga dos empregados públi-cos celebrada o pasado día 8de xuño díxose que era unhaprimeira proba, un ensaio xeral.Seguramente é verdade, pero ado Metro de Madrid é todo unsíntoma de por onde poden iras cousas o 29 de setembro,Os servicios mínimos van ser,de novo, unha cuestión clave, enon é probable que se teñan


sacado conclusións polo deagora da experiencia do Metromadrileño.

Os servizos mínimos

Do Real Decreto Lei 17/77de 4 de marzo sobre Relaciónsde Traballo, quedan vixentesmoi poucas cousas, pero si oscapítulos I e II referidos odereito de folga e o pecheempresarial. A tenor do seuarticulo 6.7, cando falamos deservicios mínimos referímonosa que: “Trátase de garantirdurante a folga, a prestacióndos servicios necesarios paraa seguridade das persoas edas cousas, mantemento doslocais, maquinaria, instala-cións, materias primas e cal-quera outra atención que foseprecisa para a ulterior reanu-dación das tarefas da empre-sa, correspondendo o empre-sario a designación dos traba-lladores que deban realizarditos servicios”.

Cuestións pois elementaisnas que os traballadores e ossindicatos están interesadosigual que o empresariado, poisvaille nelo o seu propio futuro.Os problemas xorden cando setrata de fixar os servicios míni-mos en actividades de carácterpúblico ou consideradas esen-ciais para a comunidade.

Os servizos esenciaisá comunidade

É a vixente ConstituciónEspañola de 1978 a que no seuartigo 28.2 establece que“Recoñecese o dereito a folgados traballadores para a defen-sa dos seus intereses. A lei queregule o exercicio deste dereitoestablecerá as garantías preci-sas para asegurar o mante-mento dos servicios esenciais ácomunidade”.

Sen embargo esa lei seguependente, de maneira que onon terse desenvolvido a reco-

mendación constitucional, nonexiste hoxe unha relación con-creta ou detalle e criterio preci-so sobre que actividade pro-ductiva por si mesma, pode serconsiderada como esencial,polo que dependerá de diver-sas variables o que poida serconsiderado ou non comoesencial un determinado servi-cio, inclusive do tipo de folgaque estea convocada, a súaduración, etc. Diante destacarencia, son as normas pre-constitucionáis do RD 17/77, asque son de aplicación, e enconcreto o disposto no se artigo10, que entre outras cousassinala:

“Cando a folga se declareen empresas encargadas daprestación de calquera xénerode servicios públicos ou derecoñecida e inaprazable nece-sidade e concorran circunstan-cias de especial gravidade, aautoridade gobernativa poderáacordar as medidas necesariaspara asegurar o funcionamentodo servicios”.

“O Goberno a proposta doMinisterio de Traballo, tendo enconta a duración das conse-cuencias da folga, as posiciónsdas partes, e o prexuízo graveda economía nacional, poderáacordar a continuación da acti-vidade laboral, no prazo quedetermine por un período máxi-mo de dous meses ou, demodo definitivo, mediante oestablecemento dun arbitraxeobrigatorio”.

Teñen pois o GobernoCentral e as ComunidadesAutónomas un amplo e discre-

84

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


cional marxe de actuación, oque deu lugar a frecuentes abu-sos a hora de fixar os serviciosmínimos como temos comenta-do, e os que tan só os xuícesforon poñendo coto con motivode flagrantes vulneracións dodereito de folga.

Nestas circunstancias, nonhai máis remedio que a nego-ciación previa entre os sindica-tos e a administración corres-pondente, e no caso de desa-cordo someter as diferencias áun arbitraxe xudicial, sempreclaro está anterior a folga, a finde que teña eficacia e utilidadereal, pois a posteriori non servede nada.

As orixes da normativaen vigor

O día 1 de xullo de 1976,pouco mais de sete meses des-pois da morte de Franco, dimi-tía Carlos Arias Navarro comoPresidente do Goberno deEspaña. O día 3, Adolfo Suárezera nomeado polo Rei novoPresidente. O día 5, os mem-bros do novo Goberno xurabano seu cargo diante do Rei.

Acompañaban a AdolfoSuárez 19 ministros, entre eleso Xeneral Fernando Santiago yDíaz de Mendivil comoVicepresidente Primeiro, quedimitiría pouco despois, no mesde setembro, sendo substituídopolo tamén xeneral, ManuelGutiérrez Mellado. Formabanparte de aquel Goberno tresmilitares máis: O Xeneral FélixÁlvarez-Arenas como Ministro

do Exército, o Xeneral CarlosIribarnegaray como Ministro doAire, e o Almirante Gabriel Pitada Veiga y Sanz como Ministrode Marina. Os sindicatos demo-cráticos aínda eran ilegais,pese o cal, ou seguramente poriso, foi nomeado Ministro deRelacións Sindicais Enrique dela Mata Gorostizaga. Parasuceder a José Solís Ruízcomo Ministro de Traballo, foinomeado Álvaro RengifoCalderón.

Foi este goberno o que pro-mulgou o Real Decreto Lei17/1977 de 4 de marzo sobreRelacións de Traballo. Unha leipolo tanto preconstitucional,pero moi importante porque apesar das súas carencias rom-pía co marco laboral anterior, emarcou a pauta das relaciónsde traballo nos inicios da transi-

ción democrática. Aínda quemoitos dos seus contidos foronderrogados ou modificados olongo do tempo, sobre todomediante o Estatuto dosTraballadores de 1980 e assúas sucesivas reformas, aíndapermanecen vixentes hoxe oscapítulos I e II referidos á folgae ao peche patronal, sendo sor-prendente que un tema detanta importancia non se teñaregulado á luz da Constitucióntrala súa aprobación en 1978,fai xa 32 anos.

Si é preciso recordar que noano 1993, o Goberno de FelipeGonzález o intentou, ate o puntode chegar a firmar entre o seuGoberno e a UGT un proxectode nova lei de folga en Españapara levar o Parlamento. EraMinistro de Traballo o asturianoLuís Martínez Noval e Ministro

85

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


86

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

de Economía e Facenda CarlosSolchaga. En xullo de aquel anosen embargo produciríase unharemodelación pola que ambosministros serían substituídos porJosé Antonio Griñán e PedroSolbes, respectivamente.

Daquela nova lei de folganunca mais se soubo. Quedasen embargo unha ampla eprecisa documentación publica-da polo Instituto Sindical deEstudios (ISE) que por enton-ces dirixía José María Zufiaur.Esta publicación, estrañamenteretirada da distribución o poucotempo de ser editada, contén otexto articulado do proxecto delei pactado, e numerosos traba-llos e opinións sobre o temaentre os que cabe mencionar ailustres xuristas como LuísEnrique de la Villa Gil, TomásSala Franco, SantiagoGonzález Ortega, FedericoDurán López, Abdón PedrajasMoreno, Manuel RamónAlarcón Caracuel, Juan M.Ramírez Martínez, JuanAntonio SagardoyBengoechea, Francisco Pérezde los Cobos, José Vida Soria,Ignacio Albiol Montesinos,Remedios Roqueta Buj,Manuel Carlos PalomequeLópez, Gabriel GarcíaBecedas, María Emilia CasasBaamonde, Juan José DiezSánchez, Fernando Valdés Dal-Ré, Mª Sonsoles Tejera García,Carlos L. Alfonso Mellado,Eduardo Rojo Torrecilla, e des-tacados técnicos e xuristas deUGT, CC.OO., USO, CIG,

PSOE, IU-IC, PNV, CIU e CDS.A publicación, dificilmente dis-poñible hoxe en librerías, está adisposición das persoas intere-sadas na Biblioteca daFundación Luís Tilve.

Que facer?

Coñecida a insuficiencia dalei de folga vixente, e tendo pordiante un escenario de conflictosocial longo, a pura lóxica nosdi que son necesarias algunhasmedidas urxentes e a curtoprazo, e outras a mais longo,que sendo tamén urxentes hande tomarse sen embargo enfrío, sen conflictos importantespolo medio.

Entre as primeiras está ointentar, cando menos, chegara acordos razoables entre asorganizacións sindicais convó-cantes das folgas e os respon-sábeis do Goberno Central edas Comunidades Autónomas,para a fixación dos serviciosmínimos nos principais servi-cios públicos: Subministro ener-xético, auga, gas, electricidade,estacións de servicio, portos,aeroportos, transporte ferrovia-rio, aéreo, urbano e interurba-no, estacións de autobuses,hospitais, universidade e ensi-no, medios de comunicación,distribución de prensa, serviciosdas administracións local, auto-nómica e central, etc. Coa lexis-lación vixente na man, calqueragoberno pode verse tentado a

fixar uns servicios mínimos tanesaxerados que de feito sirvanpara facer fracasar a convoca-toria de folga e así intentar xus-tificar diante da opinión públicaas medidas que a provocaron.O risco é grande porque agoranon se trata do Metro de Madridsoamente, senón de todaEspaña, e de tódolos sectoresproductivos.

Se falta ese mínimo de sen-satez para suplir con un acordorazoable as carencias da actualnormativa, poden producirseincidentes que seguramenteninguén desexa, pero que,sendo difíciles de evitar conausencia de acordo, acabendesencadeando a súa vezsucesivas accións e reacciónsprexudiciais para todos. Asnegociacións para este acordodeberan iniciarse pronto, epoñer unha data límite, o termi-no da cal se non houbese acor-do, quede unha marxe detempo suficiente para que osxuíces resolvan as diferencias.

Máis adiante, en frío, e conausencia de conflicto laboralimportante polo medio, a nego-ciación debe ser a de unhanova Lei de Folga, que asegureaos traballadores o dereito quelles recoñece a Constitución, eo regule equilibradamente senque dependa do arbitrio oucapricho de quen goberne. Edigo negociación para evitarque se lexisle de maneira inte-resada nun tema de tanta trans-cendencia.


87

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

- PÁXINAS DA MEMORIA -

A Casa do Pobo de Ourense

Francisco Xavier Quintas Ferreño

Historiador

Se hai un símbolo que represente o avance e o triunfo do movemento obreiro, non pode ser outro queas chamadas Casas do Pobo. Máis alá de seren un mero edificio no que as diferentes sociedadesobreiras estableceran as súas sés, constitúen realmente un espacio de convivencia e acollida frater-nal de tódolos traballadores e traballadoras comprometidos coa loita obreira, o progreso e o igualita-rismo social. Son, en definitiva, os templos laicos do socialismo dende os que se difundía o evanxeomarxista e se exercía a solidariedade obreira.

Os inicios

Os inicios do movementoobreiro en Ourense están inti-mamente ligados ó nacementoda Federación Local da IªInternacional (formada por car-pinteiros, zapateiros e obreirosda construcción) e ó chamadoCentro y Sociedades Obrerasno ano 1885. Este último insta-lará a súa sé na Casa de Gullón(antiga Praza do Cid, actualEirociño dos Cabaleiros), che-gando a constituír o núcleo deinspiración das ideas sociais dorepublicanismo local en torno aunha amalgama de tendenciasideolóxicas de amplo espectroque comprenden o socialismo,o anarquismo, o pensamentoceibe, a masonería, o agraris-mo ou o republicanismo anti-monárquico.

Malia todo, haberá queesperar ata o ano 1895 parapoder percibir claramente aforza que está cobrando estemovemento na cidade deOurense, momento no que selevará a cabo unha das máisimportantes folgas da cidade.No mes de xuño deste ano uns300 traballadores do sector daconstrucción levan adianteunha folga para reivindicar areducción da súa xornada labo-ral a 10 horas. O éxito da mobi-lización será parcial, xa que nontódolos talleres aceptarán ascondicións dos traballadores,que se verán na obriga inclusode buscar traballo noutras loca-lidades.

O éxito na organización doparo obreiro animou a un nutri-do grupo de obreiros a crear

definitivamente a Sociedad deObreros de Ourense, da queserían os principais impulsoresJosé Cuíñas (coñecido líderobreiro vigués, canteiro e óparecer residente temporal-mente en Ourense), JoséRodríguez (notable líder doobreirismo coruñés e estreitocolaborador de Pablo Iglesias)e o ourensán FranciscoReigosa (compoñente de ElCuarto Estado). Será a partiresdeste momento cando o move-mento asociativo obreiro expe-rimente un maior impulso,nucleado en torno á Sociedadede Obreiros de Ourense a can-teiros, carpinteiros, albaneis,zapateiros, xastres e tipógra-fos. Tamén a finais deste anode 1895 verá a luz a 1ªAgrupación Socialista deOurense.


88

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


A clase obreira estableceríaa súa nova sé social na rúa dosFornos ata catro anos máistarde, momento en que debidoá falta de espacio deciden esta-blecerse na rúa da Liberdade nº1. Nembargantes, segundopodemos constatar polo xornalEl Socialista, o chamado CentroObreiro cambiará de cubicaciónen varias ocasións.

O Centro Obreiro será ocentro neurálxico do obreiris-mo ourensán e testemuñodirecto das diferentes asem-bleas celebradas polas organi-zacións obreiras, das visitas dePablo Iglesias á cidade, dasconferencias de José VerdesMontenegro (profesor noInstituto de Ourense por aquelentonces) sobre os valores dosocialismo, das multitudinariasfestas de celebración do Díado Traballador e das múltiplesactividades educativas dirixi-das por e para os obreirosourensáns.

Como se indicou máis arri-ba, o Centro Obreiro era moitomáis ca unha simple sé admi-nistrativa das diferentes socie-dades obreiras, era un centrocívico e social de confraterniza-ción entre os membros da fami-lia obreira da cidade deOurense.

Será no verán de 1912cando os elementos obreirosda cidade de Ourense inicienos trámites para a compra dunsolar no que edificar a futuraCasa do Pobo grazas ás apar-tacións e ós esforzos de tódo-los asociados e da sociedadeProgreso Obrero Orensano da

Habana (Cuba), a cal seencargaría se recadar fondospara a construcción da Casado Pobo de Ourense nasAméricas. No mes de agostocontaban xa con 10000 pese-tas, que destinarían á comprade dito solar tres meses máistarde.

A construción da Casado Pobo

O solar mercado estabasituado no número 55 da rúa doProgreso da cidade deOurense, ou como era coñeci-da por aquel entón, na marxeesquerda da estrada deVillacastín a Vigo (Km. 554,7)aproximadamente á altura doXardín do Posío. Segundoconsta no Rexistro daPropiedade de Ourense, oterreo foille mercado a donaJacoba Rojas Zay por 10.250pesetas, acudindo en represen-tación do Centro deSociedades Obreiras e comoparte compradora tódolos presi-dentes das diferentes socieda-des obreiras que nese momen-to a compuñan (canteiros, car-pinteiros, albaneis, ebanistas,tipógrafos, panadeiros, xastres,camareiros, empregados muni-cipais e dependencia mercantile bancaria) .

En outubro de 1913Segundo Garrido solicitará ennome do Centro deSociedades Obreras a corres-pondente licencia de obrasante o Concello de Ourense,presentando o preceptivo pro-xecto de obras. Grazas a este

documento hoxe podémonosfacer unha idea de cal era oseu aspecto e distribuciónpois, desafortunadamente, xanon podemos disfrutar de tanemblemático edificio.

A construcción da Casa doPobo non estaría exenta dedificultades, fundamentalmen-te económicas, e que impedirí-an vela rematada ata 1929.Para sufragar os gastos de tanimportante obra, as socieda-des obreiras organizaron habi-tualmente mitins societarios nosolar da edificación, establece-ron unha cota voluntaria porasociado de 50 céntimos depeseta semanais e mesmoorganizaron veladas artísticasno teatro Principal. Contarontamén coa habitual colabora-ción da sociedade cubanaProgreso Obrero Orensano, aSociedad de Obreros deBuenos Aires (que organizouen outubro de 1915 un festivalco que recadar fondos para aconstrucción da Casa do Poboe para o sostemento da EscolaLaica Neutral) ou dona ÁngelaSantamarina Alducín, marque-sa de Atalaya Bermeja e con-desa do Valle de Oselle, quenaportou 2.000 pesetas para talfin.

Non obstante, en novembrode 1926 a Federación Local deSociedades Obreiras vese naobriga de subscribir un créditoco Banco Hipotecario por unimporte de 30.000 pesetas adevolver en cincuenta anospara poderen rematar tan sim-bólico edificio, no que ata esemomento levaban invertido uncapital de 150.000.


89

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


A Casa do Pobo deOurense

Por fin, no 1º de maio de1929 a Casa do Pobo é inaugu-rada polas sociedades obreirasourensás.

Era un edificio que constabade soto, planta baixa e plantaalta, de grande sinxeleza ecerto toque modernista moi dogusto da época. Destacabanespecialmente a iconografíaobreira representada nos ador-nos da fachada e no frontispi-cio. No seu interior albergabaun gran salón de actos con gra-daría, dúas salas de reunióndedicadas a área administrati-va, unha aula, unha biblioteca,un despacho para o director daCasa do Pobo, servicios deseñoras e cabaleiros e un alma-cén.

Como non podía ser doutroxeito, o acto inaugural da Casado Pobo supuxo un auténticofito histórico na vida societariada cidade, para o que se pro-gramou un intenso programade actividades. Para comezar,a noite do día 30 de abril para o1 maio unha salva de bombasanunciaba a Festa do Traballoe a chegada dun dos días máisimportantes para a clase obrei-ra ourensá. A inauguración daCasa do Pobo efectuaríase ás11 da mañá do día primeiro demaio, contando coa presenciade Fabra Ribas (delegado enEspaña da Oficina Internacionaldo Traballo), quen disertaríaante a multitudinaria asistencia– unhas 2000 segundo El

Socialista - e os presidentesdas diferentes sociedadesobreiras sobre “A Festa doTraballo”. Xa entrada a tarde,Fabra Ribas daría unha segun-da conferencia baixo o título de“O movemento cooperativo e acrise económica mundial” sobrea que El Socialista indica que“los momentos más culminan-tes de su discurso fueron cuan-do de una manera admirablerefutara las acusaciones quecontra los hombres del Partidoy la Unión lanzan los despecha-dos que, incapaces de realizarninguna cosa seria, pretendenque la clase obrera les saque

las castañas del fuego, siendointerrumpido por los aplausosdel público”.

Foi, sen ningún xénero dedúbidas, un día memorablepara a sociedade ourensá doque se fixeron eco publicaciónscomo El Socialista, El PuebloGallego ou Heraldo Orensano.Concretamente esta últimapublicación no seu número dodía 29 de abril fixo un extensísi-mo reporte a propósito da inau-guración da Casa do Pobobaixo o título de Breve historiade las organizaciones obrerasen Orense, incluíndo artigos


90

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


sobre o obreirismo ourensán depersoeiros coma ManuelSuárez Castro, FroilánFernández, Antonio Viejo ouJosé María Cid. De entre todoseles o máis salientable é o queleva por título Historia de laorganización obrera en Orensede José Mª Cid e que reprodu-ciremos máis adiante por consi-deralo de especial interese.

A actividade da Casa doPobo durante os próximos anossería efervescente coa chega-da da IIª República e o impor-tante impulso que asSociedades Obreiras sufriron,non só na capital, senón entoda a provincia, chegando aconstituír o centro vertebradorda loita obreira en Ourense.

Durante os primeiros anosestivo dirixida por membros daUGT e o Partido Socialista,pero a partires de marzo de1932 mudará esta situaciónfroito da radicalización do

ambiente ante a posible parali-zación da construcción doferrocarril Zamora-Ourense, eque moi habilmente aproveita-ron elementos comunistas.Esta situación fará que aban-donen a UGT a Sociedade deCanteiros, Dependentes Muni-cipais, Panadeiros e Camarei-ros, e que dimita o Presidenteda Casa do Pobo - BernardinoÁlvarez - en prol de dirixentescomunistas.

A Casa do Pobo deOurense, coma moitas outrasen todo o territorio español,sufriu as consecuencias dafolga revolucionaria de 1934 –que provocou o peche temporalda sé obreira – e, como non, doalzamento golpista de 1936,rematando así co soño emanci-pador da clase obreira na cida-de de Ourense e coas esperan-zas de todos aqueles homes emulleres que loitaron polademocracia, o progreso e axustiza.

Finalmente a Casa do Pobofoi incautada polo TRRP e ins-crita no rexistro da propiedadea favor da Delegación Nacionalde Sindicatos o 25 de xuño de1943. En 1959 será vendida por757.500 pesetas a FalangeEspañola Tradicionalista y delas J.O.N.S. para instalar a séda Delegación Nacional deJuventudes. Xa no ano 1970faríase coa propiedade a CajaProvincial de Ahorros deOrense, quen substituiría aquelnobre edificio de pedra concerto aire modernista por unedificio de sete plantas e formi-gón armado propio das mello-res etapas da especulaciónurbanística. ¡Que mágoa!

A modo de conclusión:O patrimonioinmobiliario sindicalincautado na Provinciade Ourense

O destino da Casa do Pobode Ourense non foi, nin moitomenos, único. Tamén asCasas do Pobo de Ceboliño(Ourense), Carballiño, Verín ouO Barco de Valdeorras sufrironun fin semellante. Todas elaseran propiedade da UGTsegundo puidemos comprobaren diversa documentacióndepositada no AHPOu (TRRPC-10.586, por exemplo), osrexistros da propiedade deOurense ou no nº 53 doBoletín da UGT (1933) no quese fai un repaso a tódalas pro-piedades da Unión nesemomento.

Presidentes das Sociedades Obreiras con domicilio na Casa do Pobo


91

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


De todas elas tan só dúas –a de Ceboliño e Carballiño –seguen hoxe en pé. A primeiradelas é actualmente a sé daasociación veciñal local, men-tres ca segunda permanecenun lamentable estado deabandono entre dous edificiosde nova construcción.

Tamén existen referencias áposible existencias de máiscentros obreiros na provincia(Ribadavia, Celanova, Xinzo,Maceda), mais non fomos quende identificar sen ningún xénerode dúbidas a súa cubicación oua súa propiedade. O máis pro-bable é que as sés das organi-zacións obreiras destas peque-nas localidades fosen baixos oupequenas propiedades cedidasou alugadas por algún dosmembros asociados.

Hacia el año 1885 llegó aOrense en demanda de trabajoun inteligente tipógrafo, muyculto, llamado Antonio Díaz.Pidió trabajo y se lo dieron en laimprenta “Río negro”, a lasazón establecida en el localque hoy ocupa el café “LaPeña”, en la Plaza de TomásGarcía Mosquera.

Pronto nos dimos cuenta losque con el trabajábamos deque aquel hombre debía venirhuyendo de alguna localidadpor sus ideas, que a unos se leantojaban disolventes y a nos-otros nos hacía ver redentoras.

A los pocos meses, en unión deunos cuantos amigos, entre losque recuerdo a los hermanosCadavid, Antonio y Pablo Abad,fundó la primitiva SociedadObrera Orensana cuyo domiciliosocial era la casa entonces y aúnhoy conocida con el nombre dela “Casa Gullón” y que actual-mente es propiedad del almace-nista don José de las Cuevas,desconocida por las reformasque en ella se introdujeron.

No tardó en ver la luz un se-manario órgano de la Asocia-ción llamado “el Cuarto Estado”,y que, en unión de Antonio Díaz(director y cajista), hacíamosunos cuantos tipógrafos a horasextraordinarias.

Por aquel entonces las autori-dades apenas si daban impor-tancia a aquellas manifestacio-nes espirituales. Los mismospatronos no parecían preocu-parse; pero, al poco tiempo, asu propaganda societaria unie-ron las cuestiones religiosa ylos sembradores de la semillaque pocos años después habíade germinar en el campo prole-tario orensano, tuvieron queemigrar, ignoro por qué causas(a la sazón yo tenía 14 años);pero se me figura que fue por-que la vida en Orense se leshacía “demasiado agradable”…

CÓMO NACIÓ LAACTUALORGANIZACIÓN

Han transcurrido algunos años.Unos cuantos obreros aleccio-nados por el pasado, indujerona sus compañeros a que lessecundasen en un “plante” enlas obras que se estaban reali-zando en el Instituto Provincial.

Reclamaban nuestros compa-ñeros que se señalase unahora fija de entrada; pedían quese les concediese la de lascinco de la mañana, pues habí-an sido despedidos algunosobreros por llegar al trabajo

Historia de la Organización Obrera deOrense

José Mª Cid


92

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


unos minutos después del ama-necer.

Era entonces gobernador civil elseñor Lamas Novac y presiden-te de la Diputación el difuntodon José Lorenzo Gil. Estosseñores estimaron que era unagollería lo que pedían y nues-tros compañeros tuvieron quevolver al trabajo sin haberalcanzado su reclamación.

Poco tiempo después, en lamisma obra, fue despedido elcarpintero Enrique FernándezNájera, por estimar el patronoque había empleado demasia-do tiempo en necesariosmenesteres; eran las cuatro dela tarde y la indignación cundióentre todos sus compañeros yabandonaron el trabajo, logran-do con su actitud que volviese aser admitido el compañero quemotivara el plante.

Se había puesto el primer jalónen el camino de las reivindica-ciones obreras por los trabaja-dores orensanos.

A los pocos días, FranciscoReigosa, que había sido uno delos más fervientes socios de ladel “Cuarto Estado”, viendocampo abonado, en unión deunos cuantos amigos, hizo lasmodificaciones que creyó con-venientes en el Reglamentoque conservaba de aquellaSociedad y, hecha la propagan-da conveniente, se organizaronlo obreros en sociedad de resis-tencia, comprendiendo todo elramo de la construcción, alcalor de la primera huelga alcomienzo del magnífico edificioque hoy posee en esta ciudad

la entidad Hijos de SimeónGarcía y Compañía.

Su primer presidente en estasegunda etapa fue JoséCuíñas, del ramo de canteros,siendo su primer domiciliosocial la calle de los Hornos.

LA PRIMERA VICTORIA

La primera victoria tuvo lugar,como indica el cuadro que exis-te en el Centro Obrero, el día 4de julio de 1895.

El ramo de la construcción aca-baba de dar un paso de gigan-te: la jornada de estrella a estre-lla la habían alcanzado a redu-cir a diez horas y media enverano y nueve en invierno.

Con este triunfo, fortalecidos losánimos, robustecidas las filassocietarias, se pensó en laorganización de gremios. Así,pues, en dicho año 1895 consti-tuyéronse en sociedad, ingre-sando en la Unión General deTrabajadores, los canteros, con281 socios; los carpinteros, con186; los ebanistas, con 61, y ofi-cios varios con 40.

La sociedad de tipógrafos yahabía ingresado en 1894, con52 socios.

Se habían organizado ya, endistintas fechas, los pintores yalbañiles, fundidores y cerraje-ros, constructores del calzado,hojalateros, panaderos, depen-dientes de Comercio, sastres y,mas tarde, en 1908, los cons-tructores de carruajes; en 1910,

peones y braceros del campo, yconductores y cargadores en elmismo año.

En 1897 tuvo lugar una huelgade zapateros que, a pesar deser 400 el número de huelguis-tas, se sostuvieron mucho tiem-po. Fue la primera vez que seensayaron en Orense los talle-res colectivos, que no dieronbuen resultado, entre otrosmotivos, por la falta de prepara-ción para tal cometido, gastan-do energías y dinero en unalucha que casi de antemano seconsideraba perdida por losque éramos ajenos a tal ramo,pues era la época en quecomenzaban a funcionar lasmáquinas que muy pronto habí-an de cambiar la faz del oficio.

En 1900 se creó el CírculoCatólico de Obreros, y lospatronos, en su mayoría, pre-tendieron obligar a sus opera-rios a ingresar en él a fin de queabandonaran el Centro deSociedades Obreras. Ante laNegativa de la inmensa mayo-ría, los patronos despidieron atodos los obreros, y comenzó lalucha que duró trece meses. Eneste interregno la inmensamayoría de los obreros de laconstrucción tuvieron que emi-grar y por fin, al cabo de dichotiempo se alcanzó un señaladotriunfo. Se reanudó el trabajoconsiguiendo rebajar la jornadaen verano a nueve horas yocho en invierno, y, además, unaumento en el salario de cin-cuenta céntimos por día.

Sucediéronse conflictos de máso menos importancia por partede las colectividades de pana-


93

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


deros, ebanistas, sastres, cons-tructores de carruajes, etc., queconsiguen algunas mejoras , nosin recibir de vez en cuandoalgún contratiempo; los tipógra-fos fueron los primeros quealcanzaron en Orense la jorna-da de ocho horas, concedidapor los patronos sin necesidadde acudir a la huelga.

La jornada siendo de menoshoras en invierno perjudicabagrandemente al ramo de laconstrucción, porque todos seretraían de construir en invierno,y, en esta época del año habíamuchos parados. Así que cadavez se acentuaban más lasansias de alcanzar la tan ansia-da jornada de ocho horas. Y en1913, los carpinteros se lanza-ron a la huelga por haber sidorechazada por los patronos lajornada de las ocho horas. Lahuelga duró trece semanas, fuesostenida reglamentariamentepor la Unión General deTrabajadores, y se terminó conel triunfo completo, lograndoalcanzar dicha jornada todo elramo de la construcción.

En 1917 tuvo lugar la huelgageneral en toda la nación, y losobreros orensanos, respondien-do todos como un solo hombre,secundaron el paro sin previoaviso a las autoridades, efectode lo cual los compañeros per-tenecientes a las directivasunos fueron encarcelados, otrosemigraron y a algunos se lespersiguió por los alrededores dela ciudad.

Un exvoto, de granito, que exis-te en la carretera de la Granja,perpetúa el triste recuerdo de un

camarada, el del desventuradoAdolfo Pérez, muerto en la con-tienda en lo mejor de su edad.

Otra huelga de importancia, fuela de los metalúrgicos, acaeci-da en 1923. La AsociaciónPatronal lanza al paro a todo elramo de la construcción. Enesta huelga llevamos la peorparte los obreros.

PROPAGANDA

Por tres veces vino a Orense elpropulsor del obrerismo espa-ñol, Pablo Iglesias. Además deél, pasaron por la tribuna delCentro Obrero infinidad de com-pañeros de mucha significaciónen la organización obrera.

Dieron conferencias, tratandodiversos temas, gran númerode personalidades literarias,que no me atrevo a mencionarpor temor a alguna omisiónque, en este caso, sería unafalta imperdonable.

Por varias veces hubo secciónde declamación, algunos decuyos aficionados revelabantener notables condiciones parala escena.

También se organizó un or-feón, dirigido por el inteligentemúsico Angelito Berges, queentre otras obras, cantaba, porcierto con mucha maestría, elhimno titulado “Libertad”.

(…)

Por fortuna nos hallamos bas-tante distanciados de aquellos

tiempos. Así que las juventu-des de hoy no es posible quepuedan darse cuenta del cami-no que sus antepasados tuvie-ron que recorrer, y ¡ojala que nolo conozcan nunca!

LA CASA DEL PUEBLO

La construcción de una casapara domicilio social, fue aspi-ración desde los primeros mo-mentos, pues siempre se tro-pezó con grandes dificultadespara encontrar local. Pero notomó cuerpo la idea hasta1912, en cuyo mes de octubrecomenzaron las primeras coti-zaciones para tal fin.

(…)

El año 1914 dieron comienzolas obras, haciendo sin interrup-ción la cantería; pero, debido adiversas causas que no es elcaso mencionar, tuvieron quesuspenderse los trabajos en1916.

Pasado mañana, ¡por fin!, trastanto sacrificio y no pocos dis-gustos, veremos colmadosnuestros anhelos. Tomaremosposesión de nuestra propiacasa.

He aquí en síntesis, queridodirector del “Heraldo Orensano”,lo que he podido rememorarauxiliado por los datos quealgunos queridos compañerosme facilitaron.

(…)

Orense, abril, 1929.


94

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


FONTES EBIBLIOGRAFÍA:

- Xornal El Socialista (variosexemplares entre os anos 1885 e1930).

- Xornal El Heraldo Orensano, 29de abril de 1929.

- Xornal El Pueblo Gallego, 01 demaio de 1929.

- Arquivo Municipal de Ourense.Expediente de Obras, Casa doPobo.

- Arquivo Histórico Provincial deOurense. C- 10586.Responsabilidades Políticas.Casas del Pueblo de Orense,Carballiño y el Barco deValdeorras.

- Rexistro da propiedade deOurense. Nº Rexistro:10945, libro117, folio 27 e nº de Rexistro12681 (Ceboliño).

- A.A.V.V., Historia de Ourense,Vía Láctea Editorial, ACoruña,1996.


95

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Las grandes protes-tas y los cambios enel mundo obrero

comenzaron fuera de nuestrasfronteras y, como una manchade aceite, fueron extendiéndo-se poco a poco por otros paí-ses. En nuestro país fue PabloIglesias, un gallego nacido enFerrol, el que tomó las riendasde los nuevos aires de libertad yderechos para los trabajadorese hizo que el socialismo y el sin-dicalismo entraran en nuestropaís por la puerta grande.Acaban de cumplirse cien añosde su nombramiento como pri-mer obrero socialista en elCongreso de los diputados enEspaña. Sin su labor nuestraslibertades sindicales y políticashoy en día no serían las mis-mas.

Pablo Iglesias:El primer obrero socialista en elCongreso de los Diputados

Rosa María López González

Historiadora

Sois socialistas no para amar en silencio vuestras ideas ni para recrearos con su grandeza y con suespíritu de justicia que las anima, sino para llevarlas a todas partes.

Pablo Iglesias.


96

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


La historia de Pablo Iglesiascomienza a mediados del sigloXIX en Ferrol. Sus padres PedroIglesias (1805) y Juana Pose(1820) se casan en Orense en1841. Tres años después naceElisa, su primera hija, y con ellase trasladan a Ferrol instalándo-se en el barrio de Esteiro. Segúnha podido constatar el investiga-dor Xoán Xosé García en el librode actas de las sesiones delAyuntamiento de Ferrol sepodría situar la llegada de lafamilia Iglesias Pose a Ferrol enel segundo semestre de 1848. Yes que, en la sesión plenaria del18 de enero de 1849, figura unapetición de Pedro Iglesias, clari-nero de villa, en la que solicita lesea concedida una vivienda sub-vencionada por el ayuntamientoal igual que otros que desempe-ñan el mismo trabajo en otrosconsistorios. Se deniega su peti-ción indicando que, en la ofertapública, no se incluida este puntoy que su antecesor hacíamuchos años que no disponíade este privilegio. La negativa delayuntamiento no logra quePedro Iglesias ceje en su preten-sión y, de nuevo, le dirige unescrito en el mes de febrero. Enesta ocasión especifica que se leconceda una habitación gratuitaen las Casas de Cárcel o elAyuntamiento. Finalmente elconsistorio claudica y decideconcederle una vivienda en lacalle de San Pedro, en el barriode Esteiro. Allí viven, por lomenos, hasta el nacimiento dePablo Iglesias el 13 de octubrede 1850 momento, según su par-tida de nacimiento, en la que yase encontrarían residiendo en lacalle de la Iglesia. Este docu-mento indica además que nues-

tro protagonista es bautizado enla iglesia de San Julián. El lugarexacto de nacimiento de PabloIglesias no está claro ya que en1926 cuando, tras su óbito, sedecide instalar una placa en sucasa natal se propone se hagaen el número 88 de la calleNicolás, lugar en el que la mayo-ría de biografías de PabloIglesias concluyen que nació.

Sea como fuere, es posibleque las malas condiciones dehabitalibidad de las viviendasprovocaran continuos cambiosde residencia de esta familia yaque en 1851 figuran domicilia-dos en la calle Taxonera, 9 bajo.Esto, junto al escaso salariopercibido con su trabajo limita-ría su capacidad de acceder aviviendas con buenas condicio-nes de habitabilidad. Posible-mente la enfermedad y muertede la hermana mayor de PabloIglesias en 1854 afectada deescarlatina se debiera a lasmalas condiciones en las quetenían que vivir. Con apenasquince días de diferencia con lamuerte de Elisa nace Manuel,su hermano pequeño.

A Pablo Iglesias se le cono-ce durante estos años comoPaulino. De sus primeros añossólo podemos adivinar los jue-gos con sus hermanos y ami-gos por las calles del barrio deEsteiro. Un tiempo de libertaddel que disfrutó hasta que fueescolarizado. En este momentola Escuela Pública Elementalde Ferrol, que tenía su sede enlos bajos de la casa consistorialde Ferrol, en los Cantones deMolíns, había sido trasladada aun salón contiguo al Hospital de

Caridad. Allí aprendió a leer yescribir bajo la tutela y el granesfuerzo del maestro JuanCalero (1810). Éste debíasuperar con mucha imagina-ción y destreza la falta de mate-rial pedagógico para impartir lasclases. Este maestro presentómás de una queja en elAyuntamiento reclamando másdotación de medios pero éstasno fueron escuchadas: que nose gaste más que lo absoluta-mente preciso en la clase deescritura, y que en las de lectu-ra y estudio se reconozcan dia-riamente los libros que se sumi-nistran, y cuando estos sehallen inútiles del todo, se reco-jan por el Ayuntamiento.

Las condiciones económi-cas se endurecen, el aumentode los precios hace que a fina-les de 1857, el padre de PabloIglesias se vea en la necesidadde pedir un aumento salarial enel Ayuntamiento. Este les esdenegado, ya que el consistoriono cuenta con fuentes econó-micas suficientes, y aplazan lasubida salarial para mejoresmomentos. Quizás acuciadopor las deudas y la angustia desacar a su familia adelantePedro Iglesias comienza a sufriruna enfermedad mental queacaba por imposibilitarlo paratrabajar. Su plaza de trabajo esofertada públicamente por elayuntamiento de Ferrol en elmes de julio de 1860. Al messiguiente su mujer reclama lapaga de su marido como clarínde la villa y la respuesta queobtiene es que: su puesto detrabajo ya está ocupado porotra persona. Su mujer, deses-perada, suplica que se le con-


97

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Con 12 años,conscientede que su

madre luchaba día a díapor salir adelante en las

calles de Madrid, huyedel Hospicio para poner-

se trabajar y ayudarla

ceda algún tipo de ayuda o pen-sión por el trabajo desempeña-do durante años por su maridoya que su hijo mayor aún noestá en edad para salir a ganarun jornal. Sólo logra que le denuna ayuda para un mes.Posiblemente es en este añocuando muere su padre dejan-do a su mujer y sus dos hijos dediez y seis años en el másabsoluto desamparo.

Ante una situación demiseria total, Juana decideemprender el camino hacia lacapital para buscar trabajobajo el amparo de un familiar.El camino a Madrid lo hicierona pie Paulino, su madre y suhermano Manuel tirando deuna pequeña carreta en laque llevaban su pocas perte-nencias. Emplearon en eltraslado unas tres semanas y,tras este duro peregrinaje, lle-garon al extrarradio de Madriddonde el hambre y la miseriacompetían con el hacinamien-to y las enfermedades. Peroaún no habían visto la caramás amarga de la gran ciu-dad. El pariente que les habíaofrecido su apoyo en Madridmuere y de golpe se encuen-tran sin trabajo, techo ni comi-da. Sola y desesperada enuna ciudad desconocida aJuana no le queda otra opciónque pedir limosna para poderdar de comer a sus hijos. Lasituación en la que se encuen-tran es tan dramática que seve obligada a ingresarlos en elHospicio de San Fernando.Un lugar que provoca escalo-fríos a Paulino y Manuel, alque llegan todos los deshere-dados de la gran urbe. Pero

los hermanos están acostum-brados a pasar todo tipo decalamidades, miserias y nece-sidades y tratan de adaptarsea una institución en la que laletra con sangre entra. Enmedio de unas condicionesdurísimas Paulino comienza aforjar su carácter reivindicati-vo, acaba sus estudios prima-rios y aprende el oficio de tipó-grafo gracias al cual podrácomer durante toda su vida.Pero este lugar también lomarcó físicamente ya que lassecuelas de las enfermeda-des que contrajo durante suestancia le harán sufrir hastasu muerte. Su hermanoManuel falleció años mástarde de tuberculosis, unaenfermedad contraída sinduda durante su estancia enel Hospicio.

Con 12 años, conscientede que su madre luchaba día adía por salir adelante en lascalles de Madrid, huye delHospicio para ponerse a traba-jar y ayudarla. Empieza a tra-bajar en imprentas en las queconoce de primera mano laexplotación laboral, las pési-mas condiciones de trabajo yla ausencia de derechos de lostrabajadores cuando con die-ciocho años es despedido porhaber participado en una huel-ga. Cinco años antes se habíaenfrentado a su patrón cuandoéste quería bajarle el salariopor ser un niño:

“Soy un chico por la edad,pero un hombre por mi trabajo ypor mis obligaciones puestengo que mantener a mimadre y a mi hermano…”


98

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Con esta frase nuestro prota-gonista dejaba atrás al niñoPaulino para convertirse enPablo Iglesias. Dotado de unagran inteligencia pronto adquirióun excelente nivel de instrucciónen su trabajo obteniendo peque-ñas mejoras salariales. Él eraconsciente de que su salida pre-matura del colegio y el Hospiciole habían limitado a nivel forma-tivo, por lo que se convirtió en unautodidacta, asiduo a charlas ytertulias informativas. Con susprimeras propinas y una peque-ña parte de su salario se paga laasistencia a clases particularesde francés a las que asiste congran espíritu de sacrificio tras lasinterminables horas de trabajodiarias. Gracias a esto puedeleer a los clásicos de la política ytextos como el ManifiestoComunista y El Capital.

Bajo el amparo de las liberta-des que otorga la Constituciónde 1869, la sección española dela Asociación Internacional deTrabajadores (AIT) organizauna serie de conferencias enMadrid a las que asiste PabloIglesias. Los años más fructífe-ros en la lucha sindical de PabloIglesias son los que se com-prenden desde 1870 hasta1890. Son veinte años de inten-sísima actividad y gran sacrificiopersonal y profesional quecomienzan con la publicaciónde su primer artículo titulado LaGuerra en La Solidaridad el 5 dediciembre de 1870.

En 1870 ingresó en laSección de Tipógrafos de laFederación Madrileña de lainternacional y al año siguientepasó a formar parte del Consejo

Federal de la Región Española.A raíz de su ingreso en laSección de Tipógrafos comen-zó a sufrir despidos por parte devarias imprentas. Pablo Iglesiasno sólo tuvo que luchar contrala falta de trabajo ya que tam-bién fue encarcelado en variasocasiones, la primera vez en1882 y la última cuando yatenía sesenta años. En todaslas ocasiones rechaza las peti-ciones de indulto.

En 1871 conoce a Lafargue,yerno de Marx, que había llega-do a España huyendo de larepresión de los que participa-ron en la Commune de París.Junto a él funda el diario LaEmancipación el primer periódi-co socialista publicado enEspaña que tendrá una dura-ción de dos años. En estesemanario difundieron algunosde los escritos de Marx.

Después de la ruptura de losanarquistas con Marx, Pablo

Iglesias solicitó su ingreso, en1873, en la Asociación Generaldel Arte de Imprimir desempe-ñando el cargo de Presidente dela Junta Directiva desde 1874hasta 1885. Y es en el seno deesta asociación donde comienzaa fraguar en clandestinidad, qui-zás, el más grande de sus pro-yectos: la creación de un nuevopartido político por y para losobreros. El 2 de mayo de 1879convoca a una comida de con-fraternidad en la Casa Labra enla calle Tetuán de Madrid a vein-ticinco personas: dieciséis tipó-grafos, cuatro médicos, un doc-tor, dos joyeros, un marmolista yun zapatero. La reunión concluyecon la creación del PartidoObrero Socialista Español(PSOE) del que Pablo Iglesiasserá su presidente hasta 1925.

En 1885 abandona la presi-dencia de la AsociaciónGeneral del Arte de Imprimir yse centra en la FederaciónTipográfica Española institución

El conocido restauranta madrileño “Casa Labra”, donde se fundó elPartido Socialista en 1879


99

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


que había contribuido a creartres años atrás y de la cual serápresidente desde 1885.Mientras, el partido socialista,crecía lentamente y no logrótener despegue significativohasta 1886.

Con apenas novecientaspesetas reunidas una a una yuna gran escasez de medioscrea El Socialista como porta-voz del PSOE y voz de los tra-bajadores. Su primer númerosale a la luz el 12 de marzo de1886. El nuevo periódico tieneuna periodicidad semanal hasta1913. Pablo Iglesias estarátotalmente vinculado a esesemanario como impresor,redactor y director.

Aunque llevó una vidatotalmente austera mimetizán-dose con la pobreza de laclase trabajadora de aquellosaños hubo momentos en laque necesidad lo obligó a viviren la propia redacción de ElSocialista y gracias a su traba-jo pudo salir adelante. No llegóa casarse pero si mantuvo unarelación con Amparo Meliá. Sucompañera tenía un hijo que élaceptó y protegió como pro-pio. Pablo Iglesias ha sido unpolítico de conducta intacha-ble y voluntad férrea que hatenido una gran influencia enel pueblo.

Aprovechando el aperturis-mo del gobierno de Sagastahacia las asociaciones obrerasPablo Iglesias funda enBarcelona en el año 1888Unión General de Trabajadores(UGT) dotando a los obreros deun órgano sindical bajo el que

agruparse y poder defender enconjunto sus derechos. Estemismo año acude a Paris a lacelebración de la II Internacio-nal como representante porta-voz del PSOE. En 1889 accedea la presidencia de la UGTcargo que desempeña hasta1925.

El 1º de mayo de 1890 secelebra por primera vez laFiesta de los Trabajadores. La

manifestación de Madrid esencabezada por Pablo Iglesiasquien, además, es el encarga-do de presentar al Gobierno lasreclamaciones en las reformaslegislativas. En este documentose recogen, entre otras peticio-nes, la jornada laboral de ochohoras y el cese de la explota-ción infantil laboral. Este mismoaño se celebró el II Congresodel PSOE. En él se decidió par-ticipar en las elecciones como

Portada del primer número de El Socialista. Archivo Fundación PabloIglesias


100

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


partido republicano de corteobrero-socialista.

La implantación de idealessocialistas en el proletariado entierras del leader sindical no fuefácil. En Galicia la férrea oposi-ción desarrollada por la iglesiatemerosa ante la posible pérdi-da del poder sobre la mayorparte de la población gallegahace que se emitan pastoralesen contra del socialismo comola emitida por el arzobispoMartín de Herrera en 1898. Enla que, entre otras cosas, seprohíbe a todos nuestros dioce-sanos inscribirse en cualquieraasociación o círculo de agricul-tores, artesanos u obreros, encuyos estatutos no se consigneel respeto a la religión católica ya la autoridad pública (…) Seprohíbe la asistencia a reunio-nes de círculos o asociacionesen que, ya embozadamente, yacon claridad, se sostengan loserrores del socialismo (…) Seprohíbe la lectura de periódicos,revistas u hojas sueltas en quese propalen y defiendan loserrores del socialismo (…).Exhortamos a todos nuestrosdiocesanos a que dirijan a DiosFervientes plegarias para quejamás arraigue en nuestra archi-diócesis la planta venenosa delsocialismo, y que sus propaga-dores no logren engañar a losincautos con las vanas prome-sas de una felicidad ilusoria (…).

Pero, poco a poco, enGalicia se instauran lasSociedades de Resistenciaintegradas en la UGT y estasatraen a personajes significati-vos del mundo del sindicalismo.Entre ellos Pablo Iglesias que

visita Ferrol en 1892, 1896 y1899, Lugo en 1907 y Vigo en1910. El efecto en los obreroses casi inmediato: el sindicalis-mo crece y se hace fuerte enGalicia.

En 1899, Iglesias asiste alCongreso constitutivo de laSegunda Internacional y acudi-rá a todos los que se celebrenposteriormente hasta 1910.

En 1905 Pablo Iglesiascreó las Juventudes Socialis-tas. En los años siguientes par-tido y sindicato crecieron y seextendieron por todo el país ycomenzaron a abrirse Casasdel Pueblo. Este mismo año eselegido concejal del ayunta-miento de Madrid junto a suscompañeros socialistas LargoCaballero y García Ormae-chea. Ejerció como concejal

Pablo Iglesias en Vigo. Archivo Fundación Luís Tilve

Convocatoria para un mitin de Pablo Iglesias en Ferrol


101

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


entre 1906 y 1910 y entre 1914a 1917.

Desde su tribuna arremetecontra la corrupción imperantecon una gran respuesta popu-lar. En 1908 Pablo Iglesiasfunda la Casa del Pueblode Madrid en un antiguopalacio ducal de la callePiamonte.

Un año más tarde pasadieciocho días detenido alser relacionado con lossucesos de la SemanaTrágica de Barcelona porhaber firmado un manifies-to convocando a la huelgageneral. Tras este sucesoPablo Iglesias decide flexi-bilizar su postura política yacceder a la alianza repu-blicano-socialista a la quese había opuesto hasta elmomento, con la finalidadde lograr una oposición deizquierdas más eficaz:forma parte de laConjunción republicano-socialista. Esta elección lepermitió ser elegido en

1910 primer diputado socialistade la historia en el ParlamentoEspañol siendo respaldado por40.899 votos. Un acta querenueva en elecciones posterio-res en coalición con los republi-

canos. Desde su escaño lanzóataques contra el régimen de laRestauración y la dominaciónpolítica de la burguesía españo-la, denunciando su inmoralidad.

Hasta 1919 no se logra unade las principales reivindicacio-nes de los trabajadores: la jor-nada de ocho horas para todoslos oficios, la prohibición del tra-bajo para los niños menores decatorce años y la abolición deltrabajo nocturno para mujeres yniños. Es en este año cuandoPablo Iglesias se ve obligado areducir el volumen de su activi-dad política, debido a que susalud se encontraba cada vezmás delicada. Aunque reducesu presencia política no deja deejercer su actividad como pro-pagandista y sigue escribiendo

cartas y artículos que lohacen permanecer en lacúspide de los referen-tes éticos y morales delos socialistas españo-les. Además se mantie-ne al frente de la presi-dencia del PSOE y de laUGT.

En los últimos añosPablo Iglesias asiste avarios hechos que, juntoa su delicada salud, cau-sarán gran dolor aními-co al leader que tantohabía luchado por losobreros. El debate entor-no a la Revolución Rusade 1917, la escisión delos comunistas en 1921(provocada la modera-ción del PSOE quehabía optado por la líneasocialdemócrata en con-tra de la III Internacional

Pablo Iglesias en un mitin al aire libre

Pablo Iglesias en la inauguración de la Casa delPueblo de Madrid


102

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


mientras los comunis-tas pretendían adherir-se a ella), la liquidacióndel régimen parlamen-tario por el golpe deEstado de Primo deRivera en 1923 y laposterior colaboracióncon la dictadura. En1923 Pablo Iglesias eselegido diputado porúltima vez.

Aunque el funda-dor del socialismoespañol tenía unaescasa formación teó-rica, su producciónintelectual es muy sig-nificativa y relevante.Desde su primer artí-culo en 1870 hasta elúltimo en 1925 secuantifican unas dosmil colaboraciones en

periódicos y revistas españolasy extranjeras. Consecuentehasta el último momento su tra-bajo El Proletario vencerá sepublicará en La Libertad el 5 dediciembre de 1925. A su muertefueron editados muchos de susescritos como El PartidoSocialista y las reformas socia-les, Antología crítica yReformismo social y lucha declases. Su obra lo convierte enuno de los mejores propagan-distas del ideario socialista.

Pocos líderes obreros mere-cieron tanta atención y senti-mientos tan contradictorios dedefensa extrema y furibundoataque a sus postulados. Sobretodo esto planea su coherenciaética y austeridad marcan su

trayectoria vital. Pocoantes de morir deposi-tó en un cajón de suhumilde despacho unsobre con mil pesetaspara El Socialista, elque había sido uno delos proyectos más inte-resantes de su vida.

Pablo Iglesiasmuere el 9 de diciem-bre de 1925. Su cadá-ver fue embalsamado yex-puesto en la Casadel Pueblo de Madrid.El último camino, el quetantas veces encabezóen las manifestaciones,lo hace ahora rodeadode más de 150.000personas que aclamana El Abuelo el leaderque les había devueltola dignidad como traba-jadores. El ayuntamien-to de Ferrol daba su

Foto de Pablo Iglesias en sus últimos años

Carta de Pablo Iglesias a Luís Tilve.


103

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


nombre a una avenida e inaugu-raba una placa en su honor en lafachada de la casa consistorial.

Al descubrimiento asis-tió el ayuntamiento en cor-poración, bajo mazas,diversas representacionesy las sociedades de resis-tencia locales que forma laFederación, y gentío enor-me. Después de unas bre-ves palabras del alcaldeofreciendo el homenaje ennombre de la ciudad, elseñor Usero corrió la corti-na de la lápida, cubiertahasta entonces por la ban-dera española. El ex diputa-do a Cortes señor Cordero,que ostentaba la doblerepresentación de los fami-liares de don Pablo Iglesiasy del partido socialista,expresó su agradecimientopor el recuerdo que Ferroldedicaba al fallecido leaderdel socialismo español. (LaVoz de Galicia, 10 dediciembre de 1927)

Algo más de diez años des-pués todos los pasos conquista-dos por los trabajadores eransuprimidos por el decretazo 108.Las voces se habían silenciadopero no así el pensamiento ni lasemilla de la libertad y los dere-chos que había plantado PabloIglesias y que tardaría en germi-nar otra vez varias décadas.

Las placas instaladas enFerrol fueron destruidas por lossublevados en 1936, debieronpasar cuarenta y cinco años paraque, de nuevo, se recordara aese hombre que nos ha dadotanto a cambio de tan poco.

El 18 de octubre de1850 nació en esta ciudadPablo Iglesias Pose após-tol y fundador del socialis-mo en España. Falleció enMadrid el 9 de diciembrede 1925. En justo homena-je a su vida austera, altemple de su voluntad y ala honradez de su conduc-ta, los socialistas le dedi-can este recuerdo.

Fuentes consultadas:Archivo Fundación Luís Tilve

Archivo Fundación Pablo Iglesias

Archivo Municipal de Ferrol

La Solidaridad

El Socialista

La Voz de Galicia

Portada de El Socialista del 10 de diciembre de 1925, Archivo Fundación Luis Tilve


105

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Noticia mínima do meu tío-avó AntonioPeleteiro, Presidente da AgrupaciónSocialista de Cotobade (Pontevedra) epreso na Illa de San Simón

Francisco Xavier Redondo Abal

Historiador

Malia o tempopasado dende amorte de

Francisco Franco –trinta e cincoanos– , nunca escoitara o seunome: Francisco AntonioPeleteiro Suárez, o irmán damiña avoa por liña materna. Nasxuntanzas familiares do primeirodomingo de setembro en SantaMaría de Aguasantas, parroquiado concello pontevedrés deCotobade, xamais mencionouseo pasado daquel carpinteirocuxa ideoloxía socialista levounoben cedo a militar no PSOE. Oseu foi un nome vetado, prohibi-do, impronunciábel. Nin asmiñas catro tías –dúas xa faleci-das– nin o meu pai mencionaronnunca a existencia do seu tío,como se dunha “ovella negra”da familia se tratase. Naquelasxuntanzas festivas de setembro,as festas patronais na honra daVirxe de Aguasantas –a virxeque, segundo a tradición, devol-veu a vista a unha cega piadosa

da parroquia que cada día per-corría varios quilómetros paraescoitar a misa– constituían opretexto perfecto para que pais,irmáns, curmáns e tíos compar-tiran, ao redor dun suculentoxantar no fogar de Aguasantas,lembranzas, vivencias, risos ecase de canto se quixera falar.Dende Pontevedra, dende Vigo,dende Burgos e mesmo dendea Baía brasileira ían chegandouns e outros para saudarse ecoñecer as últimas novas sobreos traballos, os estudios ou asinquedanzas de cada quen. Amedida que corrían os anos íanincorporándose novas xeraciónse como en toda boa familia quese prece non faltaba o cura denegra sotana, falar altivo e ser-món preclaro.

Cando o viño corría –ecorría sempre– e chegabanlambetadas e cafés, comeza-ba a discusión política e a una-nimidade sería norma, agásporque dous ou tres voces

disonantes aportaban outrosrazoamentos e visións sobreaquela guerra tan afastada esobre a estreada democracia,sobre Suárez e Calvo-Sotelo,sobre o tremor do 23 de febrei-ro de 1981, sobre os gobernosde Felipe González... Naquelgrupo conversador e conser-vador, onde a relixión rozaba ointegrismo e o franquismosociolóxico era aceptado sendiscusión como mostra daxente de orde, o percorridodos diálogos era sempre omesmo. Mais aquela pretendi-da conxunción de interesesideolóxicos sobre o nosopasado máis próximo rachabacon prontitude cando aquelasdúas ou tres voces frescas erazoábeis entraban en acción.Non, dicían, a Guerra Civilespañola non foi unha “cruza-da”, senón un golpe de Estadocontra un goberno democráti-co nun sistema republicano,legal e constitucional. Non,dicían aquelas dúas ou tres


106

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


voces, a contenda non foi unsuceso que ocorrería máiscedo que tarde, segundo unhaestraña lóxica do devir históri-co: foi unha sublevación arga-llada por militares desleais,apoiada por grupos oligárqui-cos, sostida por partidos políti-cos de extrema dereita e refe-rendada pola Igrexa católica.E malia que nunca se tratoucuestións relativas á represiónfranquista –que, como vere-mos, en Cotobade deixou boapegada–, o ton sempre ía “increscendo” mentres eu,abraiado polos comentarios,asistía aínda sen cumprir osvinte anos aos coloquios inter-minábeis sobre Franco, aRepública, o pasado, a memo-ria... Claro que, ao fin, gaña-ban por maioría “democrática”os defensores do Caudilloenviado pola Providencia.Mais, axiña comezaron a xur-dir preguntas e, sobre todo,desexos de saber que ocorreurealmente naquela décadados anos trinta, así comotamén despexar as miñasdúbidas sobre como era posí-bel que unha etapa de ilusión,de progreso e de liberdaderematara nun conflicto civil,cunha represión estructuradae planificada e, ao fin, nunhadictadura de preto de corentaanos.

Nunca escoitei no fogar deAguasantas o nome de AntonioPeleteiro Suárez, familiar direc-to de moitos dos que asistia-mos a aqueles xantares. Enunca o escoitei porque nuncase falou da represión franquistaen Cotobade. E foi unhamágoa.

* * *

Non fai nin dous anos, nou-tro xantar –agora nun céntricorestaurante de Pontevedra e aoque acudía xunto ao meu paiunha daquelas tías deAguasantas, Leonor–, cando oazar e un comentario banaldesencadeou a milagre e pui-den escoitar por primeira vez onome vetado, prohibido, impro-nunciábel. Con noventa e tresanos, a tía Leonor, nacida o anoda Revolución bolchevique,extremadamente delgada, casediminuta, mantén ademais dunenorme corazón unha memoriaprodixiosa. E ao contrario doque adoita suceder, ao revés demoitas persoas de idade quepoden lembrar o acontecido faidez meses e esquecer o querealizaron fai dez minutos, a tíaLeonor é un portento de recor-dos: nomes, datas, lugares,anécdotas, descricións e acon-tecementos almacénanse noseu cerebro privilexiado inde-pendentemente do tempo noque ocorreron para, con poucoque un pregunte, logo saír apre-suradamente nun falar longo enunca detido. E así, grazas aLeonor e a un libro apaixonan-te, que actuou como detonador,foi como souben da vida deAntonio Peleteiro.

Nun momento daquel xan-tar, tiven a ousadía de reco-mendar a lectura dun traballoasinado por Gonzalo AmoedoLópez e Roberto Gil Moure eque leva por título Episodios deterror durante a Guerra Civil naprovincia de Pontevedra: a illa

de San Simón. O libro, publica-do por Edicións Xerais deGalicia no 2007, é a estarrece-dora narración da historia docampo de concentraciónemprazado naquela illa dendeo verán de 1936 para acolleraos detidos republicanos tras oestoupido do 18 de xullo. Alongo de algo máis de trescen-tas cincuenta páxinas, o lectorasiste incrédulo á dramáticavisión da dura realidade carce-raria dun centro onde a vida eraunha loita pola subsistencia:“paseos” e asasinatos noctur-nos; unhas condicións hixiéni-cas e alimentarias deplorábeis;o ateigamento dos barracóns; amorte campando por todas aspartes; e por riba diso, nonesquezamos, o convencemen-to de que todos –absolutamen-te todos– os alí internados eraninocentes: ninguén cometesedelicto algún e unicamente asúa fidelidade ao réxime repu-blicano e legal daqueles anoslevounos ate aquel inferno. Ecando eu falaba do libro, dasignominiosas condicións naque se atoparon aqueles pre-sos, da sorte que tiveron os quepuideron contalo, cando eufalaba de todo aquilo, os ollosazuis da miña tía Leonor torna-ron entristecidos. E sen eupoder lembrar as palabrasexactas dixo: “Alí estivo o nosotío, Antonio Peleteiro, deAguasantas”.

Resulta imposíbel transcribiras palabras da conversa, maissi lembro a miña sorpresa e amiña incredulidade: un parentepróximo, o irmán da miña avoa,o meu tío-avó, preso na illa deSan Simón? Como era posí-


107

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


bel? Eu coñecía o pasado domeu avó –e cuñado de AntonioPeleteiro– e sabía que aquelmestre de profundas raizamesrelixiosas nunca retirara o cruci-fixo da escola de Aguasantasdurante os anos republicanos,algo que lle custou unha seriaadvertencia por parte do ins-pector do Ministerio deInstrucción Pública e BelasArtes. Tamén coñecía comopensaban as miñas tías, o meupai e os maiores da familia. Poriso, a noticia de saber quealguén da familia rematara coseus osos en San Simón foiunha revelación inesperada eunha sorpresa maiúscula. E,como non podería ser doutroxeito, comezaron a fluír as pre-guntas, unha tras doutra, sendesmaio, sen acougo: quen eraAntonio Peleteiro? Onde vivía?Estaba casado? Cal era o seutraballo? Por que o detiveron?Foi xulgado e condenado ou sópasou un tempo preventivo enSan Simón? Canto foi esetempo no cárcere e que secue-las deixou nel? Como rematoua súa historia? Moitas destaspreguntas quedaron sen res-posta, mais non porque nonquixeran falar: tanto o meu paicomo a miña tía Leonor coñe-ceron en vida a AntonioPeleteiro, o seu tío, pero o seupaso foi para eles unha estrelafugaz. Aínda así faláronme dele ámbolos dous coincidiron enalgo: era unha boa persoa.

* * *

En boa lóxica, o primeiro quefixen foi acudir ao libro de

Amoedo e Gil López na procuradalgún dato que informarasobre aquel personaxe que,sendo familiar, era unha pantas-ma, un descoñecido. Polo pron-to, Antonio Peleteiro deixabapouco a pouco de ser xa unnome vetado, prohibido, impro-nunciábel. En Episodios deterror... non atopei nin tansequera o seu nome. Non apa-recía na listaxe final de recluídosno penal. Puidera pensarse nunerro do meu pai e da miña tía naidentificación dun dos moitoscárceres que, ateigados, funcio-naban no país dende a subleva-ción. Sería certo que o parenteestivo detido en San Simón?

Mentres, pai e tía ían falan-do de Antonio Peleteiro. Asísouben que o tío-avó era car-pinteiro, un moi bo carpinteiro, eque o seu fogar e o seu tallersituábanse na parte alta daparroquia de Aguasantas, moipreto da igrexa e do cemiterio.Solteiro irredento, tamén sou-ben que era socialista e un anti-clerical convencido: o primeiro,de militancia; o segundo, porconvencemento, mais nuncaviolento. E tivo que ser o seucarácter falador, extravertido emesmo bromista o que lle leva-ban a facer cousas como aseguinte: nas misas diariascelebradas na igrexa parroquialde Aguasantas, as súas portassempre permanecían abertas.Este feito era aproveitado poloAntonio e máis algún outroamigo para tentar “boicotear” acelebración, de tal xeito que,apostados na entrada, comeza-ban as “discusións” sempre nunton extremada e esaxerada-mente elevado, ou cunhas gar-

galladas ben sonoras que noncesaban ante a indignación dosfeligreses. O cura, alporizadopolo estrondo exterior, saíagarrote en man para escarmen-tar a aqueles dous inconscien-tes que fuxían rindo sen parar.

Sen dúbida, para AntonioPeleteiro a chegada do bus deliña proveniente de Pontevedraera unha boa nova. Cada día,Peleteiro acudía presto á para-da do bus a recoller o seuexemplar de El Socialista e, conel na man, erguía o puño e amodo de saúdo exclamabacara todos os presentes: “¡Vivala República!” Outros, como opropietario Manuel Perdiz –nofuturo, garda cívico deCotobade e cuxa declaraciónno xuízo salvou a vida deAntonio Peleteiro– recollían ElDebate, o xornal integrista eultracatólico de Herrera Oria esaudaban sen efusión. Eran osanos republicanos.

* * *

Sempre quedaba acudir aoProxecto Nomes e Voces: se foicerto que o tío-avó estivo nopenal da illa de San Simón, olóxico é que antes pasase porun consello de guerra. E sepasou por un xuízo sumarísimotería que haber unha instruc-ción previa que desembocasenunha causa xudicial. Na basede datos do proxecto apareceu,como un agasallo iluminador, oseu nome:

Francisco Antonio PeleteiroSuárez. Prisión. Home de 52 anos.


108

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Carpinteiro. Natural de Cotobade(Pontevedra). Veciñanza: AugasSantas. PSOE. Presidente daAgrupación Socialista deCotobade. Xulgado en Pontevedrapor auxilio á rebelión co resultadode sentencia a prisión 12 anos 1día. Conmutación da pena o 07-05-1940.

Dende entón, AntonioPeleteiro Suárez deixou de serun nome vetado, prohibido,impronunciábel. Estaba pre-sente cada vez con máis forzae agora unicamente restabasaber onde e cando foi detido,como e por que foi xulgado,cales foron os cargos e de quexeito rematou a súa historia.Porque, coñecer as súas viven-cias e saber o seu percorridoconvertéronse xa nunha nece-sidade que só coa verdade col-maría aquelas expectativas.

Unha solicitude ao TribunalMilitar Territorial Cuarto daCoruña para consultar o expe-diente da causa seguida contraAntonio Peleteiro foi o inicio daandaina na procura daquelpasado oculto. Aquela estabadepositada no Arquivo “Cuartelde Baluarte”, en Ferrol, e aautorización para a súa lecturachegou con prontitude, exacta-mente o 4 de setembro dopasado ano 2009. Agora resta-ba nada máis que analizar oexpediente e coñecer polomiúdo as circunstancias dadetención, xuízo, condena e pri-sión do parente socialista.

A Causa 941/36 tivo o seuinicio o 7 de agosto de 1936, díano que unha denuncia anónimalevou a detención de Antonio

Peleteiro, de 52 anos de idade.Dous axentes da Garda Civil doposto de San Xurxo de Sacospresentáronse aquel día nacasa-obradoiro do carpinteiro.Alí acharon agochado, nunhafalsa parede do taller, un revól-ver marca Smit Young América,calibre 22, así como sete pro-xectís. Peleteiro foi acusadoinmediatamente de “tenencia ilí-cita de armas y ser agente deenlace marxista”. Un capitán deinfantería retirado, CarlosCabezas Carles, foi nomeadoxuíz instructor da causa, aíndaque pronto foi substituído porFrancisco San Martín Carreño,tamén capitán no retiro.

A primeira declaración nasindagacións do xuíz instructordeixa en mal lugar ao carpintei-ro. O 29 de agosto, ManuelSolla Fontenla –delegadogobernativo no concello deCotobade– cualifica a AntonioPeleteiro do seguinte xeito:

“Es socialista exaltado ycomo tal venía siendoPresidente de la AgrupaciónSocialista de este término muni-cipal, mostrando siempre ideasrevolucionarias...”.

Socialista “exaltado” e, ade-mais, presidente da agrupaciónlocal. Mal pintaban as cousaspara o noso protagonista. Estedeclarará por primeira vez o 4de setembro e, loxicamente,negará todo. SegundoPeleteiro, nin foi nin era presi-dente da Agrupación Socialistade Cotobade –algo que serádesmentido por testemuñastestificais– e, con respecto aorevólver, asegurou que se o tiña

“en un hueco de la pared” foipola sinxela razón de “conside-rarlo inservible”. Con astuciaalegou que non rematado omes de xullo entregara unhaescopeta no concello –o que foicerto– mais a outra arma era un“recordo” do seu pai que xa nonfuncionaba. O que parecíaunha boa estrataxema mudoude súpeto cando dous mestresarmeiros declararon que orevólver si funcionaba, aíndaque con serios problemas notambor. O único certo é queAntonio Peleteiro foi procesadopor “rebelión militar” o 14 desetembro de 1936 e ingresadono cárcere da illa de SanSimón. Alí agardará ata o seuxuízo, mentres daban comezoas indagacións para coñecer“las actividades antes del 19 dejulio” realizadas por Antonio, asícomo a “conducta pública y pri-vada del encartado”.

En xeral, a nula actividadede Antonio durante o inicio dasublevación contra o gobernoda República foi destacada porcase todos os declarantes. Eiso, probablemente, salvoulledo pelotón de fusilamento.Ademais, o seu correcto com-portamento na parroquia e oseu trato amigábel cos veciñosinfluirán nunha condena quesó comportará prisión. Así,dende o cuartel da Garda Civilde San Xurxo de Sacos, ocomandante do posto informa-rá que Antonio Peleteiro manti-vo sempre “buena conductamoral, así pública como priva-da”, cunha única obxección:“Es socialista, dedicándose ala propaganda como agente deenlace”.


109

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


O meu avó paterno, o mes-tre da escola de AguasantasManuel Redondo Boullosa,sabía polo que estaba pasandoo seu cuñado. Tamén sabía quementir naqueles tempos pode-ría traerlle algún problema. Poriso non dubidou en afirmar algoxa sabido por todos: Antonio“era de filiación socialista”,aínda que andaba “ultimamentecon los galleguistas, haciendopropaganda por el FrentePopular”. Tamén afirmou que“estuvo trabajando para la vota-ción del Estatuto Gallego”. E,ao fin, non dubidou en subliñarque o procesado era “de buenaconducta privada y no ocasionódaño a nadie”. Esto último, aovir dun mestre que negárase aretirar da súa escola o crucifixodurante a etapa republicana,semella un salvoconducto parao futuro de Peleteiro.

O 2 de novembro de 1936 ofiscal militar Hernán MartínBarbadillo elevará as súas con-clusións provisionais nun infor-me no que asegura que AntonioPeleteiro cometeu o delicto de“rebelión militar”. Baseousepara iso no feito de non entre-gar o revólver agora incautadoe solicitará “para el procesadoAntonio Peleteiro Suárez lapena de reclusión perpetua amuerte”. Pola súa banda,Peleteiro pedirá que tres veci-ños de Aguasantas declaren noseu favor. Foron Manuel PérezRajó, Segundo Lopo García e,sobre todo, Manuel PerdizMuíños, o xefe da Garda Cívicano concello, un personaxecuxas actuacións distaronmoito doutras levadas a cabopolos seus camaradas na pro-

vincia, como Víctor Lis Quibén.Tal foi así, que Perdiz fixo todoo posíbel para que o seu veciñonon fora declarado culpábel derebelión militar. E para isodeclarou que “los bandos [deguerra] que llegaron alAyuntamiento los rompió elalcalde que entonces eraAntonio Pousada Pérez, el díaveintidós o veintitrés de julio”.Iso impediría, dalgún xeito, queAntonio Peleteiro estivera aotanto da situación real que vivíao país.

Unha nota emitida o 5 denovembro de 1936 dá informa-ción sobre a situación na quese atopa Antonio Peleteiro:

“En el día de hoy ha sidoconducido a la PrisiónProvincial de esa capital[Pontevedra], el detenido enesta Colonia Penitenciaria,Antonio Peleteiro Suárez.

Isla de San Simón, 5 denoviembre de 1936.

El Inspector [ilexíbel].”

O consello de guerra contraAntonio Peleteiro tivo lugar odía 17 de novembro de 1936,ás 10:00 horas, nun local doPalacio Provincial da cidade doLérez. O tribunal militar estivopresidido polo tenente coronelde Infantería Rafael GonzálezFernández, estando asistidopolos vocais Juan CuerpoJariego, Antonio FontenlaRomero e Benito PardoMéndez, todos capitáns deInfantería. Completaban ogrupo os tamén capitáns artillei-ros Luís Sánchez Cantón e

Manuel Casal Castro. Como fis-cal actuou o xurídico militar, xacoñecido, Hernán MartínBarbadillo, mentres o capitánRicardo Martínez Martínezencargaríase da defensa. Esteúltimo alegou que

“examinadas las páginasdel sumarísimo, no se determi-na de una manera concreta car-gos que puedan hacérsele res-ponsable de tal gravedad [rebe-lión militar], ni se ha significadoen nada”.

Ademais, segundo a defen-sa, “no aparecen justificados enmanera alguna” a militanciasocialista nin a presidencia daagrupación. E como colofón, apistola está inservíbel. Todoesto lévao a solicitar a libreabsolución do seu defendido.pola súa banda, na acta do con-sello, o fiscal seguirá pedindo“pena de reclusión perpetua”.

O mesmo día 17 de novem-bro, o tribunal dicta sentencia ecomeza por aclarar que AntonioPeleteiro era “individuo desta-cado del Frente Popular yPresidente de una AgrupaciónSocialista en el termino munici-pal de Cotovad”, aínda queconsidera “escasa perversidaden el delincuente” [sic]. Por todoiso, remata que,

“FALLAMOS que debemoscondenar y condenamos al pro-cesado ANTONIO PELETEIROSUÁREZ a la pena de DOCEAÑOS Y UN DÍA de reclusióntemporal”.

Antonio Peleteiro regresouao campo de concentración da


110

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10


Illa de San Simón e o 22 denovembro a súa condena édeclarada firme. Debería per-manecer no cárcere ata o 7 deagosto de 1948. Por sorte parael, non será así. Sabemos quecontinuou a súa estadía en SanSimón ata, cando menos,xaneiro de 1938. Antes, o 19 demaio de 1937, o director dapenitenciaría de San Simón,Pelegrín González Velasco, dátestemuña da liquidación decondena do sentenciado.Trasladado ao centro de Alcaláde Henares, Antonio Peleteirorematará por cumprir a súa con-dena, agora conmutada a tresanos e nove meses. Sairá enliberdade o 27 de xullo de 1940.

* * *

Antonio Peleteiro non foi oúnico veciño de Cotobade quesufriu os efectos da represióndos sublevados. E inclusopoderiamos dicir que non foi omáis desafortunado. Velaí aManuel Fraga Fentanes, labre-go de San Xurxo de Sacos,“paseado” o 11 de agosto de1936. O seu corpo sen vidaapareceu preto da parroquia deTenorio, no mesmo concello deCotobade. O seu delicto? Ser otesoureiro da Sociedade deLabregos e estar adherido aoSindicato de Oficios Varios.

Agás o meu avó paterno,moitos mestres e mestras do

concello de Cotobade sufrironpersecución e a meirande partedeles viron incoados expedien-tes de depuración, co resultadode suspensión de emprego esoldo. Son os casos deTrinitario Barreiro, mestre enCorredoira; Santiago CasadoBarreiro, que ensinaba enParada; Josefina Piñeiro Pena,de Valongo; José María Cobas,de Vilanova; José Tuda, taménde Valongo; Gabriel NogueiraAgulla, de Caroi; Emilio LoisCerviño, de Igrexa; e, pola súasona, o mestre e galeguistaAntonio Fraguas. Militante doPartido Galeguista, ensaísta,bibliotecario, activo colaboradordo Seminario de EstudosGalegos e, despois, do InstitutoPadre Sarmiento, director doMuseo Municipal de Santiagode Compostela e membro fun-dador do Museo do PoboGalego, Antonio Fraguas pagoumoi caro, cando contaba 31anos de idade, o seu apoio aoEstatuto galego do 36.

Tamén foron perseguidosen Cotobade albaneis, comoBalbino Meijueiro; canteiros,como o irmán do anterior,Jesús, ou José Fentanes eAntonio Fraguas Vidal; labre-gos, como Manuel GarcíaMartínez...

Todos eran inocentes enunca cometeran delicto algún.Só a permanencia fiel ao réxi-me constitucional e ao gobernolegal, ou un pasado cun certo

cheire republicano, levounos aser perseguidos e xulgadospolos que, en puridade, traizoa-ron o seu xuramento de lealda-de coas institucións.

Polo demais, o desexo deque Francisco Antonio PeleteiroSuárez deixe de ser un nomevetado, prohibido, impronunciá-bel, e con el os nomes de todosos demais, comeza a ser xanon un desexo, senón unharealidade.

* * *

Que foi de Antonio Peleteiroao saír do cárcere? Tanto omeu pai como a miña tía contá-ronme que o seu parente vol-veu a Aguasantas. Mais fíxoopor pouco tempo. Con case 60anos decidiu marchar caraBrasil, en concreto a Baía, nacompaña da súa irmá pequena,Florentina. Nunca volvería áterra que o viu nacer. Fóra deanálises históricas e á marxe deinterpretacións sobre documen-tación arquivística, atrévome avalorar o seu exilio como unhafuxida na procura de ar limpoque respirar, afastado daquelaatmosfera irrespirábel do fran-quismo victorioso. Unha atmos-fera mesquiña e beata que, contodo, non soubo nin desexouaplicar o relixioso precepto doperdón e a magnanimidadepara co derrotado. Mais quedaa memoria.


111

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

O día 11 de xuñoabandonounosRosa María

Martínez García de Seárez,que integrou os primeiros gru-pos de militantes que se mobi-lizaron, na década dos 70, parapoñer en marcha, en Galicia,UGT e o Partido Socialista,desenvolvendo a súa activi-dade, sempre cun contaxiosoentusiasmo, sobre todo enVilagarcía de Arousa ePontevedra. Formou parte, afinais dos anos 70, daExecutiva do Partido Socialistaen Pontevedra e, en 1980, daprimeira Executiva da UniónComarcal de Pontevedra deUGT, da que era SecretarioXeral Luís Tilve, e da queformaban parte os seus amigosXosé Luís Portela Perdiz, PilarLavía, Roxelio Pérez Poza,Xosé B. Gama Calvo e AntonioEspinosa.

Rosi Martínez foi sempreunha persoa dinamizadora dotraballo político e sindical, e o

No recordo

Adeus a Rosi Martínez

Roxelio Pérez Poza


112

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

seu compromiso a levou a estarsempre alí onde os com-pañeiros e a organización aprecisaban. De aí a súa presen-cia en diferentes momentos endistintas responsabilidades dasorganizacións uxetistas esocialistas.

A súa relación cos primeiroslíderes do socialismo españoldespois da guerra a converteu,nos anos 70 e principios dos 80,nun contacto imprescindiblepara manter a relación con elese facilitar a súa visita a Galicia ea súa presencia en diferentesactos. Así, da man de Rosi,viñan con frecuencia a GaliciaEnrique Múgica, JerónimoSaavedra, Luís GómezLlorente, Pablo Castellano,Francisco Bustelo, etc. Taménesta relación posibilitou quemoitos militantes galegos par-ticiparan nos debates previos óXXVIII Congreso do PSOE, cel-ebrado en 1979, en liña conposicionamentos ideolóxicosmarxistas. Despois doCongreso Extraordinario, Rosise unirá a Izquierda Socialista,e, dende esta corrente, impul-sará a candidatura de ManuelCuña Novás ó Senado.

Se hai que destacar algona súa vida política é aincansable militancia de RosiMartínez, que aparece e rea-parece cada vez que algunhaorganización precisa dela. Asíforma parte en variasocasións da Executiva deFETE-UGT-Galicia, da UniónComarcal de UGT de Arousa,da que será Secretaria Xeralentre 2002 e 2005, ou doSindicato Comarcal de FETE-

UGT, asumindo a SecretaríaXeral entre 1998 e 2002, emantendo responsabilidadesnel ata o último momento.

Licenciada en Filosofía eLetras e profesora do InstitutoFermín Bouza Brey deVilagarcía, no que taménasumiu responsabilidades naDirección, Rosi tivo sempreunha especial preocupaciónpola formación política esindical e á profesional dosensinantes. É con este obxec-tivo que organiza e participana organización dun grannúmero de actos de todo tipo,como a homenaxe que o 16de xaneiro de 2004 oSindicato rendeu ós sindical-istas e políticos asasinadoscon motivo do levantamentomilitar do 36, acto no que par-ticipou Cándido Méndez,Secretario da ExecutivaConfederal de UGT. Ademaiscabe destacar o seu impulsoás actividades promovidaspor ESCOLA VIVA en Arousadurante estes últimos vinte ecinco anos. Igualmente nestemarco promoveu varias hom-enaxes ós mestres republi-canos e socialistas arousánsrepresaliados.

Con Rosi o socialismo e osindicalismo galego perde aunha persoa que dou exem-plo de honestidade e compro-miso, sen esperar nada acambio, merecedora dunrecoñecemento permanente,como foi a súa entrega naloita por un mundo máis xustoe solidario e, por suposto, dalembranza e da reflexiónsobre o seu exemplo.

Se hai quedestacar

algo nasúa vida política é a

incansable militancia deRosi Martínez, que

aparece e reaparececada vez que algunhaorganización precisa

dela


- ACTIVIDADES DA FLT -

113

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Integración da BibliotecaEspecializada no Mundo do Traballoda Fundación Luís Tilve na Rede deBibliotecasde Galicia

A gran cantidade deobras monográficase seriadas que se

atopaban no Arquivo daFundación Luís Tilve levounos acrear unha Biblioteca que foi cre-cendo cos anos, mediante doa-zóns, transferencias, adquisi-cións, intercambios, etc. Oaumento da mesma e as melloras técnicas producidas nos últimos anos, fixeron que a Fundación seformulara unha maior tecnificación, profesionalización e normalización da biblioteca. Isto levou a unhacatalogación dos fondos segundo as normas da biblioteconomía, normalizadas; á selección das obras,relacionadas co mundo do traballo, dándolle un carácter especializado á biblioteca; e a súa descriciónno programa de xestión bibliográfica MEIGA, pertencente á Rede de Bibliotecas de Galicia e ao CentroSuperior Bibliográfico de Galicia.

A Biblioteca da Fundación estaba, por tanto, integrada de forma práctica nesta rede, pero nonde forma oficial, de tal xeito que no último ano estiveron levándose a cabo os trámites oportunospara a súa integración na mesma, tanto administrativos como técnicos. O resultado de este esfor-zo foi a integración da Biblioteca na Rede de Bibliotecas de Galicia, por Orde do 3 de novembrode 2009 da Consellería de Cultura e Turismo, publicada no DOG Nº 229, do luns 23 de novem-bro de 2009, e que se pechou coa firma dun convenio coa Consellería o 25 de xaneiro.

Os fondos da biblioteca poden consultarse a través da páxina web da Fundación:www.fundacionluistilve.org , no enlace que aparece no apartado de Biblioteca, ou a través do ProxectoMeiga, Portal da Rede de Bibliotecas de Galicia: www.opacmeiga.rbgalicia.org/Portada.aspx . Estes fon-dos están abertos á consulta pública.

Ademais dos servicios presentados, a Biblioteca da Fundación está traballando nunha aplica-ción que permitirá a visualización dalgunhas das publicacións de maior interese da súa hemero-teca.



114

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Presentación da publicación:“Memorias. Ricardo Pérez Medín”

Osábado 27 defebreiro, noCentro Social

de “A Rúa”, en Miño (ACoruña), tivo lugar o actode presentación do libro:Memorias. Ricardo PérezMedín; que contou coa pre-sencia dun amplo númerode persoas que encheron oCentro Social, e entre osque se atopaban destaca-dos actores da vida políti-ca, social e cultural, comoAntolín Sánchez Presedo,Francisco Cerviño, os pre-sidentes da AsociaciónCultural Fuco Buxán e daFundación 10 de Marzo, oua executiva da AgrupaciónSocialista de Miño, entreoutros.

O acto foi presidido polo Presidente da Fundación Luís Tilve, Xesús Mosquera, que agrade-ceu a colaboración de todas as persoas que fixeron posible esta publicación. A continuación, inter-viñeron Catalina Morado, Secretaria de Organización da Agrupación Socialista de Miño, e a sobri-ña de Ricardo Pérez Medín, Francisca, quen agradeceu o acto e recordou ao seu tío. Por último,falaron os historiadores Rosa María López González e Xoán Xosé García López, que foron osencargados de contextualizar o texto, facendo unha introducción á época e recompilando diversomaterial documental, entre o que cabe destacar as entrevistas feitas a persoas que viviron ossucesos que se narran. Os autores tamén tiveron verbas de recordo para Pérez Medín, valoran-do o papel que a vida deste xogou na historia de Miño e o que supuxo para os seus conveciños.

As memorias e vida do que fora alcalde republicano de Miño tiveron, dende a súa presenta-ción, unha moi boa acollida, especialmente na localidade que o viu nacer.



115

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Os fondos doArquivo daFundación Luís Tilvexa son consultablespor internet

No 2005 iniciouse o definitivo proceso declasificación e tratamento da documen-tación do Arquivo da Fundación Luís

Tilve, onde se conservan os fondos documentais his-tóricos e intermedios de UGT-Galicia e do movemen-to obreiro socialista nesta comunidade. Froito destestraballos, toda a documentación depositada noArquivo foi clasificada, descrita e conservada, tantono seu formato orixinal como, cada vez máis, en for-mato dixital. O seguinte paso lóxico do Arquivo era,pois, a súa predisposición cara a consulta por partede investigadores, historiadores, público en xeral e,por suposto, a propia administración xeradora da documentación. Con esta finalidade, e coa colabora-ción da Rede de Arquivos de Galicia, na que se integra o noso Arquivo, foise mellorando na xestión docu-mental e na súa tecnificación. Así, a Fundación pasou a utilizar o programa de xestión documental infor-matizado ALBALÁ, pertencente a citada Rede e centralizado na Xunta de Galicia. O derradeiro paso dadoeste ano foi a integración da nosa base de datos na aplicación Opac-web do ALBALÁ, de tal xeito quetódolos fondos documentais son consultables a través de internet dende o 29 de marzo do 2010.

Este servizo de consulta está a disposición dos usuarios na nosa páxina web(www.fundacionluistilve.org), no enlace da aplicación no apartado de Arquivo. O enlace lévanos a páxi-na web da Rede de Arquivos de Galicia, onde se inclúe o noso Arquivo e xunto a el o enlace ao Opac(aplicación de consulta) e a clave de entrada ao mesmo:

www.arquivosdegalicia.org/web/asp/index.asp?idMenu=4&idIdioma=2&accion=todos

De igual maneira, no apartado Arquivo da nosa páxina, pode consultarse o Inventario, o Cadrode clasificación, ou enlazar co Portal de Archivos de la Unión General de Trabajadores, onde, ade-mais de obter información sobre a nosa Fundación, pódense coñecer e consultar tódolos arqui-vos de UGT en España (http://archivos.ugt.es).

Entre as últimas novidades do Arquivo, cabe destacar a clasificación da colección de folletos e a chegadade novas transferencias, así como a doazón de numerosa documentación dos primeiros anos da democracia.



116

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

PremiosLuís Tilve2010

O 4 de xuño de2010, reuniuse noPazo de Mariñán, en Bergondo (A Coruña), o xurado dos Premios Luís Tilve, para

outorgar os galardóns da que xa é a súa 5ª edición. O xurado, presidido por Fernando GonzálezLaxe, e composto por José Antonio Gómez Gómez, Salvador Fernández Moreda, Rogelio PérezPoza, Álvaro Ansias Bacelar, Tareixa Navaza González, María Xosé Rodríguez Galdo, RosalíaMera Goyenechea e Carmen Avendaño Otero, acordaron outorgar:

O premio Traballo Digno á Asociación de Armadores de Artes Menores de Galicia (ASOAR-ARMEGA), polo seu traballo en prol de melloras nas condicións de traballo dos mariñeiros/as, através de actividades no campo da prevención (guías, congresos, xornadas, actuacións, cursosde formación, etc.).

O premio Acción Solidaria ao Xuíz Don Baltasar Garzón Real, polo seu compromiso coa “xus-tiza universal” no contexto dun mundo onde, cada vez máis, se globaliza a economía e a política,pero moito menos os dereitos humanos e a xustiza. Asemade pola súa sensibilidade e compro-miso coas víctimas do narcotráfico, do terrorismo e das dictaduras, así como a súa loita contra acorrupción na economía e na política, e o seu empeño en dar reparación ás familias das víctimasda represión e da dictadura franquista en España.

O premio Defensa do Medio Ambiente e dos Bens Comúns ao Programa de educaciónmedioambiental, VOZ NATURA, polo seu traballo de educación medioambiental ao longo dos últi-mos trece anos, con particular éxito entre a comunidade escolar de Galicia, co obxectivo de pro-texer e conservar o noso entorno natural, consolidar a educación medioambiental nos centrosescolares galegos e, dende aí, estendelo ás familias, os concellos e as entidades públicas e pri-vadas, levando a cabo, ao longo deste período, preto de mil quiñentos proxectos, nos que seimplicou a máis de douscentos mil alumnos.

O premio Investigación e Divulgación Histórica, ao historiador Emilio Garrido Moreira, polo seutraballo de investigación “Pablo Iglesias e os seus amigos galegos. Compartindo ilusións cos seuspaisanos”, que aborda o papel desempeñado por Pablo Iglesias no nacemento e posta en mar-cha das primeiras organizacións socialistas galegas, entre os anos 1892 e 1925.

O acto de entrega dos premios terá lugar nos próximos meses na cidade de Pontevedra.



117

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Seminario para a coordinación dosarquivos e do traballo con fontesorais nas fundacións de UGT

Entre o 9 e o 11 de xuño do 2010,tivo lugar en Ávila un Seminario,organizado pola Fundación

Francisco Largo Caballero, que reuniu a arqui-veiros e historiadores de tódalas fundacións deUGT coa intención de coordinar os traballosque se veñen desenvolvendo nestes últimosanos. Sen embargo, o principal obxectivo adesenrolar foi a coordinación da metodoloxía edos traballos relativos á realización de historiaoral, de tal xeito que tódalas fundacións pre-sentes se sumen ao proxecto de “Archivo oraldel sindicalismo socialista” que a FundaciónLargo Caballero ven desenvolvendo dende oano 2006, cuxo fin é recuperar a palabra dos protagonistas da historia do sindicato.

O proxecto, baseado na realización de entrevistas, enmárcase nos obxectivos e principios fundacio-nais de localización, recuperación, conservación, tratamento e difusión do patrimonio documental, asícomo de recuperación da memoria histórica. A finalidade é recoller a testemuña dos militantes de UGT,os seus recordos e percepcións dende as primeiras décadas do século pasado ata 1994.

Como resultado da execución do proxecto, incorporaranse aos fondos, para a súa consulta porparte de investigadores e historiadores, un censo de antigos militantes, entrevistas en soporteaudio e vídeo dixitais, as transcricións literais e o minutase das mesmas, os posíbeis documen-tos ou arquivos persoais doados polos entrevistados, e unha colección de DVD´s co contido ínte-gro das entrevistas. Ademais, o proxecto ten prevista a súa difusión mediante documentais,monografías e artigos baseados na testemuña dos personaxes entrevistados.

O proxecto é amplo e ambicioso, polo que a Fundación F. Largo Caballero considera impres-cindíbel seguir nos próximos anos coa tarefa de recoller a palabra dos protagonistas e dos acon-tecementos máis importantes da nosa historia recente, para o que contará coa colaboración dou-tras entidades como a nosa.

O Seminario contou, ademais, coa participación de distinguidos profesionais, tales como CarmenSierra, Directora do Archivo Histórico Nacional; ou Pilar Díaz, do Archivo de Fuentes Orales.



118

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Novas na páxina web

Coa intención de seguir mellorando a difusión das nosas actividades e traballos, aFundación Luís Tilve realizou algunhas aplicacións novas, ademais das xa descritas,na súa páxina web.

Unha destas novas aplicacións é a da sección Biografías, no apartado Centro Documental, naque xa se poden consultar máis de cen biografías de persoeiros do movemento obreiro socialis-ta, rexistro que irá aumentando a medida que vaian avanzando as nosas investigacións. Estas pri-meiras biografías forman parte do proxecto da Fundación Pablo Iglesias, “Diccionario Biográficodel Socialismo Español”, no que colabora a Fundación Luís Tilve.

Dentro do apartado de Centro Documental, tamén se engadiu a sección Cronoloxía de UGT edo Socialismo, que espera servir de guía de consulta para todos aqueles interesados na historiado movemento obreiro.

Outra aplicación engadida é a que permite consultar e visualizar os números atrasados deClaridade, no apartado correspondente.

Por último, tamén se engadiu un novo apartado, Documentos de Interese, co que esperamoscompletar o traballo da revista difundindo diversos documentos e traballos de actualidade queaxuden a fomentar o debate e o coñecementos socioeconómicos.

Juan Tizón Herreros. El pensamiento hecho palabra

Froito dos traballos de investigación da Fundación está xa en imprenta o próximo libroque editará a Fundación, Juan Tizón Herreros. El pensamiento hecho palabra, no quese recolle boa parte da obra literaria inédita do que fora alcalde socialista de Monforte

durante a II República, cedida pola súa familia para a súa difusión.

Este libro contén diversos manuscritos: un relato autobiográfico do periplo que Tizón realizouna súa fuxida tralo Golpe de Estado ata Portugal, un conto de interesante calado anticlerical edúas obras de teatro social; completado con varios artigos publicados na prensa da época e ade-rezado cunha biografía introductoria do autor escrita pola historiadora e xornalista Rosa MaríaLópez González.



119

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

BREVES:

OConsello da Cultura Galega ten tamén, entre os seus servizos e na súa páxina web,a aplicación Álbum de Mulleres, a través da cal se poden consultar datos biográficose de interese sobre o papel da muller en Galicia. Neste senso, a Fundación ten moi-

tos traballos e documentación de valor que poder resultar útil nesta aplicación, de aí que oConsello solicitara diverso material documental que está incluído no Álbum.

O21 de abril tivo lugar na Coruña unha concentración de apio ao xuíz Garzón, diantedo Tribunal de Xustiza de Galicia. O acto foi organizado por diversas entidades, entreas que estaba a Fundación Luís Tilve, que traballaron conxuntamente, a través da

Plataforma Unitaria Galicia con Garzón e coas víctimas do franquismo.

Ese mesmo día a Rede de Arquivos de Galicia presentou e deu a coñecer a nova ver-sión do programa de xestión documental ALBALÁ V.5. Ao acto, celebrado naConsellería de Presidencia, asistiron numerosos arquivos e centros documentais

(entre eles o Arquivo da Fundación), moitos dos cales traballan coa citada ferramenta informáticada Xunta de Galicia, ou están a espera de poder facerse cunha licencia da aplicación coa que xaven traballando o noso Arquivo dende fai dous anos.

O12 de xuño diversas asociacións galegas, dedicadas ao estudio e posta en valor daMemoria Histórica, celebraron unha reunión, convocada por diversos historiadores, áque asistiron entidades de todo o ámbito xeográfico galego, coa intención de relan-

zar a Iniciativa Galega para a Memoria. A esta xuntanza asistiu tamén a Fundación, integrada naplataforma sinalada.


121

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Lecturas en tempos confusos


Vivimos tempos confusos nos que se agradecen algunhas lecturas.

1. Mentres o recente pre-mio Nobel da Paz e presidentedo país mais poderoso do plan-eta -os Estados Unidos-, B.Obama xustifica “manu militari”a invasión de Iraq en nome da“paz e a liberdade mundial”chégannos informes de organi-zacións humanitarias (UNICEF,IRAQUI WOMEN WILL, OMS)nada sospeitosas de radicalis-mo que “cuestionan”, candomenos, as bondades de talinvasión.

Se durante a década dos90, e con motivo da chamada“guerra do Golfo”, mais de500.000 nenos iraquís mor-reron e toda a infraestructuracivil e os servicios sociais forondestruídos (“un prezo quemereceu a pena pagarse”segundo Madeleine Albright,antiga embaixadora esta-dounidense na ONU), dende oano 2003 –data da invasiónestadounidense- “Iraq podedescribirse como unha naciónque foi sometida a barbarie” : onúmero de mortos civís, entre2003 e 2007, calcúlase entre650.000 e 1 millón, as mortes

infantís, producidas tanto polaviolencia militar como por doen-zas –diarrea, cólera, tifos,hepatites- relacionadas con acontaminación da auga deriva-da da destrucción dasinfraestructuras anteriores ainvasión, en nenos menores de5 anos avalíase en 4.000 men-suais o que supón que 1 decada 5 nenos iraquís morreantes de cumpriren os 5 anos.Dende o ano 2005 o número denenos sen escolarizar pasou de300.000 a mais de 2 millóns e o25% dos cativos padece malnu-trición aguda ou crónica. Onúmero de nenos orfos sitúaseentre os 4,5 e os 5 millóns e onúmero de persoasdesprazadas fora de Iraq polainvasión cifrase en 2.2 millóns–a maioría refuxiados en paíseslimítrofes- e o número dedesprazados fora do fogar, nointerior do país, avalíase en 4millóns.

2. Unha invasión “manu mil-itari” que está sendoextremadamente productivapara as grandes sinaturas esta-dounidenses do petróleo que,

oh casualidade, teñen nos seusconsellos de administración áantigos altos responsables daAdministración Bush quen, nasúa “loita contra o terrorismointernacional”, lanzara ainvasión militar.

Membros destacados do“lobby militar” que apoiou óexpresidente Bush na súainvasión de Iraq están ó frontedos consellos executivos dasprincipais empresas petroleiras(Exxon, Hunt, Hillwood,Occidental Petroleum..) quenconseguiron o control dospozos petroleiros do Kurdistane Bagdad: Ray Hunt membrodo equipo de asesores de G.Bush, Rew Tillerson respons-able da política enerxética, RayIran membro do equipo decampaña, Ross Perot membrodo consello asesor do InstitutoGeorge Bush, Jay Garnerprimeiro gobernador militar doIraq invadido... todos eles direc-tivos de empresas con con-tratos petroleiros en Iraq teñenmotivos dabondo para estarsatisfeitos polo seu apoio ainvasión militar.


122

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Nestes tempos confusos que pasan estascousas non veñen mal algunhas lecturas paraaclarar ideas. Lecturas como, por exemplo, doustraballos do ilustre profesor do MIT(Massachusetts Institute of Technology)

NOAM CHOMSKY

A nova orde mundial (e a vella)

Editorial BIBLIOTECA DO BOLSILLO

Estados falidos. O abuso dopoder e o ataque a democracia

Editorial PENSAMENTO CRÍTICO.

O profesor N. Chomsky pensa que a novaorde mundial é como a vella pero con outro disfra-zo. As regras seguen sendo as mesmas: osdébiles están sometidos a forza da lei, mentres ospoderosos sérvense da lei da forza. Lei da forzaque con demasiado frecuencia adopta a forma de“manu militari” co gallo de impoñer os intereses

dos países poderosos en todo o mundo pero senque estas potencias poidan evitar, de camiño,converterse en “estados falidos”.

3. Nestes tempos confusos nos que vemoscomo os sectores ultraconservadores a pesaresda crise económico-financeira que eles mesmosprovocaron, pero que pagan fundamentalmenteas clases populares, e do aproveitamento ilícitodos recursos públicos que dan mostra manteñeno seu dominio i hexemonía sen que a cidadaníareaccione debidamente.

Nestes tempos confusos son tamén útiles lec-turas de politicólogos/as como

SUSAN GEORGE:

O pensamento secuestradoEditorial PENSAMENTO CRÍTICO

A Vicepresidenta de ATTAC, Susan George,pensa que a dereita está gañando a batalla dasideas grazas ó seu peso e a súa influencia nasesferas políticas, económicas e culturais.Influencia que lle permite ter o “pensamentosecuestrado”.


123

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

4. Tempos tamén de escarnio cando se nos infor-ma con total fundamento de que o principal partido daoposición en España (PP), un partido, xa que logo,que aspira a gobernar utiliza diñeiro negro proce-dente de operacións irregulares para o enriquece-mento de moitos dos seus dirixentes e para o finan-ciamento do propio partido. Diñeiro negro que ocultoen contas opacas viaxa, para o seu posterior bran-queo, ó traveso de filiais de bancos españois á paraí-sos fiscais formando así parte da economía somerx-ida española.

Tempos, xa que logo, para lecturas que nos ilus-tran sobre como se “lava mais branco” o diñeironegro:

JEAN ZIEGLER

Suíza lava mais brancoEditorial EDICIONS B

O Vicepresidente do Consello Asesor doConsello de Dereitos Humanos das NaciónsUnidas nalgúns dos seus mais famosos ensaios–como este que recomendo- relata o papel queos banqueiros suízos tiveron na retención ilegaldas contas de xudeus víctimas do nazismo asícomo tiveron e teñen no “branqueo” de diñeironegro procedente das mafias e o narcotráfico.

J. H.VIQUERAS

A Europa opaca das finanzasEditorial ICARIA

Doutor en Dereito, J.H. Viqueras leva anosinvestigando sobre a opacidade do sistema finan-ceiro e a súa falta de regulación que permiten aexistencia de paraísos fiscais ou territorios off-shore (zonas fora dos límites da lexislación finan-ceira e fiscal) incluso no propia Unión Europea.

5. Tempos de confusión para os familiares dasvíctimas da dictadura franquista diante da incribledecisión tomada polo Tribunal Supremo que, ainstancias de un maxistrado dese Tribunal, coindisimulado apoio de antigos dirixentes e gober-nantes do Partido Socialista e o aplauso da dere-ita española, considera “ha lugar a proceder con-tra don Baltasar Garzón” por delicto de prevari-cación, proceso que impulsan tres organizaciónsespañolas de ultradereita.


124

SE

TE

MB

RO

20

10

SE

TE

MB

RO

20

10

Quizás nestes tempos sexa útil acudir a lec-tura de textos como:

ASOCIACION CULTURALMEMORIA HISTÓRICADEMOCRÁTICA

A represión franquista enGalicia

Edicións EMBORA

Baixo o patrocinio da Deputación de A Coruñae o concello de Narón unha serie de autores rec-ollen distintas actas sobre como foron en Galiciaos durísimos tempos que seguiron ó alzamentomilitar fascista que rematou con a República.

Tempos de represións, fusilamentos, procesos eencarceramentos de centos de milleiros de gale-gos que sufriron directamente a represión fran-quista e cuxa memoria, aínda hoxe, segue nasombra e no esquecemento cando non naaldraxe.


SETEMBRO DE 2010 - Fundación Luis Tilve · O colectivo GESTHA (Corpo Especial de Xestión da...

Documents

Transcript of SETEMBRO DE 2010 - Fundación Luis Tilve · O colectivo GESTHA (Corpo Especial de Xestión da...