HITZAURREA

John Stuart Millen (1806- 1873) ideia demokra tiko liberal aurrera t u ek eztab aid a kritikoa sortarazi zuten lehenbizi argitara tu zirenetik eta oraindik ere deba t e akade miko biziak eragiten dituzte. 1 Edizio honet a n berrinprim atu riko hiru lanet a n argudiorik zorrotzen eta erradikalen ak ageri dira, justizia berdinkide az , askat as u n indibidualaz eta ongizat e orokorraz ardura turik daud e n guztien azterket a rik arret a t s u e n a merezi duten ak.

Londres e n jaioa, Millek ham a b o s t urte ukan aurre tik heziket a zorrotza hartu zuen logikan eta ekono mia politikoan bere aita Jamese n g a n dik, zeina Jeremy Bentha m e kin loturiko mugim e n d u utilitaristare n benet ako eragile nagusia baitzen. 1823a n aita lanea n ari zen East India Compan y enpres a n hasi zen eta hurrengo hogeit a ham a b o s t urtee t a n hantx e jarraitu zuen, Aztertzaile [Examin er ] (agint e katea n bigarren postua) izatera iritsita, 1858 a n Parlam e n t u a k konpainia desegin arte. Gaztaro a n aldi labur batez Bentha m e n jarraitzaile sutsu a izan zen arren, benth a mis m o a r e n kontra agertu zen hogeit ak a urte zituela, aita 1836 a n hil zitzaione tik gutxira, eta erradikalismo utilitaristare n bertsio «handia go t u » bat, benth a mis m o a n «iraunkorki baliagarria» zena atxikitzen zuena, aldeztu zuen, baina zenbait gizarte- ideal liberal aurrera t ur ekin osoturik. Geroztiko bizitza guztian eteng a b e sortuz joan zen idazlan sailean filosofia erradikal berri horixe argitzen ahalegind u zen. Proiektu hau burutz eko ukan zuen ezinbes t eko lankidea , Millek sekulako garran tzia ema n d a esat e n zuen modu a n, Harriet Taylor izan zen, 1830 e a n ezagut u eta gero, haren lehen e n go senarra zendu eta urte bi ingurura , 1851n emaz te tz a t hartu zuen emaku m e a . Harriet 1858a n hil zen Frantzian zehar bidaian zebiltzala, eta Millek geroztiko urte bakoitzaren zati handi bat haren hilobia zegoe n Avignon etik hurbileko lande tx e bate a n pasa tz e n zuen, gehien e t a n haren alaba Helenen konpainian. Bere idazle lanetik apart e , Westmins t e rr eko Parlam e n t a rio izan zen 1865 e tik 1868ra, eta erreform a aurrelarien aldeko kanpainak egin zituen, hala nola, emaku m e e n boto eskubide ar e n alde eta Thomas Hareren hautesku n d e e t a k o ordezkari tza sistem a proportzionala indarre a n jartzeare n alde. Avignone n hil zen, eta bertan dago hilobiratu tik bere emazt e a r e n ondoan. 2

Harriet en laguntz az , Millek imajina tu zuen ezen, gizarte demokratiko liberal ideal bate a n , berak «berdine n gizarte a » esat e n zionea n , denon zoriona goren gradura eram a t e ko bene t ako aukera izanen zela. Gizarte horrek bere praktiket a n haren erradikalismo utilitaristak aurrera t uriko justizia berdinkide ar e n ikuspegia izanen zuen, honako hauek barne hartuko zituen a , alegia, –ordezkari tzazko gobernu konstituzional batez gain– askat a s u n eskubide berdina asunto pertson al hutse t a n , eskubide berdinak emaku m e e n t z a t , eta beharb a d a jabetz are n banak e t a berdina ekono mia sozialista desze n tr aliza tu baten pean . 3 Ideia nagusi horiexek eztab aid a tz e n dira luze sam ar eskue t a n duzun liburu honet a n berrinprim atu riko hiru idazlane t a n .

Askatasu na z lanea n (1859), Millek «bi maxima » aldezt en ditu, berak dioenez zeinahi gobern u era duen gizarte zibil orori aplika dakizkiokee n ak. Maximotako batak, berak askat as u n indibidualare n «oso printzipio xume a » esa t e n dionak, baiest e n du heldu orok «norber a ri soilik begirako» bizitzaren zatiarekiko askat a s u n osorako eskubide morala duela (eta, beraz, legezko eskubide a ere eduki beharko lukeela). Bigarren maxim ak, gizarte agint e ar e n printzipioa esan dakioke e n a k, baies t e n du gizarte zibil orok agint e legitimoa duela edozein pertson ar e n best e ei begirako zati bereizia, Millek jokaera «soziala» esat e n diona, erregula tz e a erabakitzeko. 4

Askatas u n printzipioa ulertzeko, funtsezkoa da hark «norber a ri soilik begirako» jokaerari dagokionez «aska t a s u n e r a k o eskubide a » esat e a n zer esan nahi duen ulertzea . Nik neuk jarraian azaltzen duda n modu a n interpre t a tz e n dut Mill. 5 «Eskubide » bat gizarte a ri babe s eske egindako erreklam a zio bat da, eta erreklam a zio horri best e jende baten aldetik beteb e h a r r ak dagozkio korrelatiboki. Galdatz aileak (edo bere ordezkariak) beteb e h a r korrelatiboak bete ar az t e a galdatz eko edo bete ar az p e n a ri uko egiteko ahalm e n a du. Betearaz t e a galdatuz gero, beteb e h a r r ak dagozkien ek gogo onez bete behar dituzte kontzientzia onea n . Bete nahi ez izanez gero, ordea, gizarte ak, bidezki, zenbait neurri hertsa tz aile (desohore soziala eta legezko zehap e n a k barne) erabil ditzake eginbe h ar r ak bete ar az t eko.

«Eskubide tik» diferent e a denez, «askat a s u n a » norber ak nahi duen a egitea n datza. Lagun batek ekintza sail jakin batekiko «askat a s u n osoa» du, baldin saileko ekintza guztien artea n nahi duen a hauta tz eko aukera badu. Bistan denez , kirten batek askat as u n osoa ukan dezake ekintza sail batekiko, inolako eskubide moralik edo are baime n moralik ez ukan arren askat a s u n horret ar ako . Baina Millek argudia tz e n du heldu orok eduki daukala eskubide a norberari begirako ekintzen artea n berak nahi duen a hauta tz eko.

«Norber ari soilik begirako» jokaera best e e n g a n , berek nahi izan ezea n , eraginik ez duen jokaera da. Zehazki, ez die kalterik egiten «zuzen e a n eta lehen eragine a n », euren nahiaren kontra nolabait eko «oker haute m a n g a r ri a » eraginez (adibidez , zauri fisikoak, diru- galerak, kontra tuko aurreikusp e n e kiko etsipen a) . Jokaera horrek honako hauek barne hartzen ditu: gai orori buruz ideiak eta iritziak eratze a liburuak irakurriz, filmak ikusiz, etab.; bizi tankera pertson al a aukera tz e a karrerari, bizitzako planei eta antzekoei dagokien ez ; best e inori zuzen e a n eta lehen eragine a n kalterik egin gabe har daiteke e n produktu oro kontsu mi tz e a (pozoiak, drogak, alkohola barne); eta best e heldu batzuekin, beraiek hala nahi izanda, biltzea horrelako jarduere t a n eta hirugarre n ei zuzen e a n eta lehen eragine a n okerrik ez dakarkiet e n best el ako jarduere t a n (harre m a n sexual e t a n , esat e baterako) aritzeko. Hala ere, era aipagarrian , horiet a tik kanpo uzten du erosgai ak saltzea , baita ideiak eta iritziak adieraz t e a ere. Merkataritza eta adierazp e n a best e e i begirako jokaerar e n adibide ak dira, best e e n t z a t , euren nahiare n kontra, zuzen e a n eta lehen eragine a n oker haut e m a n g a r rirako arriskua gutxien ez badakar t e n a k . Saltzaile batek negoziotik kanpo utz ditzake bere lehiakide ak haien kaltet an salme n t ak lortuz adibidez, hizlari batek best e e i entzuleak ken diezazkieke n bezalax e haien ideien kontra hitz eginez eta haien ospe a zalantza n jarriz.

Millek argudia tz e n du norberari begirako askat a s u n e r ak o eskubide berdinak justifikaturik daud el a baliagarri t as u n orokorraga t ik, «berorre n zentzurik zabalen e a n , gizakiaren interes iraunkorre t a n oinarriturik, gizakia aurrera egiten duen izakia denez ». 6 Norberari begirako jokaerarako askat as u n osoa funtsezko a da norban ako t a s u n a edo norber e garap e n a sust a tz eko, norban ako ororen ongizat e a r e n osagai nagusi a berori. Horret an , onartz en du norberari begirako jokaerak eragina ukan ohi duela eta ukan behar lukeela best e e n g a n , atsegina edo desa t s e gin a sentiaraziz. Besteek desa t s e gin a senti dezaket e norbait en iritzi erlijioso nabar m e n e n aurre a n edo bizimodu homos ex u al ar e n aurre a n , adibidez. Baina desa t s e gin edo nahiga b e emozion al hutsa , haut e m a t e k o moduko kalte nabaririk gabeko a, ez da bene t ako kaltea. Millek, noski, azpimarra tz e n du zenbait «zigor natural» bana ezin ak direla norberari begirako jokaerar ako askat a s u n e t ik, zeren best e ek , edonork beraiei gust a tz e n ez zaien norber ari begirako jokaera badar a bil, askat a s u n a baitute horren konpainia saihes t eko . Hartara, Millen ikuspe gi utilitaristan, kalterik gabeko

desat s e gin edo pena hutsa aintzat hartzeko a da, izan, baina ezin du inoiz justifikatu norberari begirako askat as u n a ri oztopo hertsakorrik jartzerik: best e batek darabilen norber ari begirako jokaera gogoko ez duen orok askat as u n osoz saihet s dezake haren konpainia.

Azpimarra tz eko a da norber ari begirako askat as u n a r e n printzipioak ez duela zerikusirik inoren bizitza indibidualeko best e ei begirako atalea n edo atal sozialean . Are, gizarte agint e ar e n printzipioa aplikatzen da. Beste e n g a n , berau ek arlo horret a n gogoko edo desgo goko zer duten apart e utzita, eragina duen best e e i begirako jokaera arautz eko gizarte ar e n agint e legitimoa erabiltzeko erarik onen a zein den erabaki orduan, Millek argudia tz e n du baliagarrit a su n eredu ak, «zentzurik zabalen e a n », gidatu behar lukeela, horret a n ere, edozein gizarte zibil. Zehatz a go esan d a , gizarte ak best e ei begirako jokaerare n arau moral utilitaristak ezarri behar lituzke eta, behar bezainb a t e a n , hertsa p e n a erabili (desohor e soziala eta legezko zehap e n a k barne) arau horiek beteko direla segurt a tz eko. Haren moral utilitarista hem e n osoki eztab aid a tz e n hast erik ez badugu ere, azpimarra tz eko ak dira berorrekin zerikusia duten hiru puntu.

Lehenik, Millek Utilitarianis m lanaren (1861) bosgarre n kapitulua n aztertz en duen modu a n , gizarte zibil baten arau moral garran tzitsu e n a k justiziaren arauak dira, guztien ongizat e a susta tz e n baitut e , zuzen e a n eta lehen eragine a n hirugarre n ei kalte serioak dakarzkiet en best e e i begirako jarduerak debek a t uz 7 . Norban ako oro bere nahiaren kontra horrelako kalte larriak pairatz e tik babes t eko, justiziaren arau ek eskubide indibidual ak eta beteb e h a r korrelatibo ak bana tz e n dituzte zigor egokien meha tx u az indartut a . Millek iradokitzen du denon ongizat e ak irizpide moral bat ezartzen duela kaltea behar bezain handia, hau da, norban ako orok berau ez pairatz eko eskubide a edukitzeko –edo gizarte ar e n aurrea n erreklam a zio hori egiteko– modukoa noiz den erabakitzen laguntz eko. Hartara, norban ak o ek beren etnia dela eta, adibidez, best erik gabe inork ez hiltzeko eskubide berdinak behar dituzte, baita beren lan eta aurrezp e n a r e n fruituak inork ez kentzeko eskubide ak ere, eskubide horiek eta beteb e h a r korrelatibo ak banatz e n dituzten arauak denon zoriona sust a tz eko jarriak direnez gero.

Millen arrazoibide a Askatasu na z idazlane a n batera g a rria da Utilitarianis m en justiziaz egiten duen deskripzioarekin, nahiz eta askok best er a dela iradoki. Haren ikusiz, norban ak o ar e n norber ari begirako askat as u n e a n esku sartzeko era hertsakor oro kalte handia da, norban a ko ak berau ez pairatz eko eskubide a ukan beharko lukeelarik. Justiziaren arau utilitaristek norber ari begirako askat as u n e r a ko eskubide berdinak eta beteb e h a r korrelatiboak bana tuko dituzte. Denon ongizat e a susta tz eko, heldu orok eskubide a behar du inork ere ez eragotz ez diezaion berari begirako ekintzen artea n berak nahi duen a aukera tz e a , eta best e ek ez eragoz t eko beteb e h a r r a beren g a n a t u behar dute. Millen ustez, norber ari begirako aukera eta esperim e n t az io ar e n bidez lortzen diren garap e n pertson al ar e n onurek beti balio dute hortik best e e i datozkien desa t s e gin eta nahiga b e emozion al hutsak baino gehiago. Horrelako desa t s e gin ak hain garran tzi erlatibo txikia du, non zentzu hertsian «kalte tz a t» ere ezin den jo. Gainera, desa t s e gin hori sentitzen duen a libre da norber ari begirako jokaera duen a saihes t eko , eta horrela berak ontza t duen a bere erara bilatzen jarraitzeko aukera dauka best e horren indibidualt a s u n a ezab a t u gabe.

Azpimarra tz e a merezi duen bigarren puntua da norber ari begirako askat as u n a r e n maximak eraba t eko muga ezartzen duela moralta s u n a r e n eremu a n eta ondorioz gizarte zibil orok gizarte aginte a r e n maxim ar e n pean bidezki erabil dezake e n hertsa p e n a r e n norainokoa muga tz e n duela. Gizarte ak bidezki ezar eta bete a r az ditzake, adibidez, enpres e i saltzen dituzten produktu ei buruzko informazio zuzen a publikatz e a galdatz e n dieten justiziaren arau ak. Arau horiek kontsu mitz aileei zuzene a n eta lehen eragine a n kalte larria dakarkien saltzaile porta er a iruzurtia galaraz t e n dute. Antzera bate a n , gizarte ak ingurua poluitzea galaraz diezaieke enpres e i , baita enpres ak enpleg a t u ei lan baldintza seguru ak eskaintz er a hertsa t u eta erosleei erosi nahi dituzten produktu ei buruzko informazioa, produktuok saltzeko baldintza modu a n , eskatz era behar tu ere, produktu horiek best e ei kalte serioa eragiteko erabiliz egindako krimen e n polizi ikerket a erraz t eko.

Baina gizarte ak ezin du inoiz best e e i zuzene a n eta lehen eragine a n kalterik egin gabe erabil daitezke e n produktu ak saltzea debek a tu . Arautze soziala ezin da, bidezki beder e n , debeku sozial bihurtu: kontsu mitz aileak norber ari soilik begirako erabilpen ak dituzten produktu ak nahierar a erosteko eskubide morala dauka.

Hirugarre n puntu a da gizarte ak best e e i begirako jokaera arautz e a erabakitzeko duen bidezko aginpide ak ez duela inplikatzen gizarte ak beti ezarri eta bete a r az behar dituenik best e ei begirako jarduera mota oro gobern a tz eko arau moralak. Besteei begirako egintza mota jakin batek, adibidez, best e e i (zuzene a n eta zeharka) kaltea baino gehiago onura ekarriko diela arrazoiz espero baldin badait ek e , ordua n hobe da gizarte ak arautz eko politika barik laissez- faire koa hartze a . Millen iduriko, «jende a baket a n uzteko» politika orokorra egokia da (salbue s p e n batzuekin) bai merkat a ri tzari eta bai adierazp e n a ri dagokionez , nahiz eta best e ei begirako jokaera mota horiek badar a m a t e n , eram a n , beren baitan best e e i zuzene a n eta lehen eragine a n kalte egiteko arriskua. Benet a n ere, laissez- faire egokia izan daiteke batzue t a n , best e e i onura baino gehiago kaltea ekarriko diela arrazoiz espero daiteke e n jokaera sozialari dagokione a n ere. Horixe gerta tz e n da, araubide bat ezarri eta bete ar az t e a k dituen kostu ezberdin ak jokaera arautz e ak azken e a n galaraziko dituen kalteak ezaba tz e ak merezi dituen ak baino handiago ak direne a n . Laissez- faire , jakina, ezin hobe a da best e e i begirako ekintza filantropikoei dagokien ez , zeren horiek zuzen eko eta lehen eragineko onurak dakartza t e eta, best e ei kalte modurik ekarri gabe .

Ondorioa da gizarte zibil orok utz diezaieke el a norban ako ei eta borond a t ez sorturiko taldeei (hala nola, enpres e i eta elkarte filantropikoei) best e ei begirako jarduera mota batzuei dagokien ez askat as u n e z jokatzen , nahiz eta askat as u n osorako eskubide a norberari soilik begirako jokaerar a muga tu rik egon. Besteei begirako ekintza sail (muga tu) bateko ekintzen artea n aukera tz eko baimen morala testuinguru sozial bate tik best era diferent e a k izan daitezke e n onura- kostu inportan t e e n kalkuluen mend e dago. Baimen moral horret a n oinarrituriko legezko eskubide ak norban ako e n esku utzita egond a ere, eskubide horiek egokiro muga tu rik daud e halat a n , non eskubided u n a behar turik gelditzen baita best e e n g a n a k o zenbai t beteb e h a r moral iraunkorki bete tz er a . Merkatu a n best e ekin lehian libreki aritzen uzten zaien saltzaileek behar turik daud e, adibidez , iruzurrezko salmen t ak debeka tz e n dituzten arau moralak (eta legalak) bete tz er a , hain zuzen ere hizlariak difamazio maltzurra edo bortizkeriara zirikatzea debeka tz e n duten justiziaren arauak bete tz er a beharturik daud e n bezalax e . Beste ei bene t ako laguntz arik sekula emat e n ez dien ustezko filantropo ei bidezki kentzen zaie izen ona, ohiko dituzten karitat ezko obligazioak ez bete tz e a rr e n . Inork ez du eskubide moral osorik best e ei begirako jokaerarekiko. 8

Argi gelditzen da ezen, Millen ustez, gizarte zibileko kide orok izaera pertson al bat garatu beharko lukeela, bi hauek konbinaturik lituzkee n a , alegia, norber ari begirako gaiet a n nahierara aukera tz eko jarrera «paga n o » bat, alde bate tik, eta best e ei begirako jokaerare n arau moral (eta legal) arrazoizkoak bete tz eko jarrera «kristau » edo «platoniko» bat, best e t ik. Horrelako izaera Millek ideal «periklear» gisa aipatz e n du, dirudien ez Periklesek, Pelopon e s oko Gerraren bigarren urtean egindako hileta- hitzaldian, antzinako aten a s t a r r ak goret si zituelako euren bizimodu tradizionala g a t ik, zeinaren baitan norban ako a r e n zenbait gai pribatu t ako berezkot as u n a r e kiko tolerantzia gai publikoet a n gehien go demokratikoek ezarrit ako arau ak bete tz eko konpro miso ar ekin batera tz e n zuten. 9 Badirudi Millek «berdine n gizarte» demokratiko liberal baten posibilitate a imajina tz e n duela, non heldu guztiek norber ari begirako afere t a n nahierar a jokatuko luketen , aukera berdina luketen best e ei begirako lege ak indarre a n jarriko lituzkee n siste m a politiko demokratiko bate a n parte hartzeko eta best e e i begirako gaiet an gehiengo legegilear e n ebazp e n a k gogo onez beteko lituzket e n , beti ere gauz a inportan t e batez ohartu t a , alegia, indarre a n daud e n arau ak kritikatu eta euren erreform a eskatz eko askat as u n a k eteng a b e babe s tu t a egon behar duela, giza hutse ginkort as u n a gogoa n izanda.

Millek Emaku m e e n Menpeko ta s u n a izeneko lanea n (1869) argi uzten duen modu a n, «berdine n gizarte» moderno az duen ikuspegiak «justiziaren morala» dene n g a n a zabaltze a inplikatzen du. Antzinako Atenas ekin kontras t e a n , non «berdint as u n a ez zen gizonezko hiritar libreen g a n a baino iristen», heldu guztiak, emaku m e a k eta egoiliar atzerrit arrak barne, berdinen artea n sartuko lirateke: «gizakien bene t ako bertut e a elkarrekin izaki berdin gisa bizitzeko gaitasun a da, norbere tz a t norber ak best e guztiei libreki emat e n diena best erik eskatu gabe , eta nolana hiko aginte a salbue s p e n e k o eta beti ere aldi baterako beharrizantz a t edukiz eta, ahal den guztian, buruzagitza n eta jarraitzailetzan guztiak txand ak a tz eko moduko jende ar ekin egindako elkart e a hobetsiz» 10 . Aldi bater ako agint e politikoan kargu a libreki eskatu eta harturiko ordezkari haut a tu e n talde ezberdinak txand ak a t uko lirateke herritarren gehiengo ar e n sentim e n d u e n araber a 11 . Baina gizarte a bera berdine n mila elkart ek osotuko lukete, hala nola, tokiko komunit a t e e k , negozio soziet a t e e k eta ezkontzek. Elkarte horien barrua n ere agint e a aldi bater ako a eta txand ak a t u a litzateke , bete beharreko zeregine n araber a kide ezberdinak izanik buru.

Berdinen gizarte demokra tiko moderno bat erdiest e a eta birsortze a , Millek argudia tz e n duen ez , horret ar ako behar diren gaitasun intelektual eta moralak famili barruan lantze ar e n mend e dago, honek, aldiz, lehen a g o gizon eta emaku m e a k ezkontz a idealen barruan izaki berdin gisa elkar maitatz e n ikasiak izatea eskatz en duelarik:

Ez dut deskriba tu nahi zer litzateke e n iritzi eta xede berdinak dituzten eta euren artean berdint a su nik bikainena lortu duten bi pertson a ikasiren arteko ezkontza , ahalme n eta gaitasun berdintsu ak edukitzeak emand a ko elkarrekiko nagusi ta s un a r e n jabe direne a n eta, elkarri begie t a r a begiratze a n , bien garap en a r e n bidean batzue t a n laguna gidatzeko eta best ee t a n hark gidatua izateko aukera dutene a n ... Baina nik konbentzime n d u sakonez uste dut horixe eta horixe bakarrik dela ezkontzako ideala ... Gizateriar en berronbidera tz e morala ez da bene t a n hasiko, harik eta harre m a n sozial oinarrizkoena justizia berdinkidear e n araup e a n jarri arte eta harik eta gizateriako kideek eskubide e t a n eta gaitasun e t a n beren maila berekoa duten kidearekiko begikota s un beroena lantzen ikasi arte 12 .

Nahiz eta helduek aske izan behar luketen elkarren arteko harre m a n sexualak nahierar a eratzeko eta dese gi t eko, beti ere hirugarre n ei (euren sem e- alabak ere barne) zuzen eko eta lehen eragineko kalterik egin ezean , Millek uste du kulturadu n gizakiek norm ale a n monog a mi a aukera t uko dutela, bizitzako ardurei biek batera erantzut e a n elkarren g a n a k o kutunta s u n sakon bat gara tu eta gozatzeko. Benet a n ere, baldin (dudazko a dirudi baina) gizonek eta emaku m e e k izaera esentzial ezberdinak badituz t e, hori horrela dela berdinen arteko ezkontza ideal horiexen testuinguru a n bakarrik egiaz ta daiteke: «eta seguru esan daiteke bi lagune n artea n ez dagoel a ezagu tz a osorik, bi lagunok adiskide minak izatez gain, maila bere a n egon ezean » 13 . Bitartea n , gizarte patriarkalar e n lege eta ohitura bidega b e e n pean gizonek eta emaku m e e k erakutsi t ako izaera ezberdin ak ez dira hartu behar euren arteko diferentzia naturaltz a t , badai teke el ako konbe ntzion al ak baino ez izatea. Aitzitik, ohiturak aldatu beharra dago, emaku m e e i eskubide eta aukera berdinak berm a tz eko, hartara , gizonek eta emaku m e e k behar bezala elkar estimatz er a hel daiteze n eta gizarte ak bitzuon ahalegin eta talen tu e n onura guztia jaso dezan.

Sozialismoari buruzko Kapituluak izeneko osatu gabeko idazlane a n (1879), Millek posibilitat e seriotza t hartzen du merkatu ekono mia lehiakor bate a n langile ikasiek berdine n elkart e sozialistak eratze a , hau da, langileen koopera tibak, non kapital ondas u n a k jabetz a komun eko ak izanen diren, enpres a zuzentz eko ahalm e n a lankidee n boto gehien e n araber a aldi baterako hauta turiko burue n artea n txand ak a t uko den eta irabazi garbiak gehien go a k onetsi t ako ekitat ezko printzipio finkoren baten araber a bana tuko diren. Ezkerraren kritikekin bat dator indarre a n dago e n orden a industrial kapitalista bidega b e a delako baiez ta p e n a ri dagokion ez: «Gizarte a r e n egungo egoera n , justizia bana tz ailear e n benet ako ideia, edo arrakas t a r e n eta merezim e n d u a r e n arteko edo emaitz ar e n eta ahalegina r e n arteko nolabait eko proportzional t a s u n a r e n ideia, hain nabar m e n ki kimerikoa da, non fantasia hutsar e n mailara jaits daiteke e n » 14 . Baina badio, halab er , kritikariek gaizki ulertzen ohi

dutela teoria ekonomikoa. Ondorioz, ez dute ikusten euren objekzioei (ongi oinarrituak direne a n ere) aise erantzun dakieke el a jabetz a pribatu ar e n egun go legea aldatu eta «ordains a riare n eta ahalegina r e n arteko ekitat ezko proportzio printzipio» batekiko ados t a s u n e r a ekarriz gero, zeinak, Principles of Political Econo m y lanare n II. Liburukian (1848) aldezt en duen modu a n , justifikazioa baitakarkio jabetz a pribatuko ekono mia orori, zehazki, produktore e i euren lan eta aurrezp e n a ri bidezki dagokien merkatu lehiakorreko ordains aria zor zaiela dioen printzipioari 15 . Behar diren erreform ak burutuko balira, hortik letorke e n kapitalismo mota egund aino ikusitako ezein siste m a kapitalista baino bidezkoa go eta berdinzale a g o a litzateke, zeren desb er dint a s u n iturri bidega b e a k , hala nola, mugarik gabeko jarauns p e n a , baliabide natural en (inork sortu gabeko e n) titulurik gabeko jabetz a, erregula tu gabeko botere monopolista eta merkatu lehiakorrei jarritako hainbat erat ako eragozp e n politiko artifizialak, kendu eginen lirateke eta. Kapitalismo «mota hobere n » hori «aurreikus daiteke e n etorkizuner ako » balio duen eredu a da, dio hark, eta mailaka bakarrik erdiets daiteke , gizarteko kide gehien ek beren gaitasu n intelektu al eta moralak justiziaren morala preziatzeko behar den heine a n landu ahala 16 . Bitartea n , prest akun tz a rik gabeko mase n alde abango ar di ak gidaturiko iraultza sozialista bat- bateko eta bortitza ekidin egin behar da. Iraunen duen sozialismo bat posible bada, kapitalismo motarik onen a erdiet si ondoren bakarrik etorriko da. Sozialismo desze n t raliza tu a izanen da, «berezko prozesu moduko» baten bidez kapitalismo koopera tibo aurrera tu tik azalera tuko dena 17 .

Masen garap e n intelektual eta morala burutz en dene a n , pentsa tz e n du Millek, mota bitako elkart e ekono mikoak sortzeko joera izanen da: «Nagusien eta langile jende ar e n arteko erlazioen ordez poliki-poliki bazkidetz ak sortuz joanen dira, bizpahiru erat a n : kasu batzue t a n , langileek kapitalistekin egindako elkart e ak izanen dira; best e batzue t a n , eta agian azken er ako dene t a n , langileek euren artea n egindako elkart e ak » 18 . Motarik onen eko elkarte kapitalista koopera tibo e t a n , kapital jabe batzuek lan ekarp e nik egin gabe enpres a n inberti dezaket e , eta horrega tik mozkin orotan euren parte a izateko eskubide a dute, baina ez dute lanaga tiko ezein merkatu ordainsa rirako eskubiderik. Elkarteko kiderik gehien ek , ordea, lan ekarp e n a egiten dute, baita euren aurrezp e n e n zati bat beder e n inbertitu ere, eta horrega tik soldat a lehiakor bat jasotzeko eskubide a dute euren langintz ar e n arab er a , baita mozkinet a n euren parte a izateko ere, egindako inbertsioar e n araber ako a . Enpres ako bazkide orok ordains ari berdina jasotzen du beti ere euren lanaz eta kapital inbert sioaz egindako ekarp e n produktiboar e n araber a . Horrekin kontras t e a n , elkart e sozialista bate a n , justiziaren moralera gehiago hurbiltzen den elkarte a bera, ez dago kapital jabe pribaturik, ezta alferrontzirik edo antzekorik ere. Aitzitik, elkart e ar e n kapitala bazkidee n jabetz a komun a da, haiet ako inork ezin duelarik bere parte a saldu ez best e modur e n bate a n enpres a t ik atera. Bazkide guztiak enpres a n lan egiten eta inbertitzen dute, eta merkatu ordains ariak lankideek (gehien ek) onetsi t ako justizia banatz aile ar e n printzipio bati jarrai banatz e n dira denen artea n . Bazkide bakoitzak ordainsa ri bera jaso dezake, zeinahi izanik ere bakoitzaren langintza eta kapital inbert sioa.

Millek, egia esan, espero du, herriaren moralta su n ak aurrera p a u s o a k eman eta jabetz a pribatu ar e n erreform a egokien bidez abera s t a s u n a jendart e a n zabaldu ahala, bazkidetz a sozialistako siste m a lehiakor batek ordez dezake el a kapitalismo a , motarik onen er a iritsitakoa ere. Hala ere, beldur da bere espera n tz ak ez ote diren inoiz ere gauz atu gabe geldituko. Haren zalantzak batik bat askat as u n indibidualare n jirabiran dabiltza. Beldur da merkatu sozialismo idealak berak ere ez ote duen erakutsiko norberari begirako gaiet ako askat as u n indibidual ar ekiko kapitalismo motarik onen a baino itxiagoa dela. Elkarte sozialista orotan, beren lankide ez ardura turik daud e n langile ongi prest a t u e n gehien go e k ideia, bizi tankera eta antzer ako gauz a «bitxiak» ez susta tz eko joera ukan dezaket e . Bazkide bakoitzak elkarte a r e n kapitalaren parte txo bat ere bere kontura erabiltzeko eskubiderik ez duen ez , gehien go a k uniform et a s u n a bultzatzeko duen ahalm e n a nabar m e n a da alterna tiba kapitalistar ekin aldera tu t a , azken horret a n uniform et a s u n e r a ko joera arazo kezkagarria baita. Hala ere, ez da ezinezkoa agian egun e n bate a n

aurrerap e n moral eta intelektu al ak merkatu sozialismo a indibidual ta s u nik handien ar ekin bater a g a r ri bihurtze a .

Millek «berdine n gizarte az » duen ikuspe gia ideal demokra tiko liberal handi bat da, non gizarte horret ako instituzioek kapitalismo a haren era onen e a n edo merkatu sozialismo lehiakorra daukat e n beren baitan. Herriaren ordezkari den gobernu demokra tikoa eskaintze n du gizarte horrek, eskubide liberal unibert s al ekin eta nolana hi ere abera s t a s u n e a n funtsezko berdinta s u n a r ekin. Millek argi uzten duen modu a n, badirudi horrelako gizarte ideala, non goi mailako garap e n a r e n jabe diren bertako herritarrek xede moral eta este tikoak abera s t a s u n a r e n eta populazioar e n ugaltze eteng a b e a r e n gainetik jartzen dituzten, ekono miar e n «egoer a egonkor» batekin lotu- loturik dago el a , non meta t uriko kapitala eta populazioa arrazoizko maila minimo e t a n egonkor mant e n t z e n den denbor a n zehar. Egoera egonkorre a n , goi milako garap e n a erdiet si duten jende horiek euren orotarako kopuruei eta euren bizimodu ari eust en diete , euren ohitura eta balioak –labur esand a , euren izaera periklearra– hurren go belaun aldiari trans mitituz. Adibidez, jaiotza- kontroleko eta kontsu m o eta inbertsio pertson al eko aztura egokiak helaraziko liekete. Era berea n , asunto politiko eta ekono mikoet a n elkar laguntz e ak eta ezohiko ideiekin eta bizi tanker a pertson al ekin norberari begirako esperim e n t u a k egiteak duten garran tzia irakatsiko lieket e, baita ingurun e natural ar e n edert a s u n a estima tz e n jakiteak eta, jeneral e a n , elkarren eskubide berdinak, norber ari begirako askat as u n a ere barne , erresp e t a t z e a k duten a ere. Millek iradokitzen duen ez , justizia, askat as u n eta zoriont asu n berdina aldi bere a n maximizatuko lirateke horrelako gizarte demokra tiko liberal baten testuinguru a n . Osasun oneko heldu guztieng a n dik eurek aukera tu riko langintze t a n jardute a espero izanen litzateke; inor ezinen litzateke jaioz geroztik bizi irabazi gabeko jarauns p e n eskerge t a t ik edo erren t a n eman d ak o ondas u n e t a t ik; inork ez luke izanen bere hurkoak, dela esta tu a n , ekono mian edo familian, beti gobern a tz e n jarduteko eskubiderik, Aurrerap e n teknologikoak, mugarik gabeko hazkund e ekono mikoa barik, asti gehiagorako aukera ekarriko liguke guztioi, labora tu gabeko arlo guztiak gizakiaren xede e t a r ako eraldatz e a area go t uz eta animali bizitzaren forma ezgizatiar guztiak gero eta gehiago suntsi tze a lortuz 19 .

Gizarte erlatiboki aurrera t u ak ere badait ek e ez egote a gaur egun Millen garaian baino berdinen gizarte ideal bate tik hurrago. Hark zeram a n demokrazia liberalare n marka gehien b a t ulertu gabe gelditzen da. Baina haren filosofia moral eta politiko distirat su ak leku bat dauka betiko gordet a justizia berdinkide ar e n , askat a s u n indibidual ar e n eta denon ongizat e a r e n alde engai a tu t a dihardut e n e n bihotzet a n .

Jonathan RileyFilosofia eta Ekonomia Politikoko Irakasle a

Tulane Unibert sit a t e aNew Orleans , LA 70115

AEB

Oharrak

1 Ikus, adibidez, C.L. Ten, Mill on Liberty (Oxford, Clarendon Press, 1980); H.L.A. Hart, «Natural Rights: Bentha m and John Stuart Mill», haren Essays on Bentha m lanean, Oxford, Oxford University Press, 1982) 79-104 orr.; John Gray, Mill on Liberty: A Defence (Londres , Rou-tledge , 1983; 2. ed., 1996); Fred Berger, Happiness , Justice and Freedo m: The Moral and Political Philosophy of John Stuart Mill (Berkeley, University of California Press, 1984); Joel Feinberg, The Moral Limits to the Criminal Law , 4 lib. (Oxford, Oxford University Press , 1984- 88); John Skorupski, John Stuart Mill (Londres , Rou-tledge , 1989); Jonathan Riley, Mill on Liberty (Londres , Routledge , 1998); The Cambridge Companion to John Stuart Mill, John Skorupski ed. (Cambridge , Cambridge University Press, 1998); Joseph Hamburge r , John Stuart Mill on Liberty and Control (Prince ton, Princeton Uni-versity Press , 1999); On Liberty: John Stuart Mill , David Bromwich eta George Kateb ed. (New Haven, Yale University Press, 2003); eta Riley, Mill’s Radical Liberalism (Londres , Routledge , 2004an argita-

ratuko dena). Millen ideiei buruz egun izan diren erreakzio batzuk ezagutzeko , ikus Liberty: Conte m p orary Respons e s to John Stuart Mill , lanean bilduriko analisiak, Andrew Pyle ed. (Bristol, Thoem m e s , 1994); eta The Subjection of Wom e n: Conte m p orary Respons e s to John Stuart Mill , Andrew Pyle ed. (Bristol, Thoem m e s , 1995).

2 Millen bizitza zehatza go azter tzeko, ikus Mill, ‘Autobiography’ [1873], The Collected Works of John Stuart Mill obran [aurrer an tz e a n , CW], gen.ed. , J.M. Robson, 33 lib. (Toronto eta Londres , University of Toronto Press eta Routledge & Kegan Paul, 1963- 91), 1. Lib., 1- 290 orr.; Alexande r Bain, John Stuart Mill: A Criticism, with Personal Recollec-tions (Londres , Longma n s , Green, 1882); Michael St. John Packe, The Life of John Stuart Mill (Londres , Secker and Warburg, 1954); eta Riley, Mill on Liberty , pp. 3- 27.

3 Millek Principles of Political Econo m y lanean [1848; 7. edizioa, 1871] adieraz t en du berdinta s u n a baino justizia bana tzailea r en eredu oraindik garaiagoa erdiet s daiteke ela sozialismo a n, zehazki, «denek norbere gaitasun a r e n araber a lan egitea eta norbere behar rizen en araber a jasotzea », Millek Louis Blanc jaunaren a dela uste duen printzipioa berau (CW, 2. Lib., 203 orr.).

4 «Maxima bi» horien enuntziatu bater ako, ikus Mill, On Liberty [1859], CW, 18. Lib., 292 orr.

5 On Liberty z eta Millen filosofiaz zabalagoa n nik daukad a n interpre t azioa hobeto eztabaida t zeko, ikus Riley, Mill on Liberty ; eta Riley, Mill’s Radical Liberalism .

6 On Liberty , CW, 18. Lib., 224 orr.

7 Mill, Utilitarianis m [1861], CW, 10. Lib., 240- 59 orr.

8 Millen adierazpe n askat a s u n a nik interpre t a tz e n dudan moduan zehatzago eztabaida tz eko , ikus Riley, ‘Mill’s Liberal Utilitarian Doctrine of Free Speech’, Utilitas en agertuko dena, 16. Lib. (2004); eta Riley, Mill’s Radical Liberalism , 6- 8 Kapituluak. Oraintsu, zenbai t iruzkingilek iradoki dute (oker, ene ustez) Millek adierazpe n a norberari soilik begirako jokaera gisa ikusten duela. Ikus, adibidez, K.C. O’Rourke, John Stuart Mill and Freedo m of Expression (Londres , Routledge , 2001).

9 Millek egiten dituen Periklesen aipuen inguruan , ikus On Liberty , CW, 18. Lib., 266 orr. Hileta hitzaldia bera George Grotek aldez itzulita eta eztabaida tu t a dauka bere A History of Greece obran ( lehenbizi 1846- 56ean 12 liburukitan argitar a t u a) (Bristol, Thoem m e s , 2000, 1872an 10 liburukitan publikaturiko 4. edizioaren berrinprimake t a ) , 5. Lib. 64- 74 orr. Grotek antzinako atena s t a r r e n bizimodu ari oro har eta Periklesen izaerari bereziki egindako goresp e n a k errepika tze n ditu. Ikus, adibidez, Mill, ‘Grote’s Greece , V eta VI. Liburukiak’ [1849], CW, 25. Lib., 1128- 34 orr.; eta Mill, ‘Grote’s History of Greece’ [1853], CW, 11. Lib., 317- 21, 333- 34 orr.

10 Mill, The Subjection of Wom e n (1869), CW, 21. Lib., 294 orr. Aristoteles ek dio gizarte rik onene a n maila berekoak izanen diren herritarrek elkarren artean txandaka t uko direla, aldi batean agintzen eta beste a n esanak egiten jardunez. Politika n, III. Liburua, 13 dioenez: «Herritarra gobern a tz e n eta goberna t u a izaten parte hartzen duena da. Diferent e a da gobernu era ezberdine t a n , baina Estaturik onene a n herritarra bizitza bikaina lortzeko gobern a tu a izateko eta gobern a tz eko gai dena eta bata eta best ea aukera tz en duena da». Ikus halaber haren oharrak III. Liburuan, 4, «araubide konstituzionalaz». Aris-totelesen aipuok The Comple t e Works of Aristotle Oxfordeko itzulpen berrikusitik, 2 liburuki, Jonathan Barnes ed. (Prince ton, Princeton University Press , 1984), 2. Lib., 2037orr. eta 2027 orr., hurrenez hurren, hartuak dira.

11 Millen ordezkaritzazko demokrazia konsti tuzionalari buruzko teoria hobe to eztabaida t zeko ikus, adibidez, Mill, Considerations on Represe n-tative Govern m e n t (1861), CW, 19. Lib.; Dennis F. Thompson, John Stuart Mill and Represen ta tive Govern m e n t (Princeton, Princeton University Press , 1976); Jonathan Riley, ‘Utilitarian Ethics and Demo-cratic Govern me n t’, Ethics 100 (1990): 335- 48; eta Nadia Urbinati, Mill on Democracy: From the Athenian Polis to Represe n ta t ive Govern m e n t (Chicago, University of Chicago Press, 2002).

12 Mill, The Subjection of Wom e n , CW, 21. Lib., 336 orr.

13 The Subjection of Wom e n , CW, 21. Lib., 279 orr.

14 Mill, Chapters on Socialism , CW, 5. Lib., 714 orr.

15 Mill, Principles of Political Econo m y , CW, 2. Lib., 208, 215 orr.

16 Kapitalismo «motarik onena» ekartzeko behar den erreforma prozesu a ri buruz, ikus Jonathan Riley, ‘Justice Under Capitalism’, Markets and Justice: NOMOS 31 lanean, John W. Chapma n eta J. Roland Pennock ed. (New York, New York University Press, 1989), 122- 62 orr.; eta Riley, ‘Mill’s Liberal Utilitarian Assess m e n t of Capitalism Versus Socialism,’ Utilitas 8 (1996): 39- 71, 45- 64 orrialdee t a n . Orokorkiago, ikus halaber , Samu el Hollander , The Econo mics of John Stuart Mill , 2 liburuki. (Toronto,

University of Toronto Press , 1985), 2. Lib., 825- 912 orr.17 Kapitalismo «motarik onene t ik» merka tu sozialismoa azaler a tze a eragin dezake e n «berezko prozesu a » honako idazlan haue t a n eztabaida tz e n da: Mill, Principles of Political Econo m y , CW, 3. Lib., 791- 94 orr.; Mill, Chapters on Socialism , CW, 5. Lib., 743 orr.; Hollander , The Econo mics of John Stuart Mill , 2. Lib., 817- 8 orr.; eta Riley, ‘Mill’s Liberal Utilitarian Assess m e n t of Capitalism Versus Socialism,’ 39- 45, 64- 68 orr.18 Principles of Political Econo m y , CW, 3. Lib, 769 orr.19 Millek egoera egonkor bateko gizar te demokra tiko liberal idealaz duen teoria zehatzago eztabaida t zeko, ikus Mill, Principles of Political Econom y , CW, 3. Lib., 752- 57 orr.; Riley, ‘Mill’s Political Economy: Ricardian Science and Liberal Utilitarian Art», The Cambridge Companion to John Stuart Mill lanean , 293- 337; eta Riley, Mill’s Radical Liberalism .

Bibliografia

John Stuar t Millen obra

Two Letters on the Measure of Value (1822)

Ques tions of Population (1823)

War Expenditure (1824)

Political Economy (1825)

Review of Miss Martineau’s Tales (1830)

The Spirit of the Age (1831)

Essay on Bentha m (1838)

A Syste m of Logic (1843)

Essays on Some Unset tled Questions of Political Economy (1844)

Claims of Labour (1845)

The Principles of Political Economy: With Some of Their Applications to Social Philosophy (1848)

The Negro Ques tion (1850)

Disser t a t ions and Discussions (1859)

On Liberty (1859)

Thoughts on Parliamen t a ry Reform (1859)

Considera tions on Represen t a t ive Governm e n t (1860)

Centralisa tion (1862)

The Contes t in America (1862)

Utilitarianism (1863)

An Examina tion of Sir William Hamilton’s Philosophy (1865)

August e Comte and Positivism (1865)

Inaugural Address at St. Andrews (1867)

England and Ireland (1868)

Thorton on Labor and Its Claims (1869)

The Subjection of Women (1869)

Chapte r s and Speech e s on the Irish Land Question (1870)

On Nature (1874)

Autobiograp hy of John Stuar t Mill (1873)

Three Essays on Religion (1874)

John Stuar t Milli buruzko biblio gr a f i a .

AUGUST, EUGENE. John Stuart Mill: A Mind at Large. New York: Charles Scribner’s Sons, 1975.

BARRY, BRIAN. Political Argum e n t . London: Routledge , Kegan, and Paul, 1965.

BECKER, LAWRENCE C. Property Rights: Philosophical Foundations. London: Routledge , Kegan, and Paul, 1977.

BERLIN, ISAIAH. Four Essays on Liberty. Oxford: Oxford University Press, 1969.

BROWN , DONALD G. «John Mill: John Rawls.» Dialogue 12 (1973): 1- 3.

BROWN , DONALD G. «Mill on Harm to Others’ Interes t s .» Political Studies 26 (1978)

BROWN , DONALD G. «Mill on Liberty and Morality.» Philosophical Review 81 (1972)

BROWN , DONALD G. «Mill’s Act- Utilitarianism. » Philosophical Quarterly 24 (1974)

BROWN , DONALD G. «What is Mill’s Principle of Utility?» Canadian Journal of Philosophy 3 (1973)

DEVLIN, PATRICK. The Enforce m e n t of Morals. Oxford: Oxford University Press, 1965.

DOUGLAS, CHARLES. John Stuart Mill: A Study of his Philosophy. Edinburgh: Blackwood, 1895.

DRYER, J. P. «Mill’s Utilitarianis m. » In Essays on Ethics, Religion and Society. Toronto: University of Toronto Press, 1969.

FEINBERG, JOEL. Social Philosophy. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice- Hall, 1973.

FEYERABEND, PAUL K. Against Method. London: New Left Books, 1975.

FRIEDMAN, MILTON. Capitalism and Freedo m. Chicago: University of Chicago Press , 1974.

HALLIDAY, R. J. John Stuart Mill. London: Allen & Unwin, Ltd., 1976.

HAMPSHIRE, STUART. «Uncert ain ty in Politics.» Encounter 8 (January 1957): 34- 37.

HART, HERBERT L. A. Law, Liberty and Morality. Stanford, Calif: Stanford University Press , 1963.

HASCALL, DUDLEY L., and ROBSON , JOHN M. «Bibliography of Writings on Mill.» The Mill News Letter I (Fall 1965) through V (Spring 1970). Toronto: University of Toronto Press .

HAYEK, FRIEDRICH A. The Constitution of Liberty. Chicago: Henry Regnery Company, Gateway Edition, 1970.

KNICKERBOCKER, F. W. Free Minds: John Morley and His Friends. Cambridge , Massachu s e t t s : Harvard University Press, 1943.

LIPPINCOTT, B. E. Victorian Critics of Democracy. Minneapolis: University of Minnesot a Press, 1938.

LIVELY, J. and REES , J. C. Utilitarian Logic and Politics. Oxford: Oxford University Press, 1978.

LONG, D. G. Bentha m on Liberty. Toronto: University of Toronto Press, 1977.

LYONS, DAVID. Forms and Limits of Utilitarianism . Oxford: Oxford University Press, 1965.

LYONS, DAVID. «Huma n Rights and the General Welfare .» Philosophy and Public Affairs 6 (Winter 1977): 113-129.

LYONS, DAVID. In the Interes t of the Governed . Oxford: Oxford University Press, 1973.

LYONS, DAVID. «J.S. Mill’s Theory of Morality.» Nous 10 (May 1976): 101- 119.

MACMINN, NEY; Hainds, J.R.; and McCrimmon, James McNab, eds. Bibliography of the Published Writings of John Stuart Mill. 1945.

MACPHERSON , C. B. The Life and Times of Liberal Democracy. Ox-ford: Oxford University Press, 1977.

MACPHERSON , C. B.The Political Theory of Posses sive Individualis m. Oxford: Oxford University Press, 1962.

MAZLISH, BRUCE. James and John Stuart Mill. New York: Basic Books, 1975.

MITCHELL, BASIL. Law, Morality, and Religion. Oxford: Oxford University Press, 1967.

PARKER, JOSEPH . John Stuart Mill on Liberty, A Critique. London, 1865.

PAPPE, H. O. John Stuart Mill and the Harriet Taylor Myth. Melbourne: Melbourne University Press, 1962.

PLAMENATZ, JOHN PETROV. The English Utilitarians. Oxford: Basil Blackwell, 1958.

POPPER , KARL R. The Open Society and Its Enemies. London: Routledge , Kegan, and Paul, 1978.

RADCLIFF, PETER, ed. Limits of Liberty. Belmont, Calif.: Wadsworth, 1966.

REES , JOHN C. «A Phase in the Develop me n t of Mill’s Ideas on Liberty.» Political Studies 6 (1958): 33- 44.

REES , JOHN C. «A Re- Reading of Mill on Liberty.» Political Studies 8 (1960): 113- 129.

REES , JOHN C. «H.O. Pappe’s John Stuart Mill and the Harriet Taylor Myth.» Political Studies 10 (1962): 198- 202.

REES , JOHN C. Mill and His Early Critics. Leiceste r : Leicest e r Univer-sity College, 1956.

REES , JOHN C. «The Thesis of the ‘Two Mills.»’ Political Studies 25 (1977): 369- 382.

REES , JOHN C. «Was Mill for Liber-ty?» Political Studies 14 (1966): 72- 77.

ROACH, JOHN. «Liberalism and the Victorian Intelligent sia .» The Cam-bridge Historical Journal 13 (1957): 58- 81.

ROBSON , JOHN M. «John Stuart Mill.» Victorian Prose: A Guide to Research. New York: The Modern Language Association of America, 1973.

ROBSON , JOHN M. The Improve m e n t of Mankind: The Social and Political Thought of John Stuart Mill. Toron-to: University of Toronto Press, 1968.

ROBSON , JOHN M., Collected Works of John Stuart Mill. Toronto: University of Toronto Press, 1963.

ROBSON , JOHN M. and LAINE, MICHAEL, eds. The Mill News Letter. (Depar t m e n t of English, Victoria College, University of Toronto, Toronto, Canada . ) 1965.

RYAN, ALAN. John Stuart Mill. Lon-don: Routledge , Kegan, and Paul, 1974.

RYAN, ALAN. «John Stuart Mill and the Open Society.» The Listener (May 17, 1973): 633- 635.

RYAN, ALAN. «John Stuart Mill’s Art of Living.» The Listener (Oct. 21, 1965): 60- 62.

RYAN, ALAN. «Mr. McCloskey on Mill’s Liberalism.» Philosophical Quarterly 14 (1964): 253- 260.

RYAN, ALAN. The Philosophy of John Stuart Mill. London: Macmillan & Co., 1970.

SCHWARTZ , PEDRO . The New Political Econom y of J. S. Mill. B. Leblanc. Durha m (itzulp) , N.C.: Duke University Press, 1972.

SPITZ, DAVID, ed. On Liberty. Norton Critical Edition. New York: W. W. Norton, and Co., 1975.

STEPHEN, JAMES FITZJAMES. Liberty, Equality, Fraternity. Edited by R. J. White. Cambridge : Cambridge Uni-versity Press , 1967.

STEPHEN, LESLIE. The English Utili-tarians. London: Duckworth, 1900.

STRAWSON , P. F. «Social Morality and Individual Ideal.» Philosophy: The Journal of the Royal Institut e of Philosophy 36 (Jan. 1968): 1- 17.

URMSON , J. O. «The Interpre t a t ion of the Moral Philosophy of J. S. Mill.» Philosophical Quarterly 3 (1953): 33- 39.

WATKINS, J.W.N. «Three Views Concerning Human Freedo m. » In Nature and Conduct . London: Royal Institut e of Philosophy Lecture s Vol. 8, 1974.

WOLLHEIM, RICHARD. «Mill on the Limits of State Interferenc e . » Social Research 40 (1973): 1- 30.

John Stuar t Mill gaz t e l a n i a z

MILL, J. S. (1985). Principios de econo mía política . Mexiko: FCE.

MILL, J. S. (2001). Sobre la libertad . Madril: Alianza.

MILL, J. S. (1999). El utilitarismo . Madril: Alianza.

MILL, J. S. (2001). Consideracione s sobre el gobierno represen ta tivo . Madril: Alianza.

MILL, J. S. (1965). De la libertad ; Del gobierno represen ta tivo ; La esclavitud femenina . Madrid: Tec-nos.

MILL, J. S. (1999). La esclavitud feme nina [ber tsio elektronikoa]. Alacant: Biblioteca Virtual Miguel de Cervant e s , 1999 (www.cervan t e s vir tu al.co m/s e rvle t /SirveObras /457 8 2 8 1 9 0 9 6 5 4 7 4 9 5 2 9 9 9 7 9 / index.h t m) .

MILL, J. S. (1998). La naturaleza . Madril: Alianza.

MILL, J. S. (1995). La utilidad de la religión . Madril: Alianza.

MILL, J. S. (1975). Tres ensayos sobre la religión . Madril: Aguilar.

MILL, J. S. (1986). Autobiografía . Madril: Alianza.

John Stuar t Mill frant s e s e z

MILL, J. S. (1988). Systé m e de logique déduc tive et inductive . Paris: Libraire philosophique de Ladrange .

MILL, J. S. (1953). Principes d’écono mie politique . Paris: Dalloz.

MILL, J. S. (1990). De la liberté . Paris: Gallimard.

MILL, J. S. (1988). L’utilitarism e . Paris: Flammarion.

MILL, J. S. (1966). Considérations sur le gouverne m e n t représen ta tif . Paris: Éditions inter- nationales .

MILL, J. S. (1992). De l’assuje t t is se m e n t des fem m e s . Paris: Avatar.

MILL, J. S. (2003). La nature . Paris: la Découver t e .

MILL, J. S. (1993). Autobiographie . Paris: Aubier.

ASKATASUNAZ[1859]

Orrialde hauetan azalduriko argudio bakoitzak zuzen e a n erakus t e n digun printzipio nagusia,

printzipio gailena, giza garape na k bere dibertsitate aberatse n e a n daukan garrantzi erabatek o eta

funtsez ko a da.

WILHELM VON HUMBOLDTGobernuaren ere m u a eta eginbe h arrak

Ene idazlane ta n dagoe n onenaren inspiratzaile eta, aldez bederen , autore ere izan zenaren oroipen maitatu eta negartuari, ene lagun eta emaz t e ar e n oroipenari, dedikatze n diot liburu hau, haren egia eta zuzenta s u n sen gartsua izan bainuen eragingarririk biziena, eta haren onesp e n a , berriz, sari nagusi. Hainbat urtetan idatzi dudan guztia bezalax e , liburu hau ere harena da nirea den bezainb e s t e , baina lan honek , dagoen moduan, inola ere aski ez den graduan baino ez dauka haren berrikusp e n ar e n abantaila estima gai tza; berone n zati garrantzitsu e n e t a k o batzuk bigarren azterke ta arretat suag oare n zain geratu ziren, eta orain ez dute sekula jasoko. Haren hilobian ehortzita daud e n pentsa m e n d u handien eta sentipen nobleen erdia mund u are n t z a t interpreta t z e k o kapaz banintz , on handiagoa egingo nioke mund u ari, haren zuhurtzia paregab e are n bultzadarik eta laguntzarik gabe idatz nezak e e n guztitik sor daiteke e n a baino.

ISARRERA

Saiakera honen gaia ez da Hauta m e n a deritzan a , gaizki izenda turiko Beharrezkot as u n Filosofikoare n doktrinare n aurrez aurre hain trakeski jarri izan dena , baizik Gizarte Askatas u n a edo Askatasu n Zibila, hau da, gizarte ak gizaba n ak o ar e n g a n bidezki ezar dezake e n botere a r e n izaera eta mugak. Oso gutxitan plant e a t u eta, orokorki, ia inoiz ere eztab aid a t u ez den auzia da hau, baina garai honet ako eztab aid a praktikoet a n eragin sakon a izan duen a bere prese n tzia estariag a t ik, eta seguru- segurutik laster bate a n etorkizun eko auzi ezinbes t eko tz a t hartu beharko dena . Inondik ere ez da berria auzi hau, zeren, zentzu bate a n , gizateria bitan banan d u baitu antzina- antzinako aroet a tik, baina, giza espezieko talde zibilizatue n ak egun sartu diren aurrerap e n egoer a n , baldintza ezberdine t a n aurkezt e n da eta trata m e n d u ezberdin a eta funtsezkoa go a behar du.

Askatas u n a r e n eta Agintear e n arteko borroka ezaug arririk nabar m e n e n a dugu lehenbizi ezagu tu ditugun historiaren atalet a n , bereziki Grezia, Erroma eta Ingalat err ako historiet an . Baina antzina liskar hori menp eko e n , edo menp eko mota batzue n , eta Gobernu ar e n artekoa zen. Askatasu n ak gobernu politikoen tiraniatiko babe s a esan nahi zuen. Gobern ariak (Greziako herri-gobern u batzue t a n salbu) gobern a tz e n zuten herriaren aurkako jarrera ezinbes t eko a n burura tz e n zituen beti jende ak . Gobern ariak agintari Bat, edo tribu edo kasta bat ziren, herentziaz edo konkistaz beren g a n a t u riko aginpide a zeukat e n a k; ez zuten inola ere gobern a t u e n oniritzirik eta inor ez zen inola ere ausartz e n haien nagusi ta s u n a eztab aid a tz e r a , eta agian inork ez zuen nahi ere eztab aid a t u , haien jokabide zapaltzailear e n aurka neurriak hartu arren. Beharrezkotz a t zeukat e n haien botere a , baina baita oso arriskugarri tza t ere: etsaien kontra bezainb a t menp eko e n kontra erabiltzen saiatuko ziren armatz a t . Komunita t eko kiderik ahulen ak ez zitzaten hainba t eta hainba t saik jan, nahitaezko a zen haiet ako bat, indart su e n a , egote a best e guztiei eust eko ardurar ekin. Baina saien errege a best e ahulago ak bezain prest zegoke e n e z talde a n triskantz ak egiteko, berare n moko eta atzap arr e t a t ik babe s t eko eteng a b e k o jarreran egon behar. Horrega tik, abertz al e e n xede a gobern ari ak komunit a t e a r e n g a n erabil zezake e n botere a ri mugak jartzea zen; eta muga horixe zen askat a s u n hitzaz adierazi nahi zuten a . Hori lortzen bi erat ara saiatze n ziren. Lehenik, askat as u n politiko edo eskubide ak zeritzen immunit a t e batzue n aintzat e s p e n a erdiet siz, Gobernu ak, bere eginbe h a rr ak hautsi gabe , ezin zituelarik eskubideok urratu, eta, urratuz gero, unea n uneko erresis t en tzia eta matxina d a orokorra ere justifikatutz a t jotzen zirelarik. Bigarren eta eskuarki geroagoko neurri bat galga konstituzional ak ezartze a izan zen; haien bidez komunit a t e a r e n edo ustez beron e n interes ak ordezkatz e n zituen talderen baten adost as u n a beharrezko baldintza bihurtzen zen botere gobern a t z ailear e n ekintza garrantzitsu e n e t a k o batzue t a r ako . Europako herrialde gehien e t a n , gobernu ak muga tz e mota haue t a riko lehen e n g o a ri men egin behar izan zion gutxi- asko. Ez zen gauza bera gerta tu bigarren ar e n kasuan: eta hori lortzea edo, hein bate a n lortuta zegoen e a n , osorik lortzea askat a s u n a maite zuten e n helburu nagusi bihurtu zen herrialde orotan. Eta gizateria etsai baten kontra best e baten bidez borrokatz er a eta nagusi batek gobern a t u a izatera muga t u t a zegoen e z , haren tiraniatik eraginkorki, gutxi- asko, babe s tu rik egoteko baldintzarekin, ez zituzten beren helmug ak hem e n dik harat a go eram a n .

Giza negozioen aurrera m e n d u a n , hala ere, une bat heldu zen, gizakiek beren gobern ari ak beren kontrako interes a zera m a n botere lokabe bat izatea beharrizan naturala zela pentsa tz e a ri utzi zioten a . Askoz hobeto iritzi zioten Estatua r e n magis t ra tu ezberdin ak beren maizter edo ordezkariak eta, beraz, beren nahierar a kengarriak izateari. Horrexet a r a bakarrik, hala zirudien, espero zezaket e n segur t a s u n osoz inork ez zuela gobern u a r e n botere ez beren kaltet a n abusa t uko. Mailaka, gobern ari aldi baterako haute t si en galdap e n berri hori herri- alderdiare n helburu nagusi

bihurtu zen alderdi hori zen toki guztiet a n ; eta, hein handian, gobern arien botere a muga tz eko ordura arteko ahalegin ak ordezkatu zituen. Borroka hori botere gobern a t z ailear e n jatorria gobern a t u e n alditik aldirako hautes p e n e t a n jartzeko zenez gero, batzuk pents a tz e n hasi ziren garran tzi handiegia eman zitzaiola botere a bera muga tz e a ri . Hori (dirudien ez) herriaren aurkako interes ak ohi zituzten gobern arie n kontrako baliabide bat izan zen. Orduan gobern ariak herriarekin bat eginik egote a lortu behar zen, haien interes a eta nahia nazioare n interes a eta nahia izatea . Nazioak ez zukeen bere nahitik babe s tu t a egoteko premiarik. Nazioak bere burua tiranizatz eko beldurrik ez zegoke e n . Nazio bateko gobern ariak beron e n aurrea n erantzule eta aise kengarriak zirenez gero, nazioak haien eskuet a n utz zezake e n botere a , berak aginduko baitzien nola erabili. Haien botere a nazioaren berare n botere a best erik ez zen, kontzent ra t urik eta erabiltzeko erarik onen e a n . Pentsa e r a hori, edo agian hobeto sentiera hori, ohiko gauz a zen europar liberalismo ar e n azken belaun aldikoe n artea n , eta, dirudien ez , orain ere nagusi da haren adar kontinen t al e a n . Gobernu batek egin dezake e n a ri mugar e n bat onartz en dioten ak (berau e n ustez existitu behar ez luketen gobernu e n kasua n izan ezik) salbue s p e n nabar m e n a k dira kontinen t eko pents al ari politikoen artea n . Sentiera hori nagusi izan ziteke e n gure herrialde a n ere, garai bate a n indartu zuten zirkunst a n tziak aldatu izan ez balira.

Baina teoria politiko eta filosofikoet a n , pertson e n artea n bezala, arrakas t ak argitara atera tz e n ditu porrot ak agian sekula agerian eta beha g ar ri jarriko ez zituzkee n akats eta ahuldad e a k . Herriek beren buruarekiko botere a muga tu beharrik ez dutelako ideia axiom atikoa zela eman zezake e n herri- gobernu a ames t u a best erik ez zene a n , edo horrelako ar e n existen tzia antzinako garaiet ako historiaren bate a n baino irakurtzen ez zene a n . Eta ideia hori ez zuten lorrinduko Frantziako Iraultzare n aldi bateko aberrazioek ere, beraiet ako txarren ak gutxiengo usurpa tz aile baten lana izan zirelarik eta, edonola ere, ez zirelarik herri- erakund e e n ekintza eten ga b e a r e n ondorio izan, monarkiaren eta aristokraziaren despotis mo a r e n kontrako bat- bateko asaldurazko leherket a baten a baizik. Une bate a n , hala ere, errepu blika demokra tiko batek lurrazalare n zati handi bat okupa tz e a lortu zuen eta nazio- komunita t eko kiderik botere t s u e n e t a k o bat bihurtu zen; eta haut es p e n e z ko gobernu erantzule a sorturiko gertakari handi bati zuzentz e n zaizkion ohar eta kritiken jopuntu bihurtu zen. Orduan ikusi zen «norber e buruare n gobernu a » edo «herrien botere a euren buruar ekiko» eta gisako esaldiek ez zutela adieraz t e n errealit at e a r e n egiazko egoera . Botere a darabilen «herria» ez da beti botere horren eragina lepora tz e n duen herri bera, eta hainba t aldiz aipatz en den «norber e buruare n gobernu a », ez da norberak erabilitako norber e gobernu a , best e guztiek erabilitako norber ar e n gobernu a baizik. Herriaren nahiak, gainera , praktikan herriaren zatirik jende t su e n edo aktiboen ar e n nahia esan nahi du; gehien go a r e n edo gehiengo tz a t onartua izatea lortzen duten e n nahia; herriak, beraz, bere kideen kopuru bat zanpa t u nahi izan lezake; eta horren kontra best e edozein botere abusur e n kontra bezain kontuz ibili behar da. Gizaban ak o e n gaineko gobernu botere a r e n muga tz e ak , beraz, ez du daukan garrantzitik izpirik ere galtzen, botere a daukat e n a k komunit a t e a r e n aurrea n , hau da, bertako alderdirik indartsu e n e n aurrea n , araubid ez erantzule direne a n . Gauzen ikuskera horrek, pents al arien adimen e r a zein demokrazia euren bene t ako edo ustezko interes e n kontra duten europar gizarteko klase inportan t e e n joerara era berea n egokituz, ez du izan eragoz p e n modurik onartua izatea lortzeko; eta espekulazio politikoet a n «gehien go ar e n tirania» gizarte ak erne borrokatu beharreko gaitzen artea n sartut a ageri da eskuarki gaur egun.

Beste tiraniak bezala, gehiengo ar e n hori ere hasieran beldurrez onartze n zen, eta gaur ere onartze n da herrian arruntki, agintari publikoen egintzen bidez dihardu e n e a n batik bat. Baina jende gogoe t a t s u a k haute m a t e n zuen ezen, gizarte a bera dene a n tiranoa –gizarte a kolektiboki, bera osatz en duten gizaban a ko isolatuekiko–, hark tiranizatz eko dituen bitartekoak ez direla muga tz e n bere funtzionario politikoen bidez egin ditzake e n ekintze t a r a . Gizarteak bete ar az ditzake eta bete ar azi ere egiten ditu bere agindu ak; eta agindu onak ema n beharre a n txarrak

emat e n baditu, edo berak konpond u behar ez lituzkee n gauz ei buruz emat e n baditu, zapalkuntz a politiko mota askok baino tirania sozial ikaragarriago a praktikatz en du, zeren, norm ale a n hain zigor gogorrez baliatzen ez bada ere, ihesbide gutxiago uzten baititu, bizitzako xehet a s u n e t a n askoz sakona go sartuz, arimari berari katea ezartzeraino. Magistra tu a r e n tiraniatik babe s tu rik egote a , beraz, ez da nahikoa; nagusi den iritzi edo sentiera tik babes t urik egote a behar da, gizarte ak, zigor zibilez ateko bitartekoak erabilita, bere ideia eta praktikak beraiekin bat ez datoze n ei jokaera arau gisa inposa tz eko duen joeratik babe s tu rik, baita bere molde ekin harmonia n ez daud e n nortasu n e n garap e n a itotzeko eta, ahal izanez gero, sorrera ere eragoz t eko eta izaera guztiak bere eredura moldatz er a behar tz eko joeratik ere. Iritzi kolektiboak gizaban a ko a r e n indep e n d e n tz ia n eduki behar duen esku- hartze bidezkoak muga bat dauka; eta muga hori aurkitu eta inbasio ororen aurka mante n tz e a despotism o politikotik babes t e a bezain ezinbes t eko a da giza arazoak egoera onea n egon daitez en .

Baina, proposizio hori, oro har, ia eztab aid a ezin a den arren, arazo praktikoa, hots, non jarri behar den muga —nola egin doitze egokia gizaban a ko a r e n indepe n d e n t zi ar e n eta gizarte ar e n kontrolaren artea n— ia alde oro lantzeke dauka n gaia da. Gure existen tziari balioa emat e n dion guztia best e e n ekintzei ezarrit ako bortxa edo murrizket ar e n mend e dago. Horrega tik, jokaera arau batzuk inposatu egin behar dira, legez lehenik eta iritziz gero, legeak harrap a t u ezin dituen hainba t gauzari dagokion ez . Zeintzuek behar luketen izan arauok, horixe da giza aferet ako auzi nagusia; baina, kasurik nabar m e n e n e t a k o banaka batzuk kenduz gero, auzi horrex en ebazpide a n egin da aurrera p e n gutxien. Ez bi mend e t a n , ezta ia bi herrialde t a n ere ez da gauza bera erab aki, eta mend e baten edo herrialde baten erab akia harridura iturri da best e a r e n t z a t . Hala ere, mend e bateko eta herrialde bateko jende ak ez du susm a tz e n gai horret a n gizateria beti bat etorri izan balitz legoke e n a baino zailtasun handiagorik dago e nik. Euren artea n nagusi diren arau ei beren ez begi- bistakoak eta justifikatuak deritzet e . Irudipen oso eta unibert s al hori ohiturare n eragin magikoar e n adibide bat dugu, ez dena , izan, esaer a zaharrak dioenez , bigarren izaera bat soilik, lehen e n g o a r e n lekua eteng a b e hartzen duen a baizik. Ohituraren eragina , gizakiek elkarri inposa tz e n dieten arau ekiko errezelo oro eragotziz, ezin bete a g o a da, eskuarki ez delako uste izaten gai horri buruz arrazoiak eman beharrik dagoe nik ez best e ei ez norbere buruari. Jendeak uste izaten du, eta filosofo izan gurako askok animatu egiten dituzte uste horri eust er a , euren sentipe n ak horrelako gaiet a n arrazoiak baino hobe ak direla, eta haiek daud e n e a n arrazoiak ez direla beharrezko. Giza jokaerar e n erregulazioari buruzko iritzietan gidari duten printzipio praktikoa lagun bakoitzak bere goga m e n e a n duen honako sentipe n a da, alegia, best e guztiak ere berek eta begiko dituzten ek gogoko luketen modura jokatzera behar tu behar lirateke el a . Izan ere, inork ere ez du aitortzen bere gustu a dela bere burubide ar e n erregula tz ailea; arrazoie t a n euskarri tu gabeko jokaera puntu bati buruzko iritzia lagun baten hobesp e n tz a t baino ezin jo daiteke; eta arrazoiak, emat e n direne a n , best e batzuek duten antzeko hobes p e n e r a jotze hutsa baldin badira, guztia orduan askoren gustu a baino ez da, baten a izan beharre a n . Gizaki arrunt baten tz a t , alabaina , bere hobesp e n a , horrela euskarri tua, arrazoi eraba t asegarria ez eze, bere sinesbide erlijiosoan espres uki idatzita ez dituen moralta s u n , gustu, edo komenigarri t a su n a ri buruzko nozio guztiei eust eko dauka n arrazoi bakarra da, baita sinesbid e horren interpre t aziorako gidari nagusi a ere. Horrega tik, gizakiek goraipa g a rri edo gaitzesg a rri denari buruz dituzten iritziak best e e n jokaerar ekiko dituzten gurarie t a n eragina duten askotariko kausek ukituta daud e, eta best e edozerekiko dituzten gurariak deter min a tz e n dituzten kausak bezain ugariak dira. Batzuet a n euren arrazoia, best e batzue t a n euren aurreiritziak edo sineskeriak, maiz zaletasu n sozialak eta ez gutxitan joera antisozialak, euren inbidia edo jeloskortas u n a , harropuzkeria edo mespre tx u a , baina gehien e t a n euren gurari edo beldurrak, euren buruarekiko interes bidezko edo bidega b e k o a . Klase menp er a tz aile a den edonon, herrialdeko moralta s u n a r e n zati handi baten sorburu a haren klase interes e a n eta nagusi den klaseko sentitzea n datza. Moraltasun a espart ar re n eta iloten artea n , landatz ailee n eta beltzen artea n , printzee n eta menp eko e n artea n , noblee n eta plebeioe n

artea n , gizonen eta emaku m e e n artea n , aipaturiko klase interes eta sentipe n e n sorkari izan da gehien b a t : eta horrela sorturiko sentim e n d u e k eragina dute berriro klase menp er a tz aileko kideek euren arteko harre m a n e t a n dituzten sentipe n morale t a n . Bestalde, lehen a go menp er a t z aile a izandako klase batek bere nagusi ta s u n a galtzen duen e a n edo nagusit a s u n hori herrian onartua ez dene a n , nagusi diren sentipe n moralek nagusit a s u n a r e n kontrako sentime n d u erre baten ukitua agertz e n dute. Legeak edo iritziak inposaturiko jokaera araue n ebazle —hala egiteei nola ez-egiteei dagokien ez— den best e printzipio handi bat euren mundu honet ako nagusie n edo jainkoen ustezko begikotas u n edo herrekiko jopukeria izan da. Jopukeria hau, funtse a n egoist a den arren, ez da hipokrita; benet ako gorroto sentime n d u a k sortaraz t e n ditu; aztiak eta herejeak erretzera eram a n du jende a . Hainbes t e eragin makurre n artea n , gizarte a r e n interes orokor eta nabariek, jakina, beren parte a , eta parte handia gainera , izan dute sentim e n d u moralen lanket a n: gutxiago, hala ere, arrazoiz eta euren baliogatik, euren ingurua n sorturiko sinpatia eta antipa tien ondorio gisa baino; eta gizarte a r e n interes a r ekin zerikusi handirik edo inolakorik eduki ez duten sinpatiek edo antipa tiek ere neurri berea n sentiarazi dute euren indarra moralta s u n a k ezartz e a n .

Hartara, gizarte a r e n edo haren zati botere t s u baten gustu eta herrak dira nagusiki eta praktikoki, legear e n edo iritziaren zehap e n e n pean, jende guztiak bete tz eko ezarritako arauak zehaztu dituzten ak. Eta, oro har, pents a m e n d u eta sentipe n e t a n gizarte a r e n aurre tik izan direnek printzipioz ukitu gabe utzi dute egoera hori, nahiz eta xehet a s u n e n bate a n berorrekin gatazkan egon. Gehiago ardura tu dira jakiten gizarte ak zer izan behar lukeen edo ez lukeen gogoko, haren gustuek edo herrek gizaba n ak o ar e n t z a t lege izan behar ote luketen egiazt a tz e n baino. Beraiek heretiko ziren puntu e t a n gizateriare n sentipe n ak aldatz e n ahalegindu nahiago izan dute, askat as u n a r e n alde here tikoekin jeneral e a n bat egin baino. Sines m e n erlijiosoare n kasuan bakarrik hartu da printzipioz goi irizpide bat, eta iraunkort a s u n e z eutsi zaio gero, han- hem e nk ak o norbait en kasua kendut a : modu askota n irakasbid e handia izan den kasua berau , eta ez gutxiago sen morala deritzan ar e n hutse ginkort as u n a r e n adibide nabar m e n e n e t a k o bat osatz en duen heine a n , zeren odiu m theologicu m a, fanatiko zintzo baten g a n , sentipe n moralare n kasu nabarien e t a ko a baita. Bere buruari Eliza Unibert sala deitzen zionaren uztarria lehenbizi hautsi zuten ak eliza bera bezain uzkur zeude n, eskuarki, iritzi erlijiosoko diferentziak onartz er ako a n . Baina liskarrare n sua, garap e n osorik alde bati ere ema n gabe, amat a t u zene a n eta eliza edo sekta bakoitzak bere espera n tz ak muga t u eta okupaturiko eremu a r e n jabetz ar ekin gelditu beharra izan zuene a n , gutxiengo ek, ikusirik ez zutela gehien go bihurtzeko aukerarik, konberti tu ezin izan zituzten ei eurekin ados ez etortzeko baimen a eskatu beharra eduki zuten. Horrela, gudu- zelai honet a n , ia bakarrik berton, printzipio oinarri zabalen gaine a n segur t a tu ziren gizaban a ko a r e n eskubide ak gizarte a r e n kontra, eta argi eta garbi eztab aid a t u zen gizarte ar e n ustezko eskubide a disident e e n g a n aginte a erabiltzeko. Munduak dauka n erlijio askat as u n a zor dien idazle handiek kontzien tzi askat a s u n a eskubide ezezta ezin gisa baiezta tu dute eta erab a t ukatu dute gizakia bere sines m e n erlijiosoag a t ik inoren aurrea n erantzule izan litekee nik. Hala ere, hain natural a zaio gizateriari intolerantzia berari bene t a n ardura dion edozer t a n , non askat as u n erlijiosoa ia inon ere ez den praktikan jarri, bake a liskar teologikoz lorrinduta ikusi nahi ez duen axolaga b e t a s u n erlijiosoak bere pisua balan tz an jarri duen tokietan salbu. Ia pertson a erlijioso guztien buruet a n , are herrialde tolerant e e n e t a n , tolerantzia erres er b a tazituekin onartze n den eginbe h a rr a da. Batek jasan e n du disident e a elizaren gobernu ari dagozkion kontuet a n , baina ez dogm ari dagozkione t a n ; best e batek edonor jasan ahal du, papis ta edo unitarioa izan ezik; best e batek erlijio erreb el a t u a n sines t e n duen oro; gutxi batzuek urruna go heda tz e n dute beren karitat e a , baina Jainkoaren g a n eta geroko bizitzan sines t e n duten e n g a n egiten dute planto. Gehiengo a r e n sentime n d u a oraindik bene t ako a eta indartsu a den leku orotan gutxi moteldut a aurkituko dugu obeditu a izateko guraria.

Ingalat er ra n , gure historia politikoaren zirkunst a n tzia berezien ondorioz, iritziaren uztarria agian astun a g o a bada ere, legear e n a Europako best e herrialde gehien e t a n baino arinago a da; eta

errezelo handia dago botere legegilea edo bete ar azle a zuzen e a n jokaera pribatu a n sartze ar e n kontra, ez hainbe s t e gizaba n ak o ar e n indepe n d e n t zi a bidezko den modu a n aintza t hartzen delako, baizik, oraindik ere iraun diraue n ohiturari jarrai, gobernu a publikoare n aurkako interes baten ordezkari tza t dagoel ako. Gehiengo a ez da heldu oraindik gobernu a r e n botere a bere botere tz a t edo haren iritzia bere iritzitzat hartzera . Horretara heltzen direne a n , gizaba n ak o ar e n askat as u n a Gobernu ar e n inbasioen arriskut a n egone n da, segurutik jada iritzi publikoare n arriskuta n dagoe n maila bere a n egon ere. Baina, orain arte, joera indartsu bat ageri da, beti prest dagoe n a legeak, orain arte jende a legeak kontrolatu gabe ikusten ohituta egon den gaiet an , gizaban a ko a k kontrolatz eko egiten dituen ahalegine n kontra irtetera ; eta hori ongi bereizi gabe gaia lege-kontrolaren esparru legitimoa n dagoe n ala ez, joera hori, oro har oso onurag arria , deslekua n jarria bezain ongi oinarritua gerta tz er aino bere aplikazioare n kasu gehien e t a n . Egotez, ez dago gizarte ak onarturiko printzipiorik, Gobernu ar e n esku- hartze a r e n egokitasu n a edo desegokit as u n a eskuarki egiaz ta tz eko balio duenik. Nork bere hobes p e n e n araber a erabakitz en du jende ak. Batzuek, gauz a on bat egin edo gaitzen bat errem e di a daiteke el a ikusi orduan, pozik zirikatuko lukete gobern u a lan hori egin dezan; best e batzuek, ostera , nahiago dute ia gizarte gaitz guztiak jasan, gobern u ar e n kontrolpe a n jar daitezke e n giza interes e n zerrend ar a best e bat gehitu baino. Eta jende a kasu partikular bakoitzea n alde bate a n edo best e a n jartzen da, beren sentime n d u e n norabide orokorrare n araber a , edo gobernu ak egin beharko lukeen gauz a konkretu a n duen interes mailaren araber a , edo gobern u ak eurek nahi duten modu a n eginen duela, edo ez duela, segur t a tz e n dien ustear e n arab er a ; baina oso bakanki gobern u ak egiteko egokiak diren gauz ei buruz tinko atxikitzen duten iritzi bat kontua n hartu t a . Eta nik uste dut ezen, arau edo printzipio gabet a s u n honen ondorioz, alde bat best e a bezain maiz dago el a oker egun; gobernu ar e n esku-hartze a maiztas u n bertsu az eskatz e n da dese gokiro eta gaitzes t e n da desegokiro.

Saiakera honen helburu a oso printzipio xume bat baiez ta tz e a da, gizarte ak gizaba n ak o ekin konpultsio edo kontrol eran ukan behar dituen harre m a n a k gobern a tz e r a destina tu a , horret ar ako erabilitako bitart eko ak legezko zigorrez ezarritako indar fisikoa nahiz iritzi publikoaren hertsa p e n morala izanik. Printzipio hori honako hau baiezta tz e a n datza, alegia, gizateriak, indibidual edo kolektiboki, bere kideet ako edoz ein e n askat as u n e a n esku- sartzea justifikagarri bihurtzen duen xede bakarra gizarte a r e n berare n babe s a dela. Komunitat e zibilizatuko kideren baten g a n beraren nahiare n kontra botere a erabiltzeko eskubide a emat e n duen helburu bakarra best e ei kaltea ekiditea dela. Kide horren ona, fisikoa edo morala, ez da behar bezainb a t eko justifikazioa. Inor ezin daiteke bidezki behar tu zerbait egitera edo ez egitera , horrela jokatzea bere tz a t hobe a izanen delako, zoriontsu a go eginen duelako, edo horrela jokatzea , best e norbaite n iritziz, egokiago edo bidezkoa go delako. Esandako ak arrazoi onak dira aipaturiko kidearekin eztab aid a t z eko, arrazoitzeko, edo hura limurtzeko edo arren eskatz eko, baina ez hura behar tz eko edo hari inolako kalterik egiteko, best ela jokatzen badu. Hori justifikatzeko, hark bazter uztea nahi dugun jokaerak best e bati kaltea ekarriko diola uste izan behar da. Gizarte ar e n aurrea n erantzukizun a sortzen digun jokaerare n alde bakarra best e ekin zerikusia duen a dugu. Norberari bakarrik dagokion aldea , gure indep e n d e n tz ia , eskubidez, erab a t eko a da. Bere buruar e n gain, bere gorputz eta goga m e n a r e n gain, gizaba n ak o a subirano a da.

Agian ia beharrezko ere ez da esa t e a doktrina hori gizakiei euren ahalm e n e n helduta s u n e r a iritsi ondore n soilik zaiela aplikagarri. Ez gara haurrez ari, ez eta legeak gizontas u n edo emaku m e t a s u n e r a iristeko finkatut a duen adinetik beher ako gazte ez ere. Oraindik ere inork kargu hartu beharreko egoer a n daud e n a k babes t u egin behar dira, hala euren ekintze t a t ik nola kanpoko eraso eta kaltee t a t ik. Arrazoi beraga t ik, doktrina hori aplikatze tik kanpo utz ditzake gu egoera atzera tu a n daud e n gizarte ak, non arraza bera adin- txikitasun e a n dago el a uste izan daiteke e n . Berezko aurrera p e n e r a k o lehen e n go zailtasun ak hain handiak dira, non eurok gainditzeko bitart eko e n aukera modurik ere ez dagoe n ; eta hobekun tz a r ako garra duen gobern ari ak agian best ela erdiet si ezinezkoa den xede a erdies t eko behar den bitarteko oro erabiltzeko eskubide a

dauka. Despotismo a gobern a tz eko era bidezkoa da barbaro ei aplikatu t a , beti ere berone n helburu a haien ona dene a n eta bitarteko ak helburu horret ar a bidera tu ak direlako justifikaturik daud e n e a n . Askatasu n a , printzipio gisa, ez dago inola ere aplikatzerik gizateria maila bereko e n arteko eztab aid a libreare n bidez bere burua hobetz eko gai egin zen aldiaren aurreko gauze n ezein egoer a t a n . Ordura arte, gizakiek ez zuten Akbar bati edo Karloma gn o bati inplizituki obeditze a best e biderik, horiet ako bat aurkitzeko zortea ukan ez gero, jakina. Baina gizateriak konbe ntzim e n d u z edo limurtzez bere hobekun tz a r a gidatu a izateko gaitasun a erdiet si bezain laster (hem e n eztab aid a t u behar dugun aldi luzea nazio guztiet a n erdiet si zenetik), konpultsioa, hala zuzene a n nola ez bete tz e a g a t iko zehap e n eta zigorren bidez ezarritako a , ez da aurrera n tz e a n onargarri norbere ona lortzeko bitarteko gisa, eta best e e n segurt as u n e r a ko bakarrik da justifikagarri.

Esan beharra dago uko degiod al a eskubide abstrak tu a r e n ideiatik, baliagarri t as u n e t ik apart eko gauza legez, nire argudiorako etor litekee n aban t aila orori. Baliagarrit a su n a auzi etikoet ako apelazio gorentz a t dauka t , baina baliagarri t as u n a berone n zentzurik zabalen e a n hartut a, gizakiaren interes iraunkorre t a n oinarriturikoa, gizakia aurrera egiten duen izakia denez . Interes horiek, nire ustez, berezkota s u n indibidual a kanpotiko kontrolaren pean jartzeko eskubide a emat e n dute, baina best e e n interes a r ekin zerikusia duten norber ar e n ekintzei dagokien ez bakarrik. Norbaitek best e e n tz a t kaltegarri den egintzar e n bat burutz en badu, hura zigortzeko zioa dago prima facie , edo legez, edo lege zigorrik aplikatzerik ez dagoe n e a n , jende gehien ar e n gaitzesp e n e z . Badira, halaber , best e e n tz a t onurag arri diren eta gizakia burutzera bidezki behar daiteke e n egintza asko, hala nola, justizi auzitegi baten aurre a n testiga n tz a egitea, defent s a komun e a n edo babes a emat e n dion gizarte ar e n interes e r ako beharrezko den best e edozein auzolan e t a n dagokion heine a n parte- hartze a ; baita ongintza indibidual eko zenbai t ekintza burutz e a ere, hala nola, hurkoari bizitza salbatz e a , defents a rik gabeko a tratu txarret a t ik babe s t e a , eta, horiek egite a gizakiaren eginbe h ar r a denez gero, ez egitea g a t ik gizarte a r e n aurrea n erantzule egin daiteke bidezki. Lagun batek ez bakarrik egitea g a t ik, ez egitea g a t ik ere kalte egin liezaieke best e e i , eta kasu biotan da kaltear e n erantzule haien aurrea n . Bigarren kasua n , egia esan, lehen e n g o a n baino kontu handiagoz erabili behar da konpultsioa. Norbait best e ei kalte egite ar e n erantzule egitea araua da; norbait hori kaltea ez ekiditeare n erantzule egitea , konpar azioz hitz eginda, salbue s p e n a da. Hala ere, kasu asko daud e salbue s p e n hori justifikatzeko bezain argi eta larriak. Gizaban ako a r e n kanpoko harre m a n e kin zerikusia duten arlo guztiet a n , hori eran tzule da de jure euren interes e t a n kaltetu gerta tu diren guztien aurrea n , eta behar izanez gero, haien babe sl e den gizarte a r e n aurre a n . Maiz arrazoi sendo ak izaten dira erantzukizun hori ez galdatz eko; baina arrazoiok kasuar e n zirkunst a n tzia bereziet a t ik atera t ako ak behar dute izan, dela kasu horret a n lagun horrek bere kontura utzita oro har hobeto jokatuko duelako, gizarte ak kontrolatz eko dituen bitartekoak erabilita baino, dela kontrola erabiltzeko ahalegin ak eragotzi nahi dituen gaitzak baino handiago ak ekarriko lituzkeel ako. Horrelako arrazoiak erantzukizun a galdatz e a eragozt e n duten e a n , egileare n beraren kontzien tziak jarri behar du epailear e n aulki hutse a n eta kanpoko babe sik ez duten interes ak babes t u , bere burua ahalik zorrozkien epaituz, kasua ezin jarri delako lagun hurkoen epaiare n pean.

Baina bada ekintza esparru bat, non gizarte ak, gizaban a ko a r e n g a n d ik diferent e a denez, edukitzekota n , zeharkako interes a baino ez duen; ekintza esparru horrek norber ar e n g a n bakarrik edo best e e n g a n ere, beti ere haiek nahita , libreki eta hausn ar tu ondoren eman d a ko ados t a s u n a bitart eko dela, eragina duen lagunar e n bizitzaren eta jokaerare n alde guztia hartzen du. Norberar e n g a n bakarrik diodan e a n , zuzene a n eta lehen e n go eta behin esan nahi dut, zeren norber ar ekin zerikusia duen orok best e batzue n g a n eragina izan dezake norberar e n bidez, eta horret a n oinarrituriko objekzioa geroago hartuko da kontuan . Hauxe da, orduan, giza askat as u n a r e n erem u egokia. Lehenik, kontzientziaren barne erem u a hartzen du, kontzientzi

askat as u n a zentzurik zabalen e a n , pentsa m e n d u eta sentipen askat a s u n a ; iritzi eta sentipen askat as u n eraba t eko a gai guztiet an , praktiko zein espekula tiboe t a n , zientifiko, moral nahiz teologikoet a n . Iritziak adierazi eta publikatz eko askat as u n a best e printzipio baten pean dago el a ema n lezake, best e ekin zerikusia duen gizaba n ak o ar e n jokaerari dagokiolako; baina ia pents a m e n d u askat as u n a bera bezain garran tzitsu a izanik eta gehien b a t arrazoi berak izanik euskarri, beron e t a t ik praktikan bereiztezina da. Bigarrenik, printzipioak gustu eta helburu e t a r ako askat as u n a galdatz e n du; askat as u n a geure bizitzako plangintz a geure izaerare n araber a zirrimarra tz eko, nahi dugun modu a n jokatzeko, datozke e n ondorioei eran tzun e z , hurkoek gure jokabide a eragotzi gabe kalterik egiten ez diegun heinea n , nahiz eta haiek gure jokabide a eroa, gaiztoa edo okerreko a dela pentsa t u . Hirugarre nik, gizaba n ak o bakoitzaren askat as u n horret a t ik gizaban a ko e n artea n elkartzeko askat a s u n a dator, muga beren barruan: elkartzeko askat as u n a , best e e n t z a t kalterik ez dakarre n edozein xede lortzeko, beti ere elkartzen diren lagun ak adin nagusikoak eta inork behartu edo engain a t u gabeko ak izanez gero.

Askatas u n horiek, oro har, erresp e t a t z e n ez dituen gizarte a , edozein gobern a m e n d u era duelarik ere, ez da librea; eta ez da osorik librea, baldin bertan askat as u n ok erab a t eta bete-bete a n berm at u rik ez bada u d e . Izen hori merezi duen askat a s u n bakarra geure ona gure geure erara bilatzeko askat a s u n a da, beti ere best e ei euren a kentzen ez badiegu edo euren a lortzeko ahaleginak egitea galaraz t e n ez badiegu. Norbera da bere osasu n a r e n zaindari berezko a, dela gorputz eko edo goga m e n e k o a r e n a dela osasu n espiritualar e n a . Gizateriak gehiago irabazt e n du gizaki bakoitzari ondoen deritzon modura bizitzen utzita, bakoitza gainer ako ei ondoe n deritzen modu a n bizitzera behar tu t a baino.

Doktrina hori inola ere berria ez bada ere eta askoren tz a t truismo antza ukan dezake e n arren, ez dago best e doktrinarik gaur nagusi diren iritzi eta praktikare n joera orokorrare n kontrakoa gorik. Gizarteak ahalegin berdin- berdinak egin ditu (bere argien araber a) gorent a s u n indibidualari zein sozialari buruz dituen nozioak onartzera behar tz eko jende a . Antzinako errepublikak eskubide nahikoar ekin sentitzen ziren, eta antzinako filosofoek alde zituzten, jokabide pribatu a agint ari tza publikoare n bidez erregula tz eko, oinarri hartu t a Estatu ak interes handia zuela herritar bakoitzare n gorputz eta goga m e n e k o diziplinan, etsai ahaltsuz ingura turiko errepublika txikietan onargarri izan ziteke e n pentsa e r a berau , zeren kanpoko erasoe n edo barne iskanbilen eraginez hankaz gora joateko eteng a b e k o arriskuan baitzeud e n , eta apur bate a n ere indarrak eta aginte a nasaitz e ak hain aise ekar liezaieke e n honda m e n di a , non ez baitzut en askat as u n a r e n ondorio osasun g a rri iraunkorre n zain egoteko aukerarik. Mundu moderno a n , komunit a t e politikoak handiago ak izateak eta, batez ere, agint e espirituala mundu t a rr e t ik bereizte ak (gizakien kontzien tzia zuzentz e a beraien arazo mundu t a rr ak kontrolatze n zituzten eskue t a n barik best el ako e t a n jartzen zuen zertzelad a berau) lege a bizitza pribatuko xehet a s u n e t a n hainbe s t e r a ino sartzea eragotzi zuten; baina errepr esio moraleko makineria kontzien tzia indibidual ari buruz nagusi zen iritziarekiko desad o s t a s u n e n kontra bortizkiago erabili zen, gizarte gaiet a n euret a n baino; erlijioa, sentipe n moralare n eraket a n sartu izan diren elem e n t u e t a n indartsu e n a , edo giza jokaerare n adierazp e n guztiak kontrolatu nahi zituen hierarkia baten botere gose ak edo puritanism o ar e n espirituak gobern a t u t a egon da ia beti. Eta iragan eko erlijioen kontra bortizkien atera diren erreform a tz ailee t ako batzuk ez dira, ez, ibili elizen ez sekten atzetik menp er a t z e espiritualerako eskubide a baiezta tz eko orduan: Comte jauna, bereziki, zeinaren sistem a k, bere Systè m e de Politique Positive n azaltzen duen modu a n, gizaban a ko a r e n gaine a n gizarte ar e n despotism o a ezartze a (nahiz eta bitarteko moralez, legezkoz baino area go) duen helburu, antzinako filosofoen arteko diziplinazal e zorrotzen e n ideal politikoet a n ikus daiteke e n guztia gaindituz.

Pentsal ari indibidual en iritzi bereziez apart e , joera hazkor bat dago mundu a n oro har gizarte a r e n ahalm e n a k gizaban a ko a r e n g a n a bidega b e ki heda tz er a , bai iritziaren eta bai

legeriaren indarrar e n bidez; eta mundu a n ageri diren aldakuntz a guztien joera gizarte a sendotz er a eta gizaba n ak o ar e n ahalm e n a urritzera denez, mutur- sartze hori ez dago berez desag e r tz er a doaz en gaitzen artea n , baizik, aitzitik, gero eta gehiago haziz eta sendotuz doaze n e n artea n . Gizateriare n jaugin hori, gobern ari zein herritar gisa, norbere iritziak eta joerak jokaera arau modu a n best e ei inposa tz er a , giza izaerari datxezkion sentipe n onen e t ak o eta txarren e t a ko batzuek hain indartsu eutsi t a dauka t e , non ia inoiz ere ez duen botererik ezak izan ezik best e ezerk kontrolatz en; eta botere a beher a n tz barik gorantz doan ez , gaiztakeriare n aurka konbe ntzim e n d u moralezko barrad er a sendo bat eraiki ezea n , jaugin hori, mundu a n egun ditugun zirkuns t a n tzie t a n , hazi eginen dela espero behar.

Argudioare n tz a t komenigarri izanen da, tesi osoan sartu beharre a n , berorren adar bater a muga tz e a lehen unea n , zeren horri buruz ezarritako printzipioa, oso- osoan ez bada ere, neurri bater aino egungo iritziak onartu a baita. Adar hori Pentsa m e n d u Askatasu n a da, eta berorren g a n dik ezin bereiz daiteke hitz egiteko eta idazteko askat as u n a . Askatas u nok, neurri handi bate a n , erlijio- tolerantzia eta erakun d e libreak aitortzen dituzten herrialde guztiet ako moralta s u n politikoare n osagai diren arren, euskarri dituen oinarri bai filosofikoa eta bai praktikoa ez dira agian hain ezagu n ak iritzi orokorrare n tz a t , ezta iritzi gidariek preziatu ak ere, espero zitekee n mailan bedere n . Oinarriok, zuzen ulertzen direne a n , gaiaren alde bati dagokion baino zabalta su n handiagoz aplikatzeko ak dira, eta auziaren zati horren azterket a osoa egitea gainer ako guztirako sarrerarik onen a izanen da. Errane n ditudan gauz et a n ezer berririk aurkitzen ez duten ek espero dut barkatuko didat ela, hala ere, duela hiru mend e tik hona hain maiz eztab aid a t u a izan den gai bati buruz best e eztab aid a bat egitera ausar tu izana.

IIPENTSAMENDU ETA EZTABAIDA ASKATASUNAZ

Espero izateko a da iragan dela jada «prent s a askat a s u n a » gobernu ustel edo tiranikoen kontrako segur t a s u n gisa aldeztu beharra zegoe n garaia. Uste izan dezake g u gaur ez dela behar argudiorik herriarekin interes e t a n bat egiten ez duen botere legegile edo bete ar azle bati herritarrak iritzi bat edo best e edukitzera behar tz e n lagatz e a r e n kontra, ezta zein doktrina edo zein argudio entzut eko baime n a duten zehazt e n uzteare n kontra ere. Auziaren alde hori, gainera , lehen a goko idazleek hain maiz eta hain argudio erantzun ezinekin azaldu duten ez , ez dago hem e n horri era berezian gehiago ekin beharrik. Ingalat err a n prents ari buruzko legea gaur egun ere Tudortarre n garaian bezain zuriket aria den arren, ez dago eztab aid a politikoaren kontra indarre a n jar dezat e n arrisku modurik, matxinad a r e n batek une bateko izualdian ministroak eta epaileak senetik atera tz e a edo gerta tu ezean 1; eta, jeneral e a n hitz eginda , herrialde konstituzionale t a n ez dago zertan beldurrik izan gobern u ak, herriaren aurre a n eraba t eran tzule a izan edo ez, iritziaren adierazp e n a kontrolatz en maiz ahalegin tz e a ri , horrela jokatuz jende ar e n intoleran tzia orokorrare n organo egiten dene a n izan ezik. Dema gu n , beraz, gobernu a herriarekin zeharo bat eginda dago el a eta inoiz ere ez daukala hertsa tz eko botere a erabiltzeko asmorik, bere ustez herriaren iritzia denar e n arab er a izan ezean . Bada, nik herriari hertsap e n hori, dela bere kabuz dela gobern u ar e n bidez, burutzeko eskubide a ukatzen diot. Botere a bera da ez- legitimoa. Gobernurik onen ak ez du txarren ak baino eskubide gehiagorik horret ar ako. Iritzi publikoarekiko adost as u n e z burutz en dene a n haren kontra burutze n dene a n bezain kaltegarria edo kaltegarriago a da. Gizateria guztia gizaki bat izan ezik iritzi batekoa balitz eta bakar hori kontrako iritzikoa, gizateria gizaki bakar hori isilaraz t e a g a t ik ez legoke justifikatu a go, hori, horret ar ako botere a edukiz gero, gizateria isilaraz t e a g a t ik legoke e n baino. Baldin iritzia bere jabear e n t z a t bakarrik balioa lukeen ondasu n pertson al a balitz, baldin berone n goza m e n a eragoz t e a kalte pertson al a baino ez balitz, aldea egone n litzateke kaltea gutxi batzuei egitetik askori egitera . Baina iritziaren adieraz p e n a

isilaraz t e ak inplikatzen duen gaitza giza arraz ari lapurre t a egite a n datza, hala ondoren go belaun aldiei nola egungo a ri , iritzi horrekin ados ez daud e n ei gehiago oraindik, bat datoz en ei baino. Iritzi zuzen a bada , errakun tz a egiaga tik trukatz eko aukera kentzen zaie; okerra bada, onura txikiagoa ez dena galtzen dute: egiaren haute m a t e argiago a eta inpresio biziagoa, errakuntz a r ekin talka egiteak eragind ako ak.

Bi hipotesi horiek bereiz aztertu behar dira, bakoitzak horri dagokion argudioar e n adar diferent e bat dauka eta. Ezin dugu sekula seguru jakin ito nahian gabiltzan iritzia faltsua dela, eta seguru bage n eki ere, iritzi hori itotzea gaitz bat litzateke.

Lehenik, agintez ezab a t u nahi den iritzia egia izan liteke. Ezabatu nahi duten ek ukatu egiten dute, jakina, haren egia; baina ez dira hutsezinak. Ez dute aginterik gizateria guztiarentz a t auzia erabakitz eko eta best e guztiei irizteko bitartekoak kentzeko. Iritzi bat entzut e a ri uko egitea , norber a seguru dagoel ako faltsua dela, norberak dauka n segurt a s u n a absolutua dela baiezt a tz e a da. Eztabaida isilarazt e orok norbere hutsezint a s u n a onartz e a inplikatzen du. Berone n gaitzesp e n a argudio komun horren gaine a n oinarritua dela onar daiteke , zeina komun a izanag a t ik ez den txarren a .

Gizateriaren sen onaren tz a t zoritxarrez , gizakien hutse ginkort as u n a ri ez zaio emat e n euren judizio praktikoet a n , hurrik eman ere, teorian emat e n zaion garran tzia; zeren, gizaki orok norber e burua hutse ginkortz a t dauka n arren, gutxik pentsa tz e n dute beren hutse ginkort as u n a r e n kontrako neurririk hartu behar denik, edo onartze n dute oso ziurtzat daukat e n edozein iritzi eurek egin dezaket el a aitortzen duten errakuntz a r e n adibide bat denik. Printze absolutu ek, edo mugarik gabeko begirun e a jasotzer a ohiturik daud e n e k, ia gai guztiei buruz dituzten iritzietan sentitzen dute konfiantz a oso hori. Hobeto kokaturiko jende ak, batzue t a n bere iritziak eztab aid a t u t a ikusten dituen ak eta lantzea n behin bedere n oker dago e n e a n zuzend u a izaten denak, mugarik gabeko konfiantz a bera jartzen du bere inguruko guztiek edo begirun e a izan ohi dioten ek onartze n dituzten iritzietan bakarrik; izan ere, zenbat eta handiago a izan gizaki batek bere iritzi bakarre a n duen konfiantza falta, hainbat eta handiago a da orokorrea n «mun d u a r e n » hutsezint a s u n e a n , konfiantz a inplizituz, dauka n uste osoa. Eta mundu ak, gizaban a ko bakoitzare n tz a t , gutariko bakoitza harre m a n e t a n gaud e n mundu a r e n parte a esan nahi du: gure alderdia, gure sekta, gure eliza, gure gizarte klase a; eta mundu a bere herrialde a edo bere garaia hartzen duen zerbait dela uste duen gizakia, konpar azioz, ia liberala eta ikuspe gi zabaleko a dela esan daiteke. Eta agint e kolektibo horret a n duen fedeari ez dio zirkinik ere eragiten berak ongi jakiteak best e garai, herrialde, sekta, eliza, klase eta alderdi batzue n iritzia juxtu kontrakoa izan dela eta egun ere halax e dela. Bere mund u a ri leporatz e n dio best e jende batzue n mundu disident e e n kontra arrazoi ukat e a r e n erantzukizun a; eta inoiz ez du kezkatze n jakiteak akzident e batek, ez best e ezerk, erabaki duela mundu askotarik zeinek irabazi behar duen bere konfiantza , eta Londres e n kristau egin duten kausa berek Pekinen budist a edo konfuzianis t a eginen luketela. Hala ere, argudio pilorik handien ak egin lezake e n baino bistakoa go a da berez ezen garaiak ez direla gizaban a ko a k baino hutsezina go a k; garai orok ukan ditu hurrengo garaiek faltsutz a t ez eze absurdu tz a t jo dituzten iritzi asko; eta hori bezain gauza ziurra da iritzi asko, gaur orokorrak, geroko garaiek errefus a t u eginen dituztela, best e asko, behiala orokorrak, gaur egun errefusa t u rik daud e n modu a n .

Argudio horri segurutik jarriko zaion objekzioa agian honelax e formulatuko litzateke: ez dago hutsezint as u n uste handiagorik errakun tz ar e n zabalkund e a debek a tz e a n , agint e publikoak bere burubide ar e n arab er a eta bere ardura p e a n egiten duen best e edozer t a n baino. Burubide a erabiltzeko ema n zaie gizakiei. Oker erabil daiteke el a eta, ezerta n ere ezin erabil dezaket el a esan behar ote zaie? Kaltegarri dela deritzen a debeka tz e a ez da errakun tz a tik libre daud el a aldarrikatz e a , hutseginkorrak izan arren beren konbe n tzim e n d u kontzien t e e n araber a jokatzeko duten eginbe h ar r a bete tz e a baizik. Sekula jokatuko ez bage n u geure iritzien araber a , iritzi horiek okerreko ak izan litezkeelako, geure interes guztiak bertan beher a eta geure eginbe h ar r ak bete

gabe utziko genituzke. Jokaera orori aplikatzen zaion objekzioa jokaera konkretu bati aplikatzeko baliozkoa ez izatea gerta daiteke. Gobernu e n , eta gizaban a ko e n , eginbe h ar r a da ahalik iritzirik egiazkoen a k eratze a : ardura handiz eratze a eta best e e i inoiz ere ez inposatz e a , iritziok zuzen ak direla erab a t ziur egon ezea n behintza t . Baina ziur daud e n e a n (arrazoiket a hori darabilten ek esan lezaket e), zinez barik koldarkeriaz jokatze a da kikilduta euren iritzien arab er a ez jokatze a eta gizateriare n mundu honet ako edo geroko bizitzako ongizat e a r e n t z a t arriskugarri tza t oneski dituzten doktrinak mugarik gabe zabal daitez en uztea, kultura gutxiagoko garaiet a n egun egiazkotz a t daud e n iritziak jazarri direla eta. Kontuz ibil gaitez e n , esan dezaket e , errakuntz a berea n ez erortzeko; baina gobernu ek eta nazioek egin dituzte errakuntz ak best e gauz a batzue t a n , aginte a erabiltzeko gai egokiak direla inork ukatzen ez duen arren: zerga txarrak galdatu dituzte, bidega b e k o gerrak egin dituzte. Ez ote dugu, horrega t ik, zergarik eskatu behar, eta, edoz ein probokazioren aurrea n ere, ez ote dugu gerrarik egin behar? Gizakiek eta gobernu ek, euren gaitasu n e n barruan , ahalik ondoen jokatu behar dute. Ziurtasu n absoluturik ez dago, baina bai giza bizitzaren helburue t a r ak o behar den adina segur t a s u n . Suposa tu ahal eta behar dugu gure iritzia egiazkoa dela gure jokaera gidatz eko; eta hori nahikoa da donge ei faltsu eta kaltegarri tza t dauzkagu n iritziak zabalduz gizarte a perber ti tzen ez uzteko.

Nik horri ihardes t e n diot gehiegi suposa tz e a dela. Alderik handien a dago iritzi bat, gezurt a tz eko aukera guztiak erabiliz errefut a t u ez delako, egiazkoa dela uste izatetik errefut a tz e n ez uzteko helburuz egiazkoa dela suposa tz e r a . Gure iritzia ezezta tu eta gaitzes t eko askat as u n osoa emat e a da guk iritzi hori ekintzarako egiazkotza t onartze n dugun e a n justifikatzen gaitue n beharrezko baldintza; eta best e ezelako prozedur az ezin du giza ahalm e n a k dituen izakiak bera zuzen dagoe n segurt as u n razionalik ukan.

Iritziaren historia edo giza bizitzako jardun arrunt a kontuan hartzen dugun e a n , zeri egotz dakioke bata eta best e a diren baino okerrago ak ez izatea? Ez behintz a t giza adime n ari datxekion indarrari, zeren berez nabaria ez den edozein gaitan laurogei t a hem er e t zi lagun dira gai horri buruz irizteko erab a t ezgai direnak, gai den bakar baten ondoa n; eta ehun lagun horien gaitasu n a erlatiboa baino ez da; izan ere, aurreko belaun aldie t ako goi mailako gizaki gehien ek gaur egun okerreko ak direla dakigun iritzi asko atxiki zituzten eta egun inork justifikatuko ez lituzkee n anitz gauz a egin edo onetsi zituzten. Zergatik ageri da, orduan, gizateriaren g a n iritzi razionalare n eta jokaera razionalar e n nagusi ta s u n a? Nagusita s u n hori bene t a n baldin bada go –eta egon behar du, behintza t giza aferak egoera deses p e r a t u a n ez badau d e edo beti egon ez badira– gizakiaren g a n , izaki adime n d u n nahiz morala denez , erresp e t a g a r r i den ororen iturri den giza goga m e n a r e n nolakota s u n bate g a t ik da, hau da, gizakiaren errakun tz ak zuzengarriak direlako. Eztabaid a eta esperien tziare n bidez bere hutsegi t e ak zuzentz eko gai da. Ez esperien tziare n bidez bakarrik. Eztabaida behar da, esperien tzia nola interpre t a t u behar den agerian jartzeko. Okerreko iritzi eta praktikek mailaka amore emat e n dute gertakari eta argudioen aurrea n ; baina gertakariak eta argudioak, goga m e n e a n eraginik izateko, azaldu egin behar dira. Oso gertak ari gutxi dira beren historia beren ez esat eko gai, euren esan a hi a adieraz t eko moduko koment a rioe n premiarik barik. Giza burubide ar e n indar eta balio guztia, ordua n, errakuntz a tik egiara pasa ahal izatea n datzan propiet a t e bakarrar e n mend e dagoe n e z , hori egiteko bitartekoak eteng a b e eskura dituen e a n bakarrik eduki ahal izanen da konfiantz a burubide horret a n . Zergatik heltzen gara gizaki baten burubide a n konfiantz a jartzera? Zabalik ukan duelako goga m e n a bere iritzien eta jokaerare n kritikara. Bere kontra esan ziteke e n guztia entzut eko jokaera izan duelako, zuzena zen guztia aprobe tx a t uz eta bere buruari eta, aukera izanez gero, best e e i ere faltsua zenare n faltsut a s u n a azalduz jokatu duelako. Konturatu delako gizakiak gai baten ezagutz a beter a iristeko duen era bakarra gai horri buruz iritzi guztiet ako lagun ek esan lezaket e n a entzut e a eta izaera guztiet ako goga m e n e k nork bere ikuspegi tik gaia ikusteko duten modu diferent e ak aztertze a dela. Jakitun den inor ere ez da bere jakituriaren jabe egin horrex e t a r a izan ezik; eta giza adime n ar e n izaerari ez dagokio best e inola jakitun bilakatze a . Bere iritzia best e e n e kin erkatuz zuzendu eta osotzeko

aztura iraunkorrak ez dio inolako zalantza ez ezbairik sortzen praktikara eram a t e a n , iritzi horret a n konfiantz a bidezki edukitzeko duen oinarri tinko bakarra baita; izan ere, bere kontra, nabariki beder e n , esan daiteke e n ororen jakitun izanik eta bere iritzia ukatzen duten guztien kontrako jarrera harturik –jakinik objekzio eta zailtasun e t a t ik iheska ibili beharre a n , berau e n bila jardun duela eta ez duela gaiaren ingurua n aldere n bate tik argi egin zezake e n argirik sekula itzali–, bere judizioa antzeko prozesu tik pasa ez duen best e ezein gizaban a ko edo jende tz ar e n a baino hobetz a t edukitzeko eskubide a dauka.

Gizakirik jakitunen e k, beren burubide az fidatzeko motiborik gehien duten ek, konfiantza hori berm a t u beharra sentitzen badute , ez datek e gehiegikeria publikoa deritzan zuhur gutxik eta kaiku askok osoturiko bildum a nabar horri berm e bera galdatz e a . Elizarik intoleran t e e n a k , Eliza Katoliko Erromat a rr ak, saindu baten kanonizazioan bertan ere, onartze n du, eta entzun egiten dio «de a br u ar e n abokatu a ri». Gizakirik saindu e n a ri ere, dirudien ez , ezin zaio hilondoko ohore e t a r ako atea zabaldu, harik eta deabru ak haren kontra esan dezake e n oro ezagut u a eta pisatua izan arte. Filosofia newtond arr a bera ere auzitan jartzen utzi ez balitz, gizateriak ez lukeen egun duen haren egiaren segur t a s u nik. Konfiantz a handien az atxikitzen ditugun uste ek, zutik irauteko, babes bakarra dute: eteng a b e gonbidap e n a egite a mundu guztiari uste horiek oinarririk gabeko ak direla froga dezan . Erronka onartze n ez bada edo, onartut a , ahalegin a hutse a n gelditzen bada, ordua n ere ziurtasu n e t ik nahiko urrun gaud e oraindik, baina giza arrazoim e n a r e n egun go egoer ak uzten digun guztia egin dugu; ez dugu bazter utzi egiari gugan a iristeko aukera eman diezaioke e n ezer; hesiak zabalik edukitzen badira, espero dezake gu ezen, egia hoberik bada, aurkituko dugula, giza goga m e n a egia hori berega n a t z eko gai dene a n , eta bitarte a n egiara gure garai honet a n ahal bezainb a t e a n hurbildu garen ziurtasu n a ukan dezake gu . Horixe da izaki hutse ginkor batek erdiet s dezake e n ziurtasun guztia, eta horixe da ziurtasun hori erdies t eko dago e n bide bakarra .

Bitxi sam arr a da, jende ak eztab aid a libreare n aldeko argudioak baliozkotza t onartu ondore n , argudiook «azken muturrer aino» eram a t e ko eragoz p e n a k jartzea , ikusi barik ezen, arrazoiak ertzeko kasue t a r ako baliozko ez baldin badira, ezein kasut ar ako ere ez direla baliozko. Gauza bitxia da jende horiek iruditzea eurek ez dutela hutsezint a s u nik onartz en , aitortzen duten e a n dudazkoak izan litezkee n gai guztiei buruz eztab aid a librea egon behar litzateke el a , baina pents a tz e n duten e a n zenbait printzipio edo doktrina auzitan jartzea debek a t u egin behar litzateke el a , doktrina ziurrak direlako, hau da, eurak ziur daud elako ziurrak direla. Edozein proposizio ziurra dela esat e a , bakar batek, utziz gero –baina ez zaio uzten– haren ziurtasun a ukatuko lukeen bitarte a n , gu geu eta gurekin ados datoze n guztiak ziurtasun a r e n epaile garela onartze a da, eta epaile best e parte a ri entzun gabe .

Garai honet a n , «fedez gabe tu a , baina eszeptizismo ak izutua» dela esan ez deskribatu izan den garai honet a n , zeinet a n jende a ziur senti tzen den ez hainbes t e bere iritzien egiaz, baizik eurokin zer egin ez jakiteaz , iritzi bat eraso publikoet a tik babe s t eko galdap e n a iritzi horren egian baino gehiago gizarte a r e n t z a t duen garran tzian oinarritzen da. Badira, alega tz e n da, zenbai t uste [beliefs ] ongizat er ako hain baliagarriak –ezinbes t eko ak ez esat e a g a t ik–, non uste horiei zutik eust e a gobernu e n eginbe h ar r a baita, gizarte a r e n best e edozein interes babes t e a den bezainb e s t e ko a izan ere. Horrega tik, premia handikoa den eta euren eginbe h a rr e a n zuzene a n sartzen den kasu bate a n , hutsezint as u n a baino gutxiago den zerbait omen dago gobernu ek euren iritziaren araber a jokatze a justifika dezake e n a , eta horret ar a behartu ere egin ditzake e n a , beti ere gizateriare n iritzi orokorrak berre t si t a . Halaber, maiz argudia tz e n da, eta are maizago pentsa tz e n , donge e k baino ez luketela gurako uste osasun g a rri horiek ahultze a ; eta ezin daiteke ezer txarrik egon, uste da, donge ak erreprimitu eta eurek bakarrik egin nahi luketen a egiten debeka tz e a n . Pentsa e r a horren araber a , eztab aid a ri jarritako muge n justifikazioa, doktrinen egiaren arazoa barik, euron baliagarrit a su n a r e n arazoa da; eta bere burua lausen g a t z e n du iritzien epaile hutsezin modu a n agertz e a r e n erantzukizun ari horret ar a itzuri egite a g a t ik. Baina horrela pozten

direnak ez dira kontura tz e n hutsezint as u n ustea leku bate tik best er a aldatu best erik ez dutela egiten. Iritzi baten baliagarrit a su n a bera ere iritzi kontua da: iritzia bera bezain eztab aid a g a r ria da, eztab aid ar a hura bezain zabalik dago e n a eta eztab aid a hark bezainb a t behar duen a . Iritzi bat kaltegarria dela ebazt eko, faltsua dela ebazt eko adina behar da iritzien epaile hutsezin bat, gaitze t siriko iritziak bere burua defend a tz eko aukera osoa izatea gerta tu ezea n . Eta ez du balioko esat e ak here tikoari bere iritziaren baliagarrit a su n edo kaltega b e t a s u n a ri eust e n utz dakiokeela , haren egiari eust e a debek a tz e n zaion arren. Iritziaren zati bat berare n baliagarrit a su n a da. Proposizio bate a n sinest e a guragarri den ala ez jakin nahi dugun e a n , posible al da kontua n ez hartze a egia den ala ez? Donge e n iritzian barik gizonik onen e n e a n , egiaren kontrakoa den uste a ezin da egiazki baliagarria izan; eta posible al da euren defents a n hori alegatz e n ez uztea , baliagarritzat dagoe n baina eurek faltsutza t duten doktrinare n bat ukatze a g a t ik erruzta tz e n duten e a n ? Iritzi eskuarki onartu e n aldea n daud e n e k alegazio horret a t ik ahalik abant aila gehien atera tz e n dituzte hutsik gabe; ez dituzue aurkituko haiek baliagarrit a su n ar e n problem a z egiaren e t ik zeharo banat u ahal baledi bezala jardut e n; aitzitik, euren doktrina «egia» delako batez ere dute hain ezinbes t eko tz a t doktrina hori ezagut u edo sinest e a . Ezin da eztab aid a leialik egin baliagarrit a su n ar e n arazoaz , hain argudio funtsezko a alde batak bai, baina best e ak erabili ezin duen e a n . Eta, izatez, legeak edo sentiera publikoak iritzi baten egia eztab aid a n jartzen uzten ez duen e a n , iritzi horren baliagarri t as u n a ukatzen duten e a n bezain intoleran t e a k dira. Gehien ere onartze n duten a iritzi horren beharrizan absolutu a edo berori errefusa tz e a den hoben a pitin bat arintzea da.

Hobeto argitzeko nolako makurkeria den zenbait iritzi entzut e a ri ezezkoa emat e a , geure burubide a n gaitze t si ditugulako, komenigarri izanen da eztab aid a kasu zehatz bate a n finkatze a; eta horret ar ako nire alde gutxien doaze n kasuak hobes t e n ditut, hau da, sendo e n a legez iritzi askat as u n a r e n aurkako argudioa erakus t e n duten ak , hala egiari nola baliagarrit a su n a ri dagokionez . Demagu n aurkaturiko iritziak Jainkoare n g a n a k o eta geroko bizitzarekiko sines m e n a edo eskuarki onarturiko doktrinare n bat direla. Borroka arlo horret a n egiteak aban t aila handia emat e n dio aurkari desleialari, zeren ziur esan e n baitu (eta desleial izan nahi ez duten askok ere euren baitan esan e n dute), horiek al dira zuek legear e n babe s p e a n jartzeko bezain ziurtzat ez dituzue n doktrinak? Jainkoare n g a n sines t e a ere ziurtzat edukiz gero zuen ustez hutsezint as u n ustea supos a tz e n duten doktrinet ako bat al da? Baina zilegi bekit ohart araz t e a doktrina bat (edozein dela ere) ziurtzat edukitze a ez dela nik hutsezint as u n ustea deitzen dudan a . Uste hori auzia best e e n t z a t erab akitze a n datza, best e aldeak esan dezake e n a entzut eko aukera guztiak galaraziz. Eta nik pret en t sio hori salatu eta gaitzet si egiten dut, eta ez gutxiago neure konbikzio irmoen ei dagokien e a n . Norbaiten uste osoa positiboen a izanda ere iritzi baten faltsut as u n a z ez eze, haren ondorio kaltegarriez ere –ondorio kaltegarriez ez eze, (nik zeharo gaitzes t e n dituda n esa m old e ak erabilita) haren moralta su nik ezaz eta erlijiogab e t a s u n a z ere–, baldin burubide pribatu horren araber a , herrialde a r e n edo garaikidee n iritziaren euskarria edukita ere, lagun horrek iritzi horren defent s a entzut e n galaraz t e n badu, bere hutsezint as u n a baiezt a tz e n du. Eta baiezt ap e n hori, iritzia ezmoral edo erlijiogab e deklara tu a izan delako hain eragoz g arria edo arriskugarria ez izatetik urrun, zorigaiztokoa go a da kasu horret a n , best e kasu guztiet an izanen litzateke e n baino. Horrelakox e unee t a n egiten dituzte, egin ere, belaun aldi bateko gizakiek ondore n go ei harridura eta izua eragiteko moduko huts ikaragarriak. Euron artea n aurkitzen ditugu historiako adibide gogoan g a r ri ak, zeintzuet a n lege ar e n besoa gizakirik onen ak eta doktrinarik nobleen a k errotik erauzt eko erabili den, arrakas t a deitoraga rriar ekin gizakiei dagokien ez , nahiz eta doktrinotako batzuek iraun egin duten , eurokin edo euron interpre t azio eskuarki onartua r ekin bat ez datoze n e n kontrako antzeko jokaeren defents a n (burlaz balitz bezala) erabiliak izateko.

Gizateriari nekez gogoraziko zaio sarriegi behinola Sokrat es izeneko gizon bat izan zela, bere garaiko legezko agintariekin eta iritzi publikoarekin talka gogoa n g a r ria ukan zuen a. Gizaban ako

handitan oparoa izan zen aro eta herrialde bate a n jaioa, hura eta haren garaia ondoe n ezagutz e n zuten ek herrialde horret ako gizonik bertut e t s u e n tz a t aurkeztu digut e; guk , gainer a, ondore n go bertut e- maisue n buru eta prototipo gisa ezagutz e n dugu, aldi berea n Platonen goi inspirazioare n eta Aristoteles e n utilitarismo burutsu ar e n iturri gisa, « i maës tri di color che sanno », etikaren eta best e filosofia ororen sortzaileak berau ek . Orduda nik bizi izan diren goi mailako pentsal ari guztiek onarturiko maisu hau –zeinaren ospe a bi mila urte eta koska geroago ere haziz doan eta euren sorterria izen handiko egin duten izen guztien a gainditzen duen– heriotzara konde n a t u zuten bere herrikideek, epaiket a egin ondore n , erlijiogab e t a s u n a g a t ik eta moralta su nik ezaga tik. Erlijiogab e t a s u n a , Estatuak onarturiko jainkoak ukatze a rr e n ; akusa tz aileak ezein jainkoren g a n ez zuela sines t e n baiezt a tu zuen biribil (ikus Apologia ). Moraltasu nik eza, bere doktrina eta irakasp e n e z «gazt e- galtzailea » izatearre n . Epaima h aiak oneski –sinest eko orotariko arrazoiak daud e– kargu horien errudu n aurkitu zuen, eta kriminal bat bezala hiltzera konde n a t u zuen, segurutik orduan jaiotako guztien artea n gizateriaren esker onik beroen a merezi izan zuen gizona.

Pasa gaitez e n Sokrate s konden a t u ostea n inorentz a t dezepzioa izan gabe aipa daiteke e n bidega b e k eri a judizialen best e adibide bakarrer a : duela mila eta zortziehun urte baino gehiago Kalbarioan jazo zen gerta e r a r a . Bere handit asu n moralaga t ik bere bizitza eta solasar e n lekuko izan zirene n oroimen e a n hurrengo ham az ortzi mend e e k Ahalguztiduntz a t omentz e r ainoko inpresioa utzi zuen gizona laidogarriro heriotzara konden a t u zuten, zer dela eta? Biraolaria zela eta. Gizakiek beren ongiletza t hartu gabe utzi ez eze, zertza t eta zenare n aurkakotz a t hartu zuten eta erlijiogab e t a s u n a bera izan balitz bezala trata tu zuten, hau da, hari ema n d a ko tratua g a t ik orain eurak direla deritzogu n a izan balitz bezala. Gertaer a deitoragarriok, bereziki bigarren a , begira tz e a n gizateriak dituen sentipe n ek gerta ero n egile zorigaiztokoei buruzko judizioan arras bidega b e izatera dara m a t e . Ez ziren izan, ordea, itxura guztien araber a , donge a k, ezta gizakiak eskuarki ohi diren baino txarrago ak, baizik, aitzitik, beren garai eta herriaren sentipen erlijioso, moral eta abertz ale ak neurri bete a n , edo neurri bete tik gora nolabai t , zituzten gizonak, garai guztiet a n , are gure e t a n ere, bizitzatik gaitzesp e nik gabe eta erresp e t a t u a k izanik pasa tz eko aukera gehien ak dituzten gizonen modukoak. Apaiz goren a , bere herrialdeko ideia guztien arab er a hobenik latzena ziren hitz haiek ahoska tz e n entzut e a n jantziak urratu zituen e a n , segur aski egungo gizaki jainkozale eta erresp e t a g a r r i gehien ak euren sentipen erlijioso eta morale t a n diren bezain zintzoa izan zen bere laztura eta haserre a n ; eta jokabide haren aurre a n orain ikaran jartzen diren gehien ek , garai hartan bizi eta judu jaio izan balira, hark bezalax e jokatuko zuket en . Lehen martiriak heriotzaraino harrikatz en zituzten ak nahita ez eurak baino donge a g o a k izan zirela pents a tz eko tent azioa duten kristau ortodoxo ek jazarle horietako bat San Paulo izan zela gogora tu beharko lukete.

Eman dezagu n best e adibide bat, dene t a n harrigarrien a , baldin errakuntz a r e n astun a huts egiten duen ar e n jakituria eta bertut e a z neurtz en bada. Botere t s ur e n batek ukan baldin badu bere garaikidee n artea n onen a eta adimen t s u e n a zela sines t eko ziorik, hori Marko Aurelio Enpera dor e a izan zen. Mundu zibilizatu guztiko monarka absolutu a , bere bizitza guztian gorde zuen, ez bakarrik justiziarik akatsik gabeko e n a , baizik bere heziera estoikoa kontuan hartut a gutxiago espero zitekee n a , bihotzik samurre n a . Egotzi zizkioten hutsegi t e urriak, bihozber a t a s u n aldetik izan ziren denak; haren idazkiek, antzinat eko espirituar e n ekoizpen etiko goren a , berriz, igartzeko moduko diferentzia gutxi dute, bat ere baldin badute , Kristoren irakasp e n karakt eris tikoet a tik. Gero errege izan diren subirano nabar m e n ki kristaurik gehien ak baino, dogm ati s m o a n izan ezik, kristau hobe a zen gizon horrek kristau t e ria jazarri zuen. Gizateriare n aurreko lorpen guztien gailurrea n jarrita, adimen ireki eta libre baten jabe eta bere idazkieta n kristau t a s u n a r e n ideala txerta tz er a eram a n zuen izaerar ekin, ez zen, hala ere, heldu ikustera kristau t a s u n a , zeinaren agindu ak hain sakonki bere baitara tu t a zeuzkan, ona, eta ez txarra, zela mundu ar e n t z a t . Bazekien egoer a deitoragarrian zegoela orduko gizarte a . Baina, hori horrela izanda ere, ikusi zuen edo ikusi uste izan zuen

euren tz a t harturiko jainkoekiko fedeak eta gurtzak eutsiko ziotela gizarte horri eta okerragor a egitetik salbatuko. Gizateriaren gidari modu a n, bere eginbe h ar tz a t hartu zuen gizarte ari mila zatitan lurrera erortzen ez uztea ; eta ez zuen ikusi ezen, zeude n loturak apurtuz gero, haien ordez best e lotura batzuk sortuko zirela, gizarte a berriz lotuko zuten ak. Erlijio berriak lotura horiek nabariki apurtu nahi zituen; horrega t ik, bere eginbe h ar r a ez zenez erlijio hura bere tz a t hartze a , bere eginbe h ar r a erlijio hori eraist e a zela iruditzen zitzaion. Kristau t a s u n a r e n teologiari egiazkoa edo jainko- jatorrikoa ez zeritzonez , Jainko gurutziltzatu a r e n historia bitxi hori sinesg arri ez zitzaionez eta ezin zuenez aurreikusi zeharo sines t ezina zitzaion oinarrian eutsi t ako siste m a batek gerora, beherak a d a guztien ondoren , bazeukala frogatu zuen eragin berrizta tz ailea zeukanik, filosofo eta legelaririk bigun eta atsegine n a k, eginbe h a r sena ardurarik handien az erabilita, kristau t eria jazartzeko agindu zuen. Nire ikusirako, historia guztiko gertakari tragikoen a da hori. Latza da pents a tz e a zein ezberdina izan zitekee n kristau t a s u n a mundu a n , baldin kristau fedea inperioko erlijio gisa Konstantinore n babes p e a n hartu beharre a n Marko Aurelioren e a n hartu izan balitz. Baina berari dagokionez bidega b e a bezain egiari dagokionez faltsua litzateke ukatze a egun irakasp e n antikristau ak zigortzeko jar litezkeen estakuru guztiak Marko Aureliori aplika dakizkiokee nik, kristau t a s u n a r e n zabalkund e a zigortu zuen modu a n zigortu zuelako. Ez dago kristaurik, ateismo a faltsua dela eta gizarte a suntsi tzeko joera duela, Marko Aureliok, orduko gizon guztien artea n hori balioest eko gaientz a t zegoe n ak, kristau t a s u n a z hori bera sinest e n zuen baino irmoago sines t e n duenik. Iritziak zabaltze a zigortzea r e n alde dago e n orok, bera Marko Aurelio baino zuhurra go eta gizon hobe a dela sinetsi t a egon ezean , bere garaiko jakiturian adituago a , adimen e z hura baino jasoago a eta egiaren bilaket a n ardura t su a g o a edo egiari, aurkitu ondoren , ema n a g o a izan ezean , ez du onartu behar bere eta jendetz ar e n hutsezint a s u n a , Antonino handiak hain emai tza zorigaiztokoar ekin egin zuen modu a n.

Erlijio askat as u n a r e n etsaiek, jakinik iritzi erlijiogab e a k murrizteko zigorraz baliatze a aldezt erik ez dagoel a aldi berea n Marko Antonino* ere justifikatuko ez lukeen ezein argudioz, euren burua gogor presion a tu t a ikusten duten e a n , onartze n dute ondorio hori, eta, Johnson doktore ar ekin bater a, esa t e n dute kristau t e riar e n jazarleak zuzen zeudel a; jazarpe n a egiak iragan beharreko proba gogorra dela, eta arrakas t az iragat e n duela beti; legee n zigorrak, azken e a n , indar gabeko ak direla egiaren kontra, nahiz eta batzue t a n eragin onurag arria izan errakun tz a kaltegarrien kontra. Intoleran tzia erlijiosoare n aldeko argudio bat da hori, nabar m e n e gi a aipatu gabe uzteko.

Egiaren jazarpe n a egiari jazarpe n ak kalterik egin ezin diolako justifikatzen duen teoria ezin da akusat u egia berriak onartze a r e n kontrako inten tziozko etsaita s u n a z ; baina ezin dugu goraipatu teoria horren eskuza b al t a s u n a gizateriak egionga tik asko zor dienekiko. Munduari sakonki interes a t z e n zaion eta ordura arte ez zekien zerbait deskubritze a , bere interes material edo espiritualen puntu garran tzitsu bate a n oker egon dela frogatz e a , gizakiak bere lagun hurkoei eskain diezaieke e n zerbitzurik handien a da, eta Johnson doktore ak bezala pentsa tz e n duten ek uste dute kasu batzue t a n egindako a, lehen e n go kristau e n eta erreform a tz ailee n kasuan adibidez, gizateriari egin zekiokee n dohaintz arik handien a izan zela. Mesede itzel horiek egindako ei martirioaz ordaindu izana, saritzat kriminalik doilorren ari emat e n zaion tratua jaso izana, ez da, teoria horren arab er a , errakun tz a eta zorigaitz deitorag arria , zeineng a t ik gizateriak zakuz eta haus t e rr ez peniten tzia egin behar lukeen , baizik egoera normal eta justifikagarria . Egia berriren bat propos a tz e n duen ak, doktrina honen araber a , lokriarren legerian egia berriren bat propos a tz e n zuena joaten zen modu a n aurkeztu behar du, hots, soka bat lepoan lotuta, bereh al a estutz eko, baldin batzarrak, haren arrazoiak entzund a , han bertan propos a m e n a onartz en ez bazue n. Ezin liteke pentsa ongileei horrelako tratua emat e a aldezt e n duten ek mes e d e ei balio handirik emat e n dietenik; eta nire iritzia da auzi hori horrela ikusten duten ak zera pents a tz e n duten ak direla batez ere, alegia, egia berriak behiala onargarriak zirela, baina egun nahikoa eta lar ditugula.

Baina, bene t a n ere, egia jazarpe n e t ik beti garaile atera tz e n dela dioen esa er a gizakiek hurren ez hurren topiko bihurtzeraino errepikatz e n dituzten , baina esperien tziak zeharo errefut a tz e n dituen faltseria atse gin horiet ako bat da. Historiak hainba t eta hainba t kasu eskaintze n dizkigu, zeinet a n egia jazarpe n a k suntsi tut a gera tz e n den. Betiko ezab a t u t a ez bada , mend e e t a n atzera bota t a bai bedere n . Erlijioari buruzko iritziak baino ez aipatz e a rr e n : Erreform a gutxien ez hogei aldiz hasi nahi izan zen Lutero aurretik, eta best e hainbes t e t a n azpiratu zuten. Bresziako Arnoldo azpiratu egin zuten, Fra Dolcino azpiratu egin zuten, Savon arola azpiratu egin zuten. Albitarrak azpiratu egin zituzten. Valdotarrak azpiratu egin zituzten. Lollardarrak azpiratu egin zituzten. Hustarrak azpiratu egin zituzten. Luteroren aroa igaro ondoren ere, jazarpe n a k iraun zuen toki orotan arrakas t a t s u jarraitu zuen. Espainian, Italian, Flande s e n , austriar inperioan , protes t a n t is m o a errotik erauzia izan zen; eta Ingalat er ra n ere gauza bera gerta tuko zateke e n , Mary erregina bizi izan balitz edo Elizabeth erregina hil izan balitz. Jazarpe n a garaile atera da beti, heretikoek eraginkort as u n e z jazarriak izateko baino alderdi botere t s u a g o a osatz en zuten tokietan izan ezik. Zentzund u n a den inork ere ezin du zalantza n jarri errotik erauz ziteke el a kristau t a s u n a errom at a r inperioan . Zabaldu egin zen eta nagusi bihurtu, baina hori jazarraldiak noizean behingo ak, iraupen laburreko ak eta ia propa g a n d a libreko tarte luzez bana n d u a k zirelako izan zen. Sentime n t alism o hutsa da esat e a egiak, egia bezala, apart eko indar bat duela bere baitan, errakuntz a ri ukatzen zaiona, ziegare n eta suaren kontra nagusi atera tz eko. Jendea ez da lehiat su a g o a egiarekiko maiz errakuntz ar ekiko den baino, eta legeak edo are gizarte ak ezarrit ako zigorrak behar bezainb a t e a n aplikatz e ak bata eta best e a r e n zabalkund e a galaraz t e a lortzen du. Egiak dauka n benet ako abant aila honex e t a n datza: iritzi bat egiazkoa dene a n , iraungi daiteke el a behin, birritan edo askotan , baina aroet a n zehar birdeskubrituko duten ak izanen direla gehien e t a n , eta egiaren berrager tz e horiet akore n bat jazarpe n ari ihes egiteko moduko zirkuns t a n tziez hornituriko aldi bate a n gerta tuko da, egia hori ezaba tz eko ahalegin guztiei aurre egiteko indarra lortuko delarik.

Esanen da ezen orain ez zaiela heriotza zigorrik emat e n iritzi berriak dakartz a t e n ei : gu ez gara profet ak hiltzen zituzten gure guraso ak bezalakoak, guk hilobiak eraikitzen dizkiegu. Egia da guk orain ez ditugula heretikoak heriotzara eram a t e n ; eta sentim e n d u moderno ek, iritzirik narda g a rrien e n kasuan ere, tolera tuko luketen sufrimen d u penal kantita t e a ez dela nahikoa iritziok erauzt eko. Baina ez gaitez en jar geure burua lausen g a t z e n jazarpe n legalaren orban e t ik behintza t libre gaud el a eta. Iritzienga tiko, edo eurok adieraz t e a g a t iko, legezko zigorrak badira gaur ere; eta eurok ezartze a , garaiot an ere, ez da hain ezohikoa, ez behintz a t egun e n bate a n zigorrok euren indar guztiarekin birpiztea sines t ezintz a t hartzeko modu a n . 1857 a n, Cornuallesko konderriko udako sesio judizial bate a n , gizon gizajo bat 2 , akat sik gabeko jokaerako a omen zena bere bizitzako harre m a n guztiet an , hogeit a bat hilabet eko kartzelaldira konde n a t u zuten, kristau t a s u n a ri buruz zenbait hitz iraingarri esan eta ate bate a n idatzita jartzea g a t ik. Hilabet e geroago, Old Baliey- an, bi lagun, aldi ezberdin et a n 3 , zinpeko gisa errefusa t u a k izan ziren eta bata zakarki iraindu zuen epaileak, zintzo aitortu zutelako eurek ez zutela sines m e n teologikorik; eta hirugarre n bati ere, atzerritarra bera 4 , arrazoi beraga t ik, justizia ukatu zitzaion lapur baten kontra. Ukatze hori doktrina legalaren indarrez egin zen, berare n araber a Jainkoare n g a n (edozein jainkoren g a n) eta geroko bizitzan sines t e n ez duen inor ezin baita onartu epaite gi e t a n lekuko gisa deklara tz eko; eta hori aipaturikoek legez kanpo eta epaite gi en babesik gabe deklara tz e a bezainb e s t e da, baita best e hau onartze a bezainb e s t e ere, alegia, ez bakarrik pertson a horiei lapurre t a eta eraso a inolako zigorrik jaso gabe egin dakizkiekeel a, eurak edo iritzi berdintsu e t ak o lagun ak bakarrik prese n t e egon ez gero, baizik best e edonori ere lapurre t a eta eraso a inolako zigorrik jaso gabe egin dakizkiokeel a, gertakariare n froga euren deklarazioare n mend e egonez gero. Geroko bizitzan sinest e n ez duen ar e n zina baliorik gabeko a delako ustea n dago oinarriturik hori; hori baiezta tz e n duten e n g a n ezjakintasu n handia erakus t e n duen uste a da hori (historikoki egia delako fedega b e e t a k o asko, aro guztiet a n , zuzenta s u n eta ohore handiko jende a izan direla),

eta ez lioke eutsiko uste horri best e hau lekikeen inork, alegia, zenba t lagun, mundu ar e n aurrea n ospe handikoak hala euren bertu t e e n g a t ik nola ezagutz e n g a t ik, izan diren fedeg a b e a k , behintz a t euren adiskide minen aurre a n . Arau hori, gainera , suizida da eta bere oinarriak suntsitzen ditu. Ateo guztiek gezurtiak izan behar dutela suposa t uz , gezurra esa t eko eragoz p e nik ez duten ateo guztien lekukotas u n a onartz en du, eta faltsua dena baiezt a tu beharre a n gorrota tz e n duten fede a jenda urr e a n aitortze a den desohor e a ri aurre egiten dioten ak bakarrik errefus a tz e n ditu; bere xederako hain absurdu dela frogatu duen arau bat gorroto sinbolo edo jazarpe n aztarn a modu a n soilik eduki liteke indarre a n ; eta jazarpe n horrek, gainera , berezitas u n haux e dauka, hots, berori sufritzeko gaitasun a k argiro frogatz e n duela ez dela merezia. Araua, eta inplikatzen duen teoria, ez dira laidogarriago ak fedega b e e n t z a t , feded u n e n tz a t baino. Izan ere, baldin geroko bizitzan sines t e n ez duen ak nahitaez gezurra badio, honek esan nahi du hartan sinest e n duten ei gezurra esat e n galaraz t e n dien bakarra , galaraz t e n badie, infernuari dioten beldurra dela. Ez diegu eginen arau honen egile eta defend a t z aile ei kristau bertu t e a ri buruz beren baitan egin duten ideia beren kontzien tziatik atera dutela suposa tz e a litzateke e n iraina.

Horiek guztiak, egia esan, jazarpe n hondarrak baino ez dira, eta pents a daiteke jazartzeko gurariare n adierazle ak barik, ingeles goga m e n e t a n hain sarri ageri den eta, printzipio txar bat bene t a n praktikan jartzea gura izateko bezain donge ak jada ez direne a n , berori baiezt a tuz zentzug a b e k o atsegin bat hartze a n datzan anom aliare n adibide ak direla. Baina, zoritxarrez, iritzi publikoare n egun go egoer a n ezin da segurt a t u lege jazarpe n e ko erarik txarren ek, belaun aldi batez aplikatu ez direnek, aplikatu barik jarraituko dutela. Garai honet a n , errutinar e n azalera barea berdin asalda tz e n dute iragan eko gaitzak birpizteko ahaleginek zein onura berriak ekartz eko ek. Orain erlijioaren susp er tz e gisa goraipa tz e n dena , goga m e n estu eta ezikasien artea n beder e n , beti ere fanatismo a r e n susp er tz e a da; eta, herriaren sentipen e t a n intoleran tzi lega mia indart su eta iraunkorra, herrialde honet ako klase ertaine a n beti egon dena, dago e n e a n , ez da gauz a handirik behar horiek beti jazarri beharrekotz a t ukan dituzten ak gartsu jazartzera zirikatzeko 5 . Hori horrela delako, jende ak berak garrantzizkotz a t dituen uste ak ukatzen dituzten ei buruz dauzkan iritziak eta sentipe n ak dira herrialde hau pents a m e n d u askat as u nik gabeko bihurtzen duten ak. Aspaldi- aspalditik, lege zigorren okerrik handien a estigm a soziala area go tz e a da. Eta estigm a hori benet a n eraginkorra da, hainbe s t e r a ino , non gizarte ar e n debeku ar e n pean daud e n iritziak edukitzea askoz gutxiagot a n gerta tz e n den Ingalat err a n , best e herrialde askota n zigor judiziala jasotzeko arriskua inplikatzen duten ak aitortzea gerta tz e n den baino. Mundu guztiaren tz a t , euren diru egoera g a t ik best e e n borond a t e onaren mend e egon beharrik ez duten ak kendut a , iritzia, arlo honet a n , legea bezain eraginkorra da; gizakiak kartzelara tu euren egun eroko ogia irabazt eko modu az gabe tu bezain erraz egin daiteke. Ogia seguru duten ek eta botere a n daud e n e n g a n dik ez ezein erakund e t ik ez publikoaren g a n dik mese d e rik nahi ez duten ek ez dute zertan beldur izan beren edozein iritzi argi eta garbi adieraz t e tik sorturiko ondorioei, jende a eurei buruz txarto pents a tz e n edo gaizki esaka ibiltzeari izan ezean , eta hori eram a t e ko ez dute adore heroikorik behar. Ez dago horien alde ad misericordia m deirik egin beharrik. Baina gure modu a n pents a tz e n ez duten ei lehen a go egin ohi genien adina okerrik egiten ez badiegu ere, baliteke geure buruei inoiz baino oker gehiago egitea , haiek trata tz eko dauka gu n modu a g a t ik. Sokrat es hil egin zuten, baina filosofia sokratikoa eguzkia zeruan gora legez altxatu zen eta bere argia ortzi intelektu al guztiaren gainera barreia tu zuen. Kristauak lehoi artera bota zituzten, baina Kristau Eliza arbola sendo eta zabalkor bihurtu zen, landar e zaharrago eta makala go ei gaina hartuz eta bere gerizaz itoz. Gure gizarte intolerantzia hutsak ez du inor hiltzen, ez du iritzirik erauzt e n , baina jende a bere iritziak mozorrotzera edo zabaltzeko ahalegin eraginkorrik ez egitera bultzatz en du. Gure artea n , iritzi here tikoek ham ark a d a edo belaun aldi bakoitze a n ez dute ez aurrera ez atzera egiten, haut e m a n ahal izateko modu a n bedere n; ez dira zabaltzen argitsu edonora , baizik garrik gabe sutan segitzen dute sortu ziren jende pentsa tz aile eta ikastun ar e n zirkuluen barrua n , gizateriare n arazo orokorret ar a inoiz ere argirik ekarri gabe, ez egiazkorik ez engain a g a r ririk. Eta

hartar a, batzue n tz a t oso onargarria den gauz en egoer a mante n t z e n da, zeren, inor isundu edo kartzelara tz eko prozedur a desa t s e gin a erabili barik, iritzi komun guztiak itxuraz ukigab e uzten baititu, pents a m e n d u a r e n gaixotas u n a duten disident e e i arrazoim e n a erabiltzen inola ere eragotzi gabe. Oso plan egokia mundu intelektu al e a n bakea edukitzeko eta gauza guztiei lehen bezala t s u joaten uzteko. Baina bakegin tz a intelektu al horren truke ordainduriko prezioa giza gogoar e n adore moral guztiaren sakrifizioa da. Gauzen egoer a horret a n , adime nik aktiboen eta bilatzaileen e t ak o askok zuhurtza t dute euren konbe n tzim e n d u e n benet ako printzipio eta oinarriak bihotz barren e a n gordetz e a , eta, jenda urr e a n ari direne a n , beren konklusio guztiak beren barren e a n arbuia tu dituzten premis e t a r a ahalik ondoen moldatz e n ahalegintz e n dira, eta, horrega tik, ezin dira sortu behiala pentsa m e n d u a r e n mundu a edertu zuten izaera ireki eta beldurga b e ko gizaki haiek ez adimen logiko eta kohere n t e haiek. Egoera horret a n ikus daiteke e n gizaki mota edo topiko-errepikatz aile huts edo unear e n araber ako egiaren zerbitzari izanen da, gai garran tzitsu guztiei buruz, eurak konben tzitu dituzten argudioak barik, entzuleak entzun nahi duen a oinarrituko duten ak erabiliko dituen a . Alternatiba hori saihes t e n duten ek euren pentsa m e n d u a k eta interes a printzipioen erem u a n ezer arriskatu gabe azter daitezke e n gauze t a r a muga t uz lortzen dute hori, hau da, garran tzi handirik gabeko gai praktikoak, giza adimen a sendotu eta hedat uz best erik gabe berez konpond uko lirateke e n a k , baina hori egin arte behar bezala konpond uko ez direnak bakarrik jorratuz; bitarte a n , gizakien goga m e n a k sendotu eta hedat uko lituzkeen a , hots, gai goren ei buruzko espekulazio libre eta ausar t a , bertan beher a uzten da.

Heretikoen aldetiko errez elo hori txartza t jotzen ez duten ek kontuan hartu beharko lukete, lehenik, berorren ondorioz ez dagoel a inoiz iritzi heretikoen eztab aid a leial eta sakonik, eta iritzion artea n horrelako eztab aid ari eust erik ez luketen a k ez direla desa g e r tz e n , nahiz eta euron zabalkund e a eragotzi ahal izan. Baina ez dira here tikoe n goga m e n a k kalterik handien a pairatz en duten ak, konklusio ortodoxo e t a n amaitzen ez diren ikerket ak debek a tz e n direne a n . Kalterik handien a here tikoak ez direnei egiten zaie, heresiare n beldurrak euren garap e n ment al guztia itota eta arrazoime n a izututa uzten baitie. Nork kalkula lezake zenba t galtzen duen mundu ak izaeraz beldurtiak diren hainbat eta hainbat adime n etorkizuntsu t a n , pentsa m e n d u ildo ausart , sendo eta lokabe ei jarrai jokatzen atrebitzen ez direne a n erlijiogab e edo ezmoraltz a t har litekeen zerbaite t a r a heltzeko beldurrez? Euron artea n , batzue t a n , kontzientzia sakon eta adimen zorrotz eta oso landuko gizakiren bat ikusten dugu, bizitza osoa sofistikatzen emat e n duen a isilarazi ezin duen adimen a erabiliz, eta bere kontzientziaren eta arrazoim e n a r e n zirikaldi guztiak ortodoxiarekin uztartz en saiatzen dena bere asm a m e n a r e n baliabide guztiak agortzer aino, lortu agian azken e a n lortzen ez badu ere. Inor ezin da pents a tz aile handi izan pents a tz aile modu a n duen lehen e n g o eginbe h ar r a bere adime n ari jarraitze a dela aitortu gabe , zeinahi konklusiot ar a dara m al a ere. Egiak gehiago irabazt e n du azterlan eta prest aku n tz a egokiarekin bere kabuz pents a tz e n duen ar e n errakun tz e n eraginez, pentsa tz e a zail egiten zaielako bakarrik mant e n d uriko best e batzue n egiazko iritzien eraginez baino. Pentsa tz eko askat a s u n a ez da beharrezkoa pents al ari handiak formatz eko bakarrik. Aitzitik, horret ar ako bezain ezinbes t eko a eta are ezinbes t eko a go a da jende ak gizakien batezb e s t e ko a k erdiet s dezake e n maila intelektual a erdiet s dezan . Izan dira, eta berriro izan litezke, pentsal ari handi banakak morrontz a mental eko giro orokorrea n . Baina inoiz ez da izan, ezta izanen ere, giro horret a n , herri intelektu alki aktiborik. Herriren bate a n aldi bate a n bedere n egoer a horren antzekoa izan duten e a n , hori espekulazio heterodox o ar e n beldurra aldi bate a n etend a egon delako izan da. Printzipioak ez direla eztab aid a t u behar adost e n duen hitzarm e n tazitua eginda dago e n e a n , gizateria kezka dezaket e n auzi nagusien eztab aid a itxitzat jotzen dene a n , ezin dugu espero historiaren zenbait aldi hain aipagarri egin dituen goi maila ment al orokor hori aurkitzerik. Eztabaidak garra pizteko bezain sakon eta inportan t e a k izan diren gaiak ekidin dituen e a n , sekula ere ez da atera izan herriaren gogoa bere oinarriet a t ik, ezta adimenik arrunt e n e ko pertson ak izaki pents a tz aile e n duintas u n e r a jasotzen dituen bultzad a eman ere. Honen adibide bat Europak Erreform ar e n ondoko garaiet a n

ukan zuen egoer a n daukagu ; best e bat, kontinent e r a eta klase landu a gor a muga tu a , ham az or tzigarre n mend eko bigarren zatiaren mugim e n d u espekula tibo a n ; eta hirugarre n a , iraupen laburragoko a oraindik, Alemanian Goethe eta Fichten garaian izandako hartzidura intelektu al e a n . Hiru aldiok oso diferent e ak izan ziren gara tu zituzten iritzi partikularrei dagokien ez ; baina berdinak ziren best e honet a n: hirurot an haust e a n agint e ar e n uztarria. Eurotako bakoitze a n pikutara bidali zen despotis mo ment al zaharra , eta ezein berrik ez zuen zaharrar e n lekua hartu. Hiru aldi horiet an eman zitzaion bultzad ak egin du Europa egun dena . Giza gogoa n edo erakund e e t a n izandako hobekun tz a zehatz bakoitza aldi horiet ako bat edo best erekin lot daiteke. Dena dauka gu, aspaldion dirudien ez , seinala tz en ia ahitut a daud el a hiru bultzadok; eta ezin dugu abiam e n berririk espero, harik eta geure askat a s u n ment al a berriro segur t a t u arte.

*

Goazen orain argudioar e n bigarren partera eta, onarturiko iritzietako baten bat faltsua izan daiteke el a supos a tz e a albo batera utzita, dem a g u n egiazkoak direla, eta azter dezagu n , iritzion egia askat a s u n e z eta zabalta su n e z eztab aid a tz e n ez dene a n , euroi eust eko erak duen balioa. Iritzi sendo bat duen ak, bere iritzia faltsua dela ontzat hartzeko gogo modurik ez ukan arren, pents a t u behar du, egiazkoe n a izanda ere, baldin alde guztiet a t ik maiz eta libreki eztab aid a t u ez bada, egia bizitzat barik dogm a hiltzat hartuko dela.

Badira batzuk (horiet arikoak, zorionez, lehen a g o baino gutxiago badira ere) askitzat duten ak lagun batek zalantz arik gabe baies t e a eurek egiazkoa dela uste duten a , lagun horrek euren iritziaren arrazoien inolako ezagu tz arik ez badu ere eta objekziorik azalekoe n e n kontra berorren defents a onargarririk egiteko gai ez bada ere. Horrelakoek, beren sinesbide a aginte ak irakatsit a ikuste a lortuz gero, pents a tz e n dute hura auzitan jartzen uztetik onura batik ere, eta etortzekota n kalteren bat baino, ezin etor daiteke el a . Euren eragina nagusi den edonon ia ezinezko bihurtzen dute onarturiko iritzia zuhurtziaz aztertu ondore n errefus a tz e a , nahiz eta zuhurga b e ki eta ezjakintas u n e z errefus a tz e a gerta daiteke e n , zeren eztab aid a bat zeharo ixtea ia ezinezkoa baita, eta eztab aid ak aurrera egitea lortzen duen e a n , konben tzim e n d u a n oinarritzen ez diren usteek atzera egiten dute argudio modukorik arinen e n aurrea n . Posibilitat e hori, hala ere, albo batera utzita, egiazko iritzia goga m e n e a n atxikitzen dela onarturik, aurreiritzi gisa, argudiotik apart eko uste eta berare n kontrako froga gisa, atxikitzen da, eta ez da hori izaki razionalak egiari eust eko ukan behar lukeen modu a. Hau egia ez ezagu tz e a da. Horrela eutsit ako egia best e sineskeria bat baino ez da, egia enuntziatz en duten berbei kasualit at ez itsat sia .

Gizateriaren adimen a eta burubide a landu beharreko ak badira, protes t a n t e e k beder e n ukatzen ez duten a , zertan erabil ditzake edonork egokiroago ahalm e n ok, eurei buruz iritziak edukitzea beharrezko ikusteraino interes a t z e n zaizkion gauz et a n baino? Gure adime n a lantze a zerbaite t a n baldin bada tz a best e ezerta n baino gehiago, nork bere iritzien oinarriak aurkitzea n datza, dudarik gabe . Zernahi delarik ere jende ak uste duen a zenbait gaiz, zeintzuei buruz garran tzirik handien eko a baita uste zuzen a edukitzea , uste hori defend a tz eko gai izan behar luke, objekzio ohikoen e n aurka bedere n . Baina baten batek esan lezake: « Irakats dakizkiela gizakiei euren iritzien oinarriak. Iritzioi buruzko eztab aid a inoiz entzun ez izanetik ez dator nahitaez loroak bezala errepikatu behar izatea . Geom et ria ikasten ari direnek ez dituzte buruz bakarrik ikasten teore m a k, baizik era berea n demos tr azioak ulertu eta ikasten dituzte; eta absurdu a litzateke esat e a egia geom e t rikoen oinarriak jakin gabe gelditzen direla, inoiz ez dutelako inor entzun egiok ukatzen edo ezezteko ahalegine a n ». Dudarik gabe, irakasp e n hori nahikoa da mate m a t ika bezalako gai bate a n , non ez dagoe n ezertxo ere esan beharrik auziaren alderdi faltsuari buruz. Matem a tikako egien frogen berezita su n a argudio guztiak alde bate tik egote a n datza. Ez dago objekziorik ez objekzioei ihardes p e nik. Baina iritzi ezberdinak edukitze a posible den gai orotan egia elkarren kontrako arrazoien sistem a biren artea n idoro beharreko orekare n mend e dago. Filosofia naturale a n bertan ere, gertak ari beren best e azalpen bat ema n daiteke beti; teoria

geoz ent rikoren bat heliozentrikoar e n ordez, flogistoar e n a oxigeno ar e n a r e n ordez; eta demos t ra t u beharra dago zergatik ezin daiteke e n egiazkoa izan best e teoria hori, eta hori nola demos t ra t u den jakin arte, ez ditugu ulertzen geure iritziaren oinarriak. Baina gai askoz konplikatu a go e t a r a joz gero, hala nola, gai moral, erlijioso eta politikoet ar a , edo gizarte harre m a n eta bizimoduko afere t a r a , iritzi eztab aid a t u bakoitzaren aldeko argudioen hiru laurden a k harta t ik diferent e a den iritziaren alde daud e n itxurak ezaba tz e a n dautz a. Antzinat eko hizlaririk handien ak –handien a bat kenduz gero– esand a utzi zuen berak bere kontrarioare n kasua bere a estudia tz eko jartzen zuen adinako arret az edo are handiagoz aztertze n zuela. Zizeron ek auzitegian arrakas t a izateko praktikatz en zuena gairen bat egiara iritsi nahian aztertz en duen orok imitatu behar luke. Auziaren bere aldea bakarrik ezagutz e n duen ak gutxi daki hartaz . Onak izan daitezke haren arrazoiak eta baliteke inork ere ezin errefut a tz e a . Baina, baldin bera ere kontrako aldear e n arrazoiak errefut a tz eko gai ez bada , ezagu tz e n ez baditu, iritzi bata ala best e a zein hobet si ebazt eko motiborik ez dauka. Haren jarrera razionala burubide a atzera tz e a da, eta hori onartu ezean , edo aginte a ri jaramo n egiten dio edo, gehien ak egiten duten modu a n, gogokoe n duen alderdira jotzen du. Eta ez du aski kontrarioen argudioak bere irakasle e n ahotik entzut e a , haiek beren modura aurkeztu t a , errefut ap e n tz a t eskaintze n dizkieten ak eta guzti. Ez da hori argudioei justizia egiteko bidea , ezta beraiek bere goga m e n a r e kin benet ako harre m a n e a n jartzekoa ere. Eurotan benet a n sinet si eta zintzo eta ahalegin guztiaz defend a tz e n dituzten e n g a n d ik entzut eko aukera ukan behar du. Iritzion alderik onargarri eta konbe n tzigarrien ak ezagu tu behar ditu, eta gaiari buruzko egiazko iritzira heltzeko gainditu beharreko zailtasun ar e n indar guztia sentitu; best el a ez du sekula berega n a t u ko zailtasun hori topatu eta ezaba t uko duen egiaren zatia. Ikasiak esat e n zaien gizakien ehun eko laurogei t a hem er e t zi daud e egoer a horret a n , baita euren iritzien alde barra-barra argudia tz eko gai direne n artea n ere. Euron konklusioak egiazkoak izan litezke, baina dakiten e t ik berdin izan litezke faltsuak. Ez dute inoiz jauzi egin eureng a n dik diferent e pents a tz e n duten e n jarrera ment al era , ezta haiek esa t eko duten a kontuan hartu ere; eta ondorioz ez dute ezagu tz e n , zentzu propioan , ezta berek irakas t e n duten doktrina ere. Ez dituzte ezagutz e n best e guztia esplikatz en eta justifikatzen duten beren doktrinare n zatiak, best e batekin itxuraz uztarrezina den gertakari bat izatez bater a g a r ria dela edo arrazoi itxuraz sendo biren artea n bat hobet si behar dela erakus t e n duten buruta p e n a k. Ez dute ezagutz e n goga m e n erab a t informat u e n judizioa trenkatz e n eta erabakitzen duen egiaren alde hori; izan ere, alde hori alderdi biei aditasun beraz eta inpartzialki entzun dieten ek eta bien arrazoiak argi indartsu e n a r e n pean ikusten saiatu direnek bakarrik ezagu tz e n dute. Hain funtsezko a da jokabide hori gai moral eta gizatarrak ulertzeko, non, egia garrantzitsu e t a n aurkaririk ez bada go, ezinbes t eko a den aurkariak iruditu eta beraien ahota n deabru ar e n abokaturik trebe e n a k asm a litzakee n argudiorik sendo e n a k ipintzea.

Burutap e n o n indarra urritzeko, eztab aid a libreare n etsaiak agian esan e n du gizakiek oro har ez dutela inolako beharrizanik filosofoek eta teologoek euren iritziaren kontra edo alde esan lezaket e n guztia ezagut u eta ulertzeko; gizaki arrunt ek ez dutela euren kontrario azkar baten errakuntz a eta falazia guztiak atzem a n beharrik; nahikoa dela horiei beti ere norbaitek erantzun ahal izatea , hartar a ezikasiak engain a litzake e n ezer gera ez dadin errefut a tu gabe; goga m e n xume d u n e k, irakatsi zaizkien egien oinarri nabariak ezagu tz e n dituzten ek, gainerako ei dagokien ez aginte az fida daitezke el a eta, kontura turik ez dutela ez ezagutz a rik ez talenturik sor daitezke e n zailtasun guztiak ebazt eko, lasai egon daitezke el a , ziur jakinik gai horiet an prest aku n tz a berezia duten ek eman a dietela edo ema n diezaieke t el a erantzun a sor daitezke e n zailtasun guztiei.

Beren usteak lagun izan beharreko egiaren ulerkuntz a txikienar ekin konform atz e n direnek gaiaren ikuspegi horrentz a t erreklam a tz e n duten guztia ontza t jota ere, eztab aid a libreare n aldeko argudioa ez da inola ere ahultzen . Izan ere, doktrina horrek berorrek ere aitortzen du gizateriak objekzio guztiei onargarriro erantzun zaiela baiez ta tz e n dion segur t a s u n razionala eduki behar duela; eta nola erantzun e n zaie, baldin erantzun a behar duen a azaldu ez bada? ; edo nola jakinen

da erantzun a onargarria dela, objekzioa jarri duten ek onargarria ez dela azaltzeko aukerarik ez badut e? Jendeak oro har ez agian, baina zailtasun ak ebatzi behar dituzten filosofo eta teologo ek beder e n ohitu egin behar dute aipaturiko zailtasun e t a r a , nahas g a rri en ak direne a n ere; eta hori ez dago egiterik, zailtasunok libreki enuntziatu eta ukan dezake t e n alde argitsue n a k nabar m e n d u z azaldu ezean . Eliza Katolikoak bere erara jokatzen du arazo nekag arri horret a n . Argi bereizten du bere doktrinak konbe n tzim e n d uz hartzen utz dakieke e n e n eta sinesgai gisa onartu behar dituzten e n artea n . Inori ere ez zaio emat e n onartu behar duen a aukera tz eko ahalm e nik; baina apaizek, konfiantz a osoa merezi duten ek beder e n , aurkarien argudioak ezagut ditzaket e , ontzat jo beharreko eran eta euren merituz ezagut u ere, erantzun ahal izateko, eta, beraz, irakur ditzaket e liburu here tikoak; laikoek ezin dute hori egin, lortzen zaila den baime n bereziarekin izan ezik. Jokabide honek onartz en du aurkariare n argudioak ezagutz e a onuraga rria dela maisue n tz a t , baina horrekin batera g a rri diren bitartekoak aurkitzen ditu best e guztiei hori ukatzeko, hartara eliteari mas ari permititzen dion baino kultura mental handiago a ema nik, askat as u n gehiago ez baina. Amarru horren bidez lortu egiten du bere helburu e t a r a ko behar duen nagusi ta s u n mental hori edo; zeren, nahiz eta kulturak askat as u nik gabe sekula ez duen egin goga m e n zabal eta liberalik, egin bailezake kausa baten nisi prius abokatu azkar bat. Baina protes t a n t e a k diren herrieta n , ez da posible baliabide hori, zeren protes t a n t e e k , teorian behintz a t , erlijioa aukera tz e a g a t iko erantzukizun a norberar e n a dela eta maisuei ezin egotz dakieke el a baiez ta tz e n dute eta. Gainera, mundu a r e n egun go egoera n , egiat an ezinezkoa da ikasiek irakurtzen dituzten idazkiei ezikasieng a n a heldu barik eust e a . Gizateriaren maisu ek jakin behar duten guztia ezagut u behar badut e , libre izan behar du edonork inolako murrizket arik gabe edoz er idaztea eta argitara tz e a .

Hala ere, eztab aid a librerik ez egote ak, onarturiko iritziak egiazkoak direne a n , iritzion oinarriak ezagu tu gabe uztea best e gaitzik ez balekar , pents a t u ahal izanen litzateke hori gaitz intelektu al a dela, baina ez morala, eta ez duela eraginik iritziek, izaerare n baitan duten eraginar e n aldetik begira tu t a , daukat e n balioan. Gerta tz e n da, alabaina , ezen, eztab aid a rik ez dagoe n e a n , iritziaren oinarriak ez eze, iritziaren esan a hia bera ere ahan tzi egiten dela. Hura adieraz t e n duten hitzek ez dute jada ideiarik iradokitzen, edo hasierako erabileran euron bidez komunikatu nahi ziren ideietako gutxi baino ez dituzte iradokitzen. Ikusmolde sendo eta uste bizi bat zegoen lekuan errutinak eutsit ako esaldi urri batzuk baino ez dira gelditzen; eta esan a hi ar e n partere n bat gordetz e n bada , hori azala eta bilgarria baino ez da, barruko mami guztia galdurik. Gertakari horrek bete tz e n duen historiaren kapitulu handia ez da inoiz aztertu eta hausn ar t uko gehiegizko arduraz .

Horren adibide asko ditugu ia doktrina etiko eta sinesbid e erlijioso guztiet a n . Esangur a eta bizitasun ez beterik daud e hala sortzailee n tz a t nola euron hurren go jarraitzaileen tz a t . Doktrinon esan gur a murriztu gabeko indarrez sentitzen jarraitzen du jende ak, eta segurutik kontzientzia biziagoz senti tzen du, doktrina edo sinesbide ari best e sinesbid e e n gaineko nagusi ta s u n a emat eko borrokak diraue n artea n . Azkene a n edo nagusi tzen da, eta iritzi orokor bihurtzen , edo haren aurrerak a d a gelditu egiten da; kasu horret a n , bereg a n a t u riko eremu a z jabetz en da, baina ez da gehiago zabaltzen . Emaitzotako bat garbiro gerta tu dene a n , gaiari buruzko eztab aid a ahuldu egiten da, poliki-poliki iraungi arte. Doktrinak bere lekua hartu du, onarturiko iritzi gisa ez bada , ontza t harturiko iritzi-sekta edo sailetako bat bezala; doktrina hori duten ek , eskuarki, hered a t u egin dute, ez dute berek beren g a n a t u ; eta doktrina horietako bate tik best er a konberti tze a salbues p e n e z baino gerta tz e n ez denez, horrek ez du tarte handirik hartzen berau e n aldeko e n pents a m e n d u e t a n . Egon beharre a n , hasiera n bezala, eten g a b e adi eta erne euren burua mundu a r e n kontra defend a t z eko edo mundu a eureng a n a erakartz eko, etsipen e a n erori dira, eta ez entzut e n dituzte, ahal izanda, euren sinesbid e ar e n kontrako argudioak, ez aztora tz e n dituzte euren disident e a k (edukiz gero) beron e n aldeko argudioez. Hona helduz gero, beher a n tz hasi ohi da doktrinare n indar bizia. Sarri entzut e n ditugu sinesbide orotako maisu ak kexatze n izenez aitortzen duten egia bizia sentim e n d u e t a n barren a sartu eta jokaeran benet ako eragin sakona

izateko modu a n sinestun e n goga m e n e t a n atxikitzeko zailtasun a z . Ez dira, ordea , aipaturiko zailtasun az kexatz en sinesbid e a oraindik bere existen tziare n alde borrokan dabilene a n ; orduan borrokalari ahulen ek ere badakite eta barrua n sentitzen dute zeren alde ari diren borrokan, baita zer alde dagoe n beren doktrinare n eta best e doktrina batzue n artea n ere; eta, sinesbide ororen existen tziare n aldi horret a n , ez dira izaten gutxi beren funtsezko printzipioak pentsa m e n d u era guztiet a n egiazt a tu dituzten ak , euron alde inportan t e e n e t a n aztertu eta jorratu dituzten ak eta sinesbide horret a n sinest e ak bertan aitzin- gibel murgildut ako goga m e n e t a n ukan behar duen eragina bete- bete a n esperim e n t a t u duten ak . Baina herentziazko sinesbide bilakatze n dene a n eta aktiboki barik pasiboki hartzer a heltzen garen e a n –goga m e n a bere sines m e n a k aurkezt en dizkion auziei buruz bizi- indarrak hasierako mailan erabiltzera bultzatu a ez dene a n– joera bat sortzen da sines m e n e t ik dena ahanzt er a , formulismo ak izan ezik, edo sinesbide ari baiesp e n motel eta geldo bat emat e r a , sinesg ai gisa onartze ak kontzientzian gauz atz e tik edo esperien tzia pertson al e a n egiazt a tz e tik lekatuko balu bezala, gizakiaren barne bizitzarekin ia lotura guztia galtzeraino. Orduan, gure garaian gehiengo a osatz er ainoko maiztasu n e z ikusten dira kasuak, zeintzuet a n sinesbide a goga m e n e t ik kanpo balego bezala gelditzen den, horrek gure izaerar e n goragoko aldeet a r a zuzenduriko best e eragin guztien kontra zarakarrez beterik eta harri bihurtut a uzten duelarik, eta bere indarra konbikzio berri eta biziak bereg a n sortzea galaraziz erakus t e n duelarik, baina goga m e n a r e n edo bihotzare n alde ezer egin gabe , biok hutsik egon daiteze n segurt a tz eko adi ibili best erik.

Fededu n gehien ek kristau t a s u n e k o doktrinak nola sinest e n duten aztertuz ikusten da goga m e n e a n eraginik sakone n a egiteko berez gai diren doktrinak noraino gera daitezke e n bertan sines t e hil modu a n, irudimen a k, sentim e n e k, edo adimen a k inoiz ulertu gabe . Kristaut as u n a z nik hem e n eliza eta sekta gehien ek ulertzen duten a aditzen dut: Itun Berrian daud e n maxim a eta agindu ak. Sakratu tz a t dituzte kristau guztiek, eta lege bezala onartz en dituzte. Hala ere, ez da larregikeria esa t e a mila kristau tik batek baino gehiagok ez duela lege horien arab er a gidatz en edo kontras t a tz e n bere jokaera. Horret ar ako erabiltzen duen eredu a bere nazioare n , klase ar e n edo erlijioaren ohitura da. Horrela, alde bate tik, maxim a etikoen bildum a bat dauka, jakituria hutsezinak bere burua gobern a tz eko eman d ak o arautz a t duen a; eta, berriz best e t ik, egun eroko judizio eta praktika mordo bat, maxim a haiet ako batzuekin neurri bate a n bat datoze n ak, best e batzuekin ez hainbes t e a n , eta best e batzuekin, ordea, aurkakot as u n garbian daud e n a k, eta, oro har, kristau sinesbide a r e n eta bizitza mundu t a rr eko interes eta iradokizune n arteko hautsi- maut si bat direnak. Ereduotako lehen e n go a ri kristau ak omen aldia eskaintz en dio, bigarren ari, leialtasun a . Kristau orok sinest e n du zorionekoak pobre ak eta apalak eta mundu ak gogor egiten dien guztiak direla; ganb elu a ri erraza go zaiola orratz- begian zehar pasa tz e n , abera t s a ri zeruet ako erreinu a n sartzen baino; ez dutela inor epaitu behar, eurak ere epaituak ez izateko; ez dutela sekula ere zinik egin behar; lagun hurkoa norbere burua legez maita tu behar dutela; kapa kentzen dienari, jaka ere eman behar diotela; ez dutela bihara m u n a z kezkatu behar; perfektuak izateko, daukat e n guztia saldu eta txiroei eman behar dietela . Ez dira azaluts ak horiek guztiak sines t e n dituztela dioten e a n . Benet a n sinest e n dituzte, jende ak beti goraipaturik eta sekula eztab aid a t u gabe entzun duen a sines t e n duen modu a n . Baina jokaera arautz e n duen fede bizi horren zentzu a n , euren araber a jokatze a ohikoa den neurrian soilik sinest e n dute. Doktrinok, guztiak, baliagarriak dira eurokin aurkariak harrikatz eko; eta ulertzen da aurrea n jarri behar direla (ahal den guztian), gizakiek goresgarri tza t duten oro egiteko dauzkat e n arrazoiak bezala. Baina norbait ek gogoraraziko balie maxima horiek eurek egitea sekula pents a t u ere ez duten mila gauza eskatz e n dituztela, ez lukete lortuko beren burua best e ak baino hobetz a t edukitze a g a t ik gizarte a n inolako onarpe nik ez duten e n artea n sailkatut a gelditzea best erik. Doktrina horiek ez daud e bater e errotu t a sines tun arrunt e n g a n , ez dute botererik euren goga m e n e t a n . Ohiko erresp e t u a diote euren soinuari, baina ez daukat e hitzeta tik adierazitako gauz et a r a heda tz e n den, goga m e n a eurok aintza t hartzer a behar tz e n duen eta formulare n araber ako bihurtzen dituen sentim e nik. Jokaera

auzitan dago e n guztian, euren ingurura begiratz en dute, urliak edo sandiak esan diezaien noraino jo behar duten Kristori esan a egiten.

Oso seguru egon gaitezke lehen kristau ek hagitz best el a jokatzen zutela. Horrela izan ez balitz, kristau t a s u n a ez zen sekula igaroko hebre a r mespre tx a t u e n sekta ilun bat izatetik inperio errom at a rr ar e n erlijioa izatera. Haien etsaiek esat e n zuten e a n «Begira nola duten maite elkar kristau ek» (gaur egun segurutik inork ere eginen ez lukeen aipa m e n a ) , beren sinesbide ar e n esan a hiar ekiko ordud a nik inoiz izan duten baino sentim e n biziagoa zuten dudarik gabe . Eta horrex e g a t ik segurutik egiten du egun kristau t a s u n a k hain aurrera p e n gutxi bere erem u a r e n hedaku n tz a n eta, ham az ortzi mend e geroago, dago europarr e n eta europarr e n ondore n go e n artera muga tu t a . Hertsiki erlijiosoei eurei ere, beren doktrinekiko benet ako berot as u n a erakutsi eta doktrinot ako askori jende arrunt ak baino esan a hi handiago a erans t e n dieten ei , eskuarki gerta tz e n zaie euren goga m e n e t a n erlatiboki aktiboa den parte a Kalbinek, Knoxek edo izaeraz euren g a n dik hurbilago dagoe n norbaitek landua izatea. Kristoren esan ak pasiboki daud e euren goga m e n e t a n best e ekin bater a, hain hitz atsegin eta eztiak entzut e ak sortzen duen az apart e best e eragin modurik sortarazi gabe. Arrazoi asko daud e, dudarik ez, sekta baten ikur diren doktrinek sekta ezagun guztiek komun ak dituzten ek baino bizitasun gehiago ukan dezat e n eta maisuek beraien esan a hia bizi mante n tz e n ahalegin handiago a k egin ditzate n ; baina arrazoi bat, argi dago, doktrina bereziak auzitan jarriago ak eta ukatzen dituzten e n kontra maizago defend a t u beharreko ak izatea da. Bai maisu ak eta bai ikasleak loak hartzen ditu beren postue t a n , etsaiak gudu- zelaitik alde egin bezain laster.

Hau berau egia da, oro har, doktrina tradizional guztiei dagokien ez ere, hala zuhurtziari eta bizitzaren ezagu tz ari nola moralari eta erlijioari buruzkoei. Hizkuntza eta literatur a guztiak bizitzari buruzko oharrez beterik daud e, zer den eta bakoitzak bertan nola jokatu adieraz t e n duten oharrez hain zuzen; mundu guztiak ezagu tz e n dituen oharrak dira, mundu guztiak errepikatz e n dituen ak edo onartuz entzut e n dituen ak, truismo gisa hartzen direnak, baina, hala ere, jenderik gehien ak ez du ikasten euren benet ako esan a hia harik eta esperien tzia batek, mingarria berau eskuarki, euren tz a t errealita t e bihurtu arte. Zenba t bider, norbait aurreikusi gabeko ezbeh ar edo desen g ain u batek jota dago e n e a n , ekartzen duen oroimen er a bere bizitza guztian entzun izan duen atsotitz edo esa er a r e n bat, zeinare n esan a hia lehen a go orain sentitzen duen modu a n senti tu izan balu, zorigaitzetik salbatuko zukee n a! Egia da badirela horret ar ako eztab aid a rik ezaz ateko best e arrazoi batzuk ere: hainba t egia daud e esan a hi osoa ulertu ezin dakiek e e n a k , esperien tzia pertson al ak ulertaraz t e n digun arte. Baina egia horien esan a hia ere askoz hobeto ulertuko zateke e n , eta ulerturikoak goga m e n e a n eragin sakona go a eginen zukeen , gai horret a n adituak direnen alde eta kontrako arrazoiak entzut eko ohitura ukan izan balu gizakiak. Gizateriak, gauza bat jada dudazko a ez dene a n , berari buruz pentsa tz e a ri uzteko dauka n joera zorigaiztokoa da haren errakuntz e n erdiare n zergatia . Autore garaikide bat zuzen mintza tu da «iritzi eztab aid a e zin a r e n lozorro sakonaz ».

Baina zer! (galde daiteke): Guztien ados t a s u nik eza egiazko ezagutz a r e n ezinbes t eko baldintza al da? Beharrezkoa al da gizateriaren zati batek errakun tz a n iraute a best e zatiak egia uler dezan? Ustea, eskuarki onartu a izanez gero, ez al da jada erreala eta dinamikoa, eta proposizioa ez al da guztiz ulertua eta sentitua , berari buruz dudarik gelditzen ez bada? Gizateriak egiaren bat aho batez onartze n duen unea n , egia hori deus ez t a t u egiten al da haren barrua n? Orain arte pentsa t u izan da adime n ar e n aurrerap e n a r e n helbururik goren a eta emai tzarik onen a gizateria egia garrantzitsu guztien ezagutz a n gero eta gehiago elkarraraz t e a dela: eta bere xede a lortu ez duen artea n soilik iraunen al du adime n ak? Garaipen osoa lortzeak konkistare n fruituak galtze a al dakar?

Nik ez diot hori. Gizateriak hobera egin ahala, jada auzitan edo zalantza n ez daud e n doktrinen kopuru ak gora eginen du eteng a b e ; eta gizateriaren ongizat e a eztab aid a e zin izatera heldu diren egien kopuru eta garrantzitik neur daiteke . Eztabaida serio oro amaitz e a , lehenbizi gai baten eta gero best e baten ingurua n , iritzia sendotz eko beharrezko diren gerta e r e t ak o bat da, egiazko iritzien kasuan osasun g a rria den neurri berea n okerreko iritzien kasuan arriskutsu eta kaltegarria den sendotz e a berau . Baina iritzi desberdin t a s u n a r e n mugak poliki-poliki estutz e hori beharrezko den arren hitzaren zentzu bietan , aldi bere a n ekidinezin eta ezinbes t eko izanik, ez daukagu horrega t ik nahita ez deduzitu beharrik haren ondorio guztiak onurag arriak direnik. Egia baten atzem a t e adime n t s u eta bizia lortzeko berori aurkarien kontra azaldu edo defend a t u beharrak eskaintz en duen moduko laguntz a inportan t e a galtzea egia horren ezagutz a unibert s al ar e n onura galtze a baino desa b a n t a ila handiago a ez bada ere, ez da desab a n t a ila hutsal a ere. Aitor dut, aipaturiko laguntz a hori eduki ezin dene a n , gogoko nukeela gizateriare n maisu- maistrek berorren ordezkoren bat bilatzeko eginah al ak egiten ikuste a , eta asm akizun e n bat bilatzea ikaslear e n kontzientziara auziaren zailtasun ak aurkezt eko, bera konber ti tu nahian lebilkeen disident e nagusiren batek jarritakoak balira bezala.

Baina horret ar ako bitart eko berriak bilatu beharre a n , lehen a go zituzten ak ere galdu egin dituzte. Dialektika sokratikoa, Platonen elkarrizket e t a n hain adibide ederrez agertz e n dena, bitart eko horietako bat zen. Funtse a n filosofia eta bizitzako galdera eta auzi nagusi ei buruzko eztab aid a nega tibo bat ziren, eskuarki onarturiko topikoak hartu best erik egiten ez duten ei trebe t a s u n bikainez zuzendu a , hain zuzen ere ez zutela gaia ulertzen sinest ar az t eko, onarturik zituzten doktrinei ez zietela esan a hi zehatzik emat e n ; eta hori guztia, euren ezjakintasu n a z kontzien t e , doktrinen esan a hia eta berau e n frogak argiro atze m a t e a n oinarrituriko uste sendo a erdiest eko bidea n jar zitezen. Erdi Aroko eskolen arteko eztab aid ek ere antzeko helburu a zuten. Ikasleak bere iritzia ulertzen zuela ziurtatze n saiatze n ziren, baita (beharrezko korrelazioz) berea r e n aurkako iritziak ere, eta batar e n oinarriak defend a t u eta best e a r e n a k errefut a t u ahalko zituela. Azken eztab aidok gaixotas u n senda e zin a zuten: arrazoim e n e t ik barik autorit at e t ik atera tz e n zituzten beren premisak; eta goga m e n a r e n t z ako irakasgai gisa, Socratici viri haien adimen a lantzen zuen dialektika indart su hura baino beher a goko mailakoak ziren ikuspe gi guztiet a tik; baina goga m e n moderno ak eskuarki onartu nahi izaten den baino gehiago zor die biei, eta hezkuntz a n egun ditugun modek ez dute batare n edo best e a r e n lekua mailarik txikiene a n ere bete dezake t e n ezer. Bere heziket a guztia maisu e n g a n dik eta liburuet a tik atera tz e n duen a , ikasi eta ikasi ibiltzeko tentazio obsesiboari ihes egin arren ere, ez dago alde biei entzut er a beharturik; horrega tik pentsal arien artea n ere bakanki ezagu tz e n dira alde biak; eta bere iritziaren defents a n edonork dioen ar e n zatirik ahulen a anta go nis t ei ihardes t eko proposa tz e n duen a izaten da. Gure garaian modan dago logika nega tibo a gutxiest e a , teoriaren puntu ahulak eta praktikaren errakuntz ak agerian jartzen dituen a , egia positiborik ezarri gabe. Kritika nega tibo hori bene t a n pobre a litzateke azken emai tza modu a n ; baina izen hori merezi duen edozein ezagutz a edo konbikzio erdies t eko bitarteko modu a n , nekez balioet s daiteke goregi; eta jende a berriro horret ar ako hezi arte, ez da izanen pents al ari handi askorik, eta batez best eko adime n maila baxua izanen da edozert a n , espekulazio mate m a t iko eta fisikoet an izan ezik. Beste edoz ein gaitan inoren iritziak ez du ezagu tz a izena merezi, baldin iritzi horren jabeak, behin inork behartu t a behin bere kabuz, aurkariekin eztab aid a aktibo bate a n egin beharreko prozesu ment al a burutu ez badu. Zeinen absurdu ikaragarria den ez dago e n e a n hain ezinbes t eko izanik sortzen hain zaila den aukera hori berez esku- eskura ageri zaigune a n galtzea! Onarturiko iritzi bat auzitan jartzen duten edo legeak edo iritziak utziko balie hori eginen luketen pertson ak baditugu ingurua n , ema n diezazkiegu n eskerrak, entzun diezaiegu n adime n a zabalik eta poz gaitez en eurek egiten dutelako gure ordez guk geuk, geure konbe n tzim e n d u e n ziurtasu n edo bizitasun a aintza t hartuko bage n u , lan gehiago geureg a n a t u t a egin beharko genuk e e n a .

*

Oraindik aipatz eko geratz e n zaigu iritzi desb er din t a s u n a aban t aila t su egiten duen kausarik nagusien e t ak o a , egiten segituko ere duen a, harik eta gizateria gaur egun distan tzia kalkulaezine a n dauka gula dirudien aurrera p e n intelektu al eko etap a bate a n sartu arte. Orain arte bi posibilitat e izan ditugu kontua n: onarturiko iritzia faltsua izatea, eta, beraz, best er e n bat egiazkoa izatea, edo, onarturiko iritzia egiazkoa izanik, aurkako errakun tz ar ekiko gatazka egia argiro atze m a n eta sakonki sentitzeko funtsezkoa izatea. Baina bada best e kasu bat aurreko biak baino ohikoago a dena: gatazkan daud e n doktrinek, bata egiazkoa eta best e a faltsua izan beharre a n , egia bien artea n partek atz e n duten e a n , eta iritzi disident e a egiaren gainerako a ekartz eko beharrezko a dene a n gerta tz e n dena , onarturiko iritziak egiaren parte bat baino ez daukalako. Herri iritziak, sentsu m e n e k haute m a n g a r ri ez dituzten gaiei buruz, egiazkoak izaten dira maiz, baina nekez edo inoiz ere ez egia osoa. Egiaren zati bat izaten dira; batzue t a n handiago a eta best e e t a n txikiago a izaten den zati, baina puztua , desitxura tu a eta berone n lagun eta muga tz aile izan behar duten egiet a t ik banat u a . Iritzi here tikoak, best ald e , ezaba t u eta mespr e tx a t u riko egia horietako ak izaten dira, eust en dieten lokarriek apurtuz iritzi komun e a n dagoe n egiarekin adiskidetu nahi duten ak edo beroni etsai gisa aurre egiten dioten ak, egia osoa balira bezalako esklusibismo az tent e tuz . Azken kasua da gaurd aino ohikoen a , zeren giza goga m e n e a n aldeb ak ar t a s u n a izan baita beti arau a eta aldea nizt a s u n a salbues p e n a . Horrega tik, iritzi iraultzet a n eure t a n ere, egiaren zati batek beher a egiten du eta best e ak gora. Aurrerap e n a k berak, egia areago t u behar lukeen ak, gehien b a t egia partzial eta ez- oso bat best e batez ordezkatu best erik ez du egiten; eta hobeku ntz a nagusiki honex e t a n datza: egi zati berria ordezkatu a baino beharrezko a g o a izatea n eta hobeto egokitze a n uneko beharrizan e t a r a . Horrelakox e a izanik gailentz en diren egien izaera partziala egiazko oinarriak dituzten e a n ere, iritzi komun e a n ez dagoe n egi zatiren bat dauka n iritzi oro preziatu tz a t eduki behar da, nolana hikoa delarik ere egiak irabiaturik daukan errakun tz a eta nahask e t a . Giza auzien epaile zentzun d u n den inor ez da haserre jarriko guk ikusi gabe uzten ditugun egiei errep ar a tz e r a behar tz e n gaituzt en e k guk ikusten ditugun batzuk ikusi gabe uzten dituztelako. Hori barik, pents a t uko du ezen, herri iritzia aldeb ak arr eko a delarik, hobe dela herri iritzia ez denak ere aldezt aile aldeb ak arr eko ak ukate a , berau ek izaten direlako adore t su e n a k eta jende ar e n arret a uzkurrari jakituria osoa balitz bezala aldarrikatz en duten jakituri zatiran tz bultza egiteko ahalbide gehien dituzten ak.

Horrela, ham az ortzigarre n mend e a n , ia jende eskolatu orok eta berau e n gidaritzap eko eskolatu gabe ek zibilizazioa deritzan ar e n eta zientzia, literatur a eta filosofia moderno ar e n mirariak liluraz mirest e n zituen e a n , eta, garai moderno e t ak o eta antzinako gizakien arteko aldeak gehiegi handituz, alde guztia euren alde zegoela ebazt e n zuten artea n , bonbak bailiran eztand a egin zuten, zein osasun g a rriro egin ere, Rousse a ur e n paradox ek, eta aldeb ak arr eko iritzi-ore trinkoa lokatuz, berone n elem e n t u a k lehen baino hobeto eta osagai berriak gehitut a birkonbinatz e r a behar tu zituzten. Ez iritzi hedat u e n a k oro har Rousse a ur e n a k baino egiatik urruna go zeudel ako; aitzitik, hurbilago zeude n; gehiago zeukat e n egia positibotik, eta askoz gutxiago errakun tz a tik. Hala ere, Rousse a ur e n doktrinak herri iritziari hain zuzen ere falta zitzaizkion hainba t egia zeuzkan, eta doktrina horrekin batera iritziaren korronter a sartu dira; eta egiok uholde a pasa ondore n gelditu zen sedime n t u a dira. Bizimodu sinpleare n goi balioa, gizarte artifizialaren traba eta azaluskerien ondorio asalda g a rri eta etsigarria , Rousse a uk idatzi zuen ez geroztik goga m e n landu e t a t ik guztiz kanpo sekula egon ez diren ideiak dira; eta, denbora r ekin, euren ondorioa izanen dute, nahiz eta orain inoiz baino gehiago baiezta tu behar diren, ekintza bidez gainer a, zeren hitzek, gai honet a n , ahitu egin dute eta haien ahalm e n a .

Gainera, politikan ia topiko gisa esan ohi da bai orden a eta egonkort as u n e k o alderdi bat eta bai aurrera p e n eta erreform ako bat biak direla bizitza politiko osasun g a rriare n beharrezko osagai ak, harik eta batak edo best e ak bere botere intelektu al a maila berea n orden ako eta aurrerap e n e k o alderdi izateraino hedat u arte, gordetz e a merezi duen a jo eta hautsi beharreko a

dene tik ongi bereiziz. Pentsa e r a biok elkarren hutsun e e t a t ik atera tz e n dute beren baliagarrit a su n a ; baina best e a r e n aurkakot as u n a da neurri handian bakoitza arrazoiare n eta zuhurtziare n muge n barruan mant e n t z e n duen a . Demokraziaren eta aristokraziare n , jabetz are n eta berdint as u n a r e n , lankidetz are n eta elkarren lehiaren, luxuare n eta urritasun ar e n , gizarte a r e n eta gizaban a ko a r e n , askat as u n a r e n eta diziplinaren eta bizitza praktikoko anta go nis m o guztien aldeko iritziak askat as u n beraz adierazi eta talentu eta indar beraz bete ar azi eta defend a t u ezea n , ez dago inolako modurik elem e n t u biek zor zaiena erdiet s dezat e n , eta balan tz ar e n alde batak gora eginen du eta best e ak behera . Egia, bizitzako arazo praktiko nagusi guztiet a n , hain da aurkako ak batera t u eta konbinatz eko kontua, non gutxik ere gutxik duten doikuntzak behar bezain egokiro egitera hurbiltzeko behar den adime n kapaz eta inpartziala, eta, horrega t ik, band er a etsaien pean borrokatz e n diren soldadu e n arteko auskaka bezalako prozedur a gogorrez lortu beharra egote n da. Arestian aipatu ditugun ebatzi gabeko arazo nagusie t ako edozeini dagokien ez , iritzi bietako batak best e ak baino eskubide hobe a badu toleratu a ez eze, goraipatu a eta euskarri tua ere izateko, hori han eta ordua n gutxiengo a n dago e n iritzia da. Iritzi hori orduan bertan behera utzitako interes ak , hau da, dagokion parte a baino gutxiago eskura tz eko arriskuan dagoe n giza ongizat e a r e n aldea, ordezkatz e n duen a da. Seguru nago herrialde honet a n ez dagoel a inolako intolerantziarik topiko horiet ako gehien ei buruzko iritziei dagokien ez . Honex e t a r ako soilik aipatz en dira, alegia, adibide anitz eta onartu e n bidez erakus t eko giza adimen a r e n egungo egoera n iritzi ezberdint a s u n a r e n bidez bakarrik dagoel a egiaren alde guztien tz ako joko garbirako aukera eta hau gertak ari unibert s al a dela. Munduak edozein gairi buruz duen ados t a s u n e a n salbues p e n a k direnak aurkitzen direne a n , mundu a zuzen egond a ere, segurutik disident e e k , beti ere, entzut e a merezi duen zerbait dute esa t eko, eta eurok isiltzeaz zerbait galduko luke egiak.

Eragozpe n a k jar daitezke esan ez : «Baina onarturiko printzipio batzuk , batik bat gai goren eta garran tzitsu e n ei buruzkoak, egia erdiak baino gehiago dira. Moral kristau a , adibidez, egia osoa da gai honet a n , eta baten batek berone t a t ik aldentz e n den moralik irakas t e n badu, erab a t oker dago». Kasurik inportan t e e n a praktikan horixe denez , ezein ere ez berebizikoago a maxima orokorra frogatz eko. Baina moral kristau a zer den edo zer ez den esan aurretik, moral kristau a esat e a n zer esan nahi den zehazt e a komeniko litzateke. Itun Berriko morala esan nahi baldin badu, harritu egiten nau berone n ezagutz a liburutik berta tik hartu duen edonork moralare n doktrina oso bezala iragarria edo interpre t a t u a izan zela supos a tz e ak . Ebanjelioa aurretiko moral batez ari da beti, eta bere agindu ak moral hori zuzendu beharreko a edo best e zabalago eta jasoago batez ordeztu beharreko a den kasuet a r a muga tz e n ditu; eta, gainer a, hitz orokorragoz mintzatz e n da, maiz literalki ulertezinak diren eta poesiare n hunkigarrit a su n e t ik edo elokuentzia tik legegin tz ar e n zehazt as u n e t ik baino gehiago duten hitzez. Bertatik doktrina etikoare n korpus bat atera tz e a inoiz ez da posible izan, Itun Zaharrar ekin, hau da, bene t a n landu a, baina alde askota tik barbaro a eta herri barbaro baten tz ako a soilik den siste m a batekin osotu gabe. San Paulok, doktrina interpre t a tz eko juduek zuten era honen etsai garbia bera, bere Maisuaren eske m a betez, aurretiko moral bat onartz en du era berea n , zehazki, greziarren eta errom at a rr e n a ; eta kristau ei luzatzen dien aholkua berorre t ar a egokitzeko siste m a bat da neurri handian , itxuraz esklabota s u n a ones t e r ainoko a izan ere. Moral kristau a esan zaiona, baina hobeto esand a moral teologikoa esan behar litzaioke e n a , ez zen Kristok edo Apostoluek egina izan, eta askoz geroagoko a da haren jatorria, lehen e n g o bost mend e e t a k o eliza katolikoak poliki-poliki eraikia baita, eta, moderno ek eta protes t a n t e e k inplizituki onartu ez badut e ere, uste izan ziteke e n a baino askoz gutxiago aldatu dute. Izan ere, Erdi Aroan egindako eranske t ak kentze ar ekin konformat u izan dira gehien b a t , eta sekta bakoitzak bere izaera eta joeret ar a egokituriko eranske t a berriekin bete du hutsik gera turiko lekua. Gizateriak asko zor diola moral honi eta beron e n lehen e n g o maisuei, hori ukatzen azken izanen nintzat ek e ni; baina ez dut eskrupulurik esa t eko, puntu inportan t e askota n, ez- osoa eta aldeb ak arr a dela eta, hark berret si gabeko ideiek eta sentipen ek

lagundu ez balute europ arre n bizitza eta izaera lantzen , giza arazoak egun daud e n baino egoer a txarrago a n leudeke el a . Kristau moralak (hala deritzan ak) erreakzioare n ezaug arri guztiak ditu; zati handi bate a n paga nis m o ar e n kontrako protes t a bat da. Haren ideala nega tibo a da, positiboa baino gehiago, pasiboa, aktiboa baino gehiago; inozotas u n e t ik gehiago dauka, nobleziatik baino; gaizkitik alde egitera doa gehiago, ongia lehiat su bilatzera baino; haren agindu e t a n «ez duzu eginen » ugariak gailentze n dira, behar ez bezala, «egine n duzu» urrien gainetik. Sentsu ali t at e a r e n izuz, idolo bihurtu zuen aszetismo a , eta poliki-poliki legezkotas u n a r e n idoloarekin ordezkatu du. Zeruar e n esper a n t z a eta infernu ar e n meha tx u a ditu bizimodu bertut e t s ur ako motibo apropos e n eta lagungarrien a ; horret a n antzinako onen e n nahikoa behe tik gelditzen da eta giza moralta s u n a ri izaera funtse a n egoista emat eko behar dena egiten du, norber ar e n beteb e h a r r a r e n sentime n d u a k lagun hurkoen interes e t a t ik banan d uz , motibo egoist a batek berau ek kontua n hartzera bultzatze n duen e a n izan ezik. Obedientzia pasiboko doktrina bat da funtse a n; eraturiko agintari guztiei men egiten irakast e n du, nahiz eta, erlijioak debek a tz e n duen ezer aginduz gero, obeditu, ez zaien aktiboki obeditu behar, baina ezta erantzuki egin ere, eta are gutxiago euren kontra jaiki, handien a izanik ere gure kontra egindako bidega b e a . Eta nazio paga n o onene n morale a n Estatu ar ekiko beteb e h a r r ek neurriz kanpoko a ere baden lekua dute, gizaban a ko a r e n bidezko askat as u n a urratuz; etika garbiro kristau a n , ordea , beteb e h a r r a r e n arlo handi hori ia aipatu ez aintza t hartu ere ez da egiten. Koranean irakurtzen dugu, ez Itun Berrian, honako maxim a hau: «Bere agindup ek o lurrean gizon gaituagorik egonik, kargu publiko baterako best e gizon bat izendatz e n duen gobern ariak Jainkoare n eta Estatua r e n kontra egiten du bekatu ». Moral moderno a n publikoarekiko obligazioak duen onarpe n apurra iturri greziar eta errom a t a rr e t a t ik etorria da, ez kristau e t a t ik; bizimodu pribatuko moralea n ere eskuz ab al t a s u n e t ik, goi-sentime n d u e t a t ik, duintasu n pertson al e tik, are ohore sene tik den guztia gure heziket are n alderdi gizatar hutse tik, ez erlijiosotik, etorria da, eta inoiz ere ezin ziteke e n izan balio bakartza t , espres uki bedere n , obedientzia aitortzen duen etika mota bate tik sorturiko fruitu.

Inor baino urruna go nago esa t e tik akats horiek etika kristau ari, beron e n nolana hiko ikusmolde a n ere, ezinbes t ez datxezkion ak direla, edo doktrina moral osoa izateko falta zaizkion beharkizun guztiak berarekin uztartu ezinak direla. Askoz gutxiago iradokiko nuke hau Kristoren doktrinei eta agindu ei buruz. Uste dut Kristoren hitzak izan nahi izan duten a direla nabariki; ez direla batera ezin moral orohartz aile batek behar duen ezerekin; etikan bikain den oro kausi daiteke el a eure t a n , euren hizkuntzari eurot a tik edozein jokaera sistem a deduzitzen saiatu diren guztiek baino bortxa gehiagorik egin gabe. Baina horrekin zeharo batera g a rri da uste izatea hitzok barruan egiaren zati bat baino ez daukat el a eta edukitze a nahi ere ez zela; moral goren ar e n funtsezko elem e n t u asko ez zirela aurreikust e n eta ez zirela aurreikusi nahi Kristau t a s u n a r e n Sortzaileare n irakasp e n e t a n eta Eliza Kristau ak irakasp e n o n oinarriare n gaine a n eraikitako etika sistem a n zeharo arbuia tu ak izan direla. Eta hori horrela delarik, errakun tz a handia dela uste dut doktrina kristau a n gure jokaera arau osoa aurkitzen segitzea , doktrina horren egileak hori berret si eta indartu bai, baina aldez bakarrik ezarri nahi izan zuene a n . Halaber uste dut teoria estu hau gaitz praktiko handi bilakatu dela, egun asmo oneko lagun a asko bultzatz en ahalegintz e n diren trebaku n tz a eta heziket a moralari balioa kentzen baitie. Beldur naiz biziki, adime n a eta sentim e n a eredu erlijiosoar e n araber a soilik hezten ahalegin tz e a g a t ik eta eredu sekularrak (izen hoberik ez eta, horrela deituak), orain arte etika kristau ar ekin batera bizi eta horren espiritutik zerbait hartuz eta beretik zerbait ema n ez berorren osagarri izandako ak baztertz e a g a t ik, ez ote den aterako, eta ez ote den ari jada atera tz e n , jopu izaerako tipo narras eta doilor bat, ahal duen guztian Borond a t e Goren a deritzan ari men egiten diona eta Ontasun Goren a burura tz eko edo bere baitan harekiko sinpatia sortzeko kapaz ez dena . Pentsa tz e n dut kristau iturrieta t ik sortutza t ukan daitezke e n e t a t ik best elako etikek egon behar dutela etika kristau ar e n alda m e n e a n gizateriaren morala bere onera ekartz eko; eta sistem a kristau a ez dela, giza goga m e n a r e n egoer a hobe g arria dene a n , egiaren interes ek iritzi desb er dint a s u n a behar dutela dioen arauar e n salbues p e n bat. Ez da beharrezko

jende ak , kristau t a s u n e a n ez daud e n egia moralak ezagutz e n hast e a n , badau d e n e t a k o batzuk ahanz t e a . Aurreiritzi edo huts hori ere, gerta tz e n dene a n , gaitz bat da; baina berorre t a t ik salbu beti egote a espero ezin dezake g u n gaitza da eta on estima g ai tz baten prezio modu a n ikusi behar dugu. Protest a tu beharra dago egiaren zati batek berak bakarrik egia osoa izan nahiaren kontra, eta erreakzioar e n bultzad ak protes t a gileak ere bidega b e k o bihurtuz gero, partzialkeria hori, best e a legez, deitora tu ahal izanen da, baina tolera tu beharreko a da. Kristau ek sinesga b e e i kristau t a s u n a r ekin justuak izaten irakatsi nahi baliete , eurek ere sinesga b e t a s u n a r e kin justuak izan beharko lukete. Egiari ez zaio inolako zerbitzurik honako egia hori, liburuet ako historiaren ezagu tz arik arrunt e n a duten ek ezagutz e n duten a , ahanzt e az , alegia, irakasp e n moral noblee n eta baliotsue n a r e n zati handi bat kristau fede a ezagu tz e n ez zuten gizakien sorkaria ez eze, ezagu tu eta errefusa tz e n zuten e n a ere izan dela.

Ez diot nik iritzi posible guztiak enuntzia tz eko askat a s u n a r e n erabilerarik muga g a b e e n a k sektakeria erlijioso edo filosofikoaren amaiera ekarriko lukeenik. Gaitasun urriko gizakiek fede onez egiaren bat sinest e n duten guztian, gauz a seguru a da egia hori baiezt a tu , irakatsi eta kasu askotan berorren arab er a jokatu ere eginen dutela, mund u a n best e egiarik, edo, edonola ere, hura muga edo kualifika lezakee nik ez balego bezala. Aitor dut iritzi guztiek sektario bihurtzeko duten joera ez dela senda tz e n eztab aid a rik libreen az , maiz area go t u eta bizitu egiten baita eztab aid az , ikusi beharreko baina ikusi gabeko egia gogor ere gogor errefusa t u a izan baita aurkari modu a n ikusten diren pertson ek aldarrikatz en dutelako. Baina iritzien arteko talkak jende alderdikoi grinat su a r e n baitan barik, ikusle mant so eta desint er e s a t u a g o a r e n baitan dauka eragin osasu n g a r ria . Gaitz beldurgarria ez da egiaren aldee n arteko gatazka bortitza, baizik egiaren erdia lasai ezab a tz e a ; jende ak alde biak entzun beharra duen e a n , beti dago esper a n t z a ; alde bakar bat aditzen duen e a n bihurtzen dira errakuntz ak aurreiritzi eta egiak berak, faltsut a s u n e r a ino puztut a, egiaren efektua edukitzea ri uzten dio. Eta gutxi direnez auzi baten alde bien artea n , abokatu a batek bakarrik edukita , zuhurki erab akitzeko ahalm e n judizial hori baino bakan a go a k diren goga m e n ezaugarriak, egiak ez du zereginik, baldin egiaren alde guztiek, haren zati bat duten iritzi guztiek, abokatu ak aurkitzez gain, entzut e a merezi izateko modu a n defend a t z e n ez badira.

*

Onartu dugu orain gizateriare n ongizat er ako (eta horren mend e dago best el ako ongizat e oro) beharrezko ak direla iritzi askat as u n a eta iritzia adieraz t eko askat as u n a , lau harroinen gaine a n , oraintx e laburbilduko dugun modu a n .

Lehenik, iritziren bat isilarazia dene a n , iritzi hori izan daiteke , guk dakigula, egiazkoa. Hori ukatze a geure hutsezint as u n a onartze a da.

Bigarrenik, isilarazitako iritzia errakun tz a bat izanda ere, eduki dezake, eta maiz eduki ere bada uk a , egiaren zati bat; eta edoz ein gairi buruzko iritzi orokorra edo heda tu e n a egia osoa bakanki baino edo inoiz ere izaten ez denez , elkarren kontrako iritzien bidez bakarrik ezagut liteke, ezagu tz ekot a n , egia osoa.

Hirugarre nik, onarturiko iritzia egia ez eze, egia osoa izanez gero, gogor eta sakon eztab aid a t u ezean , egia horren aldekorik gehien ek aurreiritzi bezala defend a t uko dute, arrazoi razionalen ulerkuntz a edo sen handi barik. Eta ez hori bakarrik, zeren, laugarre nik, doktrinare n berare n esan a hi a galtzeko arriskuta n edo ahuldut a eta izaeran eta jokaera n duen eragin biziaz gabet u t a geldituko baita; dogm a aitorpe n formal huts bihurtuko da, ongirako gauza ez dena , baina bai erem u a oztopoz bete tz eko eta arrazoiet a n edo norber ar e n esperien tzian oinarrituriko bihotz barren eko konbikzio ororen garap e n a galaraz t eko.

Iritzi askat a s u n a r e n gaia utzi aurre tik, komeni da zerbait esa t e a iritzi guztien adierazp e n askea , neurriz egindako a eta eztab aid a leial baten mugez hara t a go ez doan a izanez gero, libre izan behar litzateke el a uste duten ei buruz. Asko esan daiteke ustezko muga horiek non jarri behar

diren zehazt eko ezintas u n a r e n ingurua n; izan ere, baldin irizpidea euren iritziaga tik kontra egiten diegun ei irainik ez egitea bada , uste dut esperien tziak erakus t e n duela irain hori eraso a nabar m e n a eta indart su a den guztian egiten dela, eta best e ak estu eta larri eta erantzun ezinik darabiltzan aurkari orori, gaian bene t ako interes a ipintzen baldin badu, neurritasu nik gabeko aurkaria iritziko diotela. Baina hori, ikuspun tu praktikotik inportan t e a bada ere, ezab a t u egiten da objekzio funtsezko a go baten aurrea n . Iritzi bat baiez ta tz eko era, dudarik ez, egiazkoa izanda ere, objektag a rria izan daiteke oso, eta gaitzesp e n zorrotza merezi dezake bidezki. Baina mota honet ako irain nagusiak norberak akzident alki aitortu ezean , demost ra t u ezinezkoak dira. Euron artea n astun e n a k era sofistan argudia tz e a , gertak ariak edo argudioak ezaba tz e a , kasuar e n elem e n t u a k era dese gokian azaltze a edo aurkako iritzia desitxura tz e a dira. Baina hau guztia, mailarik larriene a n ere, hain maiz eta federik onen az egiten dute ezjakintza t ez daud e n eta best e ikuspe gi askotan ezjakintza t edo ezgaitza t hartze a merezi ez duten pertson ek, non oso bakanki jo daiteke e n , kontzien tzian eta behar adina arrazoirekin, moralki errudun tz a t desitxura tz e hori gauz atu duen a; eta askoz gutxiago nahas zitekee n legea horrelako desleialta s u n polemiko bate a n . Eskuarki neurrit asu nik gabeko eztab aid a esan ohi zaionari dagokion ez , hau da, hitzaldi iraingarriari, sarkas m o a ri , pertson alismo a ri eta horrelakoei dagokien ez , arma horiek salatze ak sinpatia gehiago sortaraziko luke, alde biei era berea n debek a tz e a propos a t uko balitz; baina horiek nagusi den iritziaren kontra erabiltzea muga t u nahi da bakarrik; nagusi ez den iritziaren kontra erabiltzen direne a n , gaitzesp e n orokorrik gabe erabili ahal izateaz gain, erabiltzen dituen a segurutik laudatu a izanen da erakutsi t ako ardura onest eta haserre bidezkoa g a t ik. Hala ere horrelako jokabide ek egiten duten kaltea inoiz ere ez da handiago a konpara t iboki, defent s a gabeko ak diren iritzien kontra erabiltzen direne a n baino; eta iritzietako batek horrela baiezt a tz e a rr e n lor lezake e n aban t aila bidega b e k o a onarturiko iritziek jasotzen dute ia beti. Honetan , polemika bate a n egin daiteke e n irainik handien a aurkako iritzia defend a tz e n duten ak donge eta ezmoral gisa estigm a tiza tz e a da. Horrelako kalumnien arriskua onartu a ez den iritziren bat defend a tz e n duten ek dute batez ere, eskuarki gutxi eta gizarte a n eraginik gabeko ak direlako eta inork ere, eurak kendut a , ez duelako interesik justizia egin dakien; baina arma hau, kasuare n izaera g a t ik beraga t ik, ukatu egiten zaie nagusi den iritzi baten kontra doaz en ei: ezin dute iritzi hori erabili euren segur t a s u n a arriskua n jarri gabe, eta ahal izanez gero ere, beren kausar e n kaltet an izatea baino ez lukete lortuko. Normale a n , eskuarki onarturikoen kontrako iritziek ongi azterturiko hizkuntz a neurtu az aurkeztu t a eta alferreko irain oro ahalik eta konturik handien az ekidinda bakarrik lor lezaket e entzun ak izatea, eta, horrega t ik, jokaera ildo honet a tik pitin bate a n ere desbider a t u gabe ibili beharra dute, lur tinkoa ez galtzeko; nagusi den iritziaren aldetik erabilitako laido gordinek, ordea , aurkako iritziak edukitzeko eta dauzkat e n ei entzut eko gogoa bene t a n kentzen diote jende ari . Horrega t ik egiaren eta justiziaren onerako, askoz inportan t e a g o a da laidozko hizkuntz a honi mugak jartzea , best e a ri baino; eta, adibidez, aukera t u beharra balego, askoz ere beharrezko a g o a litzateke desleial ta su n ar e n kontrako eraso ei mugak jartzea , erlijioaren kontrakoei baino. Bistakoa da, hala ere, lege ak eta agintaritzak ez dutela inolako zereginik ez batar e n ez best e a r e n mugak e t a n ; iritziak, ordea, kasu bakoitzea n , kasu horren zirkunst a n tzien araber a ebatzi behar du bere epaia; bere argudioa aldezt eko modu a n fede txarra, gaiztakeria , fanatismo a edo intoleran tzia erakus t e n duen oro gaitzet si behar da, argudioare n alde bate a n zein best e a n egon, baina bizio horiek ez zaizkio inori egotzi behar lagun a zein aldet a n jartzen den kontua n hartu t a , auzi horret a n gu gaud e n aldear e n kontrako a izan arren; eta merezi duen ohore a ema n behar zaio bere aurkariak eta beraien iritziak egiat a n zer diren ikusteko bare t a s u n a eta aitortzeko prestu t a s u n a dauka n orori, zeinahi delarik aldezt en duen iritzia, haiei izen ona kentzeko ezer puztu gabe eta euren aldekoa izan litekeen ezer ezkutu a n gorde gabe . Horixe da eztab aid a publikoko bene t ako moralta s u n a ; eta sarri urratz en bada ere, pozten nau pents a tz e a k polemist a asko daud el a moralta s u n horren arau ak neurri handian bete tz e n dituzten ak eta are gehiago direla kontzien t eki bete tz e n ahalegintz e n direnak.

IIIBANAKOTASUNAZ,

ONGIZATEAREN ELEMENTUETAKO BAT DENEZ

Horiexek direlarik gizakiak beren iritziak eratzeko eta errep arorik gabe adieraz t eko aske izatea egiten duten arrazoiak eta, era bere a n , askat as u n hori emat e n ez bada edo, debeka t u t a egon arren, eust en ez bazaio, adimen e r ak o eta beron e n bitart ez gizakiaren izaera moralerako sortzen diren ondorio kaltegarriak ere horiexek direlarik, goaze n orain aztertzera ea arrazoi berek ez duten galdatz e n gizakiak aske izatea euren iritzien araber a jardut eko eta euren bizitzet an arrazoiok praktikara eram a t ek o, lagun hurkoen aldetiko inolako eragoz p e n fisikorik ez moralik gabe, nork bere arriskuak eta atakak bere gain hartzen dituen heine a n . Azken baldintza hori, jakina, ezinbes t eko a da. Inork ez du baies t e n ekintzek iritziek bezain libreak izan behar dutenik. Aitzitik, iritziek eurek ere beren immunit a t e a galtzen dute, beren adierazp e n e k o zirkuns t a n tzien g a t ik adierazp e n hori ekintza kaltegarriren bat burutz eko zirikaldi positiboa dene a n . Gari salerosle ek pobre ak gosez hiltzen dituztelako iritziari edo jabetz a pribatu a lapurre t a delakoari ez zaio trabarik jarri behar prents a n best erik gabe adieraz t e n dene a n , baina zigortu egin behar da gari salerosle baten etxaurre a n bildutako jendetz a sutu baten aurrea n ahoz adieraz t e n dene a n edo jendetz a berare n aurrea n kartele t a n erakus t e n dene a n . Besteei , kausa justifikagarririk gabe, kalte egiten dieten ekintzak, nolana hikoak direlarik, kontrola daitezke eta kasurik inportan t e e n e t a n eraba t kontrolatu behar dira kontrako sentime n d u a k adieraziz eta, beharrezko dene a n , gizateriak eraginkorki esku hartuz. Gizaban ako a r e n askat as u n a horrelax e muga tu behar da; ez du best e e n tz ako kaltegarri bihurtu behar. Baina best e ei dagokien e a n kalte egitetik aldentz e n bada eta bere joeraren eta burubide ar e n araber a jokatu best erik egiten ez badu berari dagozkion gauze t a n , ordua n iritziak libre izan behar lukeela frogatz e n duten arrazoi berek frogatz en dute inolako trabarik gabe utzi behar zaiola gizakiari bere iritziak praktikara eram a t e n bere gain eta galorde. Honako hauek guztiak, alegia, gizakiak ez direla hutsezinak, euren egiak, gehien ak , egi erdiak direla, iritzi batas u n a , aurkako iritziak zehatz- meha tz eta askat as u nik handien az erkatz e tik lortua izan ezik, ez dela gura izatekoa eta dibertsi t a t e a gauza txarra barik ona dela, gizateria egiaren alde guztiak ezagutz eko egun den baino askoz gaiago izan arte, gizakien jokatzeko erei, iritziei baino ez gutxiago, aplikagarri zaizkien printzipioak dira. Gizateria inperfektu a den artea n iritzi ezberdinak egote a baliagarria den bezala, halaxe da baliagarria bizitzeko era ezberdin ak egote a , izaera diferent e e i bideak libre uztea , best e ei kalterik egin ezean , eta bizitzeko era ezberdine n balioa praktikan frogatz e a , norberak hori egitea egoki ikusiz gero. Gura izatekoa da, labur esan d a , best e ei nagusiki ez dagokien gauze t a n banakot a s u n a baies t e a . Norberar e n izaera barik best e jende baten tradizioak edo ohiturak direne a n jokaera arau a , giza zoriont asu n a r e n osagai nagusi en e t a ko a eta, dudarik gabe, aurrera m e n d u indibidual eta sozialare n osagai inportan t e e n a falta da.

Printzipio horri eutsi orduan topatz en den zailtasunik handien a ez datza xede ezagun bater a gara m a tz a t e n bitart eko e n balorazioan, baizik pertson ek oro har xede ar ekiko duten aiherga t a s u n e a n . Ulertuko balitz banakot a s u n a r e n garap e n librea ongizat e a r e n printzipio funtsezko e n e t a k o bat dela, ez dela zibilizazio, irakasp e n , hezkuntz a, kultura hitzek adieraz t e n duten guztiarekin koordinaturiko elem e n t u bat soilik, baizik gauza horien guztien parte bat eta baldintza bat, ordua n ez luke askat a s u n a k balioa galtzeko arriskurik, eta berorren eta gizarte kontrolaren arteko doikuntzak ez luke apart eko zailtasunik. Baina gaitza ohiko pents a e r ak gizaban a ko a r e n berezkot as u n a ri balio intrintsekorik nekez emat e a n datza, eta aintzat hartzerik ere ez duela merezi uste izatea n . Gehiengo ak, gizateriaren egungo ohiturekin diren- direne a n konform e (ohiturok egiten baitut e, egin ere, egun dena), ezin du ulertu zergatik ez duten ohiturok edonor e n tz a t onak izan behar; eta are, berezkot as u n a ez da sartzen erreform atz aile moral edo sozial gehien e n ideale a n , eta errez eloz hartzen dute, oztopo zail eta agian gaindiezintz a t joz euren

iritziz gizateriaren tz a t onen a litzateke e n a jende ak eskuarki onar dezan. Gutxik, Alemania tik kanpo, aditzen dute Wilhelm von Humboldt ek, goi- mailako hala savant a nola politikaria bera, trata tu baten gai gisa erabili zuen doktrinare n esan a hia , hots: «gizakiaren xede a , arrazoim e n a r e n betiereko agindu ek mana t u rikoa eta ez gurari lanbrotsu eta iragankorrek iradokitako a, bere ahalm e n a k maila goren eta harmonia t su e n e a n gara tz e a dela osotasu n bete e n eta sendo e n e r a ino »; ondorioz, «gizaki bakoitzak bere ahalegin guztiekin eteng a b e bilatu beharreko xede a , batik bat bere herrikidee n g a n eragina izan nahi duten guztiek begirik kendu barik so egin behar dioten a , botere a r e n eta garap e n a r e n banakot a s u n a dela»; horret ar ako bi baldintza daud el a : «aska t a s u n a eta askotariko egoer ak »; eta horiek batze tik «indar indibiduala eta askotariko aniztasu n a », «originalta su n e a n » konbinatz e n direnak 6 .

Von Humboldt e n doktrina hori gutxien zabaldut a egon arren eta bertan banakot a s u n a ri emat e n zaion balioak harridurarik handien a eragin arren ere, auzia, ongi pents a t uz gero, graduko a baino ez da. Inork ez du uste giza jokaerar e n bikaint asu n a jende ak batak best e a ri kopiatu best erik ez egitea n datzanik. Inork ez du baies t e n jende ar e n bizitzeko eta aferak eram a t e ko eran ez duela eraginik izan behar euren burubide ak edo izaerak. Bestalde , zentzug a b e k eri a litzateke jende a mundu honet a n bera etorri arte ezer jakin ez balitz bezala bizi dadin nahi izatea ; esperien tziak ezer egin ez balu bezala bizitzeko edo jokatzeko era zehatz bat best e bat baino hobe a dela erakus t eko. Inork ez du ukatzen gazteriak giza esperien tziak erdiet si t ako emai tzak ezagu tu eta beraien onura jasotzeko moduko irakasp e n a eta hezkuntz a hartu behar dituenik. Baina bere ahalm e n e n heldutas u n e r a iritsitako gizakiaren pribilegioa eta izaera propioa da esperien tzia bere erara erabili eta interpre t a tz e a . Berari dagokio erabakitze a jasotako esperien tziat ik zer zaien egokiro aplikagarri bere zirkuns t a n tziei eta izaerari. Beste jende batzue n tradizioak eta ohiturak, neurri bateraino, esperien tziak haiei irakatsi dienare n frogabid e dira; presun tziozko frogabide eta, horrega tik, begirun ez hartu beharreko a; baina, lehenik, haien esperien tzia urria izan liteke, edo haiek zuzen ez interpre t a t u a . Bigarrenik, haiek egindako esperien tziare n interpre t azioa zuzen a izan daiteke, baina dese gokia gizaki horrentz a t . Ohiturak ohiko zirkuns t a n tzie t ar ako eta ohiko izaeren tz a t eginak daud e: eta gizaki horren zirkunst a n tziak eta izaera ezohikoak izan daitezke. Hirugarrenik, ohiturak onak eta, gainera , gizaki horrentz a t egokiak izan arren, ohiturara, ohitura soil legez, moldatz e ak ez du gizaki hori hezten , ez eta berorren baitan gara tz e n gizakiaren dohain bereizgarriak diren nolakotas u n e t a k o bat bera ere. Pertzepzioa, burubide a , bereizm e n a , jarduer a ment al a eta are hobes p e n morala bezalako giza ahalm e n a k aukera egitea n bakarrik erabiltzen dira. Zerbait ohitura delako egiten duen ak ez du aukerarik egiten. Ez du inolako praktikarik egiten onen a zer den bereizteko edo gura izateko. Ahalmen ment al eta moralak, indar muskularra bezalax e, erabiliz bakarrik hobetz e n dira. Ahalmen ok best e ek egiten dutelako soilik norberak ere zerbait eginez ez dira erabiltzen gehiago, best e ek sines t e n dutelako soilik norberak ere sinet siz baino. Baldin iritzi baten arrazoiak ez badira eztab aid a e zin ak norber e arrazoim e n a r e n t z a t , norbere arrazoime n a indartu barik makaldu eginen da iritzi hori onartuz gero; eta ekintza baten motiboak ados ez bada toz gizaki horren sentim e n d u e kin edo izaerar ekin (best e e n afektu ak edo eskubide ak ukitzen ez direne a n) , asko dago eginda norbere sentipe n ak , aktibo eta bizi bihurtu beharre a n , inerte eta geldo bihurtzeko.

Munduari, edo bere mundu zatiari, bere bizitzako plana bere ordez aukera tz e n uzten dionak ez du behar tximinoe n moduko imitazio ahalm e n a best erik. Bere plana berak aukera tz e n duen ak, ordea, bere ahalm e n guztiak darabiltza. Behake t a erabili behar du ikusteko, arrazoiket a eta burubide a aurreikus t eko , ekintzak erabakitz eko materialak biltzeko, bereizm e n a erabakitzeko eta, erabaki duen e a n , irmotas u n a eta autokont rola jakinare n gaine a n harturiko erabakiari eust eko. Eta zenba t eta handiago a den bere burubide ar e n eta sentipe n ar e n arab er a erab akitzen duen bere jokaerare n zatia, gehiago behar ditu eta darabiltza gaitasu n horiek guztiak. Baliteke, horrelakorik barik ere, bide onetik ibiltzea eta kaltegarria denetik apart e . Baina zein izanen da haren balio

konpara tibo a gizaki legez? Benet a n inportan t e a ez da bakarrik gizakiek egiten duten a , egiten duten ak nolako gizakiak diren ere inportan t e a baita. Gizakiaren lanen artea n , hobetz eko eta edertz eko ahalegine a n bere bizitza eskaintz en dien lanen artea n , garran tzi aldetik lehen a gizakia bera da. Suposa tuz gero makinek –giza irudiko auto m a t e k– honako hauek guztiak egin ahal dituztela, alegia, etxeak eraiki, garia egin, batailak irabazi, auziak defend a t u eta are elizak eraiki eta otoitzak egin, galera handia litzateke autom a t a horiek egun munduko alde zibilizatuen e t a n bizi diren eta naturak ziur ekoiztu ahal duen eta ekoiztuko duen ar e n tipo gabe tu a k diren gizon eta emaku m e a k ordezkatz e a . Gizatasu n a ez da eredu baten araber a fabrikaturiko makina bat, agintzen zaion lana agindu bezalax e doi- doi egiteko prest dagoe n a , baizik zuhaitz bat, gauza bizidun egiten duten barne- indarren joerare n araber a berez hazi eta garatu beharra duen a alde guztiet a tik.

Onartuko da segurutik guragarria dela jende ak bere adime n a erabiltzea , eta hobe dela ohiturari zuhurtziaz jarraitze a edo batzue t a n zuhurtziaz ohituratik aldentz e a , hari itsuan eta mekanikoki atxikitzea baino. Neurri bater aino onartzen da gure adime n ak geure a izan behar duela, baina nekez a go onartz en da gure desirek eta bulkad ek ere geure ak izan behar dutela era berea n ; nork bere bulkadak, indartsu sam arrak, edukitze a arriskua eta tranpa dela uste da. Hala ere desirak eta bulkadak gizaki perfektu ar e n zati dira, uste ak eta barneko galgak bezalax e: eta bulkada indart su ak behar bezala orekaturik ez daud e n e a n bakarrik dira arriskugarriak, hau da, hainba t xede eta joera indart su gara tz e n direne a n , bitarte a n beraiekin batera egon behar duten best e batzuk, ordea, ahul eta ezer egin gabe daud el arik. Gizakiek gaizki jokatzen badut e , ez da euren bulkadak indart su ak direlako, euren kontzien tziak ahulak direlako baizik. Ez dago lotura naturalik bulkad a indart su e n eta kontzientzia ahularen artea n . Lotura naturala best e zentzua n gerta tz e n da. Lagun baten desira eta sentipen a k best e baten ak baino indartsu a g o a k eta anitzago ak direla esat e a zera esat e a baino ez da, alegia, hark giza izaerare n leheng ai tik gehiago daukala, eta, ondorioz, gai dela agian gaitz gehiagorako, baina ziur ongi gehiagor ako. Bulkada indart su ak energiare n best e izen bat baino ez dira. Energia gauz a txarret ar ako erabil liteke, baina on gehiago jalgi daiteke beti izaera kemen t s u bate tik izaera odolgab e eta geldo bate tik baino. Sentime n naturala go a duten ei bihur dakizkieke beti indartsu a g o sentipen landu ak. Bulkada pertson al bizi eta indartsu ak izateak dakarre n sentikortas u n sendo bera da bertu t e a r ekiko maitas u n grinat su e n a eta autokontrolik zorrotzen a sortzen dituen iturria. Beraiek landuz egiten ditu gizarte ak bi gauza: bere eginbe h ar r a bete eta bere interes ak babe s tu , heroiak egiteko materiala arbuia tu gabe , berak ez dakiela- eta heroiak nola egiten diren. Desira eta bulkad ak bere-bereak dituen lagunak –hau da, horiek bere kulturak gara tu eta aldatu dion izaerare n adierazp e n a direne a n– aiurria daukala esan ohi da. Bereak ez dituen desira eta bulkadak dauzkan ak ez du aiurririk, lurrin- makina batek aiurririk ez duen bezalax e . Bereak izatez gain, bulkada indartsu ak baldin badira eta nahime n botere t su baten agindup e a n bada u d e , aiurri keme n t s u a dauka. Desira eta bulkade n banakot a s u n a r e n garap e n a ez dela bultzatu behar uste duen ak defend a t u beharko du gizarte ak jende indartsu e n beharrik ez duela –ez dela hobe a aiurri handiko lagun asko edukitzea rr e n– eta batez best eko energia orokor handia ez dela guragarria.

Gizarte primitibo batzue t a n indar horiek gizarte ak orduan eurak kontrolatu eta diziplinap e a n jartzeko zeukan botere a r e n gainetik egon zitezke e n eta egon ziren. Izan zen garai bat, zeinet a n berezkot as u n eta banakot a s u n elem e n t u a gehiegi gailendu zen, eta gizarte printzipioak borroka latza izan zuen berarekin. Zailtasun a ordua n gorputz edo goga m e n indartsuko gizakiak euren bulkadak kontrolatz e a galdatz e n zieten arauei men egitera eram a t e a n zetzan. Zailtasun hori gainditzeko, legeak eta diziplinak, Aita Santuek enper a d or e e n kontra borrokatz e a n bezala, gizaki osoare n gain ezarri zuten beren botere a , haren bizitza osoa kontrolatze a galdatuz , haren aiurria, gizarte ak best e inolako bitartekoz lotu ezin izan zuena, kontrolatz eko xedez. Baina orain gizarte ak berega n a t u du gehien b a t banakot a s u n a r e n onen a; eta gizatas u n a meh a tx a tz e n duen arriskua ez

dator bulkad a eta hobesp e n pertson al gehiegi edukitze tik, gutxiegi edukitze tik baino. Gauzak asko aldatu dira gizarte a n zeukat e n mailaga tik edo beren dohain pertson al e n g a t ik indart su ak zirenen grinak beti lege eta agindu e n kontra jaikita egon ohi ziren garaitik, eta grinok hertsiki lotu beharra zegoen e t ik, euren inguruko ak segurt as u n izpiren bat edukitzera hel zitezen. Gure garaiot a n , jende oro, gizarte maila gorengo tik beher e n g or a , zentsur a etsai eta beldurgarri baten begipe a n balego bezala bizi da. Ez bakarrik best e e i dagozkien gauz et a n , baizik norber ari dagozkione t a n ere gizaban a ko a k edo familiak ez dio bere buruari galdetz e n: zer dut nik nahiago?, edo zer da nire izaera edo joerari ongien letorkiokee n a ? , edo zerk utziko lioke erem urik zabalen a nirega n onen a eta goren a denari eta, horret ar a , hazteko eta gara tz eko aukera eskainiko? Hori barik best e hau galdetz e n diote bere buruari: zer datorkio ongien nik daukad a n mailari, zer egiten dute nire mailan eta zirkunst a n tzia ekono mikoe t a n daud e n a k? edo (txarrago dena), zer egin ohi dute nireak baino goragoko maila eta zirkunst a n tzie t a n daud e n e k? Ez dut esan nahi ohikoa aukera tz e n dutela, beren joerei dagokien ar e n gainetik. Ez dute, ukan, inolako joerarik, ohikoa dener ako izan ezik. Horrela goga m e n a bera ere uztarp er a makurtze n da: jende ak plazera g a t ik egiten dituen e t a n eure t a n ere, adost as u n e a n pentsa tz e n dute best e ezerta n baino lehen a g o; jendetz e n gustu ak dituzte, ez dute inolako aukerarik egiten jende ak egin ohi dituen gauz et a tik kanpo: gustu bakan ak edo jokaera bitxiak krimen ak bailiran bazter tz e n dira; beren izateari jarraitu barik jokatze ar e n jokatzez, jarraitu ahal izateko izaterik gabe gelditzen dira; giza gaitasu n a k lehortu eta ahitu egiten zaizkie; eta desira indartsu edo plazer naturalik edukitzeko ezgai bihurtzen dira eta, eskuarki, ez dute beren baitatik sorturiko edo beren- beren a dela esat eko moduko iritzi edo sentipenik. Orain, hori al da gizatas u n modu desirag arria?

Teoria kalbinistan bada desirag arria . Teoria horren araber a , gizakiaren hutse gi t e handien a norber e nahim e n a edukitze a da. Gizateriak egin lezake e n on guztia obedientzian sartzen da. Ez duzu aukerarik; honelax e jokatu behar duzu, ez best e ezelan: «bet e b e h a r r a ez den guztia bekatu da». Gizatasu n a errotik usteldut a dagoel arik, ez da erred e n tziorik inorentz a t , harik eta gizatas u n a norber e baitan hil arte. Bizitzan teoria honen alde dago e n edonore n tz a t , giza ahalm e n , gaitasun edo sentikortas u n guztiak eraba t zapaltze a ez da inolako gaiztakeria; gizakiak ez du Jainkoaren nahiari men egiteko a best e gaitasu nik behar; eta bere ahalm e n e n bat nahi hori eraginkorkiago bete tz e a ez den best e zerbait e t ar ako erabiltzen badu, hobeto legoke ahalm e n ok gabe. Horixe da kalbinismo ar e n teoria; eta berone n alde daud e, modu arinago a n , euren buruak kalbinista tz a t ez dituzten best e asko ere; arintze hau Jainkoaren nahi horri hain aszetikoa ez den interpre t azioa emat e a n datza, baiezta tuz haren nahia gizateriak bere joeret ako batzuk ase tz e a dela, ez, jakina, gizakiek nahi duten eran, obedien tzia eran baizik, hau da, aginpidez mana tz e n zaien eran, aginpide horrek, horrega tik, kasuar e n izaera g a t ik beraga t ik, denen tz a t berber a izan behar duelarik.

Era maltzur horret a n joera indartsu bat dago egun bizitzako teoria estu horren alde eta beronek babe s t e n duen gizatas u n zurrun eta hertsi horret ar a n t z . Jende askok zintzo uste du, dudarik ez, horrela estutu eta nano bihurturiko gizakiek euren Egileak izatea nahi izan zuen modukoak direla; hain zuzen ere askok pents a tz e n duten bezalax e zuhaitzak kimatu t a edo abere e n irudiak atera t a daud e n e a n naturak egin zituen modu a n baino politago ak direla. Baina erlijioaren zati bat gizakia Izaki on batek egina dela sines t e a baldin bada , fede ar ekin koheren t e a g o a da sinest e a Izaki honek giza ahalm e n guztiak landu eta gara tu ahal izateko, eta ez erauzi eta xahutz eko, ema n dizkiola gizakiari, eta atse gin ez ikusten dituela bere krea turek ahalm e n o n barruan dago e n ikusmolde idealera egindako hurbiltze oro, ulertzeko, jardut eko edo gozatzeko gaitasu n e t a k o edozeine t a n egindako area go tz e oro. Bada giza bikaint asu n mota bat, kalbinisten e t ik ezberdina; gizateriare n ikuskera bat, non gizakiari bere izaera horri uko egiteko barik best e xede batzue t a r ako emat e n zaion. «Norber e burua baiez ta tz e paga n o a » giza balioet ako bat da, «norber e buruari uko egite kristau a » den bezalax e 7 . Greziarrek badut e norber e

garap e n a r e n (self- develop m e n t ) eredu bat, zeinarekin norber e burua gobern a tz e a r e n (self-govern m e n t ) eredu platonikoa eta kristau a konbinatz e n den, baina ordeztu gabe. Hobe da John Knox bat izatea, Alzibiades bat baino, baina hobe da Perikles bat izatea , biotako edozein baino; eta Perikles bat, halakorik egun bage n u, ez legoke John Knoxek ukaniko ezein gaitasun e n faltan.

Gizakia, nork bere- berea duen a, uniform et a s u n e z jantziz barik, landuz eta nabar m e n d u z –best e e n eskubide ek eta interes ek ezarritako muge n barrua n , jakina– bihurtzen da ikusgai zindo eta eder; eta lanei egiten dituzten e n izaerare n zerbait gelditzen zaienez beti ere, prozesu berare n bidez giza biziak ere, abera t s , askotariko eta bizi-emaile bihurtuz, goi pents a m e n d u eta sentipen jasoei elikagai gehiago emat e n die, eta gizaban a ko bakoitza bere arraz ar ekin lotzen duten lokarriak estutz e n ditu, arraza horret ako a izatea mila bider gehiago merezi duen balio bilakatuz . Bere banakot a s u n a gara tz e n duen heinea n , pertson a bakoitza balio handiagoko bihurtzen da norber e tz a t , eta, ondorioz, best e e n tz a t ere baliotsu a go a izateko gai egiten da. Bere bizitzan bizi-bete t a s u n handiago a lortzen du, eta unitat e e t a n bizi gehiago dago e n e a n , horiek osatze n duten mas a n ere gehiago dago. Ezin daiteke albo batera utzi giza espezie ar e n ale indartsu e n a k best e e n eskubide ak urratz e a eragozt eko behar den ulerkuntz a ; baina horret ar ako konpe nt s azio handi bat dago giza garap e n a r e n ikuspe gi tik berta t ik ere. Gizaban ak o a k best e ei kalte egiteko dituen joerak asetz e a eragozt e n zaione a n galtzen dituen garatz eko bitarteko ak best e e n garap e n a r e n alde eskura tz e n dira nagusiki. Eta hark berak ere konpe n t s az io baliokidea aurkitzen du bere izaerar e n alde egoistare n mugak e t ak ekarrit ako bere alde sozialare n garap e n hobe a n . Bestee n g a t ik justiziaren arau zorrotzen pean jokatzeak best e e n ona xede duten sentipe n ak eta gaitasun a k garatz e n ditu. Baina best e e n ona ukitzen ez duten gauz et a n jarduer a eragoz t e a k, eragozlea r e n gogoko ez izatearre n soilik, ez dakar ezer baliozkorik, eragozp e n ei aurre egitea n berez gara daiteke e n barne indarra izan ezik. Amore eman e z gero, horrek izate osoa histen eta kamus t e n digu. Nori bere izaerare n arab er ako jokoa libre uzteko, beharrezko da lagun diferent e e i bizimodu ezberdin ak edukitzen uztea. Garai ezberdin et a n zabalta su n hori praktikan jarri den hein bere a n egin du garai horren balioak gora ondoren go e n iritzian. Despotismo ak berak ere ez ditu eragiten beren ondorio latzenak bere baitan banakot a s u n a dago e n bitarte a n ; eta banakot a s u n a zapaltzen duen guztia despotism o a da, bera izenda tz eko erabiltzen den izena gorab e h e r a , hala Jainkoare n nahia nola gizakien agindu ak bete a r azi nahi baditu ere.

Esan dugularik banakot a s u n a eta garap e n a gauza bera direla eta banakot a s u n a lantzeak soilik egiten dituela, edo egin ditzake el a, gizaki ongi gara tu ak, hortxe itxi dezake t argudioa, zeren, zer gehiago eta hobeto esan daiteke giza aferen edozein kondiziori buruz, gizakiak eurak izan litezkee n onen er a hurbiltzen dituela baino?, edo zer txarragorik ongia egiteari jarritako edoz ein oztopori buruz, horixe eragozt e n duela baino? Zalantz arik gabe, hala ere, gogorakizunok ez dira izanen konben tzitzeko premiarik handien a duten ak konbe n tzitzeko behar adinakoak; eta, gainer a , agerian jarri beharra dago gizaki gara tu horiek badutel a baliorik garatu gabeko e n tz a t : askat as u n a r e n beharrik ez duten ei eta askat a s u n a z baliatuko ez direnei ikusaraz t e a sarituak izan daitezke el a , era ulergarrian gainera , best e e i oztoporik gabe askat as u n a z baliatzen uztea g a t ik.

Lehenik, bada , iradokiko nuke agian zerbait ikas lezaket el a haieng a n dik. Inork ez du ukatuko originaltas u n a baliozko elem e n t u a dela giza afere t a n . Beti behar da jende a egia berriak aurkitu eta behinola egia izandako ak jada egiazkoak ez direla adieraz t eko ez ezik, praktika berriak abian jartzeko eta jokabide argitsu a go a r e n , gustu hobe ar e n eta zentzun ar e n eredu izateko ere giza bizitzan. Hori ezin du ukatu mundu a bere modu eta jardunbid e e t a n hobezint a s u n e r a iritsia dela sines t e n ez duen inork. Egia da denak ez direla maila berea n gai onura hori ekartzeko; izan ere, best e ek horrelako esperim e n t u a k egiten jarriz gero, gutxi lirateke gai, gizateria guztiaren ikusian, ezarritako praktikan hobekun tz a ekartzeko moduko esperim e n t u a k egiteko. Baina gutxi horiek lurreko gatza ditugu; eurok barik giza bizitza ur geldizko putzu bilakatuko litzateke . Lehen ez genituen gauz a onak ekarri ez eze, ditugun ak biziz hornitu ere egiten dituzte. Ezer berririk ez

balego egiteko, ez ote genuke jada beharrezko adime n a? Gauzak zaharrak izatea arrazoi bat ote da gauzok egiten dituzten ek zergatik egiten dituzten ahantz dezat e n eta gizakiek bezala barik abere e k bezala egin ditzate n? Uste eta praktika onen e n baitan joera handiegi a dago gainbe h er a etorri eta zerbait mekaniko bihurtzeko; eta norbaitzuek bata best e a r e n ondore n hantx e egon ezean beren originalta su n agortezinaz uste eta praktika horiek tradizional huts bihurtze a ekiditeko, materia hil horrek ez lioke eutsiko benet a n bizirik dago e n ezerekiko talkarik txikienari eta ez legoke arrazoirik zibilizazioaren heriotza ez gerta tz eko, Bizantziar Inperioan gerta tu zen bezalax e. Talentu handiko jende a , egia da, gutxiengo txiki bat da eta beti izanen da segurutik; baina horrelako jende a edukitzeko, horrelakoak hazten diren lurra zaindu beharra dago. Jeinuak askat as u n atmosfera n bakarrik har lezake arnas a aske. Talentu handiko jende a , ex vi termini , best e ak baino indibidual ago a da eta, beraz, ez da hain gai gizarte ak bere kideei, beren izaera eratzeko lana aurrez dezat e n , emat e n dizkien molde urrietako batera , konpresio kaltegarririk gabe, moldatz eko. Herab e t a s u n a g a t ik edo, molde horiet ako bate a n sartzeko presioari eust en ez badiot e eta presiope a n heda tu ezin den euren izatear e n parte a hedat u gabe uzten badut e , gizarte ak ez du hobekun tz a handirik jasoko haien talen tu tik. Aiurriz sendo ak izan eta girgiluak haus t e n badituzt e, ordea , gizarte ar e n jopuntu bilakatze n dira, zeinak, ohiko eske m e n barruan sartu ezin izan dituen ez , «bas a ti», «alditsu nabar m e n » eta horrelakotz a t seinala tz e n ditu handikiro; eta hori Niagara ibaia, holand ar kanal baten antzo, bere ertz bien artea n mantso-mant so ez doalako kexatze a bezalakoa da.

Jeinuaren garrantzia eta berari, hala pents a m e n d u a n nola praktikan, aske heda tz e n uzteko beharrizan a horrenb e s t e azpimarr a tz e n baditut , hori da ongi dakidalako ezen, teorian plant e a m e n d u hori inork ukatuko ez badu ere, izatez ia guztiak direla erab a t ezaxola berorrekiko. Jendeak jeinua gauza handia dela uste du, baldin gizaki bat poe m a zirraragarri bat idazteko edo koadro bat pinta tz eko gai egiten badu. Baina bere egiazko zentzua n , inork ez dioen arren pents a m e n d u eta ekintzako originaltas u n hori ez dela mirest eko kontua , ia denek, beren bihotz barren e a n , pents a tz e n dute majo ibil daitezke el a jeinurik gabe ere. Zoritxarrez inor harritzeko baino ohikoago a da hori. Originalta su n a da originaltas u nik gabeko adime n ek baliagarrit a su nik aurkitu ezin dioten gauz a bakarra. Ezin dute ikusi zer egin lezake e n euren alde: nola ikusiko dute, bada? Euren alde zer egin lezake e n ikusi ahal balute, ez litzateke originaltas u n a . Originaltas u n a k egin beharko liekeen lehen e n g o zerbitzua begiak zabaltze a da; eta hori erab a t egin ondore n , eurek ere originalak izateko aukera bat leukake t e . Bitartea n , gogora tuz inoiz ez dela ezer egin berori egiten norbait aurren a izan gabe eta diren gauz a on guztiak originalta su n ar e n fruitu direla, izan daitez ela originalta su n ak burutu beharreko zerbait oraindino gelditzen dela sinest eko bezain apalak eta ziur egon daitezel a zenbat eta gutxiago ohartze n diren originaltas u n a r e n beharra dutela, ordua n eta gehiago behar dutela.

Egia soila da ezen, bene t ako edo ustezko nagusi ta s u n mental ari aitortu edo egindako gorazarre a nolana hikoa delarik ere, mundu a n zehar kaskarkeria gizakien arteko botere goren bihurtze a dela gauz en joera orokorra. Antzinat e a n , Erdi Aroan, eta maila txikiago a n feudalismotik honako aldian, gizaban a ko a botere a zen berez; eta talentu handiak edo gizarte maila garaia edukiz gero, kontua n hartzeko botere a zen. Gaur egun gizaban a ko a k jendetz ar e n baitan galdurik daud e. Politikan ia arrunkeria da esat e a orain iritzi publikoak agintzen duela mundu a n . Izena merezi duen botere bakarra mase n a da, eta gobern u a r e n a ere bai mas e n joera eta instintue n organo bihurtzen diren heine a n . Hori hala bizitza pribatuko gizarte harre m a n e t a n nola trans akzio publikoet a n da egia. Iritzi publikoa osatz en duten iritzien aldeko ak ez dira beti mota bereko publikoa: Amerikan, populazio zuri guztia dira; Ingalat er ra n , nagusiki klase ertaina. Baina mas a dira beti, hau da, kaskarkeria kolektiboa . Eta are nobed a d e handiago a: masak orain ez ditu hartzen bere iritziak Eliza edo Estatuko goi mailako agint arien g a n dik, ageriko buruzagie n g a n dik edo liburuet a t ik. Pentsa m e n d u a euren antz- antzeko ak diren gizakiek egiten diete , egunk arien

bidez mintzatz e n zaizkielarik edo euren izenea n hitz egiten dutelarik mom e nt u a n puri- purian daud e n arazo eta gerta e r e i buruz. Ez naiz horren guztiaren kexu. Nik ez diot badel a, arau orokor gisa, giza adimen a r e n gaur egun go egoer a kaskarrarekin bater a g a r ri den zerbait hobe a . Baina horrek ez du eragoz t e n kaskarkeriare n gobernu a gobernu kaskarra izatea . Demokraziak edo askoren aristokraziak eraturiko ezein gobernuk jakin izan du kaskarkeriare n gainetik jardut en , ez bere ekintza politikoet a n ez iritzietan ez gaitasu n e t a n , ezta barruko gogo- tonua n ere, «Asko» subirano ak dohain eta irakasp e n hobez hornituriko Baten edo Gutxiren aholku eta eraginak gidatu t a jokatu duen e a n (eta bere garai onen e t a n horrelax e egin du) izan ezik. Gauza egoki eta noble ororen hasiera, gizaban a ko e n g a n dik dator eta etorri behar du; lehen e n g o t a n gizaban a ko bakar baten g a n dik eskuarki. Gizaki arrunt ar e n ohorea eta loria iniziatiba honi jarraitzeko gai izatea n datza; gauz a egoki eta nobleei eran tzun ahal izatea n , eta gauz a horiet ar a gidatze n duten e a n begiak zabalik joan ahal izatea n . Ez naiz ari «heroi- gurtza» ontzat jotzen, mundu a r e n gobern u a z indarrez jabetu eta haren borond a t e a r e n kontra mundu a bere agindu e t a r a makurraraz t e n duen talentu d u n gizon indartsu a txalotzen duen a. Horrelakoak galda lezake e n bakarra bidea seinala tz eko askat a s u n a da. Besteak berari jarraitzera behartz eko botere ak, haien askat as u n eta garap e n a r e kin bater a ezin izateaz gain, usteldu egiten du gizon indartsu a bera. Hala ere, badirudi ezen, gizaki arrunt ek osaturiko mas ar e n iritzia nonahi botere gailen bihurtu den edo bihurtzen ari den honet a n , joera horri jarri beharreko kontrapisu eta zuzeng arria pents a m e n d u a r e n goi- goiene a n daud e n e n banakot a s u n gero eta area go t u a g o a litzateke el a . Zirkunst a n tzia horiexet a n batik bat aurkitu behar lukete ezohiko gizakiek, kikilduta gera tu beharre a n , mas ek ez bezala jokatzeko adore a . Beste garai batzue t a n hori egiteak ez zekarren inolako aban t ailarik, diferent e ez eze, hobeto ere jokatu ezea n . Gaur egun, ordea, desad o s t a s u n a r e n eredu izate hutsa , ohiturar e n aurrea n belaunikatz e a ri uko egite hutsa , zerbitzua da best erik gabe . Iritziaren tirania bitxitasu n a gaitzesp e n bihurtzer ainoko a delako hain zuzen, gurag arria da, tirania hori haus t eko , jende a bitxia izatea. Bitxitasun a ugari izan da beti aiurri indart suko jende a ugari izan den aldian eta tokian; eta bitxitasu n kantita t e a gizarte bate a n proportzionala izan da eskuarki bertan zegoe n talentu, indar mental eta adore moralarekiko. Bitxiak izaten ausar tz en direnak hain gutxi izateak gure garaiko arrisku nagusi a erakus t e n du.

Esan dut inportan t e a dela ezohiko gauzei ahalik eta erem u libreen a uztea , denbor a g a r r e n e a n ager dadin zeintzuk diren egokiak ohitura bihurtzeko. Baina ekintzako indepe n d e n tzi a eta ohiturari jaramonik ez egitea ez dira bultzatu behar ekintza metodo hobe ak eta onarpe n orokorrago a merezi duten ohiturak sor daitez en bakarrik; eta nagusit a s u n mental nabaria duten ak ez dira beren bizitza nork bere erara eram a t e a xedetz a t har dezaket e n bakarrak. Ez dago arrazoirik giza existen tzia oro eredu bakar baten edo gutxiren gaine a n eraikitzeko. Norbaitek zentzun a eta esperien tzia arrazoizko neurrian bada uzka, bere existen tzia atontz eko daukan bere- bere era du onen a, ez berez onen a delako, baizik bere- berea duelako. Gizakiak ez dira ardiak bezalakox e ak; eta ardiak eurak ere ez dira bereiztezinki berdinak. Batek ezin du eskura tu ongi doakion jaka bat edo bota pare bat, neurrira egiten ez badizkiote edo dend a handi bate a n aukera tz eko modurik ez badu; eta erraza go al da berari doakion jaka bat erdies t e a , ondo doakion bizitza bat baino, edo gizakiak elkarren antzekoa go a k al dira beren osaer a fisiko eta espiritual osoan, beren oinen forman baino? Gizakiak gustu ezberdin t as u n a k bakarrik balituzte ere, hori nahikoa litzateke guztia eredu bakarrar e n araber a taxutze n ez ahalegin tz eko. Baina lagun ezberdinek baldintza ezberdinak ere behar dituzte garap e n espiritualerako; eta baldintza moral beret a n ezin dira bizi osasun t s u a g o , landar e barieta t e guztiak atmosfera eta klima fisiko beret a n baino. Pertson a batentz a t bere goi- izaera lantzeko laguntz ak diren gauz a berak oztopoak dira best e baten tz a t . Biziera bera baten tz a t eragingarri osasun t s u a da, ekintzarako eta goza m e n e r a k o ahalm e n guztiak sasoirik onene a n jartzen dizkiona; best e baten tz a t , ordea, karga ikaragarri bat, barne bizitza oro eten edo zapaltzen diona. Hain dira handiak gizakien arteko aldeak atsegin- iturriet an, atsek a b e t z eko eret an eta eragile fisiko eta moral ezberdinek euren g a n

duten eragine a n , non, bizieran ere horren neurriko ezberdint as u n a eduki ezea n , ez duten ez zoriont asu n e a n dagokien parte a osorik erdies t e rik, ez beren izaera gai den bezainb e s t e ko maila ment al , moral eta este tikora heltzerik. Zergatik, ordua n, heda tu behar du toleran tziak, sentim e n d u publikoari dagokion ez , euren aldeko jendetz ar e n onarp e n a lortzen duten gustu eta bizieret ar a bakarrik? Inon ere (zenbait fraide- erakun d e t a n izan ezik) ez da eraba t ukatzen gustu ezberdin t a s u n a ; pertson a bati gust a lekioke edo ez, gaitzes g arri izan gabe , arraun e a n egitea , erretz e a , musika, ariket a atletikoak, xakea , karta jokoa, edo ikaste a , gauza horien guztien aldeko eta kontrakoak isilpean edukitzeko baino gehiago direlako. Baina «inork egiten ez duen a » egite az edo «mund u guztiak egiten duen a » ez egiteaz akusa daiteke e n gizonak eta areago emaku m e a k delitu moral astun e n bat egindako gizon edo emaku m e a r e n pareko mespre tx uzko ohartar az p e n a k merezi dituzte. Titulu bat, edo lerrun txartelen bat, edo lerruneko jende ar e n aintza t e s p e n a behar du lagun ak, bere gogar a jardut eko luxua nolabait onar dakion, berekiko estimu ar e n kalterik gabe. Nolabait onar dakion, berriz diot, onarpe n horret az gehiegi fidatzen denak erdeinuzko erran-merran ak jasotzekoa baino arrisku handiago a baitu; batzord e baten aurrea n ero gisa agertz eko eta batzord e horrek bere jabetz ako ondasu n a k kendu eta bere ahaide ei emat eko arriskuan legoke 8 .

Iritzi publikoare n gaur egungo norabide ak ezaugarri bat dauka, beren- beregi kalkulatu a banakot a s u n a r e n agerraldi oro jasan ezin bihurtzeko. Gizateria, batez best e, adimen kontuan ez eze, joeret a n ere modera t u a da; gizakiek oro har ez dute ezohikoa den zerbait egitera bultzatzeko moduko gustu edo desirarik, eta, beraz, ez dituzte ulertzen horrelakoak dituzten ak, eta goitik beher a begira tz e n ohi dituzten basa ti eta neurrit asu nik gabeko e n artea n sailkatzen dituzte. Orain, orokorra den gertak ari horrez gain, hobekun tz a moralera n tz doan mugim e n d u indart su bat agertu dela suposa tz e a best erik ez dugu behar, eta begi- bistakoa da zer itxaron behar dugun. Gaur egun agertu da mugim e n d u hori; asko egin da egun jokaera- erregular t a s u n a areago tz eko eta larregikeriak muga tz eko bidea n; eta atzerrian izpiritu filantropiko bat dago, berori erabiltzeko ez dagoel arik erem u hoberik, gure hurkoak moral eta zuhurtzia kontua n hobetz e a baino. Garaiot ako joera horiek eragiten dute jende a aurreko aldiet an baino prest a go egote a jokaera- arau orokorrak ezartzeko eta mundu guztia onetsi t ako eredur a egoki dadin lortzeko. Eta eredu , ageriko edo tazitu, hori ezer ere gogo biziz ez gura izatea n datza. Berorren izaera ideala izaera nabar m e nik ez edukitzea da; nabar m e n ageri den eta pertson a bere itxuran gizateria arrunt ar e n g a n dik nabariki ezberdin a izatera dara m a n giza izaerar e n atal oro estutuz mozte a , emaku m e txinat ar baten oinak bezala.

Guragarri denar e n erdia kanpo uzten duten idealekin gerta tu ohi den bezala, oraingo onesp e n eredu ak best e erdiaren imitazio kaskarrago a baino ez du eragiten . Arrazoi sendo ek gidaturiko energia handiak eta nahim e n arret a t s u a k irmoki kontrolaturiko sentipe n indart su ak izan beharre a n , aipaturiko eredu ar e n emai tza sentipe n ahulak eta energia ahulak dira, araup e a n , beraz, jar daitezke e n a k , azaletik beder e n , nahim e n a r e n edo arrazoim e n a r e n esfortzurik gabe. Aiurri keme n t s u a k , neurri handian , tradizionalak izatera baino ez dira heltzen. Herrialde honet a n orain energiak ez du negozioak best e irtenbiderik. Horret an erabilitako energia nahikoa handitza t jo daiteke oraindik. Lan horrek libre uzten duen zirrikitua zaletasu n e n [ hobby ] baterako uzten da; eta zaletas u n hori baliagarria eta are filantropikoa izan daiteke, baina gauz a bakarre n bat izaten da beti, eta norm ale a n diment sio handirik gabeko gauz a bat. Ingalat err ar e n handitasu n a kolektiboa da guztiz; banaka txikiak izanik, elkarrekin konbinatz eko azturar e n g a t ik soilik agertz en gara gauz a handie t a r ako gai; eta horrekin eraba t pozik daud e gure filantropo moral eta erlijiosoak. Baina best e molde bateko gizakiak izan ziren Ingalat err a izan dena izatera eram a n zuten ak; eta best e molde bateko gizakiak beharko dira gure herriaren gainbe h e r a eragozt eko.

Ohiturare n despotism o a da nonahi giza aurrera m e n d u a r e n oztopo iraunkorra, ohikoa baino hobe a dateke e n zerbait lortzeko joerarekin etenik gabeko antago nis m o a n dagoelarik,

zirkuns t a n tzien araber a askat a s u n , aurrerap e n edo hobekun tz a espiritua esat e n zaion joera bera. Hobekuntz a espiritua ez da beti askat a s u n espiritua, gura ez duen herriari ere hobekun tz ak ezartzer a jo dezake eta; eta askat as u n espiritua, horrelako joeren kontra dagoe n heine a n , hobekun tz ar e n kontra daud e n e kin elkar daiteke leku jakin bate a n eta aldi batez; baina hobekun tz a iturri hutsezin eta iraunkor bakarra askat as u n a da, zeren, berari esker, zenbat gizaban a ko hainbat hobekun tz a gune indep e n d e n t e baitaud e . Aurrera m e n d u printzipioa, ordea , bere eret ako edozein e t a n , askat a s u n a r e n nahiz hobekun tz ar e n maitas u n gisa, ohiturare n eragim e n a r e n kontrako a da, eta uztarri horret a t ik libratze a hartzen du bere baitan; eta bion arteko norge hiagok a gizateriaren historiako gauzarik interes g ar rien a dugu. Munduare n zatirik handien ak ez du, zehazki hitz eginda , historiarik, ohiturare n despotism o a bete- bete a delako bertan nonahi. Horixe gerta tz e n da Hegoald e osoan. Ohitura da han, edozert a n , azken apelazioa; justiziak eta eskubide ak ohiturarekiko adost as u n a esan nahi dute; inori ere, botere az intoxikaturiko tiranore n bat kendut a , ez zaio burura tz e n ohiturari aurka egitea . Eta ikusten dugu emai tza. Nazio horiek behiala originalta su n a ukan bide zuten; ez ziren lurretik jaio jendet s u , ikasi eta bizitzako arte askotan trebe; euren ahalegin ez heldu ziren hori guztia izatera, eta, orduan, munduko nazio handien eta botere t s u e n a k izan ziren. Zer dira orain, ordea? Jauregi zoragarriak eta tenplu ederrak zituzten e a n basoe t a n zehar hara- hona zebiltzan, baina ohiturak, alde bate tik, eta askat as u n a k eta aurrerap e n a k, best e t ik, erdi eta erdi agintzen zieten arbaso ak dituzten tribuen menp eko ak edo agindup eko ak. Herri bat, dirudien ez , aurrerakoia izan daiteke aldi batez, eta gero aurrera egin ezinik gelditu; noiz gelditzen da? Banakota s u n a edukitze ari uzten dione a n . Horrelako aldake t a bat Europako nazioet a n gerta tuko balitz, ez litzateke modu bere a n gerta tuko; izan ere, gure nazioak meha tx a t z e n dituen ohiturare n despotism o a ez datza prese ski lehengo a n gera tz e a n . Singulart a s u n a galaraz t e n du, baina ez du aldake t a eragoz t e n , denak bater a aldatuz gero. Bazter utzi ditugu gure arbaso e n ohitura tinkoak; orain ere mund u guztiak joan behar du best e e n antzer a jantzita, baina moda urtean behin edo birritan alda daiteke. Horrela, aldake t a egiten dene a n , aldaket a g a t ik berag a tik egin dadin ardura tz e n gara, eta ez ezein edert a s u n edo egokitasu n ideiaga tik, zeren edert as u n edo egokitasu n ideia bera ez luke mundu guztiak une berea n onartuko eta denek batera albo batera utziko best e une bate a n . Baina aurrera goaz en ak eta aldakorrak gara aldi bere a n; aurkikund e berriak egiten ditugu eten g a b e gauz a meka nikoet a n eta hantx e edukitzen ditugu harik eta hober e n batek gainditu arte; hobekun tz a bila irrikitzen ibiltzen gara politikan, hezkuntz a n eta moralea n bertan ere, nahiz eta azken horret a n perfekzioaz dugun ideia best e ak gu geu bezain onak izan daitez en konben tzitze a n edo hartar a behartz e a n datzan. Aurre-ramen d u a ri ez diogu eragoz p e nik jartzen; aitzitik, goraipa tu egiten dugu geure burua inoiz izan den jenderik aurrerakoien a garela eta. Banakota s u n a da guk borrokatz e n dugun a ; gauz a itzela egin dugula pentsa t uko genuke denok berdinak izatea lortuz gero; zeharo ahantziz pertson a bat best e baten g a n dik ezberdina izatea dela eskuarki biei deigarri gerta tz e n zaien lehen e n go gauza norber e tipoare n inperfekzioar ekiko eta best e a r e n nagusi ta s u n a r ekiko edo, bien abant ailak konbinatuz , bata eta best e a baino hobe a den zerbait erdiest eko posibilitate a r ekiko. Adibide adierazg arri bat Txinan daukagu , talentu handiko nazioa bera, eta gai batzue t a n jakituna ere bai, antzina, oso noizean behingo zorte onak lagund u t a , hainbat ohitura bereziki on hartu izanari esker, lan hori europar argien ek ere, muga batzue n barrua n , jakintsu eta filosofo titulua ema n ez agurtu beharreko gizonek egindako a izan delarik neurri bate a n . Azpimarrag a rriak dira, halaber , komunit a t eko goga m e n bakoitzea n beren doktrinarik onen ak sartu ahalea n tinko sartzeko eta eurok ondoen beren g a n a t z e n dituzten ei ohore eta botere postu ak hartuko dituztela segurt a tz eko duten era bikainaga t ik. Hori egin zuen herriak, ziur, giza aurrera m e n d u a r e n sekre tu a deskubritu du eta mund uko mugim e n d u a r e n burua n tinko jarrita egon behar izan du. Gero, aitzitik, geldikor bihurtu dira, ez atzera ez aurrera milaka urtez; eta aurrera n tz e a n hobekun tz a rik izanen badute , atzerritarre n bidez izanen da. Esperan tz a oro gainditu dute filantropo ingeles ak hain ahalegin t su lantzen ari diren gaian: jende berdin- berdinez osaturiko herria egitea , guztiek beren pents a m e n d u a k eta jokaera maxim a eta arau berber ez gobern a t z e a ; eta horiexek ditugu fruituak.

Iritzi publikoare n erregim e n moderno a , antolatu gabeko eran, txinat ar hezkuntz a eta politika sistem a k era antolatu a n diren gauz a berbera da; eta banakot a s u n a uztarri horren kontra garaile atera tz eko gauz a ez baldin bada, Europak, bere aurrekari nobleak eta aitorturiko kristau t a s u n a gorab e h e r a , best e Txina bat bihurtzera joko du.

Zerk salb a t u du orain ar t e Europ a horra iriste t ik? Zerk egin du nazio e n familia euro p a r r a giza t e ri a r e n zati aurr e r a k oi a , et a ez geldikorr a? Ez be hin tz a t eur e t a n aurki dai t ek e e n inolako goi- bikain t a s u n a k , exis t i tz e n de n e a n efekt u gisa et a ez kaus a gisa exis t i tz e n den a ber a , baizik eur e n art eko izaer a et a kultur a ezb er d i n t a s u n na b a r m e n a k . Gizab a n a k o a k , klas e a k , nazio ak elkarr e n g a n d i k zeh a r o ezb er d i n a k izan dira; askot a r iko bide e i ekin die t e et a bide bakoi tz ak baliozko zerb ai t e r a era m a n ditu; et a aldi bakoi tz e a n bide ezb er d i n e t a n ibili dire n a k elkarr e kin intoler a n t e a k izan dire n arre n et a eur e t a k o bakoi tz ak pen t s a t u izan due n arre n ga uz a itzela zat ek e e l a bes t e guz ti ak ber e erre p i d e t ik ibiltzer a beh a r t u ah al izat e a , ber a i e n ah al e gi n a k elkarr e n gar a p e n a era g o z t e k o oso gutxi t a n izan dut e arrak a s t a irau nk orrik, et a guz ti ek iraun dut e bes t e e k esk aini t ak o ona har tz e k o adin a . Europ a k , en e ikusiz, bide aniz t a s u n horrix e zor dio era b a t ber e gar a p e n aurr e r a k oi et a alde ani tz ek o a . Baina hasi da jad a onur a hau askoz mail a bax u a g o a n eduki tz e n . Erab a ki t s u doa aurr e r a jend e guzti a berdin izat e a lortz eko txina t a r ere d u r a n t z . Tocqu e vill e jaun a k , ber e azke n lan garr a n t z i t s u a n , azpi m a r r a t u t a ag er t z e n digu zenb a t dire n elkarr e n an tz e k o a g o a k egu n g o fran t s e s a k , azke n bel a u n a l d iko a k eur a k ziren baino . Ohar ber a , bain a gor a g o k o maila n , egin dai t ek e ingel e s e i buruz . Wilhelm von Humb old t e k , pas a r t e jada aip a t u bat e a n , bi gauz a sein al a t z e n ditu giza gar a p e n a r e n beh a r r e z k o baldin tz a gisa , jend e a elkarr e n g a n d ik ezb er d i n bihur tz e k o be h a r r e z k o a k direl ako , erra n nahi bai t a , ask a t a s u n a et a askot a r iko ego e r a k . Baldin tz a biot ak o bigar r e n a egu n e a n baino egu n e a n urria go da gur e herri a n . Klase et a giza b a n a k o a k inguru m a r i a n dituz t e n et a izaer a k tax u tz e n dizkie t e n zirkun s t a n t z i ak elkarr e n an tz ek o a g o a k dira egu n e t ik egu n e r a . Antzina , lerrun difere n t e a k , auz u n e difer e n t e a k , indu s t r i a et a lanbid e difere n t e a k mun d u difer e n t e a k es a n dakiek e e n e t a n bizi ziren ; egu n , ord e a , mail a han di ba t e a n , mun d u ber e a n . Konpar a t u z hitz egin d a , orain ga uz a ber ak irakurri , en tz u n et a ikus t e n dituz t e , leku ber e t a r a doaz , ber e n esp e r a n t z a et a beld urr e k objek t u ber a k dituz t e , esku bi d e et a ask a t a s u n ber ak dituz t e et a eurok defe n d a t z e k o mod u ber ak . Geldi tz e n dire n maila difer e n t z i a k han di a k direl a rik, ez dira ez er des a g e r t u diren e ki n erka t u t a . Eta asimilazio a aurr e r a doa oraindik ere . Garai hon e t a k o ald ak e t a guz ti ek bul tz a t z e n dut e , de n a k bai to az be h e k o a jaso tz e r a et a goikoa jais t e r a . Hezku n tz a zab al tz e orok ere bultz a t z e n du, hezku n tz a k jend e a era gi n kom u n e n pe a n jartz e n duel ak o et a ger t a k a r i et a sen t i m e n d u e n em a r i orokorr e r a k o sarbid e a esk ain t z e n diolako . Komu nik a t z e k o bitar t e k o e n hob e k u n t z e k ere bul tz a t z e n dut e , elkarr e n g a n d i k urrun bizi de n jend e a harr e m a n per t s o n a l e a n jarriz et a bizileku aldak e t e n korron t e azkar ba t ez arriz toki ba t e n et a bes t e a r e n art e a n . Merkat a r i t z a et a ma n uf a k t u r a k ge hi tz e a k ere bul tz a t z e n du, aldek o zirkun s t a n t z i ak zab al a g o he d a t u z et a an bizio- gai ak , gore n a k ere , lehi ak e t a orokorr e r a irekiz, et a , har t a r a , gor a g o igotz ek o desi r a klas e par t ikul ar ba t e n izaer a ri barik klas e guz ti e n a r i da gokio n kontu bihur t uz . Gizat e ri a guz ti a n an tz e k o t a s u n orokorr a sortz ek o aipa t u riko e k baino era gi m e n indar t s u a g o a dauk a n a zera da, ale gi a , he m e n et a bes t e herri ald e libre e t a n , iritzi publiko ar e n na gu s i go a ez a r tz e a Esta t u a n . Gore n t a s u n sozial ezb er d i n a k , eur e n atz e a n gord e t a k o lagu n e i jend e t z a me s p r e t x a t z e k o auk er a em a t e n zien ak , poliki- poliki berdin d u z joan diren hein e a n , publiko ar e n na hia ri , nahi hori bad a u k a l a posi tiboki jakin ez gero , ez e tz es a t e k o ideia ber a ere politikari prak tiko e n buru e t a t i k gero et a des a g e r t u a g o doa n hein e a n , des a d o s t a s u n e r a k o eusk a r r i sozial a ere ez a b a t u egi t e n da; ez da geldi tz e n gizar t e a n inolako bot e r e inpor t a n t e r ik, ber a kopur u e n aurk a k o a izanik, publiko ar e n a k ez bez al ak o a k diren iritzi et a joerak ber e ba b e s p e a n har tz ek o inter e s ik du e nik .

Kausa horien guztien konbinazioak banakot a s u n a r e n kontrako hain eragin multzo handia eratze n du, non ez den erraz ikusten nola iraun lezake e n hark zutik bere lekuan. Gero eta zailago ukan e n du hori egiten, publikoare n zati adimen t s u a banakot a s u n a r e n balioaz kontura tz e n hasi ezean , hasi ezean ikusten ona dela aldeak egote a , hoberako ez badira ere, eta eurek txarragor ako direla baderi tzot e ere. Banakot as u n a r e n eskubide ak beti aldarrikatu behar badira, oraintx e da horret ar ako garaia, asimilazio behar tu a osotzeko oraindik asko falta dene a n . Lehene n g o faseet a n bakarrik borroka daiteke arrakas t az usurpazioare n aurka. Jende guztia geure antzeko a izateko eskaria elikatzen den heine a n hazten da. Horren aurka egiteko bizia tipo uniform e bakarrera murriztu arte itxaron ez gero, tipo horret a t ik aldentz e oro erlijiogab e , ezmoral , muns trokeria eta naturare n kontrakotz a t joko da. Gizateria dibert sit a t e a burutzeko ezgai bihurtzen da, hura ikusteko ohitura aldi batez galdu duen e a n .

IVGIZARTEAK GIZABANAKOAREN GAIN DAUKAN AGINPIDEAREN

MUGEZ

Zein da orduan gizaba n ak o ak bere buruare n gain duen subiranot a s u n a r e n muga bidezkoa? Non hast e n da gizarte a r e n subiranot a s u n a . Giza bizitzatik zenba t esleitu behar zaio banakot a s u n a ri eta zenba t gizarte a ri?

Elemen tu o t ako bakoitzak berari dagokion parte a hartzen du, baldin berezikiago interes a tz e n zaiona bada uk a . Banakota s u n a ri interes a t u nagusia gizaban a ko a duen bizitzaren parte a egokitu behar litzaioke; gizarte ari , interes a t u nagusi a gizarte a duen parte a .

Gizartea kontra tu bate a n oinarriturik ez dago e n arren, eta are berta tik beteb e h a r r ak deduzitzeko kontra ture n bat asm at uz ezer onik erdies t e n ez den arren, gizarte ar e n babes a hartzen duen orok ordain bat zor dio gizarte a ri harturiko onurar e n g a t ik, eta gizarte a n bizitzeak ezinbes t eko bihurtzen du bakoitza behar turik aurkitzea best e ekiko jokaera ildo bati eust er a . Jokaera hori, lehenik, batak best e a ri bere interes e t a n kalterik ez egite a n datza; edo, hobeto esan d a , zenbait interes e t a n , lege- deklarazio zehatz ez edo elkar- ulertze tazituz, eskubide tz a t eduki behar lirateke e n a k beroriek; eta, bigarrenik, nork bere parte a (ekitat e printzipio baten araber a finkaturikoa) hartze a n , gizarte a edo bertako kideak kalte edo arazoet a t ik defend a t z eko beharrezko diren lan eta neke e t a n . Gizarte ak bidezki ezartzen dizkio baldintza horiek, zer gerta ere, bete gabe pasa gurarik dabiltzan ei . Eta horret a n ez da amai tzen gizarte ak egin dezake e n guztia. Gizaban ak o baten egintzak best e e n t z a t kaltegarriak edo beraien ongizat e a behar bezala zaintzen ez duten ak izan daitezke, hain eskubide eratu ak urratzera heldu gabe ere. Gaizki jokatu duen a, ordua n, bidezki zigor lezake iritziak, baina ez lege ak. Lagun baten jokaerare n zati batek best e e n interes e t a n eragin kaltegarria izanez gero, gizarte ak eskum e n a du haren gain, eta eztab aid a daiteke gizarte a r e n esku- hartze a ongizat e orokorrare n aldekoa ala kontrakoa den. Baina ez dago arrazoirik auzi hori plant e a tz eko norbait en jokaerak inolako eraginik ez duen e a n inoren interes e t a n , edo beraiek nahi izan ezea n (beti ere helduak eta bereizm e n norm aleko pertson ak izanik) derrigor eraginik ez duen e a n . Horrelako kasu guztiet a n , askat a s u n osoa dago, legala eta soziala, ekintza burutu eta ondorioei aurre egiteko.

Doktrina hori oso gaizki ulertzea litzateke pents a tz e a axolaga b e t a s u n egoist az beterik dagoel a eta ondokoa dioela, alegia, gizakiek ez dutela best e ek bizitzan duten jokaerar ekin inolako zerikusirik eta ez dutela ardurarik hartu behar best e e n ongi jokatze ar e n edo ongi izatear e n ingurua n , beren interes a jokoan egon ezea n . Inoren ona susta tz eko, ahalegin desinter e s a t u a k gutxitu barik gehitu egin behar dira. Baina onginahi desint er e s a t u a k zigorra eta zartailua, errealak

nahiz metaforikoak, ez diren best e tresn a batzuk aurki ditzake jende a bere onera jo dezan konbe ntzitzeko. Norberari begirako bertu t e ak gutxiet siko duten e n artea n azken nago ni, baina bigarren mailako garran tzia dute, bigarren e ko a ere badute , gizarte kontue t a n . Hezkuntz ari biak berdine a n lantze a dagokio. Baina hezkuntz ak berak ere konben tzim e n d u z eta limurtzez jokatzen du konpultsioz adina, eta lehen e n go e z soilik, eta hezkuntz a aldia igarota, irakast e n dira norber ari begirako bertut e ak . Gizakiek laguntz a ema n behar diote elkarri ongia gaizkitik bereizteko, eta lehen e n g o a aukera tz er a eta bigarren a bazter uztera elkar animat u. Elkar akuilatzen jardun behar lukete beti beren goi- ahalm e n a k gero eta gehiago erabil eta beren sentipen eta gogoa zuhur dener a , eta ez buruga b e k eri ara , gero eta gehiago bidera ditzate n , objektu eta kontenplazioet a n beher a barik gora eginez. Baina ez lagun batek ez zenbait lagunek ez dute eskubiderik heldut a s u n e r a iritsi den gizaki bati esa t eko ez dezala bere bizitzarekin egin bere onerako egitea aukera t u duen a . Bera da interesik handien a duen a bere ongizat e a n ; best e edozeinek horret a n eduki dezake e n interes a , atxikimen d u pertson al sendo bateko kasue t a n izan ezik, garran tzirik gabeko a da, berak duen ar e n aldea n; gizarte ak harekiko gizaban a ko gisa duen interes a (best e ekiko duen jokaerari dagokione a n izan ezik) zatikakoa eta aldi bere a n zeharkako a da; gizon edo emaku m e arrunt e n ak , ordea, bere sentipen eta zirkunst a n tziei buruz ezagu tz a mila bider handiago a du, best e inork eduki dezake e n a baino. Gizarte ar e n esku- sartzea gizaban a ko a r e n burubide eta asmo ak gidatzeko berari bakarrik dagozkion gauz et a n , irudipen orokorre t a n oinarritua da nahitaez ; eta irudipenok, gainera , faltsuak izan daitezke eta, egiazkoak izanda ere, kasu partikularre t ar a txarto aplikatzeko arriskua ukan dezake t e kanpotik ikusten dituzten ek baino kasuon zirkuns t a n tzien ezagutz a handiagorik ez duten ek . Horrega tik, giza aferen depart a m e n t u horret a n banakot a s u n a k bere ekintza erem u propioa du. Gizakien elkarrekiko jokaera n beharrezko da arau orokorrak gehienb a t bete tz e a , jende ak zer espero dezake e n jakin dezan; baina pertson a bakoitzari dagozkion gauze t a n , pertson ar e n berezkota s u n indibidual ak askat as u n e z jarduteko eskubide a dauka. Beste ek eskain, eta are inposa, diezazkioket e bere burubide ari laguntz eko gogorakizun ak, bere nahime n a indartz eko aholkuak, baina hura bera da azken epailea . Aholku eta abisu horien kontra jokatuz egin ditzake e n errakun tz a guztiak hobe ak dira, best e ei euren ustez bere ona dena egitera behar tz e n uztea den gaitza baino.

Ez dut esan nahi lagun batek best e e n g a n sortaraz t e n dituen sentipen e k lagun horren gaitasun edo akats pertson al e n inolako eraginik ukan behar ez dutenik. Hori ez da ez posible ez gurag arri. Norbait goi- mailakoa bada bere onera dara m a t e n gaitasu n e t a ko bate a n , horrek berorrek miresgarri egiten du. Gizatasu n ar e n perfekzio ideale tik askoz hurrago jartzen du. Gaitasun horiez nabar m e n ki gabe tu rik bada go, miresp e n a barik horren aurkako sentipe n a eraginen du. Txorakeria maila bat dago, baita (esa mold e a eragozp e nik jarri ezin zaiona ez bada ere) gustu ar e n behera p e n edo gaiztotze bat ere, zeinak, berori agertz en duen lagunari kalte egitea justifikatzen ez duen arren, lagun hori, ezinbes t ez eta bidezki, gorrota g arri eta, ertzeko kasuet a n , erdeina g ar ri ere bihurtzen duen; aurkako gaitasu n ak indartsu dituen ak derrigor izan beharko ditu sentipen horiek. Lagunak, inori okerrik egin gabe ere, zorotza t edo behe- mailako izakitzat hartzera eram a n gaitzake e n eran joka dezake; eta hark gure iritzi hori ekidin nahiko lukeen ez , zerbitzu bat egiten zaio horret az eta etor dakizkiokee n ondorio txarrez aurre tiaz ohartar az t e az . Gauza ona litzateke, benet a n ere, zerbitzu hori gaur egun kortesiare n formek uzten duten baino liberta t e handiagoz egin ahal izatea , eta lagun batek best e bati hoben d u n ikusten duela zintzo agertu ahal izatea , oihes edo harropuztz a t inork ere hartu gabe . Badauka gu , halaber , norbait ez dugun iritzi txarrare n arab er a era ezberdine t a n jokatzeko eskubide a ere, ez haren banakot a s u n a zapaltzeko, baizik geure a erabiltzeko. Ez gaud e , adibidez behar turik haren konpainia bilatzera; hura ekiditeko (ekidite hori nabar m e n tz e n ibili gabe, baina) eskubide a daukagu , onargarrien a dugun konpainia aukera tz eko eskubide a dauka gulako. Eskubide a daukagu , eta beteb e h a r r a ere bai agian, best e ei harekin kontuz ibili daitez e n abisa tz eko, baldin uste badu gu haren etsen plu ak edo solasak eragin kaltegarria ukan dezake el a berarekin dabilen jende ar e n g a n .

Haren aurretik best e ek jarri ahalko ditugu hautazko mes e d e a k egiteko orduan, beti ere mese d e ok haren hobekun tz a r ako ak ez badira. Era ezberdinot a n zigor latzak jaso ditzake lagun batek best e e n eskutik berari bakarrik zuzen e a n dagozkion hutse gi t e e n g a t ik; baina zigor horiek hutse gi t e e n euren ondorio natural ak eta, esan e n genuke, berezkoak diren heine a n pairatze n ditu, eta ez beren-beregi zigortze a g a t ik ezarritako ak direlako. Ozarkeria, egoskort as u n a , harropuzkeria erakus t e n duen ak –baliabide arrunt ekin bizi ezin denak, asebide kaltegarriei uko egiten ez dakienak, animali plazerak bilatzen dituen ak adimen eta sentim e n a r e n plazeren kaltet an– best e e n iritzian behera egitea eta haiek bere aldeko sentime n d u gutxiago edukitzea espero behar du; gainera , ez du horret az kexatz eko eskubiderik, behintza t gizarte harre m a n e t a n haien ederra irabazita eta, hartar a haien mese d e a berega n a t z eko eskubide a , bere buruarekiko dem erituek honda t u gabe a , eskura tu t a eduki ezea n .

Nik baiest e n dut best e e n kontrako iritzitik hertsiki bana ezinak diren eragoz p e n e n mend e soilik egon behar duela laguna, bere onarekin loturik dagoe n , baina best e ek berarekiko harre m a n e t a n dituzten interes ak inola ere ukitzen ez dituen bere jokaera eta izaerare n zatiari dagokionez . Bestee n t z a t kaltegarriak diren ekintzek, ordea , trata m e n d u zeharo ezberdin a behar dute. Haiei eskubide ak kentze a; haiei norber e eskubide ek justifikatu gabeko galera edo kalteren bat eragite a ; haiekiko harre m a n e t a n erabilitako faltsukeria edo tolesa; haien gainetiko abant ailez bidega b e ki edo eskuz ab al t a s u nik gabe baliatze a ; are haiek berekoiki gaitzetik ez defend a tz e a , horiek guztiak moralki gaitzesg arriak dira adiera hertsian, eta, kasu astun e t a n , zigorra merezi dute bidezki. Eta ez bakarrik ekintza horiek, baizik eurot ara dara m a t e n jarrerak ere zehazki ezmoral ak dira eta gorrotoraino ere hel daiteke e n ezesp e n a merezi dute. Ankerkeriarako joera, malezia eta izaera gaiztoa; grina guztiet a n gorrot ag a rrien a eta antisozialen a den inbidia; disimulua eta faltsukeria, behar bezainb a t ek o kausarik gabe sumintz e a , probokazioen aurre a n neurriga b e erresu min tz e a , best e guztiak menp e a n edukitzeko grina, aban t aile t a n norberari dagokion parte a baino gehiago hartzeko desira (grekoe n π λεονεζι´ α), best e ak beher a tz e a n plazer hartzen duen harrokeria; bera eta berari dagozkionak best e ezer baino inportan t e a g o tz a t dituen eta zalantz ako gauz a guztiak bere alde erab akitzen dituen norberek eria , ... ; horiek guztiak bizio moralak dira eta izaera moral gaiztoa eta gorrot ag a rria osatze n dute: gorago aipaturiko norber ari begirako hutse gi t e e n antzik eduki gabe , horiek ez baitira, izan, egintza ezmoral ak zehazki, eta, mailarik goren er a eram a n d a ere, ez baitira gaiztakeria izatera heltzen. Izan daitezke zentzun faltaren edo duintas u n pertson alik edo norbere buruar ekiko erresp e t u rik ezaren frogak; baina best e ekiko beteb e h a r r e n urraket a inplikatzen duten e a n bakarrik dira moralki gaitzesg a rriak, haienga t ik bere burua zaintzera beharturik dagoel arik gizaba n ak o a . Geure buruarekiko beteb e h a r r ak deritzen ak ez dira sozialki beteb e h a r r eko ak, zirkunst a n tziek aldi berea n best e ekiko beteb e h a r bihurtu ezea n . «Norbere buruarekiko beteb e h a r r a » termino ak, zuhurtzia baino zerbait gehiago esan nahi duen e a n , norber e buruar ekiko erresp e t u a edo norber e garap e n a esan nahi du; eta ez bata g a t ik ez best e a g a t ik eman behar die inork konturik bere lagun hurkoei, horrek ez liokeelako inolako onurarik ekarriko gizateriari.

Zuhurtziarik edo duintasu n pertson alik ezaga tik lagun batek bidezki gal lezake e n best e e n begirun e ar e n eta best e e n eskubide e n kontrako jokaerak jasotzen duen gaitzesp e n a r e n arteko bereizket a ez da izen hutseko bereizket a . Alde handia egon e n da beti, lagun harekiko ditugun bai sentipe n e t a n eta bai jokaeran , hari erantzukizun a galdatz eko eskubide a daukagula uste dugun gauz et a n hark gu atseka b e t z e t ik eskubide hori ez dauka gula dakigun gauze t a n atseka b e t z e r a . Gaitzi bazaigu, adierazi ahal izanen dugu geure nahigab e a eta gusta tz e n ez zaigun gauz a bate tik bezala berare n g a n dik urrun ibili; baina horrega t ik ez dugu joko hari bizitza nekagarri egitera. Hausnar tu eta atera behar dugu jasotzen ari dela jada, eta jasoko duela, bere okerrare n zigorra; berak bere bizitza, gaizki erabiltzea g a t ik, hond a tz e n badu, guk ez dugu, harga tik, nahi izanen oraindik gehiago honda t u: hura zigortu gura izan beharre a n , hari zigorra arintzen saiatu behar dugu, bere jokaerak dakarzkion gaitzak nola ekidin edo send a litzake e n erakutsiz. Lagun horrek

guri errukia, edo agian higuina ere eragin diezaguk e, baina sekula ere ez haserre a edo erresu min a; ez dugu trata tuko gizarte a r e n arerio gisa; bere kontura uztea izanen da txarren e a n ere geure buruar e n aurre a n justifikatu ahal izanen dugun a , bihotzik onen ar ekin hurbiltzen ez baga tz aizkio ere ardura eta lagundu nahia erakutsiz. Kontua guztiz aldatz e n da, baldin bere lagun hurkoak indibidualki edo kolektiboki babes t eko beharrezko diren arau ak urratu baditu. Haren egintzen ondorio txarrek, orduan, haren buruar e n g a n barik best e e n g a n dute eragina; eta gizarte ak, bere kide guztien babe sl e denez, haren kontra hartu behar ditu errepr es a liak; min ema n behar dio berariaz zigortzeko asmoz, eta zigorra behar bezain zorrotza izan dadin ardura tu behar du. Kasu horret a n , geure auzitegiare n aurrea n dago e n errudun bat da, eta geu gara hari epaia emat e r a ez eze, geure sent en tzia, era batera edo best er a , bete a r az t e r a deituak; best e kasua n , ez dagokigu hari inolako sufrimen d urik ezartz e a , geure aferen erregulazioan hari beree t a n emat e n diogun askat a s u n bera erabiltze tik intzident alki eratorritakoak izan ezik.

Askok ez dute onartu nahi hem e n seinala tz e n dugun bereizket a , hau da, gizaban a ko a r e n bizitzan berari bakarrik dagokion zatiaren eta best e e i dagokien ar e n artea n dago e n a . Nola daiteke (galde dezake edonork) gizarteko kide baten jokaerar e n zati batek best e kideei bost axola izatea? Inor ez da erab a t isolaturik dago e n izakia; ezinezkoa da lagun batek bere tz a t serioski edo iraunkorki kaltegarri den ezer egitea , gaitza bere hurkoen e n g a n a behintz a t , eta maiz askoz urruna goko e n g a n a , iritsi gabe. Bere jabego ari kalte egiten badio, euren baliabide ak jabego horret a t ik, zuzene a n edo zeharka , erdiest e n zituzten ei egiten die kalte eta, gehien e t a n , komunit a t e a r e n baliabide orokorrak gutxitu egiten ditu, neurri handian edo txikiago a n. Bere gorputz edo gogo ahalm e n a k hond atz e n baditu, euren zorionare n zati bati dagokionez bere beharre a n izandako guztiei oker handia egitez gain, ezgai bihurtzen da bere hurkoei, oro har, eskaini beharreko zerbitzuak emat eko; agian haien adiskidet a s u n eta onginahiar e n motelgarri den karga bilakatz en da; eta jokaera hori oso maiz ukanez gero, ez legoke ongiare n guztirako baturari horrek baino gehiago kenduko liokeen hutse gi t erik. Azkenez , baldin bere bizio edo txorakeriez batek best e ei zuzen e a n kalterik egiten ez badie, hala ere (esan daiteke), kaltegarria da bere etsen plu az , eta bere burua kontrolatzera behar tu beharko litzateke, bere jokaera ikusita edo ezagu tu t a gaiztotu edo okerbider a eram a n ditzake e n e n mes e d e t a n .

Eta are (gehituko da) baldin jokaera txarrare n ondorioak gizaba n ak o bizioso eta buruga b e k o ar e n baitan muga tu ahal balira ere, beren kontu eta gidaritzap e a n utzi behar ote lituzke gizarte ak horret ar ako nabar m e n ki ezgai diren horiek? Haur eta adin txikikoei euren borond a t e a r e n kontra ere babe s a garbiro zor bazaie, ez al dago gizarte a era bere a n behar turik beren burua gobern a tz eko maila bere a n ezgai diren helduei ere babes a emat e r a? Baldin jokoa, hordikeria, neurrigab ek eri a , alferkeria edo zikintasu n a legez debeka t u riko ekintza asko edo gehien ak bezain kaltegarriak badira osasu n er ako eta haiek bezainb a t ek o oztopoak hobekun tz ar ako, zergatik (galde daiteke) ez da ahalegintz e n legea horiek ere zigortzen gizarte a r e n praktika eta komen e n tzien neurrian? Eta lege ar e n akats ekidinezinen osagarri modu a n , ez ote luke iritziak kontrol gogor bat antolatu behar aipaturiko bizioen kontra eta zigor sozial zorrotzak ezarri gizarte ar e n jakinea n praktikatze n dituzten ei? Heme n ez gabiltza (esan daiteke) banakot a s u n a ri mugak jartzen edo bizitzan esperien tzia berri eta originalak egiteko ahaleginak eragozt e n . Eragotzi nahi diren gauza bakarrak mundu a r e n hasiera tik gaurdaino entse a t u eta gaitze t si direnak dira, esperien tziak erakutsi duen ez , inoren banakot a s u n a r e n t z a t baliagarriak ez egokiak ez diren gauzak. Denbora bat igarotze a eta esperien tzi kantita t e bat behar dira moraleko edo zuhurtziako egia bat ezarritza t jotzeko; eta nahi izaten den guztia da, jende a , belaun aldi bat best e a r e n ondore n , euren aurretikoen tz a t honda g a rria izandako amildegi bere a n beher a jaus dadin eragozt e a .

Erabat onartzen dut norber ak norber e buruari egiten dion kalteak eragin serioa ukan dezake el a norberar ekin harre m a n hurbilak dituzten e n g a n , beraien begikotas u n e a n eta interes e a n

batik bat, eta, behera goko mailan, gizarte ar e n g a n oro har. Horrelako jokaeraz norbaitek best e norbait ekiko edo norbaitzuekiko beteb e h a r zehatz eta egozgarri bat haust e n duen e a n , kasua jada ez da norber e buruari begirako a eta moralki gaitzesg arri bihurtzen da hitzaren adiera zehatz e a n . Baldin, adibidez , gizon bat, neurrit asu nik gabe edo nabar m e n k e ri e t a n ibiltzeag a t ik, bere zorrak ordaindu ezinik gelditzen bada, edo familia baten erantzukizun morala bere gain hartu ondore n, aipaturiko zergatiag a t ik familia hori aurrera atera tz eko edo hezteko ezgai egiten bada , ondo merezirik gaitzet siko dute eta bidezki zigortua izan daiteke , baina nabar m e n k e ri e n g a t ik barik bere familiarekiko edo hartzed u n e kiko eginbe h ar r ak ez bete tz e a rr e n . Haientza t izan beharreko baliabide ak, inbert siorik zuhurren e r ako erabili izan balira ere, erru morala berbera zateke e n . George Barnwell- ek osab a hil zuen bere amora n t e a r e n t z ak o dirua eskura tz eko, baina negozioak martxa n jartzeko egin balu ere, berdin urkatuko zuket en . Era bere a n , aztura txarren mend e egote a rr e n bere familiari atseka b e a dakarkion gizonar e n maizko kasua n ere gizon horrek gaitzesp e n a merezi du bere zakarkeria edo esker txarrag a tik; baina gauz a bera mereziko luke berez biziosoak ez diren, baina berekin bizi direnei edo euren ongizat e a bere mend e duten ei min emat e n dieten azturak landuko balitu. Beste e n interes eta sentim e n d u e i eskuarki zor zaien begirun e a n huts egiten duen ak, best e beteb e h a r premiazko a gor e n batek horret ar a bultzaturik edo hobes p e n pertson al onargarriren batek justifikaturik egon gabe, gaitzesp e n morala merezi du hutse gi t e horren g a t ik, baina ez horren kausa g a t ik, ezta urruneko kausa gisa horra eram a n zezake t e n bere buruarekiko errakuntz a pertson al e n g a t ik ere. Antzera bate a n , norbait bere buruari soilik begirako jokaera g a t ik jende ar ekiko duen beteb e h a r zehatz e n bat bete tz eko ezgai bihurtzen dene a n , hoben sozial baten errudu n egiten da. Inor ez da zigortu behar edan d a egote a g a t ik; baina soldadu a edo polizia bai, bere lanea n dihardu e n e a n edand a egote a g a t ik. Labur esand a , beti ere kalte zehatz bat edo kalte arrisku zehatz bat dagoe n e a n behin gizaban a ko baten tz a t behin jende ar e n tz a t , kasua askat as u n a r e n erem utik irten eta moralta s u n a r e n edo lege ar e n erem ur a sartzen da.

Baina lagun batek jende ar ekiko beteb e h a r zehatzik haus t e n ez duen edo bere buruari izan ezik best e ezein gizaban a kori oker haut e m a n g a r ririk ez dakarkion jokaeraz gizarte a ri egiten dion kalte gerta g arri edo, esan daiteke e n modu a n, inplizituari dagokionez , hori gizarte ak giza askat as u n a r e n mese d e t a n jasan dezake e n okerra da. Jende heldua bere buruar e n ardura behar bezala ez hartze a rr e n zigortu behar bada , nahiago nuke jende horren onaga t ik zigortze a , eta ez gizarte ak bere ustez ere eskubide gisa galdatu ezin dituen onurak gizarte a ri ekartzeko jende horrek duen gaitasun a gutxitze a eragozt eko dela esan d a . Baina ezin dut onartu puntu hori eztab aid a t u ordua n, gizarte ak, bere kide ahulen ak jokaera razionalare n ohiko mailara jasotzeko, haiek irrazionala den zerbait egin arte itxarote a eta, gero, egindako horrega t ik zigor legala edo morala ezartze a best e bitart ekorik ez balu bezala jokatzea . Gizarte ak eraba t ek o botere a ukan du horrelakoe n g a n euren bizitzako lehen zati osoan; haurtzaro eta adin txiki osoa ukan du, horiek bizitzan jokaera razionala eduki dezat e n gaitzen saiatzeko. Oraingo belaun aldia hurren go belaun aldiare n hezkuntz ar e n eta ahalbide guztien jabe da; ezin ditu guztiz jakitun eta on egin, oraingo belaun aldiak berak ere, zoritxarrez, akatsak dituelako ontasu n e a n eta jakiturian; eta haren ahaleginik handien ak ez dira beti, kasu indibidual batzue t a n beder e n , arrakas t a t s u e n a k; baina eraba t gai da hurrengo belaun aldia, oro har, bera bezain ona eta apur bat hobe a izatea lortzeko. Baldin gizarte ak bere kideet ako askori urruneko motiboak razionalki aintzat hartut a jokatzeko gai izatera heldu gabe ume modu a n hazten uzten badie, gizarte horrek bere buruari egotzi behar dio ondorioen errua. Hezkuntz ar e n botere ekin ez eze, onarturiko iritziaren aginpide ak beren ez irizteko ezgaien ak diren goga m e n e t a n beti duen eraginar ekin ere armaturik eta ezagutz e n dituzten e n ezinikusia edo gutxiesp e n a jasotzen duten ek nahitaez batzen dituzten zigor naturalek lagundu t a dagoel arik gizarte a , ez beza esan, horret az guztiaz gain, gizaba n ak o ei pertson alki dagozkien gauz et a n agindu ak emat eko eta obedientzia galdatz eko ahalm e n a behar duela, zeren, horret a n , justizia eta politikako printzipio guztien araber a , erabakiak bere ondorioei eutsi behar dieten e n a

izan behar baitu. Eta ez dago ezer jokaera n eragiteko bitartekoe n entzut e ona galtzera eta eraba t zapuzt er a gehiago dara m a nik, okerrera jotzea baino. Zuhurtziara edo neurrit asu n e r a behar tu nahi direnen artea n izaera sendo eta lokabe a duen jende a egiteko behar den zura dauka nik izanez gero, uztarriaren aurka jaikiko da hutsik gabe. Horrelako jende ak ez du inoiz onartuko best e ek bere ardurako ezert an sartzeko eskubide a dutenik, haiek berari beren interes e t a n kalterik egiten ez uzteko eskubide a duten modu a n; eta aginte usurpa t u horri inolako kasurik ez egitea eta agintzen duen ar e n justu kontrako a nabar m e n k e ri az egitea aise bihurtzen da gogo eta adore adierazg arri, Charles II.aren garaian, puritano e n intolerantzia moral fanatikoar e n ondore n etorri zen oieskeri modak erakus t e n duen modu a n . Biziosoak edo laxoak best e e i emat e n dien etsen plu txarre tik gizarte a babe s tu beharrari dagokion ez , egia da etsen plu txarrak eragin kaltegarria izan dezake el a , batik bat inolako zigorrik jaso gabe best e ei kalte egiten dienar e n etsen plu ak. Baina orain best e e i kalterik egin gabe egileari berari, suposizioz, oker handia dakarkion jokaeraz ari gara; eta ez dut ulertzen hau uste duten ek nola ez duten pents a tz e n aipaturiko etsen plu a , oro har, mes e d e g a r ri a dela, kaltegarria baino area go, zeren, jokaera txarra erakus t e n badu ere, era berea n agerian jartzen baititu kasu guztiet an edo gehien e t a n , jokaera bidezki gaitzes t e n baldin bada , uste izan behar dugun modu a n atzetik ekarriko dituen ondorio mingarri eta apalgarriak.

Baina argudiorik sendo e n a publikoak jokaera pertson al hutse a n esku- sartze ar e n kontra da ezen, esku sartzen duen e a n , segurutik oker egiten duela eta okerreko lekuan. Gizarte moralta su n kontue t a n , best e ekiko beteb e h a r r ei dagokien e a n , jende ar e n iritzia, hau da, nagusi den gehien go a r e n a , maiz okerra izan arren, are maizago zuzen a izan daiteke, horrelako kontue t a n euren interes ez eta jokaera batek, gauz atz e n utziz gero, beraieng a n ukan e n lukeen eraginar e n nolakota s u n a z eman behar dutelako iritzia. Baina norber ari begirako jokaerako arazoei buruzko antzeko gehiengo baten iritziak, gutxiengo ari lege modu a n inposatu ak , zuzena izateko, okerra izateko adina aukera ditu ia, zeren horrelako kasue t a n iritzi publikoak, onene a n ere, jende batek best e e n t z a t ona edo txarra denari buruz duen iritzia esan nahi du eta; eta sarri askotan horixe ere ez du esan nahi, zeren jende a ezaxolarik handien az pasa tz e n baita jokaera gaitzes t e n diene n plazer edo erosot a s u n e n gainetik, euren aukera best erik kontuan hartu gabe . Asko dira gogoko ez duten jokaera oro berentz ako kaltetz a t eta beren sentipen e n tz ako laidotzat hartzen duten ak; hain zuzen ere, fanatiko erlijioso batek, best e e n sentipe n erlijiosoekiko begirunerik ezaz akusa tz e n duten e a n , beraiek direla, euren sinesbid e eta gurtzari gogor eutsi t a, bere sentipen e kiko begirun erik ez duten ak erantzut e n dien bezalax e. Baina ez dago parekot a s u n handiagorik norbait ek bere iritziarekiko duen sentipen a r e n eta best e batek hark iritzi horri eust en diolako mindut a sentitzen denare n sentipen a r e n artea n , lapur batek poltsa bat ebas t eko duen nahiaren eta eskubided u n jabeak poltsa atxikitzeko duen ar e n artea n dagoe n a baino. Eta pertson ak gustua iritzia eta poltsa bezain bere- berea du. Erraz du edonork iruditzen ziurrak ez diren gauz a guztiet a n gizaban a ko e n askat as u n a eta aukera ukigab e uzten dituen eta esperien tzia unibert s al ak gaitzet si dituen jokamolde ak soilik bazter uztea galdatz e n duen publiko ideala. Baina non ikusi da bere zentsur ari horrelako mugak jartzen dizkion publikorik?; edo noiz kezkatze n da publikoa esperien tzia unibert s al az? Bestee n jokaera pertson al e a n sartzen dene a n , nekez pents a t uko du berak ez bezala sentitu edo jokatzea r e n izugarrikeria ez den best e ezertaz; eta irizpide horixe da, arinki mozorrotu t a , gizateriari erlijioaren eta filosofiaren agindu gisa aurkezt e n dioten a moralista eta idazle espekula tibo ek, ham arre t ik bedera tziko proportzioan . Horiek irakas t e n dute gauz ak ongi daud el a ongi daud el ako; guk halax e daud el a sentitzen dugulako. Geure gogo- bihotze t a n bilatzeko dioskute geure buruarekin eta best e guztiekin bete beharreko jokaera legeak. Zer egin lezake publiko gizajoak irakasp e n horiek aplikatu eta ongiari eta gaizkiari buruzko norber e sentipen a k, euroi buruz behar bezainb a t ek o ados t a s u n a lortu dene a n , mundu guztiak bete beharrekotz a t ezarri best erik?

Heme n seinala tz e n den gaitza ez da teorian bakarrik existitzen eta agian baten batek espero izanen du nik hem e n aipatz e a garai eta herrialde honet ako publikoak bere hobes p e n ei lege moralen izaera desegokiro egotzi diela adieraz t e n duten adibide ak. Ez naiz ari oraingo sen moralen aberrazioe n gaineko saiaker a bat idazten. Gai garrantzitsu e gia da paren t e si artea n eta adibide bitart ez eztab aid a tz eko. Hala ere, adibide ak beharrezko ak dira, agerian jartzeko, hain zuzen, nik aldezt e n dudan printzipioak garran tzi bene t ako a eta praktikoa duela eta ez naizela ari irudipen ezko gaitzen kontra hesia eraikitzen. Eta ez dago zail agerian jartzen, adibide ugariz, ordenu morala esan dakioke e n a r e n mugak gizaba n ak o ar e n bidezko askat as u n eztab aid a e zin e a n bidega b e ki sartzeraino heda tz e a giza joera guztiet a n unibert sal e n e t a k o bat dela.

Lehene n g o adibide bezala, har ditzagun gizakien artea n , euren ak ez bezalako iritzi erlijiosoak dituzten ek euren praktikak eta batez ere euren abstine n tzia erlijiosoak ez bete tz e a baino arrazoi hoberik gabe , sortzen diren elkar ezinikusiak. Adibide xume sam ar bat jartzeko, kristau e n sinesbide eta praktika guztian maho m e t a rr e n beraien g a n a k o gorrotoa gehien pizten duen puntua kristau ek txerrikia jatea da. Kristau ek eta europarr ek ekintza gutxiri begiratz e n diete musulm a n e k kristau e n gose a asetz eko modu berezi horri begira tz e n dieten baino plant a gabeko higuin handiagoz. Euren erlijioarekiko irain bat da lehenik, baina horrek ez du inola ere esplikatze n higuin horren maila ez mota; zeren ardoa ere debek a tz e n die euren erlijioak, eta ardoa edat e a txartza t dute musulm a n guztiek, baina ez higuingarritzat . «Patari zikinaren » haragi ak emat e n dien nazka, aitzitik, izaera berezikoa da, ezinikusi instintiboare n antzeko a, eta hori zikintasu n ar e n ideiak, dirudien ez , behin sentipe n e t a n barna eraba t sartzen dene a n , pizten du beti garbita su n aztura pertson al eskrupuloso e t a t ik lekutan dabilen jende ar e n g a n ere, nazka horren adibide aipagarri bat lohikeria erlijiosoare n sentim e n d u a , Hindue n artea n hain bizi dagoe n a , delarik. Demagu n orain gehien ak musulm a n a k diren herri bate a n gehien go a herrialdeko muge n barruan txerrikia jatea debek a t u nahirik dabilela. Hori ez litzateke nonbai t ere berria herri maho m e t a rr e t a n 9 . Iritzi publikoare n aginte a r e n erabilpen bidezkoa ote litzateke hori?; eta ez baldin bada , zergatik ez da? Aipaturiko praktika benet a n da nazkagarria jende horrentz a t . Gainera , zintzo sinest e n dute praktika hori Jainkoak debek a t u a eta gorrota tu a dela. Eta debeku hori ezin liteke jazarpe n erlijiosotza t jota gaitzet s . Izan ziteke e n erlijiosoa jatorriz, baina ezin da izan erlijioaga tiko jazarpe n a , txerrikia jatea inoren erlijiotan ere beteb e h a r r a ez denez gero. Gaitzes t eko arrazoi bakarra hauxe litzateke, alegia, publikoak ez duela zertan sarturik gizaban a ko e n gustu pertson al e t a n ez arazo partikularre t a n .

Gatozen etxetik hurbilxea gor a : espainolik gehien ek jainkoga b e t a s u n handitza t dute, Izaki Goren ar e n kontrakotz a t goren mailan, modu errom at a r katolikoa ez den best e edozeine t a n Jainkoa gurtze a; eta best e ezein gurtza era ez da legezkoa Espainia aldea n . Hego Europako jende ak apaiz ezkondu a erlijiogab e tz a t ez eze, lizun, lotsagarri, zakar eta nazkagarri tza t dauka. Zer deritze t e protes t a n t e e k bene- bene t ako sentipe n horiei eta katoliko ez direnei horiek inposatz eko haiek egiten duten ahalegina ri? Hala ere, gizakiek best e e n interes ekin zerikusirik ez duten gauz et a n elkarren askat as u n e a n esku sartzeko eskubide a baldin badauk a t e , zein printzipiotara jo daiteke horrelako kasuak ezinezko bihurtzeko?, edo nork egotz liezaioke jende ari errua Jainkoare n eta gizakien begie t ar ako eskan d alu tz a t duen a galarazi nahi izatea g a t ik? Ezmoralta s u n pertson al tz a t hartzen dena debek a tz eko ezin aurkez daiteke arrazoi sendo a gorik, praktika horiek galaraz t eko fedega b e t a s u n tz a t jotzen dituzten ek aurkezturikoak baino; eta prest egon ezean jazarlee n logika hartu eta esat eko guk best e ak jazar genitzake el a zuzen gaud el ako eta haiek gu ez gaituztela jazarri behar oker daud el ako, kontuz ibili behar dugu ez dezagu n onar gero geuri aplika dakiguke e n eta mingarria izanen zaigun injustizia handi bat.

Aurreko adibide ei oztopo ak jar dakizkieke, arrazoirik gabe baina, esan ez adibideok hem e n gure artea n ezinezkoak diren gertakizun e t a t ik atera t a daud el a; iritziak, herrialde honet a n , ez du segurutik haragi- uzterik inposatuko, ezta jende ar e n gauz et a n sartu ere euren sinesbid e edo

zaletas u n a r e n arab er a gurtza egitea g a t ik, edo ezkontz e a g a t ik edo ez ezkontz e a g a t ik. Hurrengo adibide a , hala ere, askat as u n e a n esku- sartzetik hartua izanen da, eta gogoan izan behar dugu esku- sartze horren arriskua inola ere ezin dugula joandako kontutza t hartu. Puritano ek behar adina botere izan duten toki guztiet a n , Ingalat er ra Berrian eta Britainia Handian Commonw e al th garaian adibidez , arrakas t a handiz ahalegindu ziren dibertsio publiko guztiak eta pribatu ak ere ia guztiak kentzen, bereziki musika, dantza , jolas publikoak eta dibertsiorako best el ako bilerak, eta antzerkia. Asko dira oraindik herrialde honet a n , euren moralta su n eta erlijio ideien arab er a , olget a horiek gaitzes t e n dituzten ak; eta horiek gehienb a t klase ertaineko ak direlarik, hau da, erresu m a r e n egun go egoer a sozial eta politikoan indar nagusi den klasekoak, ez da inola ere ezinezkoa horrelako sentim e n d u a k dituzten ak , lehen a g o edo geroago, Parlam e n t u a n gehien go a izatera heltzea . Komunitat e a r e n best e zatiak gogoko izanen ote du libre izanen dituen dibert sioak kalbinista edo metodis t a hertsien e n sentim e n d u erlijioso eta moralen arab er a arauturikoak izatea? Ez al die bereh al a esan e n hain erlijiotasu n muturluz eko gizartekide horiei inoren arazoez barik beren ez ardura tz eko? Horixe da, hain zuzen, eurek gaitzes g arri tza t duten plazerik best e inork ez gozatze a nahi duten gobernu guztiei eta publiko guztiei esan behar zaiena. Baina nahi horren printzipioa onartz en baldin bada , inork ezinen dio arrazoiz eragozp e nik jarri nahi hori gauza tz e a ri gehien go a r e n edo herrialde a n gailen den best e boterere n baten zentzua n; eta denek egon behar dute kristau komunit a t e (com m o n w el th ) baten ideia onartzeko prest , Ingalat er ra Berrian lehenbizi etorri zirenek ulertu zuten modu a n, haien ar e n antzeko fede erlijioso batek galdutako erem u a berriro irabazt e a inoiz lortuko balu, ustez gainbe h e r a zetozen erlijioek, dakigun modu a n, maiz egin izan duten bezala.

Imajina dezagu n best e gertakizun bat, aipatu berri dugun ak baino agian gauza tz eko aukera gehiago dituen a . Joera adierazi bat dago mund u moderno a n gizarte ar e n eraket a demokra tikora n tz , erakund e politiko herritarrekin edo beroriek gabe. Esan ohi da joera hori gauz atu e n daukan herrialde a n , hala gizarterik nola gobernurik demokratikoe n a duen e a n –Estatu Batuet a n– gehiengo ar e n sentipen a k, gehiengo ak lehian jardun ahal izateko baino bizi- tanker a arrandit su a go edo gares tia go a agertz e a r e n kontrako a denak, luxu- lege jasang arriro eragingarri baten modu a n jokatzen duela, eta Batasu n ar e n alde askotan erren t a handi baten jabe denak nekez aurkituko duela erren t a hori herriaren gaitzesp e n a jasoko ez duen eraren bate a n gast a tz eko. Baieztap e n horiek, dudarik ez, arrunt gehiegizkoak diren arren gertakarien irudikap e n gisa, deskribatz e n duten gauz en egoer a sentipen demokratikoar e n emai tza burura g arria eta litekeen a ez ezik, daiteke e n a ere bada, publikoak gizaba n ak o ek beren erren t a gast a tz eko duten erarekiko beto eskubide a duelako ideiarekin konbinatu a . Nahikoa da gero iritzi sozialistare n zabalkund e handiago a supos a tz e a , ondasu n txiki bate tik gorako jabego a edo eskulan az irabazi gabeko sarrerar e n bat edukitze a gehiengo ar e n ikusiz lotsagarria izan dadin. Printzipioz horien antzeko ak diren iritziak askoga t ik dira nagusi jada artisau klase a n , eta pisu handi eta zapaltzailea dute klase horren iritzi nagusi ar e n pean daud e n e n tz a t , bertako kideentz a t batik bat. Jakina da langile txarrek, industriako adar askotan gehien go a direnek, erabakit su uste dutela langile txarrek onek bezainb a t eko soldat a jaso behar luketela eta inori ere ez litzaioke el a laga behar, somar a edo best ela lan eginez, trebe a g o a edo ahalegin t s u a g o a delako horrelako ak ez direnak baino gehiago irabazt e n . Eta politika morala darabilte , batzue t a n fisiko ere bilakatze n dena , langile trebe ei zerbitzu baliagarriago bate g a t ik soldat a handiago a jasotze a eta ugaz ab ei emat e a galaraz t eko. Publikoak arazo pribatu e t a n esku m e n e n bat baldin badu, ezinezko egiten zait ikuste a jende horrek hutse n bat egiten duela, edo gizaba n ak o ar e n publiko partikularra gaitzet s daiteke el a berak bere jokaera indibidual ar ekiko publiko orokorrak jende guztiarekiko duen aginpide berber a duela baiezt a tz e a rr e n .

Baina supos a t uriko kasue t a r a jo barik, gaur egun ere askat a s u n- usurpazio handiak gerta tz e n dira bizitza pribatu a n , eta are handiago a k ditugu meh a tx uk a, arrakas t a izan dezake t e n a k , eta iritziak adieraz t e n dira, baiezta tz e n duten ak publikoak muga g a b e k o eskubide a duela ez bakarrik

bere ustez txarra dela uste duen guztia debek a tz eko, baizik, txarra dela uste duen orotara seguru irits dadin, erruga b e t z a t onartze n dituen hainbat gauz a ere debek a tz eko.

Neurrigab ek eri a eragozt eko dela eta, kolonia ingeles bateko eta Estatu Batuen ia erdiko biztanleriari irakindako edariare n erabilpen oro debeka t u zaio, medikuntz a helburue t a r ak o izan ezik: izan ere, edarion salmen t a debeka tz e a , izatez eta nahi izan den modu a n , euron erabilpen a debek a tz e a baita. Eta legea indarre a n jarri zuten zenbait esta tu t a n , izena eman dioene a n bertan ere, bete ar azi ezinak deroga t u beharra ekarri duen arren, gure herrialde a n ere antzeko lege bat erdiest eko agitazio- ahalegin bat jarri da abian eta gure filantropo profesion al askok jarraipen a ema n diote arta handiz. Horretarako eraturiko elkart e ak edo «Aliantza»- k, bere buruari jarritako izenaz esand a , entzut e zenbait lortu du, bere idazkariaren eta politikari baten iritziek printzipioet a n oinarrituak izan behar dutela uste duten gizon publiko ingeles bakan e t a ko baten arteko gutun ei eman d ak o publizitat e a ri esker. Espero izateko a da Lord Stanleyk korrespo n d e n tz ia honet a n izandako parte- hartze ak sendotu eginen dituela zenbai tzu e n esper a n t z ak, hain zuzen ere hark bere zenbai t agerp e n publikotan erakutsi t ako gaitasu n ak bizitza politikoan ageri direne n g a n , zoritxarrez, zein bakan ak diren dakiten ek berare n g a n jarritakoak. Aliantzaren organo ak, zeinak «barru- barrutik deitora tuko lukeen fanatismo a eta jazarpe n a justifikatzeko balioko lukeen edozein printzipio onartz e a », bere gain hartu du agerian jartzea printzipio horiek elkarte a r e n e t a t ik bana n tz e n dituen «hesi zabal eta zeharka g ai tz a ». «Pents a m e n d u a r i , iritziari, kontzientziari buruzko gai guztiak –dio– legeria tik kanpo daud ela deritzot; gizarte ekintzei, azturei, harre m a n e i dagozkien gauz ak soilik daud e Estatua ri berari, eta ez gizaba n ak o ari, esleituriko eskum e n a r e n barruko botere a r e n mend e ». Ez da aipatz e n hirugarre n mota bat, bi horiet a tik diferent e a , hau da, sozialak barik indibidual ak diren ekintza eta azturak, nahiz eta irakindako likoreak edat e a , segur aski, mota honex e t ako a den. Irakindako likoreak saltzea, hala ere, merkat ari tza da, eta merkat a ri tza gizarte ekintza da. Baina errekla m a tz e n den urraket a ez da saltzaileare n askat as u n a r e kikoa, eroslear e n eta kontsu mitz ailear e n askat as u n a r e kikoa baizik, zeren berdin baita Estatu ak ardoa edat e a debek a tz e a nahiz hura eskura tz eko inolako modurik ez uztea . Idazkariak, ordea, dio: «Hiritar naizen ez , nire gizarte eskubide ak best e baten gizarte ekintzak inbaditu ak diren guztian legeak egiteko eskubide a erreklam a tz e n dut». Eta jarraian «gizarte eskubideok» honelax e definitzen ditu: «Ezerk inbaditzen baditu nire gizarte eskubide ak , edari gogorren trafikoak inbaditzen ditu. Nire segur t as u n eskubide a , lehen mailakoa, deus ez t a tz e n du, desord e n a soziala sortuz eta susper tuz . Nire berdint as u n eskubide a inbaditzen du, miseria sortzetik onura ateraz, horret ar ako zerga neuri ezartzen didat el arik. Garap e n moral eta intelektu al librerako dauka d a n eskubide a galaraz t e n dit, nire bidea arriskuz betez eta elkarrekiko laguntz a eta harre m a n a k eskubidez galda niezazkioke e n gizarte a ahuldu eta des mor alizatuz ». «Gizarte eskubide e n » teoria bat da hori, lehen a g o ezberdinki formula turikoarekin segurutik inolako antzekota s u nik ez duen a, haux e best erik esan nahi ez duen a: gizaban a ko orok daukala gizarte eskubide osoa best e edozein gizaban a kok behar bezalax e joka dezan orori dagokionez; hutsegi t e txikienak, beraz, nire gizarte eskubide a urratzen du eta eskubide a emat e n dit legebiltzarrari injustizia ken dezan eskatz eko. Hain printzipio hast a n g a rri a edozein askat a s u n- eragoz t e baino arriskugarriago a da; ez dago printzipio horrek justifikatuko ez lukeen askat as u n- urraket a rik; ez du onartze n ezelako askat as u n e r a ko eskubiderik, agian iritziak, inoiz ere agertu gabe , sekretu a n gordetz eko askat a s u n a izan ezik; zeren nik kaltegarri tza t dudan iritzi bat norbait en ezpainet a t ik atera tz e n den une berea n , Aliantzak emat e n dizkidan «gizart e eskubide » guztiak inbaditzen ditu. Doktrina horrek gizaki guztiei esleitzen die elkarren perfekzio moral, intelektu al eta are fisikoarekiko interes bat, auzi- jartzaile bakoitzak bere irizpidear e n arab er a definitu behar duen a.

Gizaban ak o ar e n askat a s u n bidezkoa n esku- sartze bidega b e ko a r e n best e adibide bat, kasu horret a n meha tx u hutsa barik aspalditik arrakas t az buruturiko zerbait dena , zapatu a ri buruzko legeria da. Zalantz arik ez, egun ero egin ohi dugun lana aste a n behin uztea , bizitzako beharrizan ek uzten digut en heinea n , ohitura arrunt onurag arria da, nahiz eta inorentz a t ez den, juduen tz a t izan

ezik, beteb e h a r erlijiosoa. Eta ohitura hori langile klasee n arteko adost as u n orokorrik gabe bete ezin denez eta, best e alde bate tik, zenbait lagun ek lan eginez gero behar hori best e ei ere inposa tz e a gerta daiteke e n e z , onargarria eta bidezkoa izan liteke legeak bakoitzari berm atz e a best e ek ere beteko dutela legea , horret ar ako egun jakin bate a n industriaren jarduna geldiaraziz. Baina justifikazio hori, gizaban a ko bakoitzak praktika hori bete dezan best e ek duten interes e a n oinarritua, ez da aplikatzen nork bere aisialdiet ar ako egokitzat aukera t uriko zereginei dagokien ez; eta inondik ere ezin da ontza t jo dibertsioen legezko murrizket a . Egia da batzue n dibert sioa best e e n lana dena; baina askoren plazerak, eta are gehiago jostaket a baliagarriak, merezi du gutxiren lana, zeregin a askat as u n e z aukera t u a eta askat a s u n e z utz daiteke e n a izanez gero. Langileek arrazoi osoa dute uste izatea n igand ez denek lan eginen balut e, zazpi egun eko lana egin beharko luketela sei egun eko soldat ar e n truke; baina lanik gehien- gehien ak geldiaraz t e n diren hainbat e a n , best e ek gozatz eko lan egin behar duten gutxiek irabazien gehikuntz a proportzional bat lortzen dute, eta ez daud e lan horret a n segitzera behar turik, irabazia baino atsed e n a nahiago izanez gero. Beste errem e dio bat gura izanez gero, horrelakoe n tz a t asteko best e egun e n bat jaiegun ezartze a baino ez da behar. Igandez dibertsioak galaraz t e a defend a t z eko arrazoi bakarra, beraz, horrelakoak erlijio aldetik gaitzesg arriak izatea behar du izan; lege a egiteko motibo bat bera, zeinare n kontra sekula ere ez den gogorre gi protes t a t uko. « Deorum injuriae Diis curae ». Frogatz ek e gelditzen da ea gizarte ak edo bere funtzionarioren batek hartu duen e n tz goiet a tik Ahalguztidun ar e n kontrako ustezko iraineng a t ik, aldi bere a n gure lagun hurkoentz a t inolaz ere okerra ez direne n g a t ik, mend ek u hartzeko eginkizuna. Beste a erlijiosoa izan dadin saiatze a gizakiaren eginbe h a rr a delako ideia izan da burutu izan diren jazarpe n erlijioso guztien oinarria, eta, onartuz gero, zeharo justifikatuko lituzke guztiak. Nahiz eta igande t a n trenez bidaiatz e a galaraz t eko behin eta berrizko ahalegine t a n , Museoak zabaldu nahi ez izatea n eta antzeko e t a n ageri den sentipen a k ez duen antzinako jazarlee n krudelkeriarik, erakus t e n duen gogo egoer a funtse a n bera da. Erabaki sendo a da, best e e i beren erlijioak uzten diena egiten ez lagatz eko, zergatik eta jazarlear e n erlijioak horrelakorik lagatz en ez duelako. Horrelakoek Jainkoak fedega b e a r e n ekintza gorrot a tu egiten duela bakarrik ez, baizik gu geu ere, fedeg a b e a baket a n uzten badugu, ez gaituela erruga b e t z a t hartuko sines t e n dute.

Ezin diot eutsi giza askat a s u n a ri eskaintze n ohi zaion begirune urriaren adibide horiei best e bat gehitzeko gogoari, hots, herrialde honet ako prents ak , beti ere mormonis m o a r e n fenom e n o aipagarriaz ari dene a n , darabilen jazarpe n garbiko hizkerar e n a . Asko hitz egin daiteke guretz a t irakasbide den ezust eko gertak ari batez, alegia, ustezko erreb el azio berri bate a n eta berone t a n oinarrituriko erlijioan, iruzur nabar m e n baten fruitu den eta bere fundatz ailear e n ezohiko dohaine n itzalik ere ez duen erlijioan, ehunka eta milaka lagunek sines t e a z , halat an sinest e az gainer a, non gizarte baten oinarri bihurtu duten egunkarien, trenbide e n eta telegrafo elektrikoare n aroan. Hemen axola diguna da erlijio horrek, best e erlijio hobe ek bezalax e, bere martiriak dauzkala; erlijio horren profet a eta fundatz ailea, bere predikue n g a t ik, heriotzara eram a n zuela jendaila talde batek; bertar a atxikitako best e batzuek bizia galdu zutela bortizkeria bidega b e k o bera bitart eko; indarrez egotzi zituztela, denak bater a, jaio ziren herritik; eta orain, basa m or tu baten erdian dagoe n leku bakarti batera jaurtikiak izan direne a n , gure herrialde honet ako askok garbi diote bidezko litzateke el a (komenigarri ez baina) haien kontra espe dizio bat bidaltze a , haiek guztiak indarrez behartz eko gainerako jende ar e n iritziarekin bat etortzera . Tolerantzia erlijiosoak jarri ohi dituen kontrolak horrela apurtze n dituen eta antipa tia horren eragile nagusi a den doktrina mormoiare n artikulua poligamia onartz en duen a da, zeinak, maho m e t a r r ei , indioei eta txinat arrei libre uzten bazaie ere, ikusezin itzalgaitza pizten duela baitirudi, ingeles ez mintzo den eta kristau mota bat direla dioen jende ak praktikatz en duen e a n . Inork ez du nik baino sakonkiago gaitzes t e n instituzio mormoi hori; best e arrazoi batzuk albo batera utzita, askat a s u n a r e n printzipioan nolab ai t ere oinarriturik egote tik urrun, printzipio hori zuzene a n urratz en duelako, komunita t e a r e n erdiaren kateak erre m a tx a t u best erik egiten ez duen ez gero, best e erdia haiekiko beteb e h a r r e t ik libre

utzita. Hala ere gogoa n izan behar da erlijio hori, bertan biktimak diruditen emaku m e e n t z a t , best e edoz ein ezkontza- instituzio bezain borond a t e zko a dela; eta horrek arrunt harrigarria dirudien arren, mundu a n komun diren ideia eta ohituret a n du esplikazioa, izan ere, bi horiek emaku m e e i ezkontza beharrezko gauz a bakarra dela uste izaten irakas t e n dienez gero, ulergarria baita emaku m e askok nahiago izatea gizon baten zenbai t emaz te t a riko bat izan, ezkondu barik gelditu baino. Beste nazioei ez zaie eskatz e n ezkontza horiek ontzat hartze a eta populazioare n zati bat euren legee n loturatik askatz e a iritzi mormoien g a t ik. Baina disident e e k bidezki eska dakieke e n a baino askoz gehiago eman dieten e a n best e e n etsait a su n e z ko sentim e n d u e i , euren doktrinak onartezintz a t ukaniko herrialde ak utzi eta lekutako bazter bate a n bizitzen jarri direne a n , eurak izanik paraje hori gizakiak bizitzeko modu a n egokitu duten lehen e n go a k , zail da ikusten zein printzipiotan, tiraniaren e t a n ez bada, oinarritut a galaraz dakieke e n han nahi duten legee n pean bizitzea, beti ere best e nazioei erasorik ez egitekot a n eta hango bizimolde ekin konforme ez daud e n ei handik irteteko eskubide osoa emat eko t a n . Oraintsuko idazle batek, zenbait ikuspe gi tik merezim e n d u handikoa bera, komunit a t e poliga mo horrentz a t gurutz ad a bat barik (haren hitza erabilita) zibilizada bat egitea propos a tz e n du, berak zibilizazioan urrat s atzerakorra deritzonari amaier a emat eko. Nik ere hala deritzot, baina ez dakit ezein komunit a t ek ere dauka n best e bat zibilizatu izatera behartz eko eskubiderik. Lege txarrare n biktimek best e komunita t e e i laguntz a eskatu ezean , ezin dut onartu haiekin inolako harre m a nik ez duen jende ak hara joan eta bertan interes zuzen a duten guztiek pozik onartze n duten egoera bati amaiera emat eko galdatz e a , zergatik eta milaka miliatara dago e n eta han parterik ez interesik ez duen jende baten tz a t hura eskan d alu a delako. Igorri misiolariak, hala nahi bada , egoera horren kontra predika dezat e n , eta erabil ditzatel a bidezko bitart eko ak (beraien artea n ez dago maisuak isilaraz t e a ) , horrelako doktrinei euren herrian aurrera egiten ez uzteko. Zibilizazioa basakeriari nagusi tu bazaio basak eria mundu a n nagusi zene a n , gehiegikeria da orain basakeria , menp e a n hartu a izan ondoren , susper tuko ote den eta zibilizazioa konkistatuko ote duen beldur izatea . Zibilizazio batek azpiraturiko etsaiar e n aurre a n lur jo dezan, halako gainbe h er a t z e mailara heldut a egon behar du lehen a go , non ez bere apaiz eta maisuek ez best e inork ere ez dukee n berare n alde egiteko gaitasunik ez lan hori bere gain hartzeko gogorik. Zibilizazio hau horrela bada go, zenbat arinago desag e r t u , hobe. Txarretik txarragor a joan best e irtenbiderik ez du, harik eta barbaro kemen t s u e k (Mende b ald eko Inperioa bezalax e) zibilizazio hori suntsitu eta birsortu arte.

VAPLIKAZIOAK

Orrialdeot a n baiet si t ako printzipioak orokorkiago onartu behar dira xehet a s u n e n eztab aid ar ako oinarri modu a n, gobernu ar e n eta moralare n adar ezberdine t a r a arrakas t a izateko aukeraz aplikatzen saiatu ahal izan aurre tik. Xeheta s u n kontuet a n egin nahi dituda n ohar urriak printzipioak argitzeko pents a t u ak dira, printzipiook azken ondorioet ar a eram a t e ko baino areago. Aplikazioak baino gehiago aplikazio laginak eskaintze n ditut, Saiakera honen doktrina guztia osatze n duten bi maxim e n esan a hi a eta mugak argiago ikusten eta, biotako zein zaion kasuari aplikagarri zalantza n ageri dene a n , euron arteko orekari eutsiz nork bere irizpen a egiten laguntz eko balio lezaket e n a k .

Maximak hauex ek dira: lehen e n g o a : gizaba n ak o a ez dela gizarte ar e n aurre a n erantzule bere egintzen g a t ik, egintzok bere interes ekin best e inorenekin zerikusirik ez duten heinea n . Aholkua, irakasp e n a , limurtze a , eta best e ek beren onerako behar izanez gero gizaba n ak o hori saihes tu eta bakarrik uztea dira gizarte ak dituen bitartekoak, horrelako ar e n jokaera gogoko ez duela edo gaitze t si egiten duela justifikazio osoarekin adieraz t eko. Bigarren a : gizaban a ko a erantzule dela best e e n interes e t a r a ko kaltegarri diren egintzen g a t ik, eta zigor legala edo soziala ezar dakiokeela , gizarte ak irizten badio bata nahiz best e a beharrezkoa dela bere babes e r a ko.

Lehenik, ez da inola ere uste izan behar ezen, gizarte a r e n esku- sartze a best e ei euren interes e t a n egindako kalteak edo kalte arriskuak bakarrik justifikatzen duelako, horrek beti justifikatzen duenik esku- sartze hori. Kasu askotan gizaban a ko a k, bidezko xede bat erdiet si nahian dabilela, nahitaez eta, beraz, bidezki min emat e n edo galera eragiten die best e ei , edo erdies t e a espero duten gauz a onen bat lortzea eragoz t e n die. Gizaban ako e n arteko interes e n aurkakot as u n horiek gizarte erakund e txarre t a t ik sortzen dira sarri, baina ekidinezinak dira erakund e ok diraut e n artea n , eta batzuk edozein erakund er e n pean ere ekidinezinak lirateke . Profesio jende t su bate a n edo lehiaket a bateko azterket a n arrakas t a duen nornahik, bik nahi duten zerbait lortzeko lehian best e a bazter utzita aukera tu a den nornahik, onura atera tz e n du best e e n galera, alferreko ahalegin eta etsipen e t ik. Baina, onarpe n komun ez , gizateriaren interes orokorrerako hobe da gizakiak euren helburu ak lortzen saiatze a , horrelako ondorioak direla- eta atzera egin gabe . Beste hitz batzuekin esan d a , zapuzturiko lehiakide ei gizarte ak ez die onartze n horrelako sufrimen d u e t a t ik immun e izateko eskubiderik, ez legalik ez moralik; eta interes orokorra kontuan edukita onartezinak diren bitartekoak, hala nola, iruzurra, azpikeria edo indarra erabili direne a n bakarrik sentitzen du gizarte ak esku hartzeko beharra .

Berriz esat e a komeni da: merkat ari tza gizarte ekintza da. Publikoari nolana hiko salgaiak saltzen lan egiten duen nornahik best e batzue n eta oro har gizarte a r e n interes ak ukitzen dituen zerbait egiten du; eta, beraz, horrelakoar e n jokaera, lehen e n go eta behin beder e n , gizarte a r e n jurisdikziope a n dago; horren araber a , garai bate a n baiet si zen prezioak finkatze a eta fabrikazio prozesu ak arautz e a gobernu e n eginbe h ar r a zela, garran tzizkotza t jotako kasu guztiet a n . Baina gaur onartz en da, lehen a go borroka luze bat eginda baina, produktu e n merket a s u n a eta kalitate ona tinkoago segurt a tu rik gelditzen direla ekoizleak eta saltzaileak erab a t libre utziz, erosleek nahi duten lekuan erost eko askat as u n berdina edukitzea izanik mugak e t a bakarra. Hori librekan bioko doktrina deritzan a da, Saiakera honet a n aldarrikaturiko gizaban a ko a r e n askat a s u n printzipioare n oinarriet a t ik diferent e a k , nahiz eta maila berea n sendo ak, diren oinarriak dituen a . Merkat ari tzari edo salerosket a- xede e t a r ako produkzioari jarritako mugak bene t ako hertsap e n a k dira, eta hertsa p e n oro, qua herts a p e n , txarra da; baina hem e n aztergai ditugun hertsa p e n e k gizarte a hertsa tz eko eskudun den jokaerar e n zatia best erik ez dute ukitzen eta euron bidez erdiet si nahi diren emaitz ak eragiten ez dituztelako soilik dira txarrak. Askatasu n indibidualeko printzipioa librekanbioko doktrinan inplikaturik ez dago e n bezala, ez dago doktrina horren mugei buruz sortzen diren auzi gehien e t a n ere, hala nola, zer neurrit ako kontrol publikoa den onargarria aizuntze bidezko iruzurrea n , zenbat e r a ino behar daitezke e n enplegu- emaileak osasun goitape n a k edo lan arriskugarrie t a n langileak babe s t eko ak hartzera , eta horrelako auzieta n . Horrelako auziek, jende a bere kontura uztea, coeteris paribus , kontrolpe a n jartzea baino hobe a den aldetik bakarrik inplikatzen dituzte askat as u n ikuspe giak; baina printzipio ukaezina da zilegitasu n ez kontrola daitezke el a aipaturiko xede e t a r ak o. Bestalde , badira merkat ari tzan esku- sartze ari dagozkion auziak, muine a n askat a s u n auziak direnak, hala nola Maine Legea , jada aipatu a , opioa inporta tz eko debeku a Txinan, pozoien salmen t a ri jarritako mugak, eta, labur esand a , merkantzia bat eskura tz e a ezinezko edo zail egiteko esku- sartzez ebazt e n diren kasu guztiak. Esku- sartzeoi jar dakizkieke oztopo ak, ez ekoizleare n edo saltzaileare n , baizik eroslear e n askat as u n a urratz en dutelako.

Adibideotako batek, pozoien salme n t a r e n a k , auzi berri bat plant e a tz e n du: polizi funtzioak dei dakieke e n e n berezko mugak; noraino inbadi daiteke e n bidezki askat a s u n a , krimen a edo istripua preb e ni tz eko. Gobernu ar e n funtzio bat, eztab aid a tik kanpo dagoe n a , krimen ar e n kontrako goitape n a k krimen a gauza tu aurre tik hartze a da, gauz atu ondoren deskubritu eta zigortzea den bezalax e. Gobernu ar e n prebe n tzio funtzioan, hala ere, funtzio zigortzailean baino askoz erraz ago abus a daiteke askat as u n a r e n kaltet an , zeren nekez aurkitu ahal izanen baita gizaki baten ekintza-askat as u n bidezkoar e n zati bat, delinkuen tzi era baterako edo best er ako erraz t as u n a k gehitzen

dituela onartu beharrik ez duen a. Hala ere, agintari publiko batek edo are lagun pribatu batek norbait nabariki krimen bat egiteko prest a tz e n ari dela ikusten badu, ez dago behar turik ezer egin gabe begira gelditzera harik eta kriminalak krimen a burutu arte, esku hartu bailezake krimen a eragoz t eko. Pozoiak jende a hiltzeko best e t a r ako inoiz erosiko ez erabiliko ez balira, zuzen legoke haien fabrikazioa eta salmen t a debek a tz e a . Baina kalterik gabe ak ez eze baliagarriak ere izan daitezke, eta mugak ezin dira kasu bate a n jarri, best e a n eraginik izan gabe. Gainera , agintaritza publikoari dagokion zeregina da istripuen kontrako babes a . Funtzionario publiko batek edo best e edoz ein ek norbait arriskutsu deklara turiko zubi bat pasa tz e n ikusten badu, eta arriskuaz ohartar az t eko denbor arik ez balu, heldu ahal izanen lioke pertson a horri eta atzera egitera behar tu, haren askat as u n a ezerta n urratu gabe , zeren askat a s u n a norber ak nahi duen a egitea n baitatz a, eta hark ez du ibaira jausi nahi. Hala ere, gaitza ziurra barik gaitz arriskua baino ez dene a n , lagun ak berak, ez best e inork, ebatz dezake arriskua n sartzera eram a n lezaket e n motiboak behar bezainb e s t e ko ak diren ala ez: kasu horret a n , beraz, (pertson a hori haur bat ez bada , edo pentsa m e n a r e n erabilera bete a eragozt e n dion nolab ai t eko eldarnio, artega t a s u n edo oharkab e t a s u n- egoer a n ez bada go) nire ustez arriskuaz ohart arazia izan behar du, baina ez zaio eragotzi behar arriskuan sartzea . Horrelako gogorakizun ek, pozoien salmen t a r e n auziari aplikatut a , gai egin gaitzake t e posible diren erregulazio era diferent e e n artea n printzipioare n kontrakoak zein diren eta zein ez diren erab akitzeko. Droga arriskutsu a dela adieraz t e n duen hitzen bat etiket an idazte a bezalako goitap e n a , adibidez , askat as u n a urratu gabe inposa daiteke; ezinezkoa da erosleak jakin gura ez izatea berak dauka n gauz a batek gai pozoitsu ak dituela. Baina kasu guztiet a n medikuare n ziurtagiria galdatz e ak batzue t a n ezinezko eta beti ere gares ti bihurtuko luke artikulua bidezko erabilpen er ako erost e a . Horrelako baliabidez buruturiko krimen ei, gai pozoitsu ak best e zerbaite t a r ako nahi dituzten e n askat as u n a urratu gabe , oztopoak jartzeko era bakarra, nire ustez, Bentha m e k hain egokiro «aldez aurretik eraturiko froga» deitu zuena xedatz e a n datza. Aurreikusp e n hori oso ezagu n a da kontra tu e n kasuan . Ohikoa eta bidezkoa da kontra tu a egite a n legeak, bera bete tz er a behartz eko baldintza bezala, zenbait formalita t e gorde daiteze n galdatz e a , hala nola, sinadur ak, lekukoen testiga n tz a eta horrelako ak, gero liskarrik sortuz gero kontratu a egin zela eta ez zela hura baliogab e tz eko moduko zirkuns t a n tziarik egon frogatu ahal izateko, horren ondorioa zera delarik, alegia, oztopo handiak jartzea kontra tu faltsuak edo ezagu tuz gero baliogab e t u rik utziko lituzket e n zirkunst a n tzie t a n egindako kontratu ak egiteko. Antzeko goitape n a k ezar litezke krimen ak egiteko tresna tz a t balio lezaket e n artikuluak saltzeari dagokionez . Saltzailea behar daiteke, adibidez, erregis t ro bate a n idaztera salme n t a r e n data doia, eroslear e n izena eta helbide a , salduriko kantit at e a eta kalitate a zehazki, baita erosleari artikulua zertarako nahi duen galdetz er a eta erantzun ak jasota uztera. Medikuare n agindurik ez bada go, hirugarre n lagun baten prese n tzia galda daiteke eroslear e n nortasu n a egiazt a tz eko, geroa go artikulua xede kriminalet ar ako erabili izan dela uste izateko arrazoirik sortuz gero. Aipaturiko erregulazioak ez lirateke, oro har, artikulua eskura tz eko eragoz p e n materiala , baina bai eragozp e n handi bat inor ohartu gabe haren erabilpen dese gokia egiteko.

Krimene n kontra bere burua aldez aurreko neurriz babe s t eko gizarte a ri datxekion eskubide ak muga nabariak iradokitzen ditu zera dioen maxim ari dagokionez , alegia, norberar ekiko bakarrik txarra den jokaerak ezin duela jaso ez preb e n tzio ez zigor neurririk. Hordikeria, adibidez, kasu normale t a n , ez da legez zehazki eragozg arria; baina erab a t bidezkotz a t nuke nik noizbait edan ar e n eraginp e a n best e ekin indarkeria erabiltze az konbiktu dena bere tz ako beren- beregi pents a t uriko lege- muga berezi baten pean jartzea, eta, gero edand a aurkituz gero, horrelako ari zigorra ezarri ahal izatea, eta, egoera horret a n best e norbaiti okerren bat eginez gero, oker horreng a t ik zigor gogorra go a ezartze a . Mozkorra harrap a t z e a , hordi egote ak best e e i min emat e r a bultzatz en duen baten g a n , best e e n kontrako krimen a da. Era berea n , alferkeria, publikoare n g a n d ik laguntz a hartzen duen ar e n g a n izan ezik, edo kontratu- haus t e a dene a n izan ezik, ezin da tiraniarik gabe legez zigortu; baina alferkeriaga tik edo ekidin daiteke e n best e

edoz erga tik, norbaitek best e ekiko legezko beteb e h a r r ak bete tz e n ez baditu, sem e- alabak mant e n t z eko a , adibidez , ez da tirania horrelako a bere beteb e h a r hori bete tz er a behar tz e a derrigorre a n lan eragind a , best e modurik ezean .

Gainera, badira best e ekintza asko, egileen tz a t bakarrik direlarik kaltegarri, legez galarazi behar ez lirateke e n a k, baina jendaurre a n eginez gero, gizalege ar e n urratze a direnak eta, hartara best e e n kontrako irainen kategorian sartzen direnez gero, bidezki debeka daitezke e n a k . Mota horret ako ak dira itxura onen kontrako hutsak; horret az ez dago gehiago ekin beharrik, are gehiago zeharka baino ez dagoel ako gure gaiarekin loturik, zeren jenda urr ekot a s u n a r e n kontrako arrazoia era bere a n indartsu a baita berez gaitzes g arriak ez diren eta hartakotz a t ere ez daud e n ekintza askoren kasua n .

Bada best e auzi bat, hem e n ezarri diren printzipioekin koheren t e a dateke e n erantzun a aurkitu behar zaiona. Ustez gaitzesg arria den, baina askat a s u n a r ekiko erresp e t u a k , zuzen e a n sortzen den gaitzak egilea bakarrik ukitzen duelako, gizarte a ri galaraz t e n edo zigortzen uzten ez dion jokaera pertson al ar e n kasue t a n , egileak ekintza hori libreki egin dezake e n bezala, best e batzuek hark bezain libreki aholkatu eta zirikatu al dezaket e gauz a bera egitera? Auzi hori ez da zailtasunik gabeko a. Beste bati ekintza bat egin dezan eskatz e n dionare n kasua ez da hertsiki norber ar ekiko jokaerar e n kasua. Norbaiti aholkua emat e a edo zerbait egitera bultzatz e a gizarte ekintza da eta, horrega tik, best e e n g a n eragina duten ekintza guztiet an bezala, gizarte kontrola ezar dakioke. Baina hausn ark e t a txiki bat nahikoa da lehen e n go inpresioa zuzentz eko, agerian jartzen baitu ezen, kasua askat as u n indibidualare n definizioaren hertsiki barrua n ez dagoe n arren, aplikagarri zaizkiola askat a s u n indibidual ar e n printzipioare n oinarri diren arrazoiak. Jendeari, norber ari bakarrik dagozkion gauz et a n , berak ondoe n deritzon modu a n eta bere gain eta galorde jokatzen utzi behar bazaio, era bere a n libre eduki behar du elkarrekin kontsulta tz e a zer egitea komeni den, ildo horret a n iritziak trukatu eta iradokizun ak ema n eta hartzeko. Zerbait egite a onartua bada, berori egite a aholkatz e a ere onartu behar da. Zirikatzaileak aholkutik beretz ako onurare n bat atera tz e n duen e a n bakarrik bihurtzen da auzia dudazko; haren lanbide a , bizitzeko edo dirua irabazt eko, gizarte ak eta estatu ak gaiztzat duten a bultzatz e a dene a n . Orduan, benet a n ere, konplikazio elem e n t u berri bat sartzen da, hauxe zehazki, guztion ontzat dagoe n a r e n kontrako interes ak eta on horrentz ako oztopo diren bizitzeko erak dituzten pertson a motak egote a . Esku sartu beharra ote dago ala ez ote dago horret a n? Larrua jotzea, adibidez, baita jokoa ere, toleratu egin behar dira; baina libre al da edonor proxen e t a izateko edo joko- etxe bat edukitzeko? Kasua printzipio biren arteko banal erroa n doi- doi daud e n horiet ako a da, eta ez da behingo a n nabari tzen bietako zein dagokion zehazki. Alde bietan daud e arrazoiak. Toleratze a r e n alde esan daiteke ezen best el a onargarri litzateke e n zerbait bizitzeko edo aberas t eko lanbide modu a n hartze ak ezin duela kriminal bihurtu zerbait hori, ezen ekintza hori koheren tziaz beti permititu edo beti debeka t u behar litzateke el a , ezen, orain arte defendi tu ditugun printzipioak egiazkoak badira, gizarte ak ez duela zereginik, gizarte modua n , gizaba n ak o ari bakarrik dagokion a txarra den erabakitz e ari dagokion ez , ezen gizarte a ezin dela joan disuasiotik harago eta lagun a nornahi zerbaite t a r a limurtzeko libre dela, hain zuzen ere best e bat nornahiri daukan asmo a burutik kentzeko bezain libre. Horren aurka esan daiteke ezen, publikoak edo Estatuak gizaban a ko a r e n interes ak soilik ukitzen dituen jokaera hori edo best e a , errepr esio ari edo zigorrari begira, ona ala txarra den aginpidez erabakitzeko eskubiderik ez duen arren, justifikazio guztiarekin esan dezake el a , baldin berak txartza t bada uk a , gutxienez eztab aid a g a r ri a dela horrela den ala ez. Hori suposa t u rik, ezin lezake gaizki joka Estatuak edo publikoak, desint ere s a t u a k ez diren eskaer ak eta inpartzialak izan ezin diren zirikatzaileen eragina baztertz e a n , zeren zuzen eko interes pertson al a hain zuzen ere Estatuak txartza t dauka n aldetik edukitzez gain, eurek aitortu bezala helburu pertson al e t a r ako susta tz e n baitute . Segurutik, alega liteke, ez da ezer galtzen, ezta ona den ezeri uko egiten ere, pertson ek beren aukera, zuhurki edo buruga b e ki, baina beren erabakiz eta beren joerak euren helburu pertson al e t a r ako kilikatzen dituzten e n amarru e t a t ik ahalik libreen egiteko

modu a n gauz ak atontz en direne a n . Hartara (esan daiteke), legez kanpoko jokoekiko esta tu tu ak zeharo defend a e zin ak diren arren –nahiz eta jende oro libre izan norbere etxe a n edo best e e n e a n , edo euren diruaz eraturiko eta kideen tz a t eta bisitarien tz a t bakarrik zabalik daud e n txokoet a n jokoan jarduteko–, hala ere joko- etxe publikoek debek a t urik egon behar lukete. Egia da debeku a ez dela inoiz eraginkorra eta, poliziari eman d ak o botere tiranikoa litekeen handien a izanda ere, joko- etxe ak beti gorde ahal dira best e zerbaite n itxurap e a n ; baina behar daitezke beren jarduer ak sekre tu eta misterio maila batekin egitera, hartara bila dabiltzan ak baino ez dezat e n etxeon berririk izan; eta gizarte ak ez luke hori baino gehiago egiterik nahi izan behar. Indar handia dute argudiook. Ez naiz ausar tuko erab akitzen ea, funtsezkoa libre uzten (eta utzi behar ere) dene a n , funtsezko a ez dena zigortzea den anom alia morala justifikatzeko adinakoak direne n tz argudiook, hau da, proxen e t a bai, baina larru- jotzailea ez, joko- etxear e n ugaz a b a bai, baina jokalaria ez isuntze a edo espetx er a tz e a justifikatzeko modukoak. Are gutxiago eragotzi behar dira, arrazoi horieta n oinarritut a , ohiko salerosket ak. Erosi eta saldut ako ia artikulu oro gehiegikeriaz erabil daiteke eta saltzaileak gehiegikeria hori bultzatz eko diru- interes a du; baina hori ezin da izan, adibidez , Maine Legear e n aldeko argudioa , edari gogorren saltzaile klasea , edarion abusu a n interes a eduki arren, behar- beharrezko a delako edarion erabilpen bidezkorako. Baina saltzaileek neurrigab ek eria bultzatz eko duten interes a bene t ako gaitza da eta justifikaturik uzten du Estatu ak haiei mugak jartzea eta berm e ak galdatz e a , nahiz eta horrelakoak, justifikazio horrega t ik ez balitz, bidezko askat a s u n a r e n urrap e n a k lirateke e n .

Beste auzi bat da ea Estatuak, egileare n interesik hober e n e n kontrakotz a t duen jokaera bat toleratu arren, hala ere, jokaera horret a n jarraitzea zeharka zaildu behar lukeen e n tz ; ea, adibidez, mozkortzeko bitarteko ak gares tia go atera litezen neurriak hartu behar lituzkee n , edo eurok eskura tz eko zailtasun a gehitu saltegien kopuru a muga t uz . Horri buruz, best e arazo praktiko askori buruz bezalax e , bereizkuntz a asko egin beharra dago. Bizigarriei zergak ezartze a , erost e a zailago izan dadin, zeharo debeka tz e t ik graduz baino ezberdin a ez den neurria da, eta hori justifikagarria balitz soilik litzateke hura ere justifikagarria . Kostua gehitze oro debeku a da gehituriko preziora heltzerik ez duten guztien tz a t ; eta heltzen direne n tz a t , gustu partikular bat asetz eko ezartz en zaien zehap e n bat da. Euren plazeren aukera eta euren dirua gast a tz eko era, behin Estatu ar ekiko eta best e ekiko beteb e h a r moralak bete dituzten e a n , euren kontua da, eta ez best e inorena , eta, beraz, euren irizpidera geratu beharreko a. Lehen ikusian ema n lezake bizigarriak haziend ar ako zergag a rri berezitzat aukera tz e a gaitzes t e n dutela. Baina gogora tu beharra dago ezen xede fiskalet arako zergak ezartze a erab a t ekidinezina dela; ezen herrialderik gehien e t a n beharrezko a dela ezartze horren zati handi bat zeharkako a izatea ; ezen Estatuak, horrega t ik, ezin duela ekidin kontsu m o gai batzue n gain zehap e n a k , batzue n tz a t debek a tz aileak izan daitezke e n a k, ezartz e a . Horrega tik Estatu ar e n eginbe h ar r a da, zergak ezartze a n , kontua n izatea zein diren kontsu mitz aileak albo batera errazkien utz ditzake e n produktu ak , eta, a fortiori , lehen e n go eta behin bere ustez erabiltzaileen tz a t , kantita t e txiki- txikietan erabili ezean , positiboki kaltegarriak direnak aukera tz e a zergak ezartzeko. Bizigarriei zergak ezartz e a , beraz, etekinik handien a emat e r a ino (Estatu ak zergon bidez lortutako sarrera guztiak behar dituela supos a t u t a ) , ameti tzeko modukoa ez ezik, onesg arria ere bada .

Produktu horien salme n t a zenba t e r ainoko pribilegio esklusibo bihurtu behar den jakin nahian egindako galderari era ezberdine a n erantzun behar zaio, muga zehazki zertarako jarri zaien kontua n hartut a. Publikoa biltzeko diren leku guztiak dute poliziaren kontrolaren beharrizan a , eta aipaturiko lekuak era berezian, eure t a n batik bat sor daitezke el ako gizarte ar e n kontrako hoben ak. Horrega tik, egoki da aipaturiko produktu ak saltzeko baimen a (han bertan kontsu mitz eko bada beder e n ) erresp e t a g a r ri t a s u n a ezagut u a eta berm a t u a duten ei bakarrik emat e a ; egoki da, halaber , irekitzeko eta ixteko orduak arautz e a zaingo publikoak galdatu bezala, baita lizentzia kentze a ere, baldin, negozioa dara m a n a r e n ezikusiare n a egitea edo ezgait a su n a bitarteko, bertan

bake publikoa maiz urratze n bada edo legear e n kontrako hoben ak asm at u eta prest a tz eko biltoki bihurtzen bada . Hortik gorako mugarik jartzeari ez deritzot , hasiera bate a n beder e n , justifikagarri. Garagar do a eta likoreak saltzen dituzten lekuak hain eskura ez edukitzeko eta tent aldirako aukerak gutxitzeko kopuruz muga tz e a k baditu bere eragoz p e n a k , hots, ez bakarrik batzuek errazt a s u n a z abus a t uko luketela, baizik hori langile klaseak aitortuki haur eta basa ti gisa trata tu ak eta muga bidez heziak diren gizarte ar e n egoera bati dagokiola, gerora askat as u n a r e n pribilegioet a r a onartu ak izateko gai egin daitez en . Ezein herrialde libretan langile klase ak ez dira printzipio horret a n aitortuki oinarritut a gobern a tz e n; eta askat as u n a ri zor zaion balioa emat e n dion inork ez du bere baiezkoa eman e n langileak horrela gobern a t u a k izan daitez en , askat as u n e r a ko hezteko eta gizaki libre modu a n gobern a t z eko ahalegin guztiak egin eta ustel irtend a gero eta haur gisa gobern a tz e a best e erre m e diorik ez dago el a frogatu ondore n izan ezea n . Alternatibar e n azalpen hutsak agerian uzten du zein absurdu a den suposa tz e a aipaturiko ahaleginak egin direla hem e n aintzat hartu beharreko ezein kasut a n . Herrialde honet ako erakund e a k inkohere n tziazko sare bat direlako bakarrik onartz en dira gure praktikan sistem a despotikoari edo, esan ohi zaion modu a n , gobernu aitatiarrari dagozkion gauz ak, gure erakund e e n askat as u n orokorrak, ostera, bazter uzten duen e a n hertsa p e n a heziket a moral bene t a n eraginkor bihurtzeko behar den adina kontrol erabiltzea .

Saiakera honen lehen e n g o parte a n adierazirik gelditu da gizaban a ko a r e n askat a s u n a k , gizaban a ko a ri bakarrik dagozkion gauz et a n , antzeko askat as u n a inplikatzen duela edoz ein gizaban a ko kopururi dagokion ez euren arteko adost as u n e z eurei talde gisa dagozkien gauz ak arautz eko. Gai horrek ez du zailtasunik erakus t e n , inplikaturiko lagun guztien nahia aldatz e n ez den heine a n; baina nahi hori alda daiteke e n e z , beharrezko izaten da sarritan, eurei bakarrik dagozkien gauz et a n ere, lagun horiek elkarrekiko konpromiso ak hartze a ; eta ordua n komeni da, arau orokor gisa, harturiko konpro miso ak bete tz e a . Hala ere, arau orokor horrek salbue s p e n a k ditu segurutik herri guztiet ako legee t a n . Ez bakarrik ez dira behartz e n pertson ak hirugarre n baten eskubide ak urratz en dituzten konpromiso ak bete tz er a , baizik, batzue t a n , euren tz ako kaltegarri izatea ere konpro miso a bete tz e tik libre gelditzeko nahikoa den arrazoitzat hartzen da. Herrialde honet a n , best e herrialde zibilizatu guztiet a n bezala, pertson a batek harturiko konpro miso a , adibidez , bere burua esklabotz a t saltzeko edo best e batek sal dezan uzteko, ezdeus a eta baliorik gabe a litzateke; ez legeak ez iritziak ez luke horrelakorik bete tz er a behar tuko. Norbere biziarekin norber ak nahi duen a egiteko ahalm e n a k duen mugar e n oinarria agerikoa da eta argi ikusten da muturreko kasu horret a n . Pertson a baten nahitako egintze t a n , best e e n onerako izan ezean , eskurik ez sartzeko arrazoia pertson a horren askat as u n a r ekiko begirune a da. Nahita egin duen hautu ak behar bezainb a t e a n berm atz e n du aukera tz e n duen a bere tz a t gurag arria edo, behintz a t , eram a n g a r ria dela, eta haren ona, oro har, hobeto zaintzen da on hori bilatzeko bitart eko ak berari hartzen utzita. Baina bere burua esklabotz a t salduz, uko egiten dio bere askat a s u n a ri; ekintza bakar horrez geroztiko askat a s u n a r e n erabilera orori egiten dio uko. Horrelakoak, beraz, atzera botatz en du bere buruar ekin nahi duen a egiten uztea justifikatzen duen arrazoia. Ez da jada aske; eta, aurrera n tz e a n , haren jarrera bertan nahita dirauel a pents a tz e a ez onartzeko moduko a da. Askatasu n printzipioak ezin du galdatu norbait aske ez izateko aske izatea. Nork bere askat a s u n a ri uko egin ahal izatea ez da askat a s u n a . Kasu partikular horret a n begi- bistako indarrez ageri zaizkigun arrazoiok, argi dago, aplikazio askoz handiagoko ak dira; hala ere, bizitzako beharrizan ek muga tu t a ageri dira nonahi eta beharrizanok eteng a b e galdatz e n digut e, ez nonb ai t geure askat as u n a ri uko egite a, baina bai modu batera edo best er a berorren muga tz e a k onartz e a . Hala ere, egileei berei bakarrik dagozkien gauz et a n muga g a b e k o ekintza- askat as u n a eskatz e n duen printzipioak argi galdatz e n du hirugarre n ei interes a t z e n ez zaien gauz et a n zerbait bete tz er a elkar behar tu duten ek harturiko konpro misotik libre uztea batak best e a ; eta, batak best e a borond a t ez libre uzterik gabe ere, agian ez dago kontraturik edo konpro misorik, diruari edo diruare n balioari dagozkionak izan ezik, horiei buruz hitza jateko askat a s u nik ez dagoel a esan baitait eke . Wilhelm

von Humboldt baroiak, jada aipatu a duda n saiakera bikaine a n , baiezt a tz e n du berak uste osoz uste duela harre m a n edo zerbitzu pertson al ak inplikatzen dituzten konpro miso ek ez luketela inor legez behar tu behar inoiz epe muga t u bate tik harago; eta konpro miso horietariko inportan t e e n a k , ezkontzak, berezita su n gisa bien sentime n d u a k bere xede ar ekin harmonia n jada ez daud e n unetik xede hori zapuztu t a gelditze a daukalarik, alde batar e n zein best e a r e n nahi deklara tu a baino ez lukeela behar deusez t a t u a izateko. Gai hori parent e si bate a n eztab aid a t z eko baino garran tzitsu a g o eta korapilotsu a g o a da, eta argitzeko beharrezko den neurrian baino ez dut ukituko. Humboldt baroiare n mintzaldiare n laburt as u n eta orokortas u n a k premisak eztab aid a t u barik konklusioak enuntzia tz e a r e kin konform atz e r a behartu ez balute, dudarik gabe aitortuko zukee n auzia ezin daiteke el a erabaki berak, bere burua muga tu t a , erabili bezalako arrazoi sinplee t a n oinarritut a . Norbaitek, agintza esplizituz nahiz bere jokaeraz best e bat berak ildo beretik jokatzen jarraituko duela uste izatera eram a n duen e a n , hau da, uste horren gaine a n igurikape n ak eta kalkuluak egin eta bere bizitzako planar e n zatiren bat eraikitzera, orduan pertson a horrekiko hainba t beteb e h a r moral berri sortzen zaizkio, zapal litezkee n a k, baina ezikusi egin ezin zaienak. Eta, gainer a, baldin alde kontrat a tz aile biren harre m a n a k best e batzue n tz a t ondorioak ekarri baditu, baldin hirugarre n bat egoer a berezian jarri badu edo, ezkontz ar e n kasuan bezala, hirugarre n hori bizitzera ekarri badu, beteb e h a r r ak sortzen zaizkie alde kontra t a tz aile biei hirugarre n horiekiko, eta beteb e h a r horiek bete tz e a , edo edonola ere bete tz eko era, kontratu a r e n jatorrizko alde bien harre m a n a r e n jarraipen ar e n edo haustura r e n mend e egone n da hein handian . Hemen dik ez dator berez, eta nik ezin dut onartu, jarraitzeko gogorik ez duen aldear e n zorionaz ordaindut a kontra tu a bete tz e a galdatz er aino heltzen direla beteb e h a r rok, baina beharrezko elem e n t u dira kontu horret a n ; eta are, nahiz eta, von Humboldt ek deritzon modu a n , ez luketen aldatu behar konpro misotik aske gera tz eko aldeek duten legezko askat as u n a (eta neuk ere uste dut ez luketela asko aldatu behar), asko aldatu beharko lukete, ordea, ezinbes t ez askat a s u n morala . Lagun a behar turik dago zirkunst a n tzia horiek guztiak kontua n hartzer a, best e e n hain interes garran tzitsu e t a n eragina ukan dezake e n urrats bat egitea erab aki aurre tik; eta interes horiei duten garrantzia emat e n ez badie, bera izanen da sorturiko kaltee n erantzule. Begi- bistako ohar horiek askat a s u n printzipio orokorra hobeto argitzeko egin ditut, eta ez gai honet a n beharrezko direlako, zeren auzi hori, aitzitik, sem e- alabe n interes a dena balitz eta heldue n a ezer ere ez balitz legez eztab aid a tz e n baita normale a n .

Ohartarazia dut ezen askat as u n a , printzipio orokor onarturik ez dago el ako, berm a t u egiten dela ukatu behar litzateke e n e a n eta, berriz, ukatu berm at u behar litzateke e n e a n ; eta europar mundu a n askat a s u n sentim e n d u a bizien dagoe n kasue t ako bat sentim e n d u hori, ene iduriz, lekuz kanpo dago e n kasu bat da. Lagun ak aske behar luke izan nahi duen modura jokatzeko bere afere t a n , baina ez luke aske izan behar best e baten izenea n dihardu e n e a n , haren arazoak bereak dituela estakurutz a t erabilita. Estatua , norberari bereziki dagozkion gauz et a n bakoitzaren askat as u n a erresp e t a t z e n duen artea n , beharturik dago kontrol jagole bat heda tz er a norberari ema n zaion best e ekiko botere ororen erabilerar a . Betebe h a r hori inola ere aintza t hartu gabe gelditzen da familiarteko harre m a n e n kasuan , nahiz eta kasu hori, gizakien zorione a n duen eragin zuzen a g a t ik, best e guztiak bater a baino inportan t e a g o a den. Ez dago hem e n senarrek emaz te e n g a n duten botere ia despotikoare n ingurua n luze ari beharrik, gaitz hori erab a t ezaba tz eko behar den gauza bakarra emazt e ek best e pertson a guztiek dituzten eskubide berber ak eta haiek duten lege ar e n babe s bera edukitzea delako, eta, gai horret a n , ezarrit ako injustiziaren defend a t z aile ak ez direlako askat as u n a r e n aitzakiaz baliatzen, baizik botere a r e n aldeko sutsu legez aurkezt e n . Haurren kasua n dauka Estatuak bene t ako oztopoa bere eginbe h a rr ak bete tz eko, kasu horret a n askat a s u n nozioak gaizki aplikatzen direlako. Batek ia- ia uste izanen luke gizon baten sem e- alabak literalki, eta ez metaforikoki, gizon horren zati direla, hain ardura t su a baita, izan ere, iritzia hark bere haurren gain duen kontrol eraba t eko eta esklusiboa n legeak esku- sartze txikienik izan ez dezan –haren ia edozein ekintza- askat as u n e t a n esku- sartzerik izan ez dezan

baino ardura t su a g o a , egia esan–, non gizateriak, oro har, askat a s u n a botere a baino balio txikiagotz a t daukan. Har dezagu n, adibidez , hezkuntz ar e n kasua. Ez al da ia- ia axioma berez nabaria Estatuak bere herritar jaiotako gizaki ororen hezkuntz a, maila bateraino bedere n , galdatu eta ezarri behar lukeela? Baina, hala ere, nor ez da egia hori aitortu eta baiezta tz eko beldur? Nekez ukatuko du inork guraso e n (hau da, aitaren , legeak eta usadioak ezarri duten modu a n) eginbe h ar sakra tu e n e t a k o bat dela, gizaki berri bat mundu honet ar a ekarri ondore n , gizaki horri hezkuntz a bat emat e a , bizitzan bere buruar ekiko eta best e ekiko dituen beteb e h a r r ak ondo bete tz eko gai izatera hel dadin. Baina aho batez aldarrikatz e n den arren hori aitaren beteb e h a r r a dela, ia inork ere ez du, herrialde honet a n , onartuko behar daiteke el a bete tz er a . Bere haurrar e n hezkuntz a ziurtatzeko behar diren ahalegin eta sakrifizio guztiak egin ditzan galdatu beharre a n , zer eta aukera n uzten zaio hezkuntz a hori onartze a edo ez onartze a , doan eskaintze n zaione a n! Oraindik ere ez gara heldu onartzera haur bati gorputz er ako jatekoa ez eze, gogorako irakaskuntz a eta trebakun tz a emat eko segurt a s u n oinarritua eduki gabe bizia emat e a krimen morala dela bai zorigaiztoko ondore n go a r e n kontra eta bai gizarte a r e n kontra, eta aitak beteb e h a r hori bete tz e n ez badu, Estatu ak bete ar azi behar diola, aitaren kontura, ahal izanez gero.

Hezkuntz a unibert s al a ezartz eko eginbe h ar r a hasiera tik onartuko balitz, amaier a ema n e n litzaieke Estatuak zer irakatsi behar lukeen eta nola irakatsi behar lukeen plant e a tz e a n sortzen diren zailtasun ei, egun arazo hori sekta eta alderdien gudu- zelai bihurtzen duten zailtasun ak eurak, heziket ari ema n beharreko denbora eta lana hezkuntz ari buruz hika- mikan inbertitzea dakart e n ak . Gobernu ak haur guztien tz a t hezkuntz a on bat galdatze a erabakiko balu, berak emat e k o ardura kenduko luke. Libre utz diezaieke guraso ei beren haurren hezkuntz a nahi duten tokian eta eran erdiest e a , eta berak nahikoa luke klase pobre e n e n ume e n eskola- gastu ak ordaintze n laguntz e a , edo inolako modurik ez duten ei gastu guztiak ordaintze a . Estatu ar e n hezkuntz ari arrazoiz jartzen zaizkion eragoz p e n a k ez dira Estatu ak hezkuntz ako eginbe h a rr a bete ar az t e a ri buruzkoak, baizik Estatu ak hezkuntz a zuzentz eko ardura bere gain hartze a ri buruzkoak, zeharo ezberdina den kontua edonola ere. Jendear e n hezkuntz a guztia edo zati handi bat Estatua r e n eskue t a n egote a horren kontra dago e n edonork bezain indart su gaitzes t e n dut. Izaerako banakot a s u n a r e n garran tziaz eta iritzi eta jokaere t ako aniztasu n a z esan den guztiak garran tzi itzel bereko hezkuntz a aniztasu n a inplikatzen du. Estatua r e n hezkuntz a orokorra asm akizun huts bat da, jende a bata best e a r e n berdin- berdina izateko modu a n moldea tz eko; eta beraiek funditzeko darabilen molde a Gobernu a n nagusi den botere ak gogoko duen a denez , dela bera monarkia, teokrazia, aristokrazia zein uneko belaun aldiar e n gehiengo a , botere horrek, bere eraginkort a s u n eta arrakas t a r e n heine a n , despotis mo bat ezartzen dio gogoari, berezko joeraz gorputz er aino heda tz e n dena. Estatuak ezarri eta kontrolaturiko hezkuntz a, izatekota n , best e askorekin lehian dihardu e n esperien tzia bat baino ezin da izan, eredu eta zirikatzaile izateko asmoz eratu a , best e ak perfekzio maila bateraino bultzatzeko. Ostera, gizarte a oro har hezkuntz a erakund e egokiak berez ezin eratzerainoko edo ez eratzerainoko atzerap e n egoer a n dagoe n e a n gobern u a k lan hori bere gain hartu ezean , ordua n gobernu ak bere ardura p e a n har lezake, hartu, gaitz handi bitarik txikiena legez, eskola eta unibert si t a t e e t a k o zeregina , kapital sozialeko konpainien a ere har lezake e n modu a n , herrialde a n ez dagoe n e a n industriako lan handiak burutz eko moduko enpres a pribaturik. Baina, orokorre a n , herrialde ak gobernu a r e n babe s p e a n hezkuntz a emat eko behar adina lagun aditu bada uzka, horiexek lirateke gai eta prest egone n lirateke best e a bezain hezkuntz a ona emat eko, borond a t ezko printzipioan oinarritua , eta beraien ordains aria hezkuntz a derrigorrezko bihurtuko lukeen lege batek eta gastu ei eran tzun ezin dieten ei Estatu ak ema n d a ko laguntz ak segurt a t urik.

Legea bete a r az t eko tresna azterket a publikoa best erik ezin da izan, haur guztieng a n a heda tu a haurtzaro a n goiz hasita. Adin bat finka daiteke haur orori azterket a egin dakion derrigor, irakurtzen dakien al ez egiaz ta tz eko. Haurra irakurtzeko gai ez balitz, aitari, dese nku s a t z eko behar

adinako motiborik eduki ezea n , isun txiki sam ar bat jar dakioke, bere lanarekin ordainduko lukeen a beharrezko izanez gero, eta haurra aitaren kontura sar daiteke eskolaren bate a n . Azterket a urtean behin eginen litzateke berriro zenbait gairi buruz, poliki-poliki gaiak gehituz joanen lirateke el arik, ezagutz a orokorren minimo bat hartze a eta batez ere buruan atxikitzea birtualki beharrezko bihurtzeraino. Minimo horret a t ik gora, borond a t ezko azterket ak egone n lirateke gai guztiet a n , eurota n aurrera m e n d u mailaren bat erakus t e n duten ek ziurtagiri bat galdatu ahalko luketelarik. Estatu ak neurri horien bidez iritzian eragin kaltegarria ukan dezan eragoz t eko, azterket a gainditzeko beharrezko ezagu tz a (ezagutz a r e n parte instrum e n t a l ak, hala nola, hizkuntzak eta euron erabilpen a , kanpo utzita) goren mailako azterket e t a n ere gertakarie t ar a eta zientzia positibora soilik muga tu beharko litzateke . Erlijio, politika edo best e gai eztab aid a t u batzuei buruzko azterket ak ez dira izanen iritzien egiaren edo faltsut as u n a r e n ingurua n , baizik honako iritzi hau oinarri horrekin eta best e a r ekin autore, edo eskola, edo eliza horrek eta best e ak defenditz en dutela dioen izatezko gaiaren ingurua n . Sistem a horret a n , belaun aldi sortu berria ez legoke oraingoa dago e n baino okerrago eztab aid a t u riko egia guztiei buruz; bertako kideek sines tun edo disident e aterako lirateke , gaurkoak bezala, eta Estatua r e n ardura bakarra sinestun edo disident e ikasiak izan litezen litzateke. Ezerk ere ez luke eragotziko erlijioa ikaste a , guraso ek nahi izanez gero, best e gauz a guztiak irakatsiko lizkieket e n toki bere t a n . Estatu ak bere herritarre n gai eztab aid a t u ei buruzko konklusioet a n eragina izateko egiten dituen ahalegin guztiak gaitz bat dira; baina egokiro eskain dezake bere burua zera egiazt a tu eta ziurtatzeko: norbait ek badituela gai jakin bati buruz atera dituen konklusioak best e ek aditasun e z aztertze a merezi izateko behar diren ezagutz ak. Filosofia ikasle bat izanen litzateke egokien a Locke eta Kanti buruzko azterket a bat egiteko, bata zein best e a begiko lukeelarik, edo ez bata ez best e a ; eta ez dago eragozp e n arrazoizkorik ateo batek kristau t a s u n a r e n frogei buruzko azterket a egin dezan , euret a n sinest e a galdatz e n ez bazaio. Hala ere, ezagu tz ar e n goi mailetako azterket ek, ene ikusiz, eraba t borond a t e zko ak behar lukete izan. Gobernu ei botere arriskugarriegia emat e a litzateke norbait bere lanbidetik, are irakasle lanetik, kanpora tz e n uztea ustezko gaitasu n ezaga tik; eta Wilhelm von Humboldt ekin batera uste dut gradu ak edo ezagutz a zientifiko edo profesion al e n ziurtagiri publikoak azterket e t a r a aurkezt e n diren eta gainditzen duten guztiei eman behar litzaizkiekeel a; baina ziurtagiri horiek ez lukete ema n behar iritzi publikoak euron testiga n tz a ri ema n liezaiokee n balioa best e aban t ailarik gainer ako lehiakide ekiko.

Hezkuntz a gaiet an bakarrik ez dira askat a s u n nozio okerrak oztopo guraso ek beren beteb e h a r moralak aitor ditzat en eta legezko beteb e h a r r ak ezar daiteze n , arrazoi indart su ak daud el arik beti lehen e n go r a ko eta kasu askotan bigarren er ak o. Gizaki bati izatea emat e a bera erantzukizunik handien eko ekintzet ako bat da giza bizitzan. Erantzukizun hori norbere gain hartze a –norbaiti madarikazio bat edo bene dikazio bat izan daiteke e n bizia emat e a–, baldin bizia hartzen duen ak existen tzia guragarri baterako aukera normalak beder e n edukiko ez baditu, izaki horren kontrako krimen handi bat da. Eta herrialde gainpop ula tu a den bate a n , edo horret ar ako arriskua n dago e n e a n , haurrak kopuru txiki- txiki bate tik gora sortze a , eta ondorioz sorturiko lehiaren eraginez lansariak murrizte a , oker handia da beren lanetik bizi diren guztientz a t . Kontinent eko herrialde askotan , ezkongaiak familia aurrera atera tz eko bitartekoak dituztela demost r a t u ezea n ezkontza debek a tz e n duten legeek ez dituzte gainditzen Estatu ar e n botere legitimoak; eta lege ak baliagarriak izan edo ez izan (zirkuns t a n tzia eta sentipe n lokalen mend e dagoe n kontua) , ezin lekieke jar eragoz p e nik askat a s u n urrap e n gisa. Lege horien bidez Estatu ak ekintza gaizto eta best e e n tz a t kaltegarri bat, gaitzesp e n a eta mespr e tx u soziala merezi behar lukeen ekintza bat, eragoz t eko esku hartzen du, nahiz eta zigor legalak gehitze a egoki ikusi ez. Hala ere, ohiko askat a s u n ideiek, hain erraz doaz en ek gizaba n ak o ari soilik dagozkion gauze t a n haren askat as u n a urratzera , gizaban a ko a r e n joerak oztopa tz eko ahalegin oro arbuia tuko lukete, amore emat e horren ondorioa ondore n go e n miseria eta gaiztakeriaz beteriko bizitza edo bizitzak direne a n , askotariko okerrak ekarriko dizkieten ak haien ekintzen irispide a n daud e n guztiei.

Gizateriak alde bate tik askat as u n a ri dion erresp e t u bitxia best e t ik daukan askat as u n gabezia bitxiarekin aldera tz e n dugun e a n , imajina dezake g u gizakiak best e e i kalte egiteko eskubide ezinbes t eko a duela eta ez duela inori kalterik egin gabe bere gustua egiteko inolako eskubiderik.

Azkener ako gorde ditut Gobernu ar e n esku- sartzea r e n mugei buruzko hainba t gai, zeintzuk, saiakera honen gaiarekin hurbiletik loturik daud e n arren, ez diren gai horren hertsiki barrukoak. Kasu horietan esku- sartzea r e n arrazoiak ez dute zerikusirik askat a s u n printzipioarekin: arazoa ez da ea gizaban a ko e n ekintzak eragotzi behar diren, baizik ea lagund u behar zaien; galdetz e n dena da ea Gobernu ak egin edo sust a tu behar duen zerbait haien mese d e t a n , haiek, banak a edo borond a t e zko konbinazioa n, egin dezat e n utzi beharre a n .

Gobernu ar e n esku- sartzea ri, askat a s u n urrape nik inplikatzen ez duen e a n , jarritako objekzioak hiru motako ak izan daitezke.

Lehene n g o a , eginen den gauza gizaban a ko e k gobernu ak baino segurutik hobeto eginen luketen e a n agertz en da. Orokorki hitz eginda, inor ez da egokiago negozio bat gidatzeko edo nola edo nork gidatuko duen ebazt eko, negozio horret a n pertson alki interes a t u rik daud e n a k baino. Printzipio horrek argi gaitzes t e n du legebiltzarrar e n edo gobern uko funtzionarioe n esku- sartze a , behiala hain ohikoa, industriare n prozesu arrunt e t a n . Baina gaiaren zati hori ekono milari politikoek jorratu dute behar bezainb a t e a n , eta ez du erlazio berezirik saiakera honet ako printzipioekin.

Bigarren objekzioa gure gaitik hurbilago dago. Kasu askota n , baliteke e n arren gizaban a ko e k gauz a zehatz bat, batez best e gobernuko funtzionarioek bezain ondo ez egitea, on da, hala ere, gobern u a k barik haiek egitea goga m e n a hezteko bide legez, era bat delarik hori beren ahalm e n aktiboak lantzeko, beren irizpena erabiltzeko eta euren ardurap e a n utzi zaizkien arazoei buruz hurbileko ezagu tz a hartzeko. Horixe da gome n dio nagusi bat, bakarra ez baina, bai auzitegie t ako prozesu e n a (politikoak ez diren kasue t a n ), bai udalet ako eta tokiko erakund e libre eta herritarren a , eta bai borond a t ezko elkarte ek sorturiko enpres a industrial eta filantropikoen zuzend ari tze n a . Horiek ez dira askat as u n arazoak, eta gai honekin urruneko joeraz baino ez dute zerikusirik; baina garap e n arazoak dira. Ez da hori parad arik egokien a gauz a horiek hezkuntz a nazionalare n zati gisa jorratzeko; izan ere, herritar baten heziket a partikularra, herri libre baten hezkuntz a politikoare n alde praktikoa, jende a egoismo pertson al eta familiarraren zirkulu estutik atera tz e n duen a eta guztien interes ak ulertzen eta guztien arazoak aurrera atera tz e n ohitzen duen a da, horret ar ako motibo publiko edo erdipublikoen g a t ik jokatzen eta euren jokaera gidatzeko jende a bata best e a r e n g a n dik bana n d u barik batzen duten helburu ak hartzera ohituz. Aztura eta botere horiek gabe ezin du ez funtziona tu ez iraun Konstituzio libre batek, askat as u n politikoare n izaera maizegi iragankorrak frogatz en duen modu a n askat a s u n a eskubide lokalen behar adinako oinarrian eraikita ez duten herrialde e t a n . Afera lokal soilak herriek berek eta industri enpres a handien aferak eure t a r ako diru baliabide ak jarri dituzten e n batzarrak kudea tz e a gom e n d a tz e n da gainera , Saiakera honet a n garap e n indibidual ari eta jokatzeko eren aniztasu n a ri dagokion bentaja tz a t agertu diren abant aila guztieng a t ik. Gobernu ar e n jokaerek toki guztiet a n berdintsu ak izateko joera dute. Gizaban ak o e n eta borond a t e zko elkarte e n kasuan , aitzitik, askotariko esperim e n t u a k eta amaiga b e k o esperien tzi aniztasu n a ikus daiteke . Estatu ak lan baliagarri gisa egin dezake e n a da proba askota tik atera t ako esperien tziare n gordetz aile zentral eta, aldi bere a n , propa g a n dis t a eta heda tz aile aktibo bihurtu. Estatu ar e n lana esperim e n t a t z aile guztiei best e e n probe n onura hartzeko aukera emat e a da, bere ak best e esperim e n t u rik egiten ez uztea barik.

Gobernu ar e n esku- sartze a murrizteko hirugarre n arrazoia, indartsu e n a , haren botere a areago tz e a den oker handia dugu. Jada Estatu ak bete tz e n dituen ei gehituriko funtzio orok haren eragim e n a esper a n tz a eta beldurren gain gehiago heda tz e a dakar eta publikoare n zati aktibo eta goran a hia gobernu a r e n edo gobern u izan nahi duen alderdiren baten menp eko bihurtzen du. Baldin errepide ak , trenbide ak , bankuak, aseguru etxeak, konpainia anonimo handiak,

unibert si t a t e a k eta karitat e publikoa gobernu ar e n adarrak balira guztiak, baldin, gainer a, udal korporazioak eta kontseilu lokalak, egun haien mend e dago e n guztiarekin, administrazio zentraleko depar t a m e n t u bilakatz en badira, baldin enpres a ezberdin guztiotako enpleg a t u a k gobern u a k izendat u eta ordainduko balitu eta berare n g a n dik espero balituzte beren bizitzako hobekun tz a guztiak, orduan prents a askat as u n erab a t ek o ak eta legebiltzarrar e n eraket a herritarren ak ez lukete herrialde hau ez best e ezein aske eginen , izenez baino. Eta zenbat eta eraginkort a s u n eta zientifikotasu n handiagoz eraiki makineria adminis tra t iboa eta zenbat eta plan iaioago ak egin lan horret ar ako esku eta bururik gaitue n ak lortzeko, ordua n eta handiago a litzateke okerra. Ingalat err a n , oraintsu, propos a t u da gobern u ar e n langile publiko guztiak lehiaket az aukera tz e a , kargu horiet ar ako jenderik argien eta jantziena erdiest eko; eta asko esan eta idatzi da propos a m e n horren alde eta kontra. Berorren kontrakoek gehien erabili duten argudio bat da Estatuko kargu iraunkor bat edukitzeak ez duela eskaintze n , ordainsa riei eta garran tziari dagokien ez , talenturik handien ak erakar tz eko moduko persp ektibarik, horiek beti aurkituko dutelako konpainie t a n eta best e zerbitzu publiko batzue t a n karrera erakarg arriago a . Ez gintuzke e n harrituko argudio hori proposa m e n a r e n aldekoek euren zailtasun nagusi ari erantzut eko erabili izan balute. Aurkarienga n dik etortze a nahikoa harrigarria da. Eragozp e n modu a n aurkezt en den hori propos a t u riko sistem a r e n segurt a s u n- balbula da. Baldin, bene t a n ere, gobern u a r e n zerbitzuak herrialdeko goi talen tu guztiak bereg a n a t u ahal balitu, emai tza hori lortzera lihoake e n propos a m e n batek, arrazoiz, ezinegon a sor lezake. Gizarte bate a n antolake t a kontzert a tu a edo ikuspegi luze eta zabala behar duen guztia gobernu ar e n eskue t a n balego eta gobern u a r e n bulego guztiet an gizakirik trebe e n a k ari balira lanea n , orduan herrialde a n zabalduriko kultura eta aplikaturiko adime n guztia (espekula tibo hutsa salbu) burokrazia ugari bate a n bilduta legoke, gainer ako komunita t e guztiak berari bakarrik begira egon beharko lukeelarik gauz a guztiet arako: jendetz a , berak egin beharreko guztian zuzendu a eta irakatsia izateko; abila eta goran a hi a, bere aurrera m e n d u pertson al er ako . Burokrazia horren lerroet a n onartua izatea eta, onartua izan ondoren , gora egitea litzateke goran a hi ar e n helburu bakarra . Kanpoko publikoak, erregim e n horren pean, ez du, esperien tzia praktikorik ez duelako, burokraziaren jokabide a kritikatu edo kontrolatz eko gaitasunik, baina, horrez gain, nahiz eta erakund e despotikoen ezbeh arr ek edo herri erakund e e n lan normalak eragind a joera erreform atz aile ak dituen gobern ari batek edo batzuek inoiz gora egin, ezinen da burokraziare n interes e n kontrakoa den inolako erreform arik egin. Horrelakox e a da errusiar inperioare n egoera tristea , nolakoa den behar bezala ikusteko aukera izan duten ek dioskuten e z . Tsarra bera ezgai da burokraziaren kontra; Siberiara bota dezake kide bakoitza, baina haiek gabe edo haien nahiaren kontra ez du gobern a t z erik. Beto tazitua dute haren dekre tu guztiekiko, beraien bete ar az t e a eragotziz soilik. Zibilizazioz aurrera t u a g o a k eta gogoz matxina d a zaleago ak diren herrialde e t a n publikoak, ohitua baitago bere ordez dena Estatu ak egitea espero izatera edo behintz a t Estatua ri ez bakarrik egin lezakee n , baizik nola egin behar duen kontsulta tu aurretik bere kabuz ezer ez egitera , Estatu a egiten du, jakina, gerta tz e n zaizkion gaitz guztien erantzule eta, gaitzek bere pazientziari gainez egiten dioten e a n , gobernu a r e n kontra jaikitzen da eta iraultza deritzan a egiten du; eta horren ondorioz norbait, nazioaren g a n dik aginpide legezkoa hartut a edo hartu gabe, botere a r e n aulkiaz jabetz en da, bere agindu ak emat e n dizkio burokraziari eta denak segitzen du lehen bezala t s u: burokrazia ukigab e , eta inor ere gai ez dela haren lekua hartzeko.

Ikuskizun zeharo ezberdina aurkezt e n du bere arazoak berak konpontz e n ohiturik dago e n herriak. Frantzian, herriaren zati handi batek soldadu tz a egina duelako, asko ofizialorde gradura heldut a gainer a, herri matxina d a orotan hantx e dira beti zenbait lagun, buruz agitz a hartzeko eta ekintza plan onargarriren bat bat- bate a n asm atz eko gai direnak. Frantse s ak gai militarret a n direna dira amerikarrak edozert ariko afera zibiletan; utzi haiek gobernurik gabe, eta amerikarre n kidego oro agertuko da gai bat- bate a n best e gobern u bat eratzeko eta afera hori edo best e a aurrera atera tz eko behar adinako argitasu n , orden a eta erab akim e n e z . Horrelakox e a izan behar luke herri

aske orok; eta horret ar ako gai den herriak ziur daki aske izanen dela; inoiz ez diote utziko ezein gizon edo erakund eri beraiek esklabo egiten, administrazio zentralare n bridak hartu eta tiratzeko gai direlako. Ezein burokraziak ere ezin espero dezake horrelako herria nahi ez duen a egitera edo jasat er a behartz erik. Baina den- dena burokraziare n bidez egiten den tokian, ez dago burokraziaren kontra benet a n doan ezer egiterik. Horrelako herrialde e n Konstituzioa nazioare n esperien tzia eta trebe t a s u n praktikoa diziplinap e a n jarritako kidego bate a n eratze a n datza, gainerako guztiak berare n bidez gobern a tz eko; eta zenba t eta hobe a izan bere baitan eraket a hori, zenba t eta arrakas t a handiago a izan komunit a t eko maila guztiet ako pertson arik gaienak berega n a erakarri eta beretz a t hezteko lanea n , ordua n eta osoago a da guztien esklabot a s u n a , are burokraziako kideen a ere. Izan ere, gobern ari ek beren eraket a r e n eta diziplinaren esklabo ak dira, gobern a t u a k gobern ari en ak diren hein berea n . Txinat ar mand arin bat nekaz aririk apalen a den hein berea n da despotism o ar e n tresn a eta sorkaria. Jesuita bat, norban ako gisa, bere orden ar e n esklabo a da, behera m e n d u a r e n azken mailaraino, orden a bera bere kideen ahalm e n eta garran tzia kolektiborako existitzen bada ere.

Ezta ere ez da ahan tzi behar herrialdeko gaitasu n nagusiak kidego gobern a tz aile ak xurgatz e a honda g a r ria dela, lehen a go edo geroago, kidego horren berorren jarduer a eta aurrera m e n d u mental erako . Kideak bat eginda daud e n e z –sistem a guztiak bezala arau finkoz dabilen sistem a bat lantzen–kide go ofiziala errutina zabarre a n murgildut a egoteko tentaziope a n dago eten g a b e , edo, baldin unere n bate a n noriaren ingurua n ibiltzeari uzten badio, kidegoa n beso luzea duen baten bati aten tzioa eman dion nabar m e n k e ri a erdiaz ter tur e n bater a abiad a n jotzeko tentazioan; eta hertsiki elkarturikoak, nahiz eta itxuraz elkarren kontrakoak, diren joera horien muga bakarra, kidego ar e n gaitasu n a bera goi mailan eduki dezake e n eragingarri bakarra, kidegotik kanpoko gaitasun bereko kritika erne ari erantzun beharra da. Ezinbes t eko a da, beraz, gaitasun hori eratz eko eta arazo praktiko nagusiez iritzi egokia edukitzeko moduko aukerez eta esperien tziaz hornitzeko bitart eko ak egote a gobern u tik at. Funtzionarioe n kidego trebe eta eraginkor bat iraunkorki eduki nahi badugu –batik bat hobekun tz ak sortzeko gai den eta ezartzeko irrikaz dago e n kidego bat–, gure burokrazia peda n tokr azia [pedantocracy ] bat izateraino dege n er a dadin nahi ez badu gu, kidego horrek ez ditu bereg a n a t u behar gizateria gobern a tz eko beharrezko diren ahalm e n a k eratze n eta lantzen dituzten zeregin guztiak.

Gobern a tz eko arteak dituen arazoe n artea n zailen eta korapilotsu e n e t a k o bat honako hau zehazt e a da, alegia, giza askat as u n eta aurrera m e n d u r a ko hain beldurgarriak diren gaitz horiek zein puntu t a n hast e n diren, edo batez ere gizarte ar e n indarra, berare n buruzagi onartu e n pean , gizarte a r e n ongizat e a r e n bidean daud e n oztopoak kentzeko kolektiboki aplikatze tik espero daitezke e n onuren gainetik gaitzok gailentz en noiz hast e n diren, edo best el a esan d a , botere eta adimen zentralizatu a r e n ahalik abant aila gehien segurt a tz e a , gobernu ar e n kanale t a n jarduer a orokorra proportzio handiegia n sarrarazi gabe . Xehetas u n kontua da, hein handian , non gogorakizun asko eta ezberdinak kontua n ukan behar diren, arau orokorrik ezarri gabe . Baina uste dut salbabide a dakarren printzipio praktikoa, begi bistan ukan behar den ideala, zailtasun a gainditzeko egindako antola m e n d u guztiak balio duten e n tz ikusteko irizpidea, ondoko hitzeta n adieraz daiteke el a : eraginkort a s u n a r e kin batera g a rri den botere a r e n ahalik barreiap e n handien a , baina informazioar e n ahalik zentralizaziorik handien a lortzea, eta informazio hori guztia erdigun e t ik zabaltze a . Hartara , udal adminis trazioa n , Ingalat er ra Berriko Estatu e t a n bezala, zuzen e a n interes a t u a k direne n eskue t a n uztea komenigarri ez den arazo guztien banak e t a zehatz-zehatz a egin behar litzateke herri ezberdin e t a n hauta t uriko funtzionarioe n artea n; baina, horrekin bater a , arazo lokaletako depar t a m e n t u bakoitzea n superint en d e n tzi a zentral bat eduki beharko lukete, gobernu zentralar e n adar bat osatuko lukeen a. Superint e n d e n tz ia horren organo ak, foku bate a n bezala, herri guztiet ako afera publikoen adar horren zuzend aritz a tik, atzerrian egiten den antzeko orotatik eta zientzia politikoaren printzipio orokorre t a t ik erdiet sit ako informazioa eta esperien tzia bilduko lituzke. Organo zentral horrek egiten den guztia jakiteko eskubide a ukane n

luke, eta bere eginbe h a r berezia leku bate a n harturiko esperien tzia best e e n t z a t baliagarria izan dadin lortzea litzateke . Goiene a n egote a ri eta guztia ikusteko moduko behatokia edukitzea ri esker herriet ako aurreiritzi ziztrin eta ikuspegi hertsie t a t ik askatu t a , haren aholkuak, jakina, autorita t e handia leukake; baina haren bene t ako botere a , erakun d e iraunkor gisa, nik burura tz e n duda n ez , herriet ako funtzionarioei euren jokabide a gidatz eko ezarrit ako lege ak bete a r az t e r a muga t uko litzateke . Arau orokorrez aurreikusi gabeko orotarako, funtzionario horiek euren irizpenar e n araber a jokatzeko aske utzi behar lirateke , euren haute sl e e n aurre a n erantzun beharko luketelarik. Arauak urratz e a g a t ik lege ar e n aurrea n lirateke erantzule, eta legeak legebiltzarrak ezarriko lituzke; agint e zentral adminis tra tibo ak arauok bete tz e n direne n tz soilik jagon e n luke eta, behar bezala beteko ez balira, kasuar e n izaerar e n araber a , auzitegie t a r a joko luke legea bete a r az dezat e n , edo haute sl e e n g a n a , legear e n izpirituare n araber a jokatu ez duen funtzionarioa kargutik ken dezat e n . Horrelakox e a da, ideia orokorrea n , Ongintza Kontseilu Zentrala [ Poor Law Board ] Txiroentz ako Zergare n [Poor Rate ] adminis tra tz aileekiko herrialde guztian zehar erabiltzen saiatu den ikuskaritza zentrala . Direnak direla muga hori gaindituz Kontseiluak erabili dituen botere ak , bidezkoak eta beharrezkoak izan dira kasu partikular horret a n , herriak ez ezik komunit a t e osoa kaltetze n zuten tinko erroturiko administrazio txarreko ohiturei konponbide a bilatzeko; zeren, ezein herrik ere ez du eskubide moralik bere administrazio txarraga t ik pobre t a s u n habia bilakatz eko, zeinak, nahitaez trans mitituko denez best e herri batzuet a r a , komunit a t e langile guztiaren izaera morala eta fisikoa ahulduko duen. Ongintza Kontseilu Zentralak dituen hertsa p e n adminis tra tiborako eta menp eko legegin tz ar ako botere ak (baina gai horri buruzko iritzi egoer a g a t ik oso gutxi erabiltzen dituen ak), nahiz eta lehen e n go mailako interes nazionaleko kasu bate a n zeharo justifikaturik daud e n , erab a t lekuz kanpo leudek e interes lokal soilen ikuskaritzan. Baina herri guztien tz ako informazio eta irakasp e n e k o organo zentral batek balio bera izanen luke adminis trazioko depar t a m e n t u guztiet an . Gobernu batek ezin du neurria gainditu gizaba n ak o ar e n ahaleginak eta garap e n a eragotzi ez, baina lagund u eta zirikatzen dituen mota horret ako jarduer a n . Gizaban ak o e n eta kidegoe n jarduer a eta botere ak susta tu beharre a n , bere jarduer ar ekin haiena ordezkatz e n duen e a n hast en da gaitza, informatu , aholkatu eta, kasuare n araber a , salatu beharre a n , katez lorturik lan eragiten dieten e a n edo albo bate a n egoteko aginduz haiek egin beharreko lana berak egiten duen e a n . Estatu baten balioa, luzera, bera osatze n duten gizaban a ko e n balioa da; eta haien heda p e n eta mailaz igotze ment al a trebet a s u n adminis tra t ibo apur baten edo praktikak aferen xehet a s u n e t a n emat e n duen trebe t a s u n itxuraren atzea n jartzen duen Estatuak, bere gizonak, xede onurag arrie t a r ako izanda ere, bere eskue t a n tresn a esangin izan daiteze n txikiagotz en dituen Estatu ak, laster egiazt a tuko du gizon txikiekin bene t a n ere ezer handirik burutzerik ez dagoel a eta horret ar ako dena ema n d a bilatu duen makineriaren perfekzioak, azken er ako, ezertarako ere ez diola balioko, makinak aisea go lan egin dezan zokoratu nahiago izan duen bizi- indarra falta zaiolako.

Oharrak1 Hitz hauek idatzi bezain laster ia, nabar m e n ki gezurt a tu nahi izan balira bezala, 1858ko Gobernu ar e n Prentsa Jazarpen a gerta tu zen. Eztabaida publikorako askat a s u n e a n esku- sartze tza t oker harturiko honek, hala ere, ez nau bultzatu testuko hitz bakar bat ere aldatzera , eta inola ere ez du ahuldu neukan uste irmoa, ondoko hau baiezta tze n duena: eztabaida politikoaga t iko zehap en eta zigorren aroa, izualdiko uneak kendut a , behin betiko iragan dela gure herrialdea n . Izan ere, lehenik, jazarpen ak ez ziren iraunkorrak izan; eta, bigarrenik, ez ziren inoiz izan, zehazki hitz eginda, jazarpen a k. Akusazio gisa ez zitzaien lepora tu instituzioak edo pert sone n edo aginta rien egintzak kritikatu izana, baizik doktrina ezmoral tza t jotzen zena, tiranizidioaren justifikazioa, zabaldu izana.

Kapitulu honet ako argudioek baliorik badute , askat a s u nik osoena ukan behar du edonork doktrina oro, ezmoralen tz a t dagoen a ere, aitortu eta eztab aida t zeko, konbikzio etikoko gai gisa. Horrega t ik, garran tzirik gabekoa eta lekuz kanpokoa litzateke tiranizidioaren doktrinak izen hori merezi duenen tz eztabaida t ze a . Nahi-

koa izanen dut esat e a ezen gai hori eztabaidar a irekita egon diren moraleko auzietako bat izan dela garai guztie tan ; ezen herritar pribatu batek legeare n gainera igota legeare n zigor edo kontroletik kanpo jarri den kriminalar en kontrako aten t a t u a egitea nazio osoek eta gizaki onen eta jakintsue n e t a ko batzuek ere krimentza t barik goi mailako bertut e ekintza tza t eduki dutela; eta ezen, bidezko edo bidegab eko izan, ez duela erailketa izaera rik, gerra zibil izaera baizik. Horrelakoa denez, baiest e n dut ekintza hori egiter a zirikatzea , kasu zeha tz batean , zigorgarria izan daiteke ela , baina ondoren ekintza nabari bat egin baldin bada eta ekintzaren eta zirikatzea r e n artean seguru tik lotura badago ela froga tu ahal bada soilik. Orduan ere, atzerriko gobernu batek barik erasoa jaso duen gobernu ak bakarrik, bere burua defenda tuz, zigor ditzake bere existen tziar en kontra egindako erasoe n egileak.2 Thomas Pooley, Bodmin Assizes , ekainaren 31a, 1857. Hurrengo abendu a n Koroaren indultu bat jaso eta aske irten zen.3 George Jacob Holyoake, abuztuar e n 17a, 1857; Edward Truelove, uztaila, 1857.4 Baron de Gleichen, Marlborough- stree t Police Station, Abuztuare n 4a, 1857.5 Irakasp e n handiak atera tzen dira jazarle baten grinen gainezka tze t ik, eta gainezka tze hau zipaioen matxinad a gerta tu zenean gure izaera nazionala re n alderdi txarren e n hedap e n orokorra r ekin nahasi zen. Fanatikoek edo hitzontziek pulpitutik esandako erokeriak kontuan hartze a merezi ez duten ak izan daitezke; baina alderdi ebanjelikoare n buruzagiek, hinduak eta maho m e t a r r a k goberna t zeko printzipio gisa, aldarrika tu dute Biblia irakas t e n ez duen eskolarik diru publikoaz ez sosten ga t z e a eta, ezinbes t eko ondorioz, kristau ez den edo kristau dela ez dioen inori enplegu publikorik ez emat e a . Estatu idazkariorde batek (William N. Massey jaunak) bere haute sle ei 1857ko azaroare n 12an egindako hitzaldi batean , jakinarazi zenez, hauxe esan zien: «Gobernu britainiarrak haien fedea» (ehun milioi britainiar hiritarren fedea) , «eurek erlijioa deitzen duten sineskeria , toleratze ak britainiar izenaren nagusi t a su n a atzera tze a eta kristau t a s u n a r e n hazkunde onuraga r ria eragozt e a ekarri zuen. ... Toleran tzia izan da herrialde hone t ako erlijio askat a s u n e n kantoi- harri nagusia; baina ez diezaiogun inori laga toleran tzia hitz eder honet az abusa tze n . Hark ulertzen zuen moduan, hitz horrek orotarako aska t a s u nik beteen a esan nahi zuen, gurtzeko aska t a s u n a , kristauen artean, oinarri bereko gurtzak burutzen zituzt en kristauen artean . Bitarteko-tza bakarrean sines t en zuten kristauen sekta eta izendap e n guztien arteko toleran tzia esan nahi zuen». Denok arret az aditzea nahi dut herrialde honet ako gobernu a n , mi-nisterio liberal batean , goi eginkizun bat bete tzeko egokitza t jo den gizon batek zer aldezten duen, alegia, Kris-toren jainkota sun e a n sinest e n ez duen oro toleran tzia r en eremutik kanpo dagoela dioen doktrina. Nork, zentzuga b ek e ri a hau entzun ondoren , uste izan lezake, irudikerian jausi gabe, jazarpen erlijiosoa eraba t joana dela berriro inoiz ez itzultzeko?

6 Gobernuaren ere mu a eta eginbeharrak , Wilhelm von Humboldt baroiak aleman ez idatzitakoa .

7 Sterling: Essays .

8 Aldi berean mespr e txa g a r r ia eta beldurgar ria den zerbai t dago testigan tz a mota zehatz batean , zeinet an oinarriturik edozein pertson a bere negozioak erama t e ko ezgai deklara baitaiteke judizialki; eta pertson a hori hil ondoren, bere ondasun ez egin duen xedap en a albo bater a utz daiteke, auziaren gastu ak ordaintzeko adina baldin badago, gastuok ondasun e t a r a karga tzen baitira. Haren bizitzako xehe t a s u nik txikienak ikertzen dira eta, doilorre t an doilorrena re n haute m a t e ko eta deskriba tzeko ahalmen ez ikusita xehe t a s u no t a ko edozeinek topikorik eraba t eko e n e k ez bezalako itxura daukala aurkituz gero, erotasu n froga modua n aurkez t en zaio epaimah aia ri , maiz arrakas t az gainera; zinpekoak ez dira izaten lekukoak eurak baino asko jantziagoak ez jakitunago ak; eta epaileek, ingeles legelarienga n etenga b e harriturik ikusten dugun giza izaera eta bizitzaren ezagup e n falta horrekin, errakun tzar a bidera tze n laguntze n diete. Judizio horiek liburu osoak baino gehiago dioskute herritarrek giza aska t a s u n a ri buruz duten sentipen eta iritzi egoerare n inguruan. Banakota su n a ri baliorik emat e t ik urrun, gizaban ako bakoitzak, gauza indiferen t e e t a n , bere iritzi eta joeren arabera egoki ikusten duen moduan jokatzeko daukan eskubide a errespe t a t z e t ik lekutan, epaileek eta zinpekoek ezin dute burura tu ere burutik sano dagoen pertson ak askat a s u n hori gura izan dezake e nik. Behiala, ateoak erretze a proposa tze n zenean , jende karita te t su ak horrelakoak zoroe txer a sartzea iradoki ohi zuen; ez litzateke inola ere harrigarri gure garai honet a n jende hori hori egiten eta egileek beren buruari txaloka ikustea , erlijioga tik jazarri beharr e a n , zorigaiztoko horiek trata tzeko hain era gizatar eta kristau a erabili izanaga t ik, ez

isilean poztu gabe haiei merezitakoa eman izanaga t ik.9 Bonbaiko parsien kasua bitxia da honet a n . Tribu langile eta lehiat su hori, pertsiar su- gurtzaileen ondorengo a , kalifek harta r a tu t a bere herrialde tik ihesi Indiako mend e b a lde r a heldu zenean , errege hinduek tolera tu egin zioten beren herrian finkatzea , behikirik ez jatekotan . Geroago konkista tzaile maho m e t a r r ek lurralde horiek beren mende hartu zituzten e a n , parsiek toleran tziak jarraitzea lortu zuten, txerrikirik ez proba tzekot a n . Hasieran agintear i obedien tzia zena bigarren izaera bihurtu zitzaien, eta oraingo parsiek behikirik ez txerrikirik jan gabe bizi dira. Euren erlijioak galdaturikoa ez den arren, haragi- uzte bikoitza haien tribuaren ohitura bilaka tu da; eta ohitura , ekialdean , erlijio da.

EMAKUMEEN MENPEKOTASUNA[1869]

I

Saiakera honet a n duda n helburu a ondokoa da, alegia, gizarte eta politika auziei buruzko lehen e n g o konbikzioak neure egin nituen e t ik daukad a n eta hausn arke t a r e n eta bizitzako esperien tziare n eraginez, ahuldu eta aldatu beharre a n , gero eta indartsu a go bihurtu zaidan iritzi bat aldezt eko arrazoiak ahal duda n ongien azaltzea . Uste dut sexu bien arteko gizarte harre m a n a k erregula tz e n dituen printzipioa –lege ar e n izenea n sexu bata best e a r e n mend e jartzen duen a– txarra dela berez, eta gaur egun, horrez gain, giza hobekun tz a r ako oztopo nagusi e t ako bat; nire ustez, berdint as u n osoare n printzipioarekin ordeztu behar da, sexu batare n tz a t botere edo pribilegiorik, ez best e a r e n t z a t ezgait a su nik onartu gabe .

Ene gain hartu duda n lana adieraz t eko behar dituda n hitzek berek erakus t e n dute zein lan nekez a den egin behar duda n a . Baina errakuntz a larria litzateke uste izatea gainditu behar dudan zailtasun a nire konbikzioen oinarri diren arrazoien ezaskita su n e a n edo iluntasu n e a n datzala ezinbes t ez . Ez, zailtasun hori sentipe n orokor eta indart su baten kontra borrokan hast e n den orok aurkitzen duen a da. Zenba t eta tinkoago egon iritzia jende ar e n sentipen e t a n errotut a, ordua n eta alferrekoa go a dugu argudio erab akigarriak jartzea iritzi horren kontra, zeren argudio horiek, jende horren iritziari indarra kendu beharre a n , eman egiten diote eta. Izan ere, iritzia arrazoiket ar e n emai tza balitz, hori errefut a tz e ak zarta tu eginen luke konbikzioaren sendot a s u n a ; baina iritzia sentipe n e a n soilik oinarritzen dene a n , zenba t eta egurtu a go atera tz e n den eztab aid a bate tik, ordua n eta argiago ikusten dute haren jarraitzaileek ezen beren sentipen a , ezinbes t ez , argudioek atze m a t e rik ez duten arrazoi sakona gor e n baten gaine a n oinarritzen dela; eta sentipen a k diraue n artea n , ez zaio defend a t z eko argudiorik faltako eta irekitzen dioten zuloa behingo a n itxiko du. Eta aztergai dugun gai honekiko ditugun sentipen a k, arrazoi askoga tik, iragan eko ohitura eta instituzioen ingurua n babes- hesi bat eratz en duten e n artea n bizien eta errotu e n a k dira. Horrega tik, ez gara harritu behar ikustea n garai moderno e t a ko iraultza intelektu al eta sozial itzelaren aurreraka d a k best e guztiek baino azpijan txikiago a egin diela sentipen horiei eta gutxiago lokatu dituela, ezta uste izan behar ere gizakiek aspaldi- aspalditik erresp e t a t z e n dituzten instituzioak ez direla berek lehen a g o suntsitu zituzten ak bezain barbaro ak.

Lan zaila izan da beti ia unibert s alki onarturiko iritziari kontra egitea . Eta zorte handia edo apart eko gaitasun a ukan ezea n , entzun a izatea ere ez du lortzen horrelako jende ak . Zailago izaten dute judizioa lortzea, hara joand a aldeko epaia lortzea baino. Entzuna izatea lortuz gero, best e batzuei galdatz e n zaizkienet a t ik zeharo ezberdin ak diren baldintza logikoen pean jarri beharra izaten dute. Frogatu beharra , beti ere, baies t e n duen ari dagokiola suposa tz e n da. Baten bat hilketaz akusatz e n badut e , akusa tz aileek frogatu behar dute akusat u a errudun dela, eta ez hark bera erruga b e a dela. Edozein gerta er a historikoren, hala nola, Troiako setioare n errealita t e a ri buruz iritzi ezberdin ak agertuz gero, gerta er a hori jazo zela baies t e n duten ek aurkeztu behar dituzte frogak, best e iritzikoei ezertxo galdatu aurretik; eta hauek nahikoa dute best e ek aurkezturiko frogek baliorik ez dutela demost r a tz e az . Era bere a n , gai praktikoet a n , frogatu beharra askat a s u n a r e n kontra daud e n ei dagokiela supos a tz e n da: murrizteko edo debek a tz eko neurriak hartze ar e n alde daud e n ei , dela giza ekintza oro har nolana hi muga tz e a r e n alde, dela pertson a edo klase bat best e ek baino gaitasu n edo eskubide gutxiagorekin uzteare n alde. A priori presun tzioa askat as u n a r e n eta inpartzialtas u n ar e n alde dago. Bidezko murrizket a bakarrak denon onak galdatz e n dituen ak direla defend a tz e n da, eta legeak ez duela egin behar salbue s p e nik inorekiko eta denak berdin trata tu behar dituela, beti ere justizia edo politika arazo positiboek trata e r a ezberdina emat e a eskatu ezea n . Baina nik hem e n aldezt e n dudan iritzia duten ek ezin balia dezaket e froga arau horietako batik ere. Gizonek agintzeko eskubide a eta emaku m e e k obeditzeko beteb e h a r r a dauka t el a edo gizonek gobern a tz eko gai eta emaku m e a k ezgai direla uste duten ei alferrik esan e n nieke eurak auziaren baiesp e n alderdian daud el a eta, beraz, euren

baiesp e n e n froga positiboak aurkeztu behar dituztela, edo best el a baiesp e n ok bazter tu. Era berea n , ezertarako ere ez lidake baliozko gizonar e n pribilegioa diren askat a s u n a eta eskubide ak, askat as u n a r e n kontra eta partzialtas u n a gom e n d a tz e n ari direla susm a tz eko arrazoiak eskainiz, emaku m e e i ukatzen dieten ei esat e a berei dagokiela beren iritziaren froga zorrotzen ak ekartz e a , eta, duda oro ezaba tz e a lortu ezea n , kontrako epaia ema n behar zaiela. Beste edoz ein eztab aid a t a n eskari onak lirateke horiek, baina kasu honet a n ez dira horrela. Ezer garbirik atera nahi izanez gero, kontrako iritzia duten ek esan d ako orori erantzun ez eze, esan lezaket e n guztia imajina tu ere egin behar dut eta gero guztiei erantzun; eta haien argudio guztiak errefut a t u ondore n , argudio positibo eztab aid a ezin ak galdatuko lizkidaket e nega tibo bat frogatz eko. Eta hori guztia egin eta best e iritzikoak erantzun ezindako argudioz ingura turik utzi ahal banitu ere, aldi berea n euren argudioe t ako batik ere errefut a t u barik utzi gabe , ordua n tx e ere ezer gutxi egin nuela pentsa t uko zukete n; izan ere, alde bate tik erabilera unibert s al ak eta best e t ik herriaren sentime n d u a r e n hain eragin handiak eutsi t ako kausa batek beti izanen du bere alde presun tzio sendo a, arrazoira etortzeko dei batek ezein adimen e t a n , goi mailakoet a n izan ezik, eragin lezake e n konbikzioa baino sendo a g o a .

Aipaturiko zailtasun ak ez ditut beraiez kexatz eko aipatz e n , alferreko litzateke eta; zailtasunok jende ar e n adimen a r e n bidez jende horren sentipen e n eta joera praktikoen etsait a su n a r e n kontra borrokatu beharrar e n ondorio dira; gizateriare n gehiengo ar e n adimen e k orain arte izan diren baino askoz hobeto landu ak behar lukete izan, guk argudioak estimatz eko duten ahalm e n e a n konfiantz a handia izateko eskatu aurre tik, hartar a, euren jaiotza eta hazierako giro ingura tz aile izandako printzipio praktikoak, mundu a n gaur dugun orden ar e n oinarri direnak hein handian , albo batera uzteko gai izan daitez en , logikaz aurre egin ezinen dioten argudiozko lehen eraso a hartu ondoren . Horrega tik, nik ez diet erriet a egiten arrazoiket a n behar bezainb e s t e ko federik ez dutelako, ohituran eta iritzi orokorre a n fede gehiegi dutelako baizik. XIX. mend e a k XVIII.aren kontra izandako erreakzioare n ezaugarri den aurreiritzi bat giza izaerako elem e n t u irrazional ei XVIII.enean razionalei ezartz en omen zieten hutse ginkort as u n a esleitzea da. Izan ere, arrazoime n a r e n apoteo si a senar e n a r e kin ordeztu dugu, eta sena esat e n diogu oinarri razionalik aurkitu ezin diogun gure baitako orori. Idolatria horrek, best e a baino askoz apalgarriago a , egungo sineskerie t a n kaltegarrien a eta orain guztien euskarri nagusi denak, iraun eginen du, harik eta psikologia zindo batek desa g e rr a r azi arte, naturar e n asmo edo Jainkoare n manu modu a n benera tz e n ditugun uste eta sines t e e n bene t ako sustraia zein den agerian utziz. Eskuart e a n darabilgun auziari dagokionez , prest nago aurreiritziak ezartzen dizkidan baldintza desfabora g a r riak onartzeko. Onartzen dut ezarritako ohiturak eta sentipe n orokorrak ene kontrako ihardes p e nik gabeko arrazoitza t hartze a , baldin argi uzten ez badut ohitura eta sentipen horiek, mend ez mend e, zindotas u n a ez bezalako best e kausa batzue n ondorio izan direla eta berau e n botere ak giza izaerar e n alderdi onen e t a n barik txarren e t a n izan duela jatorria. Epaia kontra etor dakidan onartz eko prest nago, baldin nire jueza erosita egon dela demos t ra t u ezin badut. Nik ema n d a k o aban t aila ez da dirudien bezain handia, zeren hori frogatz e a nire lanare n alderik erraze n a baita dudarik gabe.

Ohitura bat orokorra dene a n , xede laudag a rrie t ar a dara m a n a edo behiala beder e n zera m a n a dela pentsa t u beharra dago zenbait kasut a n . Esate bater ako, ohitura hasiera tik edo geroa go horrelako xede e t a r ako erabili izan dene a n eta helburuok lortzeko modu eraginkorren a r e n esperien tzian oinarriturik egon dene a n . Baldin gizonen emaku m e e kiko aginpide a , lehen e n g oz ezarri zene a n , erabaki hori gizarte a gobern a tz eko daud e n era ezberdin e n arteko erkaket a zorrotz baten ondorioz hartu izan balitz; baldin gizarte a eratz eko best e molde batzuk taxutze n saiatu ondore n –hala nola, emaku m e e k gizonak gobern a tz e a , bion arteko berdint a s u n a , eta asm a daiteke e n best e edozein molde misto biek parte hartut a–, esperien tzian oinarritut a erabaki izan balitz sexu bien zorion eta onera dara m a n antolabiderik onen a emaku m e a k gizonen aginpide ar e n

eraba t mend e egote a zela, zeregin publikoet a n inolako parte- hartzerik eduki gabe eta bizitza pribatu a n ere emaku m e bakoitza bere patu a n elkarkide duen gizonari obedien tzia eskaintzera legez behartu t a egonik; baldin gizarte a horrela antolatu izan balitz, orduan egun pents a t u ahal izanen genuke antolabide hori eskuarki onartz e ak nolabait frogatz e n duela garai hartan onen a zela; baina erantsi ahal izanen genuk e, lehen garaie t ako best e gertak ari sozial garran tzitsu batzue t a n gerta tu bezala, mend e e n joane a n , ordua n beron e n alde zeude n arrazoiak jada ez daud el a . Gertatu dena, alabain a , alde guztiei begira tu t a , horren kontrako a da zeharo. Lehengo eta behin, oraingo siste m ar e n aldeko iritzia, sexu ahulago a indartsu a g o a r e n erab a t mend e jartzen duen ar e n aldekoa, teoriet an baino ez da oinarritzen; ez da best e siste m arik probatu, eta, beraz, inork ezin du esan esperien tziak, zentzu arrunt e a n teoriaren kontrakoa den heine a n , inolako epairik ema n duenik. Eta bigarrenik, desberdin t a s u n siste m a hau onartze a ez da inoiz izan delibera m e n d u a r e n , ez aurrez pentsa tz e a r e n , ez inolako ideia sozialen edo gizateriare n ona edo gizarteko orden a ona ezartzeko bitartekoe n ezein ideiaren fruitu. Sistem a hau honako honet a tik ez best e ezerta t ik dator, etorri, alegia, gizarte ar e n lehen egun ez geroztik emaku m e orok (alde bate tik, gizonek emaku m e a ri emat e n zioten balioak eta, best e t ik, haiek baino indar fisiko gutxiago edukitzeak eragind a) gizonen baten esklabo bihurtu beharra izanetik. Legeak eta gobern u sistem a k norban a ko e n artea n jada daud e n erlazioak onartz e tik hast e n dira beti. Gertakari fisiko huts bat zena legezko eskubide bihurtzen dute, gizarte ar e n berresp e n a emat e n diote eta, batez ere, indar fisikozko gatazka bidega b e eta legega b e a eskubideok finkatu eta babes t eko erabilitako bitart eko publiko eta eratu ekin ordezt er a jotzen dute. Jada obedientziara indarrez behar turikoak legez gelditu ziren horrela gauz a berera behar turik. Esklabot as u n a , hasiera n ugaz ab a r e n eta esklabo ar e n arteko indar kontua baino ez zena, arautu t a eta ugaz a b e n arteko itun kontu bihurtut a gelditu zen, eta ugaz ab e k elkar babes t eko konpro miso a hartut a , talde indarrar e n bidez berm a t u t a utzi zituzten nork bere ondas u n a k, beren esklabo ak ere barne. Antzina gizonezko gehien ak esklabo ak ziren, emaku m e guztiak ziren modu a n. Eta mend e asko, batzuk goi kulturako ak, iragan dira pents al ariren bat esklabot a s u n a batare n zein best e a r e n zuzenta s u n a eta eraba t eko premia soziala auzitan jartzen ausar tu aurre tik. Poliki-poliki pentsal ari horiek agertuz joan ziren, eta (gizarte ar e n aurrera p e n orokorra lagun) gizonezko e n esklabota s u n a , behintz a t Europa kristauko herrialde guztiet an (bate a n duela urte gutxira arte ez baina), azken er ako abolitu egin zen, eta andrazko e n a apurka- apurka menp ekot a s u n biguna go a izatera heldu zen. Baina menp ekot a s u n hori, gaur egun dirauen bezalax e , ez da instituzio berria, zuzenta s u n a eta gizarte baliagarrit a su n a kontua n hartut a berriren berri sorturikoa; hasierako esklabot a s u n egoer a da, jokaera orokorrak leundu eta giza harre m a n guztiak justiziaren kontrolper a eta ideia huma ni t arioe n eraginp er a ekarri dituzten kausa berek eragind ako biguntz e eta aldaket e n bidez gaurdaino diraue n a . Ez du, hala ere, ezab a t u bere jatorri basa tiar e n orban a . Izaten hasi zenetik, beraz, ez dago haren aldeko argudiorik atera tz erik. Alde dauka n bakarra , akaso, gaurd aino iraun izana da, iturri narda g ar ri beretik etorritako best e gauz a asko desa g e r t u direne a n . Eta, horrex e g a t ik, pertson a arrunt ei bene t a n ere harrigarri egiten zaie entzut e a gizonen eta emaku m e e n arteko eskubide desberdint a s u n a k indart su e n a r e n lege a best e sorbururik ez duela.

Enuntziatu horrek paradox a bat emat e n badu, neurri bater aino zibilizazioare n aurrerap e n a ri eta gizateriare n sentim e n d u moralen hobekun tz ari zor zaio. Egun gu (erran nahi baita, mund uko nazio aurrera t u e n e t a riko bat edo bi) indartsu e n a r e n legea munduko aferak arautz eko printzipio gisa eraba t bertan beher a utzia emat e n duen egoera n bizi gara; inork ez du arautz a t aipatz en eta, gizakien arteko harre m a nik gehien ei dagokien ez , inork ez du lege hori praktikan jartzeko eskubiderik. Norbaitek horrela egiten badu, interes sozial orokorren bat bere alde daukan itxura emat e n dion estakurure n baten pean egiten du. Horixe da gauz en itxura hutsezko egoer a eta jende ak atsegin du pentsa tz e a indar hutsar e n araua bukatu dela; indartsu e n a r e n legea ezin dela izan gaurd aino bete- bete a n funtzionatu duen zerbait en existen tziare n arrazoia. Hala ere, haien ustez, gure instituzioek, nolana hiko hasiera edukita ere, zibilizazio aurrera tuko gure garaie t a r a

arte iraun badut e , giza izaerara egokitzeko eta denon ona bultzatz eko gai zirelako sentipen tinkoare n eraginez izan da. Ez dute ulertzen eskubide a indarrare n aldea n jartzen duten instituzioek norainoko bizitasun eta iraunkort as u n itzela duten; ez dakite zein gogor heltzen dioten beroni; botere a euren eskue t a n duten e n joera onek zein txarrek nola jotzen duten botere hori atxikitzera; zein astiro desag e r tz e n diren instituzio txar horiek, bana banaka, bizitzako egun eroko azturekin gutxien lotuta daud e n e t a t ik hasita; eta legezko botere a lehen a g o fisikoa eduki zutelako lortu duten ek zein bakanki galdu duten botere horren jabetz a , botere fisikoa best e aldera pasa aurretik. Indar fisikoaren aldake t a hori emaku m e e n kasua n ez gerta tu izanak eta, horrez gain, kasu partikularrar e n ezaugarri eta berezita su n ek argi ziurtatze n dute indarre a n oinarrituriko eskubide siste m a hori, nahiz eta bere ezaugarri lazgarrien e t a n best e sistem a batzuk baino lehen a go gelditu bigundu t a , azkene n desa g er t uko zena izanen zela. Ekidinezina zen indarre a n oinarrituriko gizarte harre m a n e n kasu bakar horrek justizia berdine a n oinarrituriko instituzioak zituzten belaun aldi askota n zehar iraute a , salbue s p e n bakarra izanik euren lege eta ohitura guztien izaeran; baina sistem a horren jatorria zein den jendart e a n zabaldu ez denez eta eztab aid ak beron e n egiazko izaera agerian jarri ez duen ez , jende ak ez du sentitzen zibilizazio moderno ar ekin talka kirrinkatsu a egiten duela, esklabot a s u n a k grekoek beren buruaz herri libre gisa zuten ideiarekin talka egiten zuen baino nabar m e n kia go.

Izan ere, oraingo belaun aldiko eta azken bizpahiru belaun aldie t ako jende ak zeharo galdu du gizateriare n lehen egoer ar e n ideia oro; eta historia sakon aztertu duten pertson ek edo antzinat eko jende ar e n azken ordezkariak bizi diren mund uko bazterrak maiz bisitatu dituzten ek bakarrik dira gai orduko gizarte a zer nolakoa zen iruditzeko. Oraingo jende ak ez daki indart su e n a r e n lege a noraino zen bizi-arau lehen mend e e t a n ; ez daki jendaurre a n eta ageri- agerian onartz en zela lege hori, eta ez dut esan e n zinismoz eta lotsarik gabe egiten zutenik hori, zeren hitz horiek horret a n zertaz lotsatu a zegoel a esan nahi baitute , eta horrelako noziorik ezin topa ziteke e n garai hartako jende ar e n adime n e a n , filosofo edo saindure n baten e a n izan ezean . Historiak giza izaerar e n irudi krudela eskaintze n digu, agerian jartzen digun e a n klase baten bizitza, ondasu n a k eta mundu honet ako zorion osoa best e ak behar tz eko zuen botere a r e n arab er a doi- doi neurtz en zirela. Ikusten dugu agintari armat u ari buru egiten zioten ek, latzen a izanda ere haren probokazioa , euren kontra zituztela , ez bakarrik indarrare n legea , baizik best e lege guztiak eta gizarte beteb e h a r r a r e n oinarri diren nozio guztiak; eta agintarien tz a t krimen baten errudu n ez ezik, krimenik handien ar e n errudun ziren, eta gizakiek ezar dezake t e n zigorrik mingarrien a merezi zuten. Goiko bat beheko e n eskubide a nolabait onartzera beharturik senti tzen hasi bazen noizbait, beheko ei, bere komen e n tzi ag a t ik, agintzariren bat egin beharra ukan zuene a n izan zen. Agintzari horiek, zin serioen ez berre t siak zirene a n ere, ez zuten eragotzi mend e askota n agintzaileek, probokaziorik edo tent aziorik txikienak medio, agindut ako a atzera bota edo urratz e a; hala ere daiteke e n a da jende horrek, moralta s u n norm ale tik beher ako pertson e n kasua n izan ezik, zinaus t e a gutxitan egitea bihotz- zimikoren bat edo best e jasan gabe . Antzinako errepublikak gehienb a t elkarrekiko itun bate a n oinarriturik zeude n hasiera tik, edo nolana hi ere indarrez paret su zeude n pertson ek osaturiko elkarte ak ziren, eta, horrega tik, indarrare n a ez bezalako lege batek babe s tu riko zenbait giza harre m a n e n adibide a eskaintze n digut e. Hasierako indarrar e n legeak indarre a n zirauen ugaz a b e n eta esklabo e n artea n , baita (itun espresoz muga tu rik ez zegoen kasuet a n beder e n) komunit a t e a r e n (com m o n w e al th ) eta berare n menp eko e n edo best e komunit a t e indep e n d e n t e batzue n artea n ere. Hala ere, hasierako lege hori, hain esparru muga tu t ik bada ere, ezaba tz e ak giza izatea erab erritze a ekarri zuen, esperien tziak demos t ra t u digun bezala interes materiale t a r ako ere balio itzela duten eta ordutik aurrera hutse tik sortu beharra barik garatu beharra best erik ez duten sentim e n d u a k sortuz. Esklaboak ez ziren komunita t eko kide, baina, hala ere, esta tu libreet a n hasi ziren lehenbizi gizaki gisa eskubide ak edukitzen. Estoikoak izan ziren, uste dut, lehenbizi (juduen legea lehen a g o agian) irakatsi zuten ak ugaz a b ek beteb e h a r moralak zituztela esklabo ekiko. Kristau t as u n a zabaldu ondoren , inorentz a t ere ez ziteke e n arrotz izan

sines t e hori, teorian behintz a t , eta Eliza Katolikoa ezarri ondore n ez zitzaion aldezt ailerik falta izan. Hala ere, hori gizarte a n ezartze a izan zen kristau t a s u n a k inoiz egin behar izan duen lanik nekez en a . Mila urte baino gehiagoz ekin zion lan horri Elizak igartzeko moduko emaitz a batik ere apen a s lortu gabe. Eta hori ez zen horrela gerta tu gizakien goga m e n e n baitan botererik ez zeukalako. Botere itzela zeukan; gai zen errege e k eta aitoren sem e- alabek euren eduki baliotsue n ei uko egitea eta horrela eliza abera s t e a lortzeko. Gai zen milaka lagun, sasoirik ederren e a n eta munduko erosot as u n guztien jabe izanda, komen tu e t a n sartzera bultzatzeko, txirotasu n , barau eta otoitzea n beren salbazioa bilatu nahian. Ehun milaka gizon bidal zitzakee n itsasoz eta lehorrez, Europa et Asian zehar, beren bizia emat e r a Hilobi Saindua askatz eko. Errege ak , berriz, amodio grinat suz maite zituzten emaku m e a k uztera behartz e n zituen, zazpigarren mailako ahaide ak (gure kalkuluet a n ham ala u g a r r e n mailakoak) zirela deklara tuz. Hori guztia egin zuen, baina ezin izan zuen lortu aitoren sem e ek elkarren kontra gutxiago borrokatz e a , ez beren jopuei eta, ahal izanez gero, burges ei ere ankerkeria gutxiago egite a. Ez zuen lortu haiek indarrar e n bi aplikazioet a t ik bati ere uko egitea : ez borrokalariari ez garaileari. Botere t s u ak ezin izan ziren hori egitera eram a n , harik eta indar handiago batek horret ar a t u arte. Errege e n botere hazkorrak soilik lortu zuen borroka horiei amaiera emat e a , eta geroztik errege ek edo erresu m a eskura tz eko lehiakide ek beren artea n bakarrik borroka zezake t e n ; hiri gotortu e t ako burgesia abera t s eta gerlari baten eta gudu zelaiet a n diziplinarik gabeko zalditeriak baino indar handiago a erakutsi zuen infant eria plebeioare n hazkund e a r e n eraginez bakarrik lortu zen aitoren sem e e n burges ekiko eta nekaz ariekiko tirania lotsaga b e a muga tz e a . Tirania horrek zapaldu ak mend ek u ikusgarria hartzeko moduko botere a eskura tu eta handik askoz geroa gor a arte iraun zuen; eta kontinen t e a n praktika tiraniko horietako askok Frantse s Iraultzara arte segitu zuten, baina Ingalat err a n klase demokra tikoen antolakun tz a goiztiar eta hobe ak lehen a g o ekarri zuen horien amaier a , berdinta s u n e zko lege ak eta instituzio nazional libreak ezarriz.

Jenderik gehien ak ez daki gure espezie ak iraun duen aldiaren zatirik handien e a n indarrare n lege a izan dela oso- osoan onarturiko jokaera arau orokorra, best e edozein arau berezitas u n e n apart eko eta salbue s p e n e z ko ondorio baino izan ez delarik. Ez dakite zein oraintsu jarri den gizarte a bere aferak oro har lege moralare n araber a erregula tu nahian; baina, horrez gain, jende ak ez du gogora tz e n ez aintzat hartzen indarrare n lege a best e oinarririk ez duten instituzioek eta ohiturek iraun diraut el a, behiala ezartzen inola ere utziko ez zukeen jende ar e n garaie t a n eta iritzi orokorre a n ere. Duela berrogei urte baino gutxiago, ingeles ek esklabota s u n e a n eta best e edoz ein ondas u n bezala salgai eduki zitzaket e n gizakiak, legez eduki ere; mend e honen barrua n gizakiak beren herrialde e t a n harrap a t u eta handik kanpora eram a n zitzaket e n , eta heriotzaraino, literalki, lan eragin. Indarrar e n legear e n kasu erab a t muturreko hori, ia nolan a hiko botere arbitrarioa tolera dezake t e n e k ere gaitzet sia , arazoa inpartzialta su n e z begiratz e n duten guztien sentime n d u a k gora- goraka jartzeko moduko a, Ingalat er ra zibilizatu eta kristau ar e n legea zen, egun bizi diren askok gogora tz e n duten modu a n ; eta Amerika anglosax oirik erdian duela hiruzpalau urte esklabota s u n a ez ezik, esklabo e n salerosket a eta esklabo e n hazkuntz a ere, beren beregi salerosket a r ako , praktika orokorra ziren esta tu esklabis t e n artea n . Hala ere, horren kontrako sentime n d u a k oso biziak ziren eta, gainera , Ingalat err a n bedere n ohiko indar abusu e n alde baino sentipe n edo interes gutxiago zegoe n abusu horren alde, irabazi gose a , argi eta garbi eta mozorrorik gabe, best e motiborik ez zeukalako; eta etekina atera tz e n zioten ak herrialde a r e n zati txiki- txiki bat baino ez zirene a n , horret a n interes pertson alik ez zeukat e n guztiek abusu hori biziki gorrota tz e n zuten. Hain ertzeko adibide horren ondoren ez da behar best erik aipatz e a , baina gogoa n izan dezagu n monarkia absolutu a r e n iraupe n luzea. Ingalat er ra n gaur egun ia denok gaud e konbe n tziturik despotis mo militarra indarrare n legear e n era bat dela, best e inolako jatorririk ez justifikaziorik gabeko a . Hala ere, Europako nazio handi guztiet a n , Ingalat err a n izan ezik, oraindik ere existitzen da, edo oraintsu arte existitu izan da, eta egun ere aldeko asko ditu gizarte maila guztiet an eta, jende edukitsu e n artea n . Horrelakox e a da indarre a n dagoe n siste m a

honen botere a , nahiz eta unibert s al a ez izan, nahiz eta historiako ia aldi guztiet an horren aurkako sistem a r e n baten adibide garran tzitsu eta ezagu n ak izan, komunit a t e rik ospet su e n eta arrakas t a t s u e n a k eskainitako ak ia beti. Aipaturiko kasua n , gainera , bidega b e k o botere a dauka n a , horret a n zuzene a n interes a t u rik dago e n a , pertson a bakar bat da; berare n menp eko ak, ordea, gainerako guztiak, literalki, dira. Uztarria, berez eta ezinbes t ez , apalgarria da dene n tz a t , tronua n dagoe n a r e n t z a t eta gehien ere haren ondore n bertan jesartze a espero duen ar e n t z a t izan ezik. Zein ezberdinak diren botereok gizonak emaku m e a r e n gain duen ar e n e t ik! Ez naiz ari orain aurretik juzgatz e n justifikagarria dene n tz . Demostra tz e n ari naiz ezen, justifikagarria ez balitz ere, gure egun e t a r a arte iraun duten best e menp er a t z e motak baino askoz iraunkorrago a izan behar duela nahita ez . Botere a edukitze ak emat e n duen gogob e t e t a s u n harroa eta berau erabiltzeko dagoe n interes pertson al a ez dira kasu horret a n klase baten pribilegio: sexu maskulino guztiari dagozkio erab a t . Gizonik gehien e n tz a t batez ere abst raktu a n desirag arria den gauza bat edo, alderdien debat e bidez erdiet si ohi diren xede politikoak bezala, buruza giei izan ezik best e e i ezar gutxi interes a tz e n zaien gauz a bat izan beharre a n , gizonar e n botere a famili buru den edo gerora izatea espero duen gizon ororen bihotze a n errotut a dago. Kaikuak aitoren sem e goren ar e n maila berea n darabil edo erabil dezake bere botere parte a . Eta botere mota horren jabe izateko desira biziagoa da, zeren botere a nahi duen ak batez ere ingurua n dituen e n g a n , bizikide dituen e n g a n , bere interes e t a n partaid e e n dituen e n g a n eta bere aginpidetik askatuz gero bere gustuak bete tz e a oztopa tuko luketen e n g a n erabili nahi baitu botere hori. Baldin ares tian aipaturiko best e kasue t a n argi eta garbi indarra best e oinarririk ez duten eta askoz jasan gai tz a go a k diren botere motak hain astiro eta hain nekez kentzen badira gainetik, are zailago da aztergai darabilgun botere mota hori gainetik kentzen, haiek baino oinarri hoberik ez duen arren. Kontuan izan behar dugu, gainera , botere mota hori duten ek best e edozein mota duten ek baino errazt as u n gehiago dutela berone n kontrako protes t ak eragozt eko. Menpekoa hem e n ugaz a b ar e n begipe a n eta ia eskup e a n , esan daiteke , bizi da, barne- elkartasu n handiago a n ugaz ab a r ekin, menp ekot a s u n e a n kide dituen ekin baino; ez dago ugaz a b ar e n kontra konspiratz eko modurik, ez dago hura azpiratz eko aukerarik, eta, best ald e , motiborik handien ak daud e menp eko e n aldetik haren ederra bilatzeko eta hari haserre bid e rik ez emat eko. Askapen politikoare n aldeko borroket a n , mundu guztiak daki nola eroste n edo izutzen dituzten ekintzaileak. Emaku m e e n kasuan , klase menp er a t uko kide bakoitza eroskeria eta beldurrez osoturiko egoer a n bizi da eteng a b e . Erresist en tziare n zutoihala altxatze a n , buruza gie t ako askok eta jarraitzailee t ako are gehiagok bizitzako plazere n eta gozagarrien ia eraba t eko sakrifizioa egin beharko du. Baldin inoiz pribilegio eta menp ekot a s u n behar tuko sistem a r e n batek azpian dituzten e n lepogain e a n uztarria estu- estu lotu badu, aztertze n ari garen sistem a izan da hori egin duen a. Ez dut oraindik demos t ra t u siste m a hau bidega b e a dela; baina sistem a honet az pentsa tz eko gai den orok ikusiko du nahita ez , bidega b e a bada ere, gainerako bidega b e ko aginte era guztiek baino gehiago dirauel a. Eta best e eret ako nazkagarrien ek herrialde zibilizatu askota n oraindik iraun diraut e n e a n eta zenbait e t a n oraintsu baino kendu ez dituzten e a n , harrigarria litzateke sakonkien errotut a dago e n a ri non edo han igartzeko moduko aldake t ak egin izana. Arrazoi gehiago dago siste m a honen kontra egin diren bezalako protes t a eta testiga n tz a ugari eta gogorrak egin izanaz harritzeko.

Horren kontra esan e n da sexu maskulinoar e n gobern u ar e n eta berone n argigarri tza t gogora tu ditugun bidega b e k o best e botere eren arteko erkaket a rik ezin litekeela bidezki egin, horiek arbitrarioak eta usurp azio hutsare n ondorio direlako, hura, ordea, naturala dene a n . Baina izan al da inoiz menp er a t z e rik, menp er a t z aileek berek natural tza t eduki ez dutenik? Garai bate a n gizateria klase bitan zatituta egote a , ugaz ab e n a eta oso kide gutxikoa izanik bata eta esklabo e n a eta oso jende t su a best e a , adime n landue n ek ere giza arraz ar e n izaera natural a, natural bakarra , zela zeritzoten . Nork eta Aristoteles ek berak ere, giza pents a m e n d u a r e n aurrera p e n a hainbe s t e a n bultzatu zuen talentu ak, iritzi bera defend a t u zuen zalantzarik ez kezkarik gabe, eta gizonek emaku m e a k menp er a t z eko eskubide a dutela esan ohi duten e n arrazoi beret a n oinarritu zuen bere

iritzia, zehazki, esan ez gizateriare n baitan izaera desb er din eko gizakiak daud el a , libreak batzuk, esklabo ak best e ak; grekoak izaeraz libreak zirela, traziarrak eta asiarrak bezalako barbaro ak , ostera , esklabo ak izaeraz. Baina zertarako jo atzera Aristoteles e n g a n a i no? Amerikako Estatu Batuet a n ere esklabo- jabeek ez al zioten Hegoaldeko Estatu e t a n doktrina berari eust e n , gizonek beren grinak justifikatzen eta beren interes pertson al ak legitimatz e n dituzten teoriei atxikitzen dioten fanatismo guztiarekin? Ez al dute behin eta berriz zin egin esan ez gizon zuriak beltza menp e a n edukitze a gauz a naturala dela, beltza berezko izatez askat as u n e r a ko ezgai eta esklabo bizitzeko jaioa dela, batzuek esku- langileen askat as u n a gauz en orden a naturalare n kontrakoa zela esat er aino helduz? Gainera , monarkia absolutu ar e n teorialariek beti esan izan dute monarkia gobern u era natural bakarra dela, gobernu era patriarkale tik etorria, zeina gizarte a r e n jatorrizko eta berezko era baitzen, gizarte ar e n berare n aurreko a eta, beraiek zioten ez , dagoe n aginterik naturalen a den aitaren aginte a r e n eredu ar e n araber a eraikia. Are, gai honi dagokionez , indarrar e n lege a bera, euren alde best e legerik aipatz erik ez duten ei , agint e a erabiltzeko arrazoirik naturalen a iruditu zaie beti. Arraza konkista tz aileek defend a tz e n dute naturar e n berare n manu a dela konkista tu ek konkistatz aileei obeditze a edo, eurek eufe mis m oz esan ohi duten modu a n , arraza ahulago eta baket su a g o a k kuraiosa go eta keme n t s u a g o ei men egin behar izatea. Ez da behar Erdi Aroko bizitza sakon e gi ezagu tz e a ikusteko zein natural eta logiko aurkitzen zuten aitoren sem e feudal ek behe mailakoak beren mend e edukitzea , eta zein antina tur al iruditzen zitzaien behe- klaseko batek eurekiko berdint a s u n a galdatz e a edo eurei agintze a . Eta euren menp e a n zegoen klaseak ere antzer a pents a tz e n zuen. Jopu burujab e t u ek eta burges ek , borrokarik gogorren e t a n ere, ez zuten helburu aginte a konpar ti tze a ; eurekiko botere tiranikoari mugar e n bat jartzea best erik ez zuten eskatz e n . Hain da egia esan dugun a, non antina tural ak hem e n ezohikoa best erik ez duen esan nahi, eta ohikoa den orok naturala dirudien. Emaku m e e n gizonekiko menp eko t a s u n a ohitura unibert s al a delarik, ohitura horret a t ik desbider a tz e orok, naturalt a s u n handien ar ekin, antina tur al a dirudi. Baina esperien tziak hainba t aldiz erakus t e n du zenba t e r aino egote n den sentipe n a , kasu horret a n ere, eraba t ohiturar e n mend e. Ezerk ere ez du gehiago txunditzen munduko alde urrundu e t ak o jende a , Ingalat err ari buruz lehen e n g oz zerbait entzut e a n , herrialde honek erregina duela buru jakiteak baino: hain antina tur al a deritzot e horri, non ia sinest ezin a dela iruditzen zaien. Ingeles ek ez deritzot e inola ere antina tur al a , ohitut a daud el ako horret ar a ; baina antina tur al a iritziko liokete emaku m e a k soldadu edo Parlam e n t uko kide izateari. Garai feudale t a n , aitzitik, ez zegoen antina tur al tza t emaku m e a k gerran edo politikan sartzea , ezohikoa ez zelako; gauz a natural a zela zirudien klase pribilegiatu e t a ko emaku m e e k gizon izaera edukitze a eta euren senar edo aitak baino gutxiago ezerta n ez izatea, indar fisikoan izan ezik. Emaku m e e n indepe n d e n tz iari grekoek ez zeritzoten antzinako best e herriek bezain antina tur al a , Amazon e n fabulag a t ik (historikoa zela uste baitzut en) eta, aldez, Espartako emaku m e e k ema n d a ko etsen plu a g a t ik; izan ere, hauek Greziako best e Estatu e t a n baino gizonar e n menp eko t a s u n e t ik libreago ez zeude n arren legez, izatez libreago ak ziren, eta, ariketa fisikoet an gizonak bezalax e entren a t z e n zirelarik, ongi frogatu zuten ez zeudel a horieta n berez haiek baino behera go . Ez dago dudarik Platoni ere Espart ako esperien tziak iradoki ziola, bere best e doktrina askoren artea n , sexu bien berdint as u n sozial eta politikoare n ideia.

Baina –esan e n didat e- gizonek emaku m e a k menp er a tz e a aipaturiko best e menp er a t z e mota guztiet a tik diferent e a da, hor menp er a tz aileak indarrik ez darabilelako; borond a t ez onartua da; emaku m e a k ez dira kexatz en eta nahita jartzen dira menp e a n . Horretaz lehen e n go eta behin esan behar dut emaku m e askok ez dutela hori onartzen . Emaku m e e k beren sentime n d u a k idazkiz ezagu t a r az ditzaket e n e t ik (gizarte ak libre uzten dien publizitat e bide bakarra berori), gero eta gehiagok idatzi dituzte egun duten egoer a sozialare n kontrako protes t ak; eta, oraintsu, milaka emaku m e k, publikoaren tz a t ezagu n diren ospet su e n a k buru dituztela, Parlam e n t u a ri eska er ak egin dizkiote, parlam e n t u r ako haute sku n d e e t a n boto emat eko eskubide a erdies t eko. Emaku m e e n erreklam a zioak, gizonen a bezain hezkuntz a sendo a eta haiek lantzen dituzten adar beret ar a

heda tu a eskatuz, gero eta indart su a go a k dira eta arrakas t a izateko gero eta aukera gehiago dute; eta gero eta gehiago premiatuz eskatz en ari dira zabal dakizkiela orain arte zeharo itxita eduki dituzten profesio eta lanet ako ateak. Egia da Ingalat err a n ez dago el a , Estatu Batuet a n bezala, aldizkako batzarrik ez antolaturiko alderdirik Emaku m e e n Eskubide e n alde propag a n d a egiteko, baina bada go elkart e sozial jendet su eta aktibo bat emaku m e e k antolatu a eta zuzendu a , helburu muga tu a g o baterako: boto emat eko eskubide a erdiest eko . Eta gure herrialde a n eta Amerikan bakarrik ez dira protes t a tz e n hasi emaku m e a k , kolektiboki gutxi- asko, jarrita dituzten gainditu beharreko oztopoe n kontra. Frantziak, Italiak, Suitzak eta Errusiak ere orain mugim e n d u berorren adibide ak eskaintz en dizkigute. Inork ezin jakin lezake zenbat emaku m e gehiago diren isilean gauz a bera lortzeko guraria duten ak; baina seinale asko dira, erakus t e n digut en a k zenba t gehiago lirateke e n , baldin gurari horiek euren sexuar e n erabide ar e n kontrakotz a t erreprimitzen hainbe s t eko gogort ad a z irakatsiko ez balitzaie. Gogoratu beharra dago, gainer a, esklabo ek ere ez zutela behingo a n galdatu askat a s u n a . Simon de Montfortek udalet ako diput a tu a k Parlam e n t u a n lehen e n g o aldiz jesartz er a deitu zituen e a n , izan al zen inor ame s t u zuenik eskatz e a boto- emaileek haute t si t ako biltzar bat izan zedin ministerioak egin eta dese gin e n zituen a eta errege a ri Estatuko afere t a n nola jokatu aginduko ziona? Horrelako pentsa m e n d u rik handina hien a r e n irudimen e a n ere ez zen sartzen . Nobleziak bazue n nahikari hori; herriak zerga arbitrarioe t a t ik eta errege a r e n funtzionarioe n zapalkuntz a dem a s e t ik libratze a best e helbururik ez zuen. Lege politiko naturala da jatorriz antzinako a den boterere n baten mend e daud e n a k inoiz ez hast e a botere az beraz kexatz en , beron e n erabilera zapalgarriaz baizik. Beti izan dira emaku m e a k beren senarrek ema n d a k o trata er a txarraz kexu izan direnak. Eta askoz gehiago lirateke , baldin kexek trata er a txarrak errepikatz e a eta gehitze a ez balekart e . Ez da posible gizonar e n botere a mante n t z e a eta aldi bere a n emaku m e a haren abusu e t a t ik babes t e a , eta zentzu horret a n egindako ahalegin oro alferrekoa da. Emakum e a da (sem e- alabez apart e) , epailee n aurrea n bidega b e k e ri a jasan duela frogatu ondore n , bidega b e k eri a hori egin duen errudun ar e n botere fisikoaren pean berriro uzten den pertson a bakarra. Horrega tik emaz te a k , tratu txar fisikoen kasurik ertzekoe n eta luzeen e t a n ere, nekez ausartz e n dira beren babe s e r ako egindako lege ez baliatzen; eta uneren bate a n , haserre a ri eutsi ezinik edo auzoren batek esku hartut a, horret ar a jotzen badut e , gero ahalegin guztia egiten dute beren tiranoar e n miseriak ahalik gehien ezkuta tz eko eta hura merezi duen zigorretik salbatz eko.

Kausa guztiek, bai sozialek eta bai naturalek, bat egiten dute ia ezinezko bihurtzeko emaku m e a gizonar e n botere a r e n kontra jaikitzea. Emaku m e a menp eko best e klase guztien e tik diferent e a den egoera n dago, halako moldez egon ere, non emaku m e a r e n ugaz a b ak zerbitzua baino zerbait gehiago espero duen berare n g a n dik. Gizonek ez dute nahi emaku m e e n obedien tzia soilik, haien sentime n d u a k nahi eta behar dituzte. Gizon guztiek, astakirten e n a k salbu, eurekin harre m a nik estue n ak dituen emaku m e a r e n g a n , beharturiko esklabo a barik borond a t ezko esklabo a eduki nahi dute, esklabo huts bat barik esklabo kuttun bat. Horrega tik, edozer eginen dute haien gogoa esklabo bihurtzeko. Beste esklabo guztien ugaz ab e k, obedientzia segur t a tz eko, beldurra dute arma, berekiko beldurra edo beldur erlijiosoa. Emaku m e e n ugaz a b ek obedien tzia hutsa baino zerbait gehiago behar zuten, eta hezkuntz ar e n indar guztia erabili zuten beren nahia bete tz eko. Emaku m e guztiak, txiki- txikitatik, beren izaera eredu a gizonare n izaera eredu ar e n kontrako a den ustea n hezten dituzte; nork bere erabakim e n a z eta nork bere burua gobern a t uz jokatzen barik, best e e n menp e a n egote n eta haien nahiari amore emat e n irakast e n zaie. Arau moral guztiek diotse t e inorentz a t bizitzea dela emaku m e e n beteb e h a r r a , eta sentime n t alis mo guztiek, euren izaerak ere hala nahi duela; emaku m e e k beren burua zeharo ukatze a eta beren maitas u n e t a r a ko best e t a r ako ez bizitzea nahi da. Eta maitas u n a k esa t e a n edukitzen lagatz en zaizkien bakarrak esan nahi dira, hau da, bizikide duten gizonare n g a n a k o a eta emaku m e a r e n eta beron e n gizonare n arteko lokarri berri eta apurt ezin diren sem e- alaben g a n a k o a . Hiru elem e n t u hauex ek kontuan hartzen baldin baditugu, alegia, lehen go, sexu bien arteko erakarp e n naturala, bigarren,

emaz te a r e n senarrar ekiko menp e t a s u n erab a t ek o a , emaz te a r e n pribilegio edo plazer oro haren opari edo haren nahiaren eraba t mend e dago e n zerbait izanik, eta, hirugarre n , emaz te a k gizakiak bizikien bilatzen duen a, aintzat hartu a izatea, eta xede sozial handi guztiak eskuarki senarrar e n bidez bakarrik bila eta erdiet s ditzake el a, hiru horiek kontua n hartuz gero, diot, mirakulua litzateke gizonentz a t erakargarri izatea emaku m e e n hezkuntz ako eta izaerare n moldake t ako iparrizar ez bihurtu izana. Eta, behin emaku m e e n gogoa n eragina izateko bitart eko indart su horren jabe eginda, norberek eri senak eram a n zituen gizonak berorrez azken er aino baliatzera emaku m e a k menp e a n edukitzeko, beraiei aditzera eman e z otzant a s u n a , men egitea eta norber e nahi guztiak gizonar e n esku uztea erakarg arri t a su n sexualare n funtsezko osagai ak direla. Jar al daiteke zalantza n gizateriak apurtu ahal izan dituen best e uztarriek ere gure garai honet a r aino iraunen zuket ela, iraun, baldin arestian aipaturiko bitarteko berak eskura izan balira eta ardura beraz erabili izan balira gogoak uztarp er a makurrar az t eko? Plebeio gazte ororen bizi-helburu patrizioren baten ederra irabazt e a edo jopu gazte ororen a jaunen baten a bereg a n a t z e a izatea lortu izan balitz; baldin jaun horren morroi izatea eta haren maitasu n pertson al e t a n parte izatea guztiek bilaturiko saririk handien a izan balitz, iaioen eta handina hie n ek sari desiragarrien ez jabetuz; eta baldin, sari hori eskura tu ondore n , brontzezko horm a batez ugaz a b ar e n g a n d ik kanpoko interes orotatik, harekin konparti turikoet a tik ez best e sentime n d u eta gurari guztiet a t ik bana n d u izan balira, jaune n eta jopuen artea n , plebeioen eta patrizioen artea n ere ez ote zateke e n egon e n, gaurdaino egon ere, gizonen eta emaku m e e n artea n dagoe n moduko bereizpe n sakona? Eta, pents al ariren bat edo best e kendut a , ez luke edonork uste izanen bereizpe n hori giza izaerari datxekion gerta e r a funtsezko eta aldaezina dela?

Arestiko gogorakizun ak ongi erakus t e n dute ohiturak, unibert s al en a izanda ere, ez dakarkigula presun tziorik eta ez ligukeela sortu behar emaku m e a gizonarekiko menp ekot a s u n politiko eta sozialean jartzen duten antola m e n d u e n aldeko aurreiritzirik. Baina harago joan naiteke baiezt a tuz ezen historiaren bilakabide a eta aurrera tuz doan gizarte ar e n joerek ez bakarrik ez dakarkigutel a eskubide ezberdin t as u n e z ko siste m a honen aldeko presuntziorik, baizik berone n kontrako indart su bat dakarkigut el a; ezen, giza hobekun tz a r e n bilakabide osoak, joera moderno e n korronte ak, gai honi buruz ondorioren bat atera tz e a berm atz e n duen heine a n , garbi atera behar dugula iragan ar e n geldikin hori geroar ekin muturka dagoel a eta derrigor desa g er t u behar duela.

Izan ere, zein da mundu moderno ar e n izaera berezia? Zerk batez ere bereizten ditu instituzio moderno ak, ideia sozial moderno ak, bizitza moderno a bera, antzinako garaie t ako e t a t ik? Bada, bereizten dituen a da: gizakiak orain ez direla bizitzan egokitu zaien leku edo egoer a berea n beti egoteko jaiotzen, ez daud el a egoer a horret ar a lokarri hautsezin ez lotuta, baizik aske direla beren giza ahalm e n a k eta aurkezt e n zaizkien aukerak desirag arrien zaizkien helburu ak erdies t e r a bidera tz eko. Behiala gizarte a oso printzipio ezberdin baten araber a eraturik zegoe n. Gizaban ako a egoer a sozial finko bater ako jaiotzen zen, eta hantx e egon beharra zuen legez edo handik irteteko modurik gabe uzten zutelako. Batzuk zuri eta best e batzuk beltz jaiotzen diren modu a n, halax e batzuk esklabo eta best e batzuk gizaki libre eta hiritar jaiotzen ziren; batzuk patrizio, best e ak plebeio, batzuk aitoren sem e, best e ak morroi eta roturier . Esklaboak edo jopuak ezin zuen bere burua libre deklara tu, ezta, bere ugaz ab a r e n erabakiz izan ezik, libre izatera heldu ere. Europako herrialde gehien e t a n , Erdi Aroaren amaiera n , ez lehen a g o, eta errege botere a areago tz e a r e n ondorioz, plebeioak noble bilakatu ahal izan ziren. Nobleen artea n ere sem erik zaharren a zen, jaiotza eskubidez, aitaren ondasu n e n oinordeko bakarra, eta denbora asko pasa zen aitak sem e a deser e d a t z eko eskubide a finkatut a ikusi aurre tik. Industriako klase e t a n , gremioren baten barruan jaiotakoak edo bertako kideek barruan onarturikoak bakarrik jardun zezaket e n beraien lanbide a n , gremioari ezarrit ako muge n barruan , eta inork ezin zuen inportan t e tz a t jotako ezein lanbidet a n jardun, legez ezarritako eran eta agint ariek agindut ako prozesu ak betez izan ezik. Manufakturari batzuk pikotara eram a n zituzten beren lanea n metodo berri eta aurrera t u ak ibili izana lepora tu t a . Europa moderno a n , hobekun tz a moderno e t a n gehien parte hartu duten herrialde e t a n batez ere,

lehen a goko e n zeharo aurkako doktrinak dira orain nagusi. Legeak eta gobern u ak ez dute erabakitz en nork zuzend u behar duen edo behar ez duen proiektu industrial bat, ezta zein metodo diren legezkoak lan hori burutzeko. Horrelako gauz ak gizaba n ak o e n aukera librera gelditzen dira. Langileak aprendizkoa egitera behar tz e n zituzten lege ak ere baliogab e t u t a gelditu dira Ingalat err a n , zeren irmoki uste baita aprendizkoa beharrezko den kasu guztiet a n , beharrezkota s u n a bera aski izanen dela jende a horret ar a behar tz eko. Teoria zaharrak gizaban a ko a r e n aukera ahalik gehien murrizte a nahi zuen, haren ekintzak, ahal zen neurrian, goi jakituriak bidera tu ak eta zuzendu a k izatea . Seguru zegoen gizaban a ko a k, bere kontura utziz gero, oker jokatuko zuela. Gaur egungo uste sendo a, mila urteko esperien tziare n fruitua, ostera, da gizaban a ko a r e n zuzen eko interes eko ak diren gauz ak inoiz ez direla ongi joaten berare n kontura utzi ezea n , eta aginte ak haiek erregula tu nahian egindako esku- sartze oro, best e e n eskubide ak babe s t eko egindako ak izan ezik, dudarik gabe kaltegarriak direla. Astiro erdiet si t ako eta harik eta aurkako teoriaren ia aplikazio posible guztiak emai tza hond a g a r riekin egin arte onartu ez den konklusio hori gaur egun nagusi da (indus tri sailean bedere n) herrialde aurrera tu guztiet an eta nolabait eko aurrera m e n d u a lortu nahian ari diren ia herrialde guztiet an . Horrek ez du esan nahi prozesu guztiak maila berea n onak edo pertson a guztiak edozert ar ako maila bere a n gaituak direnik; horrek esan nahi du gaur egun badakigula gizaban a ko a r e n aukerak soilik ziurtatz en duela prozesurik onen ak hauta tz e a eta nor bere gaitasun ei dagokien lanea n aritzea ongien. Inork ez du uste errem e n t a ri guztiek beso indartsu ak eduki behar dituztela ezartzen duen lege bat egite a beharrezko denik. Askatas u n a eta lehia aski dira beso indartsuko ak errem e n t a ri izatea lortzeko, beso ahulekoek, berek hobeto egin ditzaket e n lanet a n sartut a, diru gehiago irabaz dezake t el ako. Doktrina horri jarrai, uste dugu, presun tzio orokor bate a n oinarritut a , gizaban a ko batek honet a r ako edo hartarako balio duen ala ez aurre tiaz erabakitz e a aginte a r e n mugak gainditzea dela. Egun eraba t jakina eta onartua da, horrelako presuntziorik egoter a ere, presuntzio hori ez litzateke el a hutsezina . Kasurik gehien e t a n arrazoie t a n oinarritua balitz ere, oso litekeen a ez dena , kasu gutxi batzuk kanpo a n geldituko lirateke, eta horieta n gizaba n ak o e n tz a t bidega b e k eri a eta gizarte a r e n t z a t kaltea litzateke gizaba n ak o batzuei beren ahalm e n a k beren eta best e e n onerako erabiltze a galaraziko dieten hesiak jartzea . Bestalde , ezgaita s u n a benet ako a bada, giza jokaerar e n zio normalak aski dira, azken bate a n , gizaba n ak o ezgaiari ez dagokion lanea n hast e a edo iraute a eragoz t eko.

Baldin zientzia sozial eta ekono mikoko printzipio orokor hori egiazkoa ez bada , baldin gizaban a ko a k, euren ezagu n e n iritzietatik har dezake t e n laguntz ar ekin, legea eta gobernu a baino beren gaitasun eta bokazioare n epaile hobe ak ez badira, ordua n gobernu ak printzipio hori bereh al a bertan beher a utzi eta araup e t z e e n eta ezgaita s u n e n sistem a zaharrer a itzuli behar du. Baina printzipioa egiazkoa bada, berorren arab er a jokatu behar dugu, eta ez dugu dekret a tu behar mutil jaio beharre a n neska jaiotzeak erabakiko duela pertson ak bere bizitza guztian izanen duen egoer a , lehen a go zuri jaio beharre a n beltz edo noble jaio beharre a n plebeio jaiotzeak erabakitzen zuen modu a n . Horrek ez du jende a goren go maila sozialet a t ik eta lan duinet a tik, gutxi batzue t a t ik izan ezik, kanpo utzi behar. Gaur sines t ar azi nahi digut en a , hau da, gizonak egun eurentz a t bakarrik diren zeregine t a r ako gaiago direla, ontza t joko bage n u ere, Parlam e n t uko kideei gaitasu n maila galdatz e a galaraz t e n duen legea erabili ahal izanen genuke argudio gisa. Hautag ai izateko baldintzek ham a bi urtet a n behin diput a tu izateko gai den pertson a bat kanpoa n uzten badut e , horret a n bene t ako galera bat dago; milaka pertson a ezgai kanpoa n uzteaz , ordea , ez da ezer irabazt e n; izan ere, haut esku n d e e t a k o kidegoa jende ezgaia hauta tz eko modu a n eratut a bada go, horrelako pertson a asko izanen dira beti euren artetik hauta tu ahal izateko. Zailtasun edo garran tzi handi sam arr eko zeregine t a n , ongi egin ditzaket e n lagun ak behar direnak baino gutxiago izaten dira, haut a g ai ei dagokien ez inolako mugarik jarri gabe ere. Eta hautak e t a r e n erem u a muga tz e orok gai den eta zerbitzu ona eman e n liokeen pertson a bat haut a tz eko aukerak kentzen dizkio gizarte a ri, ezgai den bat haut a tz e tik inoiz ere babe s tu gabe .

Gaur egun, herrialderik aurrera t u e n e t a n , legeek eta instituzioek emaku m e e n ezgait a su n e n kasua bakarrik, best e bat salbu, aintzat hartzen dute jaiotzatik berta tik, eta dekre t a tz e n dute pertson a horiei euren bizitza osoan inoiz ere ez zaiela utziko zenbai t gauza lortzeko lehian jardute n . Salbues p e n bakarra errege t z ar e n a da. Oraindik ere tronurako jaiotzen diren pertson ak daud e; inor ezin da bertan jesarri errege familiakoa ez bada , eta familia horret ako a izanda ere, inor ezinen da hara heldu heren tziazko ondore n go tz az dagokiolako izan ezik. Beste dignita t e eta gizarte aban t aila guztiak irekita daud e sexu maskulino guztiarentz a t ; asko, egia esan, aberas t a s u n a z bakarrik eskura daitezke, baina mundu guztia abera t s daiteke , eta, lortu ere, jatorri txiroko askok lortzen dute aberas t e a . Zailtasun a k, egia esan, gehien e n tz a t gaindiezinak dira zorteak lagundu ezea n , baina ezein gizonezkori ez zaio debeku legalik ezartz en; ez legeak ez iritziak ez die oztopo artifizialik erans t e n berezko ei. Errege tz a , esan dudan modu a n, salbue t si t a gelditzen da; baina kasu horret a n mundu guztiak sum atz e n du salbues p e n a dela; anom alia bat da mundu moderno a n , beron e n ohitura eta printzipioekin aurkakota s u n nabar m e n e a n dagoe n a , eta ez da justifikatzen baliagarri t as u n motibo bereziz izan ezik, motibook izan badirelarik, gizaban a ko e k eta nazioek ezberdinki balora tu arren. Baina salbues p e n e z ko kasu horret a n goi gizarte- funtzio bat bete tz eko eskubide a , arrazoi garrantzitsu e n g a t ik, lehiagarrit a s u n e a n barik jaiotzan oinarritut a emat e n bada ere, nazio askeek, hala ere, izenez haus t e n duten printzipioari atxikirik jarraitzen dute funtse a n . Eman ere, goi funtzio hau itxuraz dagokion pertson ari egiat an bete tz e a eragoz t eko kalkulaturik daud e n baldintzen pean emat e n da; bete tz e n duen pertson ak, horren ardura hartzen duen ministroak, ordea, lehian erdies t e n du postu hori, eta legeak ez du lehiaket a horret a t ik kanpo uzten sexu maskulinoko ezein hiritar heldu. Emaku m e ei emaku m e jaiotze hutsag a t ik eratxikitzen zaizkien ezgaita s u n a k, beraz, legeria moderno a n aurkitzen ditugun mota horret ako kasu bakarrak ditugu. Gizateriare n erdia diren emaku m e e n tz a t izan ezik, best e ezein kasut a n ez daud e goi gizarte- funtzioak inorentz a t itxita, ezein ahaleginek ez zirkuns t a n tzi aldaket ak gainditu ezin duen jaiotzako patu a g a t ik. Izan ere, ezgaita s u n erlijiosoek eurek ere (Ingalat err a n eta Europan, gainera , jada praktikan ia guztiz desag e r t u direnak) ez diote ixten ezgaitu ari, konber tituz gero, ezein karrera t ar ako atea.

Emaku m e a r e n menp eko t a s u n soziala, hartar a, gertak ari bakar gisa ageri da gizarte instituzio moderno e t a n ; berorien oinarrizko lege bihurtu denar e n haustura bakar, best e arlo guztiet a n leherturiko baina interes unibert sal eko puntu bate a n iraunar azitako antzinako mund u intelektu al eta moral baten aztarna bakar izanik. Imajina ezazu e trikuharri erraldoi bat edo Jupiter Olinpikoaren tenplutz ar bat San Paulo dago e n lekuan egun eroko gurtzarako erabilia, inguruko kristau elizak jaiegun e t a n eta ospakizun handie t a n baino irekitzen ez direlarik. Gertakari sozial baten eta berare n inguruko best e guztien arteko desa do s t a s u n eraba t eko horrek eta berorren izaerak dene a n aurrera doan mugim e n d u a ri , mundu moderno ar e n harrota s u n a denari eta horrelako best e edozer mundu tik desag e rr a r azi duen ari, aurrez aurre jartzen dion kontra e s a n a k hausn ar g ai sakon a eskaintz en diote giza joeren beha tz aile arret a t s u a ri . Hortixe sortzen da sexue n desberdint a s u n a r e n kontrako prima facie iritzi bat, ohiturak eta erabilerak zirkunst a n tzia horietan horren alde sor dezaket e n a baino askoz sendo a go a dena eta auzi hori, errepublikare n eta monarkiaren arteko eztab aid a n gerta tz e n den bezala, gutxien ez erabaki gabe uzten duen a .

Eska daiteke e n gutxiena zera da: egita t e burutu ak eta nagusi den iritzia bitarteko direla auzia aurretik juzgatu beharre a n , eztab aid a r a zabalik gelditzea hala justiziaren nola baliagarrit a su n ar e n ikuspe gi tik; izan ere, horri buruzko erabakia, gizateriaren best e antola m e n d u guztiei buruzkoa bezalax e , joeren eta ondorioen balioesp e n argi bat egin ondoren gizateriaren tz a t abant ailat su e n a dela –sexu arteko inolako bereizket arik egin gabe– ikusten denare n mend e baitago edo egon behar bailuke. Eta eztab aid ak egiazkoa izan behar du, sakon er aino doan a eta baiezt ap e n lanbrotsu eta orokorrekin konform atz e n ez dena. Ez du balioko, adibidez, termino orokorret a n baiezta tz e a gizateriare n esperien tzia egungo siste m ar e n alde agertu dela. Esperien tziak ezin izan du bi aukerar e n artea n erabaki, baten esperien tzia baino ez du eduki eta.

Sexue n arteko berdint as u n a r e n doktrinak teoria best e oinarririk ez duela baldin badioskute , gogorarazi beharko diegu kontrako doktrina ere ez dela teorian baino oinarritzen. Horren alde zuzen eko esperien tziaz frogatu t a dagoe n guztia da gizateria berorren pean bizitzeko eta egun ikusten dugun hobekun tz a eta oparot a s u n mailara heltzeko gai izan dela; baina esperien tziak ez dio oparot a s u n hori gizateria best e siste m a baten pean bizi izan balitz baino lehen a go lortu dugunik edo orain handiago a denik. Bestalde, esperien tziak badio, hori bai, gizateriare n hobekun tz a n egin den urrat s bakoitzak emaku m e e k gizarte mailan egindako gorakad a bat izan duela beti lagun, eta horrex ek eram a n ditu historialari eta filosofoak emaku m e e n goraka d a edo beher ak a d a herri baten edo aro baten zibilizazio maila neurtzeko frogarik seguru e n tz a t eta neurgailurik egokientz a t hartzer a. Giza historiaren aurrera m e n d u k o aldi guztian zehar, emaku m e e n egoera hurbilagotuz joan da gizonekiko berdint as u n e r a . Horrek berorrek ez du berez frogatz en hurbiltasu n ak berdint as u n osoraino joan behar duenik; baina, zalantz arik gabe, horren aldeko presun tzioa dakarkigu.

Ezta ere ez du ezertarako balio esat e ak sexu bien izaerak sexu bakoitza bere egun go funtzio eta egoera r a moldatz e n duela eta funtzio eta egoerok euren tz ako egokiak izatea egiten duela. Zentzun e a n eta giza goga m e n a r e n izaeran oinarritut a, zeharo ukatzen dut sexu bien berezko izaera inork ezagutz e n duenik edo ezagu t dezake e nik, egungo elkarrekiko harre m a n e t a n baino ikusi ez ditugun ez gero. Baldin emaku m e rik gabeko gizon hutsen gizartere n bat aurkitu izan balitz, edo gizonik gabeko emaku m e e n a , edo gizon eta emaku m e e n a , baina emaku m e e k gizonen kontrolpe a n egon gabe , ordua n zerbait jakin ziteke e n positiboki sexu bakoitzare n izaeran egon daitezke e n diferentzia intelektu al eta moralei buruz. Egun emaku m e e n izaera deitzen dena goren mailan artifiziala den zerbait da: behar tu t a ezarrit ako errepr esio ar e n ondorio zenbait norabide t a n , naturala ez den estimulazioren a best e zenbait e t a n . Eskrupulurik gabe baiezt a daiteke inoiz ez dela mota bateko menp eko e n izaera, euren ugaz a b ekiko harre m a n e n eraginez , bere neurri naturale t a t ik okertu, emaku m e a r e n a egin den hainbe s t e a n ; izan ere, konkista turiko herriak eta esklabo arrazek zenbait aldet a tik gogorkeria handiagoz erreprimituak izan badira ere, burdinazko uztarriak hautsi ez zieten joerek beren eboluzio naturale a n jarraitu zuten normale a n , garap e n e r a ko baldintza egokiak topatu zituzten heine a n . Emaku m e e kin, ordea , berot egiko hazkuntz a sistem a k erabili dira euren gaitasu n batzuei dagokien ez , euren ugaz a b e n onura eta plazerer ako beti ere. Gero ikusirik giro berotu horret a n eta apart eko eran elikatu eta urezt a turiko inguru horret a n landare a k indartsu hazi eta mardultzen direla, sustrai bereko kimuak, ordea , kanpoa n neguko hotzet a n utziz eta nahita izotzez ingura tuz gero, gutxi hazten direla, eta best e batzuk suak erret a desa g e r tz e n direla, gizonek, analisirako gai ez diren adimen e n ezaug arri den norber e lana ezagu tz eko ezgaita s u n horrekin, tonto- tonto pentsa tz e n dute landar e a berez hazten dela eurek hazarazi duten modu a n, eta hil eginen litzateke el a landar e a r e n erdi bat bero lurrintzan eta best e erdia elurtzan eduki ezean .

Pentsa m e n d u a r e n aurrera p e n a eta bizitzari eta giza erakund e ei buruzko ongi oinarrituriko iritzien eratze a oztopa tz e n dituzten zailtasun guztiet a tik handien a gizakiaren izaera eratze n duten eraginei buruz gizateriak daukan ezjakintas u n eta axolaga b e t a s u n adieraz t ezina da. Giza espeziea r e n zati bat den moduko a den edo dela dirudien neurrian, uste dugu berezko joera duela horrelakox e a izatera , nahiz eta gizaki horiek bizi izan dituzten zirkunst a n tzien ezagutz a oinarrizkoen ak agerian jarri zein diren horrelako ak izatera eram a n dituzten zergatiak. Bere lurren ugaz a b ari zor dizkion ordainket ak egiten oso atzera tu t a dabilen erren t a ri irlandar bat lanerako uzkurtxo dabilelako, irlandarrak berez alferrak direla uste du jende batek. Frantzian, konstituzioak bete ar az t eko izenda tu riko agint ariek beraien kontra jartzen direne a n , konstituziook jo eta eraitsi daitezke el ako, frantse s ak gobern u librea edukitzeko jaioak ez direla uste du best e jende batek. Grekoek turkoak engain a t u zituztelako eta turkoek grekoei lapurre t a n egin best erik ez zietelako egin, batzuek uste dute turkoak berez zintzoago ak direla; eta emaku m e a k , maiz esan ohi den

modu a n , ez direlako politikaz batere ardura tz e n , pertson a ospets u ez izan ezik, supos a t u tz a t jotzen da denon ona gutxiago interes a t z e n zaiela emaku m e e i , gizonei baino. Historiak, ordea, gaur egun lehen a go baino askoz hobeto ulertzen den historiak, best el ako lezioa irakast e n digu: agerian uzten digu nolako errazt a s u n e z hartzen dituen giza izaerak kanpoko eraginak eta zein aldagarriak diren unibert s al e n eta uniforme e n tz a t dauzka gu n haren agerp e n a k eurak ere. Baina historian, bidaiet a n bezala, gizakiek beren burua n jada duten a baino ez dute ikusten norm ale a n , eta historia ikaster a beren baitan jakituria handirik ez dara m a t e n a k ez dute historiatik asko ikasten.

Horrega tik, sexue n arteko alde naturala zein den jakitea den arazo zailari dagokion ez –gizarte a r e n egun go egoer a n gai horri buruz ezagutz a oso eta zuzena erdiest e a ezinezkoa da–, nahiz eta ia edonor ibili berorren gaine a n dogm atiz a tz e n , ia mundu guztiak uzten du albora arazo hori aldez bedere n ulertzeko argia ekar dezake e n bitarteko bakarra , hau da, psikologiako kapitulu garran tzitsu e n a r e n azterket a analitikoa, alegia, zirkunst a n tziek izaeran duten eraginar e n legee n a . Izan ere, gizonar e n eta emaku m e a r e n arteko alde moral eta intelektu al ak handien ak eta itxuraz ezaba g a i tz e n a k izanda ere, alde horiek naturalak direlako frogarik ez dago egun. Artifizialak inola ere izan ezin daitezke e n a k baino ezin ditugu naturaltz a t hartu, hau da, sexu bate a n edo best e a n hezkuntz ak edo kanpoko zirkunst a n tziek esplika ditzaket e n ezaug arri guztiak kendu ondoren gelditzen direnak bakarrik. Izaera eratz en duten lege e n ezagu tz arik sakone n a ezinbes t eko a da norbait ek alde horiek badirela baiezta tz eko eskubide a ukan dezan , eta arrazoi handiagoz sexu bien artea n , izaki moral eta razional gisa, daud e n aldeak zein diren esat eko; eta gaurd aino inork ere ez duen ez ezagutz a hori (izan ere, ez baitago gairik, bere garrantzia kontua n hartut a , hori bezain gutxi azter tu denik), inor ere ez dago gaitut a gai horri buruz iritzi positiborik emat eko. Aieruak baino ezin ditugu egin gaur egun; probabilitat e gehiago edo gutxiagoko aieruak, psikologiak izaerar e n eraket a n duen eraginar e n lege ez daukagu n ezagutz a r e n arab er a .

Atariko ezagu tz a bera ere, hau da, gaur egun sexue n arteko aldeak –euron jatorriari buruzko galdera guztiak apart e utzita– zein diren galdetuz atera genez ak e e n a , oso kontu urri eta osaga b e a da. Mediku praktikant e e k eta fisiologoek gorputz e n osaer ako aldeak seinalatu dituzte neurri bater aino, eta hori elem e n t u inportan t e a da psikologo ar e n tz a t ; baina nekez aurkitzen da psikologoa den medikurik. Medikuek emaku m e e n ezaug arri ment al ei buruz dioskuten a k ez du best e edozeinek esan ohi duen ak baino balio handiagorik. Gai horri buruz ez daiteke behin betiko ezer jakin, hori benet a n ezagutz e n duten bakarrek, emaku m e e k eurek, horren berri handirik ema n ez duten ez , eta eman duten apurra ere gehien e t a n interes a t u a izan denez gero. Aise ezagut uko dituzu emaku m e tuntun ak. Ergelkeria, izan ere, gauza bera da mundu guztian zehar. Ziurtasun e z jakin daiteke zein diren pertson a ergel baten ideiak eta sentipen a k, haren inguruko jende ar e n g a n nagusi direnak ezagut uz gero. Ez da hori gerta tz e n , ordea , euren izaera eta ahalm e n ei darizkien iritzi eta sentipe n ak dituzten e n kasuan . Gehienez ere gizonen bat edo best e aurkituko dugu han edo hem e n , bere familiako emaku m e e n izaerare n ezagu tz a onargarri sam arr a duen a . Ez diot haien gaitasun e n a , zeren horiek inork ere ez baititu ezagutz e n , emaku m e e k berek ere, gaitasun o t ako gehien ak inoiz ere erabili ez dituztelako. Haien egungo ideia eta sentipen e z ari naiz. Hainbat gizonek uste dute berek oso ongi ezagu tz e n dituztela emaku m e a k , zenbait ekin, askorekin agian, amodiot an ibiliak direlako. Begirale onak badira, eta duten esperien tziak kantita t e t ik eta kaleta tik bietatik badu, emaku m e a r e n izaerare n alderdi txiki bat ezagut u ahal izan dute, alderdi inportan t e a , dudarik gabe. Baina gainerako alderdiei dagokien ez , ezjakinen ak dira, emaku m e a k gehien euren aurrea n disimula tu eta alderdi horiek konturik handien az ezkuta tu dituelako. Gizonak bere emaz te a r e n g a n eduki ohi du emaku m e a r e n izaera ikertzeko aukerarik onen a, horret ar ako egokierak gehiago eta hobe ak direlako eta ez oso bakan ak senar- emaz te e n arteko sinpatia beteko kasuak. Eta, izatez, normale a n iturri horrex e t a t ik etorriko da, nire ustez, gai horret a n jakitea merezi duen guztia. Baina gizon gehien ek ez dute ukan modu horret a n kasu bat baino gehiago ikertzeko aukerarik; beraz, barregarri gerta tz e n da gizon baten emaz te a nolakoa den gizon horrek emaku m e e z oro har dituen iritzietat ik best erik gabe inferitu nahi izatea. Kasu

bakar horret a t ik ere ezer garbirik atera tz eko, emaku m e a k ezagu tu a izatea merezi izan behar du eta gizonak, epaile trebe izatez gain, izaera oso sinpatikoa eta emazt e a r e n e r a egokitua behar du, hartar a haren adime n e a n sinpatiazko intuizioz irakurtzeko modu a ukan dezan edo hark bere barrua ahalkerik gabe erakuts diezaion. Eta ezer bakanik bada go, horiek guztiak batera gerta tz e a da, ene ikusiz. Senar- emazt e e n artea n maiz gerta tz e n da sentipen batasu n a eta ikuspegi adost as u n a edukitzea kanpoko gauzei buruz, baina elkarren barne bizitza pertson al e a n ezagu n e n artea n izan ohi dena baino sarbide handiagorik ez edukitze a . Benet ako maitasu n ak elkartu t a bizi arren, agint e ak alde bate tik eta menp ekot a s u n a k best e t ik konfiantza osoa edukitze a eragozt e n diete. Nahita ezer ez gorde arren, gauza asko ez dira agertz e n . Guraso e n eta sem e- alabe n artea n ere antzeko fenom e n o a ikusten da. Aita eta sem e ar e n arteko harre m a n a r i dagokionez , alde biek elkar benet a n maite izan arren, aitak, mundu guztiak dakien ez , ez ditu ezagutz e n ezta susm a t u ere maiz bere sem e a r e n izaerar e n zenbai t alderdi, haren lagunak eta maila bereko jende ak ongi ezagu tz e n dituzten ak . Izan ere, best e bati goitik behera begira tz e a ez da, benet a n ere, haren zintzotasu n a eta zabalta su n a lortzeko egoer arik egokien a . Hain da handia goikoare n iritzi ona edo maitas u n a galtzeko beldurra, non, izaeraz zuzena izan arren, joera inkontzien t e bat sortzen baita alderik onen a, edo, onen a ez izan arren, goikoak gogokoe n a duen aldea erakus t e r a ; eta seguru esan daiteke bi lagun e n artea n ez dagoel a ezagutz a osorik, bi lagunok adiskide minak izatez gain, maila berea n egon ezea n . Eta hori arrazoi handiagoz izan behar egia, batari, gizonare n agint ep e a n egotez gain, bere eginbe h ar guztia gizonar e n ongizat e a r e n eta plazerar e n mend e jartzean eta hari atsegin zaiona best erik ikusten eta sentitzen ez uztean datzala irakatsi zaione a n . Zailtasun horiek guztiek eragozt e n dute gizonak aukera egokiz iker dezake e n emaku m e bakarra bera ere guztiz ezagu tz e a . Eta, horrez gain, kontua n hartzen badugu ezen emaku m e bat ezagutz e a ez dela nahitaez best e bat ere ezagutz e a ; ezen, klase jakin bateko edo herrialde jakin bateko emaku m e asko ikertu ahal izanez gero ere, ez genituzke el a , horrega tik, ulertuko best e klase eta herrialde batzue t ako emaku m e a k eta, hori lortuta ere, ez lirateke el a historiaren aldi bateko emaku m e a k best erik, hori guztia kontut a n hartu t a , diot, segurt as u n osoz esan dezake g u gizonak emaku m e a z , emaku m e a izan denaz eta egun denaz , izan litekee n a apart e utzita, berega n a dezake e n ezagu tz a zeharo osaga b e a eta azalekoa dela eta izanen dela beti, harik eta emaku m e e k eurek esa t eko duten guztia esan arte.

Eta horrelako egoer arik ez da oraindik heldu, eta heldu ere ez da eginen astiro eta mailaka ez bada. Atzo oraindik, esan e n genuk e, beren g a n a t u zuten emaku m e e k , beren literatur talentu a g a t ik edo gizarte ak baime n d u t a , publikoari zerbait esat eko eskubide a . Gaurdaino emaku m e gutxi ausar tu dira beren literatur arrakas t a r e n giltza duten gizonek entzun nahi ez duten ezer esat e n . Gogora dezagu n , oraintsu- oraintsu arte oraindino, eskuarki oso txarto hartua zela eta maila bater aino orain ere dela ideia originalak edo nabar m e n e gi tz a t jo izan diren sentipe n ak adieraz t e a , gizon bat izanda ere autore a , eta, hori kontuan izanda, eduki ahal izango dugu ideia txikiren bat bere porta er ar e n arau nagusi ohitura eta iritzia direla sinet sit a hezitako emaku m e batek, liburuet a n bere izatear e n barru- barrutik atera t ako zerbait adierazi nahi duen e a n , ukan e n dituen eragoz p e n eta oztopo itzelei buruz. Bere herrialdeko literatur a n maila bikaina emat eko moduko idazlan ederrak utzi dituen emaku m e ospet su e n a k beharrezko ikusi zuen bere liburu ausar t e n e a n goiburu haux e jartzea : «Un homm e peut braver l´opinion; une femm e doit s´y soum et r e » 1 . Emaku m e e k emaku m e e i buruz idazten duten e t ik gehien a gizonen tz ako lausen gu hutsa da. Emaku m e ezkonge e n kasua n , emat e n du senarra topatz eko aukerak gehitzeko soilik idazten dutela. Emaku m e asko, ezkondu ak nahiz ezkonge ak, harago doaz, eta beren genero ar e n t z a t ezein gizonek, oihese n ak kendut a , nahi duen edo gogoko duen baino mirabe tz a handiago a bultzatz en dute. Baina orain horrelako kasuak desa g er t uz doaz. Emaku m e literatoak egiazale a g o bihurtzen ari dira, eta euren benet ako sentim e n d u a k adieraz t e n ausartz e n dira. Ingalat err a n bereziki, zoritxarrez , emaku m e a r e n izaera produktu artifiziala da, azterket a eta ideia pertson al gutxiz eta onarturiko ideia pilo handi batez osaturikoa. Egoera hori leunduz joanen da,

baina iraun eginen du hein handian, gizarte instituzioek emaku m e a ri bere originalta su n a gizonek euren a lantzeko duten askat a s u n beraz gara tz e n uzten ez dioten artea n . Garai hori heltzen dene a n , eta ez lehen a go , ikusiko dugu, eta ez entzun bakarrik, zenba t ikasi behar den emaku m e e n izaera ezagutz eko eta best e zenbait gauza izaera horret ar a egokitzeko.

Gaur egun gizonek emaku m e e n benet ako izaera ezagutz e a eragozt e n duten zailtasun ei hainbe s t e ekin badiet , honet a n ere, best e gauz a askotan bezala, opinio copiae inter maxi m a s causas inopiae est egia delako da, eta, gainer a, gai honi buruz arrazoiz pents a tz eko aukera handirik ez dago el ako, gizonek harrot as u n e z esat e n segitzen duten artea n beraiek ezin hobeto ulertzen dutela gehien ek inondik ere ezagutz e n ez duten gai bat, gaur egun, gainer a, ezein gizonek, ezta gizon guztiek bater a ere, emaku m e e i euren bokazioa zein den edo zein ez den esat eko modu a n ezagut u ezin duten a . Zorionez, horrelako ezagutz a rik ez da behar emaku m e e k gizarte a n eta bizitzan eduki behar duten lekuare n inguruko xede ak zehazt eko. Izan ere, gizarte moderno ar e n eraket ako printzipio guztien arab er a , emaku m e e i berei dagokie hori erabakitze a , beren esperien tziare n araber a eta beren ahalm e n e z baliatut a. Ez dago modurik pertson a bat edo asko zer egiteko kapaz diren jakiteko, proba eginda izan ezik, eta batek ezin du best e bat ordeztu hark bere zorionerako zer egin edo egin barik utzi behar duen erabaki orduan.

Honako honet az bedere n ziur egon gaitezke: emaku m e e n izaerar e n kontrako a dena ez dute haiek sekula eginen, askat a s u n osoa emat e n bazaie ere. Gizateriak, naturak bere xede a beteko ez ote duen beldur, naturari laguntz eko duen kezka inondik ere ez da beharrezko ardura . Inondik ere ez dago emaku m e e i beren izaeraz egin ezin duten a debeka t u beharrik. Nahikoa da konkurren tzia emaku m e a k gizonezko lehiakide ek bezainb a t e a n egin ezin dezaket e n guztitik kanpo uzteko, zeren inork ez baitu eskatz en emaku m e e n aldeko ez babes- neurririk ez pribilegiorik; eskatz e n den gauza bakarra egun gizonek dituzten babes- neurriak eta pribilegioak kentze a da. Emakum e a k gauz a batzue t a r a joera natural handiago a badu best e batzuet a r a baino, ez dago lege ez gizarte bultzad a beharrik emaku m e rik gehien ak hau barik best e a egitera behartz eko. Direnak direla behar diren emaku m e e n zerbitzuak, konkurren tzi askat as u n a k ema n e n die emaku m e e i kargu bat beren gain hartze a erab akitzeko bultzad arik handien a . Eta, hitzek berek adieraz t e n duten modu a n , eurek ondoen egin dezaket e n a egiteko beharko dira; eta emaku m e e i horiek eman e z gero, sexu bien gaitasun kolektiboak emai tzarik baliotsu e n a lortzeko modu a n erabili ahal izanen dira.

Uste da gizonek eskuarki pentsa tz e n dutela emaku m e a r e n bokazio natural a emazt e eta ama izatea dela. Eta uste da diot, zeren gertakarie t a t ik eta gizarte ar e n egun go eraket a t ik oro har gizonen iritzia juxtu kontrako a dela inferi baitai t eke. Ongi begira tu t a , pents a daiteke gizonen ustez emaku m e e n bokazio naturaltz a t dagoe n a dela beraien izaerar ekin muturkarik handien e a n dagoe n a , eta, emaku m e e k best el ako zerbait egiteko askat as u nik balute, best el a bizitzeko eta euren denbor a eta ahalm e n a k euren gustukoa litzateke e n best e modure n bate a n erabiltzeko zirrikituren bat utziko balitzaie, ez lirateke el a asko izanen euren bokazio natural a omen dena onartuko luketen ak. Hori bada gizonik gehien ek duten iritzia, komeni litzateke argi esat e a . Teoria hori gaiari buruz idatzi den guztiaren azpian dago, egon, baina gust a tuko litzaidake norbait esa t e n entzut e a : «Gizarte ak behar- beharrezko du emaku m e a k ezkondu eta ume ak egite a. Haiek, ordea , ez dute hori eginen behar tu ezea n . Beraz, behar tu egin behar dira». Orduan tx e definituko genuk e argi zein den auziaren koska. Hegoald eko Karolinako edo Louisianako arazoak zeukan berbera : «Kotoia eta azukrea landatu beharra dago. Gizon zuriek ezin dute hori egin, beltzek, berriz, ez dute egin nahi ordaindu nahi diegun soldat ar e n truke. Ergo behar tu egin behar ditugu». Beste adibide bat, gure gaiarekin lotuago a , errekru t a tz e a r e n a da. Herrialde a defend a tz eko beharrezko da itsasorako gizonak errekru t a tz e a . Baina haiek askota n ez dute borond a t e z izena emat e n . Horrega tik, horret ar a behar tz eko botere a behar dugu. Hamaikatxo bider erabili izan da logika hori! Eta, akatsik falta ez zaiolako ez balitz, dudarik gabe gaurd aino iraunen zukeen arrakas t a t s u . Baina honelax e ihardet si ahal dugu beron e n kontra: Lehenbizi ordain iezaiezu e onest a s u n e z gizon horiei

euren lanare n balioa. Eta, best e enpleg a t z aile batzuek emat e n dieten a ordaintze n diezue n e a n , ez duzue izanen best e horiek duten baino zailtasun handiagorik haien zerbitzuak kontrat a tz eko. Horrek ez dauka «ez dut nahi» best e erantzun logikorik eta, orain jende a langileari bere soldat a lapurtze az lotsatu egiten denez eta horrelakorik egin nahi ez duen ez , errekru t a tz e a k ez du inor aldekorik. Beste irtenbide guztiak itxita, emaku m e a k ezkontz er a behartu nahi dituzten ak ihardes p e n zorrotz bertsu a jasotzeko arriskuan daud e. Diotena pents a tz e n badut e , haien iritziak esan nahi du gizonak ez duela lortzen ezkontza emaku m e e n t z a t eskaintz en dituen abant ailen g a t ik izatea desiragarria. Ez dirudi eskaintz en dena gauza handitza t daukagu nik, «haux e ala ezer ere ez» best e aukerarik uzten ez dugun e a n . Eta hortxe dago, ene ustez, emaku m e a r e n askat as u n berdinari bene t ako ezinikusia dioten gizonen sentipen e n gakoa. Nik uste horiek beldur diotela, ez emaku m e a k ezkondu nahi ez izateari, zeren ez baitut uste horren benet ako kezkarik inork ere duenik, baizik ezkontza n baldintza berdinak galdatz e a ri: beldur diote talen tu a eta gaitasu n a dituen emaku m e orok ezkontze a bezain apalgarria ez den best e edozer egite a nahiago izateari, ezkontze a n ugaz ab a bat hartu eta daukat e n guztia berari eman best erik egiten ez duten ez gero. Eta, bene t a n ere, ondorio hori ezkontzari ezinbes t ez datxekiona balitz, oinarri sendo a luke kezkak. Ados nator uste duten ekin segurutik best e zerbait egiteko gai diren emaku m e gutxik aukera tuko luketela eurentz a t , best e ezer balioest e n uzten ez dien grina eutsiezin batek hartara t u t a egon ezean , horrelako egoer a bat, bizitzan ohorezko postu bat bete tz eko best e aukera batzuk eskura edukita; eta gizonak ezkontz ako lege a despotism o a izan behar duela defenditz eko prest bada u d e , zuzen daud e eraba t , eta euren komen e n tzi a zaintzen dute, emaku m e e i «haux e ala ezer ere ez» best e aukerarik ez uztean . Baina, orduan, mundu moderno a n emaku m e e n goga m e n e a n jarritako kateak laxatzeko egin den guztia oker egina izan da. Inoiz ere ez genioke e n utzi behar emaku m e a ri letra- hezkuntz arik hartzen. Irakurtzen duten emaku m e a k eta are gehiago idazten duten ak, egun go egoer a n , kontra e s a n bat eta elem e n t u asalda tz aile bat ditugu; eta oker handia izan da emaku m e e i odaliska bati edo neska m e bati dagokion ez apart eko ezer irakast e a .

IIOngi izanen da gaiaren eztab aid a xehatu a honainoko azterket a n iritsi garen ikuspun tu tik

hast e a , hau da, herrialde honet ako eta best e e t a ko lege ek ezkontza kontratu a ri erans t e n dizkioten baldintze t a tik. Ezkontza delarik gizarte ak emaku m e e i seinala tz en dien helmug a , eurak hezte a n begipe a n duen etorkizuna eta emaku m e guztiei, ezein gizonek bere bizilaguntz a t hartzeko bezain xarm a n g a r riak ez direnei izan ezik, bilatu beharrekotz a t jartzen dien helburua , uste izan genez ak e dena dago el a eratut a ezkontz ako egoera hori ahalik atsegin e n a izateko modu a n , emaku m e a k best e edoz ein egoera aukera tz e a ri uko egin izanaz damu izan ez daitez en . Gizarteak, hala ere, bai kasu horret a n eta, hasieran beder e n , baita best e guztiet a n ere, nahiago izan du bere helburu a bitart eko bidezkoez baino lotsagarriez erdiet si; hala ere, kasu horrex e t a n bakarrik iraun du metodo horiek gure egun e t a r a arte erabiltzen. Hasieran indarrez harrap a tz e n zituzten emaku m e a k , edo aitak saltzen zion senarrari alaba. Oraintsu arte Europan aitak zuen alaba bere nahiare n eta gustua r e n arab er a ezkonar az t eko aginpide a , alabare n nahia inola ere kontuan hartu gabe. Elizak, egia esan, goragoko moralta su n ideia bati eust e n zion, «ezkontz ako» elizkizune a n «baiezko» formala eskatuz emaku m e a ri ; baina ez zuen ezer egiten baiezko hura behar tu t a ema n d a k o a zenen tz egiaz ta tz eko; aitak bere agindu ari eutsiz gero, ezinezko zitzaion neskari aitaren nahiari ezetz esa t e a , lekaimetz ako botoak egiteko erab akia hartuz erlijioaren babes a lortu edo egin ezean . Ezkondu eta gero, gizonak antzina (kristau t a s u n a baino lehen) bizi eta heriotza eskubide a zuen emaz te a r ekiko. Emazte ak ezin zuen legera jo gizonar e n kontra; gizona zuen epaile eta lege bakar. Aldi luzez emaz te a zapuzt eko ahalm e n a izan zuen; hark, ordea , ez zuen gizonar ekiko ahalm e n bera. Ingalat err ako antzinako legeek senarra emaz te a r e n jauna izenda tz e n zuten; emazt e a r e n subiranotz a t hartzen zuten, emaz te a k buruturiko gizon baten hilketari traizioa

(behe mailako traizioa, goi mailako traiziotik bereizteko) esat er aino hartu ere, eta goi mailako traizioa baino krudelkiago zigortzen zen, zeren ezartz en zitzaion zigorra bizirik erret a hiltzea baitzen. Askotariko izugarrikeria horiek egiteko ohitura galdu delako (zeren gehien ak ez baitziren formalki abolitu, ez behintz a t egiteari utzi eta handik askoz geroa gor a arte), gizonek uste dute orain dena dagoel a behar bezala ezkontz ako kontra tu a ri dagokionez , eta eten ga b e esa t e n zaigu zibilizazioak eta kristau t a s u n a k dagozkion eskubide guztiak bihurtu dizkiotela emaku m e a ri . Baina hori ez da horrela, eta emaz te a bere senarrar e n benet ako esklabo a da, best e garai batzue t ako esklabo ak bezainb a t eko a obligazio legalei dagokien ez . Senarrari bizitza guztian eginen diola esan a zin egiten du aldare a n , eta legeak zin hori bizitza guztian bete tz er a behar tz e n du. Kasulariek agian esan e n dute lege horrek bere muga duela, emaku m e a krimen bate a n parte hartzer a behar tu nahi dene a n indarge t u egiten dela, baina best e orotara hedatz e n da, dudarik gabe. Emazte ak ezin du ezertxo ere egin senarrar e n baime n tazitua beder e n ukan gabe. Ezin du ondas u nik berega n a t u , senarrar e n t z a t izan ezea n; ondasu n e n bat, heren tziaz bada ere, berega n a t z e n duen une bere a n , ondasu n hori ipso facto senarrar e n tz a t da. Horreta n , emazt e ak Ingalat err ako lege komun e a n duen egoera esklabo ek herrialde askotako legee t a n ukan zuten a baino okerrago a da: errom a t a rr e n legea n , adibidez, esklabo ak bere pekulioa eduki zezake e n , berak bakarrik erabili ahal izatea berm a tz e n ziolarik neurri bateraino lege ak. Gure herrialde honet ako goi klase ek ere horrex e n antzeko abant aila ema n diete emaku m e e i , legea albo batera uzten duten kontratu berezien bidez gastu txikietarako diru bat jarrita, haiek nahierara erabil dezaket e n a ; izan ere, aiten guraso sentime n d u a sexu bereko a izateak sortzen dieten sentim e n d u a baino indart su a go a izanik, aita baten tz a t gehien e t a n lehen a go da bere a duen alaba , arrotz zaion suhia baino. Guraso abera t s ek, akordio egokien bidez, emaz te a k hered a t u riko ondas u n guztiak edo batzuk beder e n senarrar e n eraba t eko kontrolpetik at uztea lortzen dute; baina ez dira heltzen emaz te a r e n kontrolpe a n uztera; gehien ere senarrari ondas u n horiek xahutz e n ez uztera heltzen dira, eta aldi berea n eskubide a duen jabeari ondasu n ok erabiltze a galaraz t e n diote. Ondasu n ak eurak bien irismen e t ik kanpo gelditzen dira; eta emat e n duten erren t a , emazt e a r e n aldeko e n a den akordioan ere (ondasu n bana n d uzko erregim e n gisa ezagutz e n dene a n) emazt e ak hartu behar du, ez senarrak, baina hark hartu eta bater a senarrak indarrez kentzen badio, ezin da gizon hori horrega tik zigortu, ezta erren t a hori bihurtzera behar tu ere. Horixe da aitoren sem erik botere t su e n a k, Ingalat err ako legee t a n , senarrar e n aurrez aurre bere alabari ema n liezaioke e n babe s guztia. Kasurik gehien- gehien e t a n ez dago akordiorik eta senarrak dena bereg a n a t z e n du: eskubide ak , ondasu n ak, emaz te a r e n askat a s u n a . Biek «legezko pertson a bakar bat» osatze n dute, horrek esan nahi duelarik emaz te a r e n a den guztia senarrar e n a dela, baina ez senarrar e n a den guztia emazt e a r e n a denik; azken irizpide hori ez zaio gizonari aplikatzen , hirugarre n e n aurrea n andre a r e n egintzen erantzule egiteko ez bada, ugaz a b a bat bere esklabo e n edo haziend e n egintzen erantzule egiten den modu a n. Ez dut inola ere esan nahi emazt e ak eskuarki ez direla esklabo ak baino hobeto trata tz e n; baina badiot ez dagoel a esklaborik, emaz te a k bezainb a t e a n esklabo denik hitz horren zentzu osoan. Esklaboa, bere ugaz ab a r e n zerbitzu pertson al er ako erabilia izan ezea n , nekez izan daiteke esklabo ordu eta minutu guztiet an ; eskuarki esklabo ak, soldadu a k bezala, bere egiteko a du, eta hura bukatz e a n edo eginbe h ar r e t ik kanpo aurkitzea n , bere denbor a , neurri bateraino, nahierar a erabil lezake, eta famili bizitza bat dauka, ugaz ab a k bakanki inbaditzen duen a . «Osab a Tomek», bere lehen e n g o ugaz ab a r e n menp e a n , bere bizitza zuen bere «txabolan », etxe tik lanera joan behar duen gizonak bere familiarekin duen bezalax e ia. Emazte a r e n kasua n , ordea, ez da horrelakorik gerta tz e n . Lehene n g o eta behin, emaku m e esklabo ak (herrialde kristau e t a n ) ugaz ab a ri azken fabore ak ukatzeko eskubide onartua eta obligazio morala dauzka. Emazte ak, ostera, ez: tiranorik ankerre n ari katez lotuta egon arren –gizonak gorrota tu egiten duela jakin arren, haren plazerik handien a bera egun ero tortura tz e a izan arren eta hura ez gorrot a tz e a ezinezko duela tripet an barren a sentitu arren–, gizakiak jasan dezake e n degra d aziorik apalgarrien er a jaitsaraz lezake tirano horrek, bere nahiare n kontra animali funtzio bater ako tresna izatera behar tuz. Baina, andre a bera esklabot a s u nik okerren ar e n

pean dago e n bitarte a n , zein da haren egoer a ugaz a b ar e n eta bien interes eko diren sem e-alabekiko? Legear e n arab er a , senarrar e n a k dira sem e- alabak, bereak ditu. Berak bakarrik ditu lege eskubide ak haiekiko; emaz te a k ezin du haieng a n a k o ezer egin, senarrar e n ordezkari tzaz izan ezik. Senarra hil ondore n ere ez da sem e- alaben legezko zaindaria , hark test a m e n t u a n hala xedatu ez badu. Senarrak, oraintsu arte, emaz te a r e n g a n dik apart a zitzake e n sem e- alabak eta haiek ikusteko edo haiekin harre m a n a k izateko modurik gabe utzi ama, zehazki Serjeant Talfourd’s Act izeneko lege ak senarrar e n botere hori neurri bate a n murriztu zuen arte. Eta emaz te a k ez du egoer a legal horret a t ik ihes egiterik. Senarrari hor konpon esan d a alde egiten badu, ezin du ezer eram a n , ez bere sem e- alabak ez eskubidez bere a duen ezertxo. Senarrak nahi badu, itzultzera behar lezake legez edo indar fisikoz; edo emazt e ak irabazitakoa edo ahaide e n g a n dik harturikoa bere tz a t hartze a r ekin konform a liteke. Auzitegiko epaiaz lorturiko legezko banan tz e a k bakarrik ema n liezaioke emazt e a ri apart e , kartzelero amorra tu baten zainper a itzultzera inork behar tu gabe, bizitzeko eskubide a , baita berak irabazitako ak bere beharrizan e t a r ak o erabiltzeko ahalm e n a ere, beharb a d a hogei urtet an ikusi ez duen gizonak egun bate a n burrunb a n etorri eta irabazitako guztia eram a t ek o beldurrik gabe. Oraintsu arte, auzitegiek ez zuten legezko banan tz e hori emat e n diru askoren truke izan ezean , halata n , non gizarte maila goren e t ako ek bakarrik eskura zezake t e n horrelako bana n tz e a . Gaur egun ere bertan behera uzte edo ankerkeriazko kasu muturreko e t a n baino ez da emat e n , eta, hala ere, kexak daud e egun ero, erraze gi emat e n dela eta. Baldin emaku m e a r i despot a baten esklabo a izatea best e biderik uzten ez bazaio eta haren zoriona esklabo egin beharre a n kuttun eginen duen gizon bat aurkitzeko zortear e n mend e bada go, ziur esan daiteke zorte hori behin bakarrik bilatzen uztea emaku m e a r e n patu a krudelki larriagotz e a dela. Emaku m e a r e n bizitzan dena dagoe n e z ugaz a b a on bat aurkitzear e n mend e , egoer a horren ondorio natural gisa beharrezko litzateke ugaz ab a z behin eta berriz aldatu ahal izatea, harik eta on bat aurkitu arte. Ez dut esan nahi emaku m e a r i pribilegio hori ema n behar litzaiokee nik; best e kontu bat, erab a t diferent e a , da hori. Nire asmotik kanpo dago berriz ezkontz eko askat as u n a ere inplikatzen duen dibortzioare n auzia garbitze a . Orain haux e bakarrik diot, joputza best e aukerarik uzten ez zaionari ugaz a b a libreki aukera tz eko eskubide ak bakarrik leun liezaioke el a , behar adina inola ere ez baina, joputzare n latza. Askatasu n hori ukatze ak emaku m e a r e n eta esklabo ar e n arteko berdinta s u n osoa dakar, eta kasu horret ako esklabo a joputzarik latzen e a n bizi dena da, zeren esklabo kode batzue t a n esklabo ak, tratu txarreko zenbai t kasut a n , ugaz ab a legez behar baitzez ak e e n bera best e ugaz a b a bati saltzera . Baina traturik txarren eta luzeen ek ere Ingalat er ra n , horiei senarrar e n adulterioa gehitu ezean , ez dute libratuko emazt e a bere tortura tz ailear e n g a n d ik.

Ez dut larregikeriet a n ibili nahi, eta kasu honet a n ibili beharrik ere ez dago. Emaku m e a r e n egoer a legala deskribatu dut, ez errealki emat e n zaion tratua. Herrialde gehien e t ak o legeak eurok bete ar az t e n dituzten ak baino askoz okerrago a k dira eta legeotako askok inoiz edo behin edo sekula ere erabili ez direlako diraut e . Ezkonbizitza legeak soilik ikusita izan behar lukeen a balitz, gizarte a infernua litzateke mund u honet a n . Zorionez, sentipen a k eta interes ak ere hantx e daud e, gizon askoren g a n tiraniarako bulkad ak eta joerak indarge tz eko eta gehien e n g a n leuntzeko; eta sentipe n horiet a tik indartsu e n a konpar aziorik gabe , egoer a normale a n , senarra bere emazt e a r e kin lotzen duen a da. Horren antzeko lokarri bakarrak, aita bere sem e- alabekin lotzen duen ak, salbues p e n e z ko kasuet a n izan ezik, lehen e n g o lokarria nasaitz eko barik estutz eko joera du. Hori egia delako, gizonek, eskuarki, lege ek emaz te e kin tirano gisa jokatzeko emat e n dieten ahalm e n guztia erabiliko balut e emaz te e i ekarri liezaieke e n miseria guztia pairaraz t e n ez dielako, ezkontza gaur dagoe n modu a n defendi tze n duten ek uste dute justifikaturik dagoel a berone n bidega b e k eri a guztia eta protes t ak gauz a on ororen ordaine t a n onartu beharreko gaitzaren alferreko gaitzesp e n a k baino ez direla. Baina tirania mota hori edo best e edozein legez eraba t indarre a n edukitzea r ekin bater a g a r ri diren leuntz e ek praktikan, despotism o a justifikatzeko barik, gizakiak instituzio lotsagarrien e n kontra erreakzion a tz eko zenba t eko ahalm e n a duen eta ongiare n hazia,

gaizkiaren a bezala, giza izaeran zenba t e r ainoko bizitasun a z barreiatz e n eta ernetz e n den frogatz eko balio dute. Familiako despotis mo a z diogun bera esan daiteke despotis mo politikoaz ere. Errege absolutu guztiak ez dira leihora atera tz e n euren men eko tortura tu e n aienez gozatz er a , eta ez dituzte azken piltzarra kendu eta narru gorritan hotzez dardarka kalera jaurtitzen. Luis XVI.aren despotis mo a ez zen izan Felipe Ederraren , edo Nadir Shah e n, edo Kaligularen despotis mo a , baina Frantse s Iraultza justifikatzeko eta berare n izugarrikeriak eurak ere neurri bate a n zuritzeko bezain okerra izan zen. Emazte e n eta senarre n arteko atxikimen d u sendo a aipa badai teke , best e horrenb e s t e esan daiteke etxe- esklabota s u n a z ere. Grezian eta Erroma n oso gertak ari arrunt a zen esklabo ak torturap e a n hiltzen ikustea , euren ugaz ab ei traizioa egin baino lehen a go . Erromako gerra zibiletako proskripzioet a n emazt e ak eta esklabo ak heroismor ainoko leialtasun a erakutsi zuten; sem e a k, ostera , traidore ak ziren oso maiz. Hala ere, badakigu zein ankerki trata tz e n zituzten errom a t a rr ek esklabo ak. Baina, egiat a n , sentime n d u indibidual indart su horiek ez dira inon iristen instituziorik ankerre n e n pean erdies t e n dituzten adinako oparot as u n mailetara . Bizitzako ironiaren zati bat da, giza izaerak, dirudien ez , gizakienga n sor ditzake e n esker on sutsuko sentim e n d u rik indart su e n a gizaki horien mundu honet ako bizitza zeharo honda tz eko botere a edukita botere hori borond a t ez erabili gabe uzten duten e n tz a t izatea. Krudela litzateke egiazt a tz e a zenba t eko lekua bete tz e n duen sentime n d u horrek gizonik gehien e n baitan, debozio erlijiosoan bertan ere. Egunero ikusten dugu askoren Jainkoaga n a k o esker ona biztu egiten dela, Jainkoa best e ekin eurekin bezain errukiorra ez dela izan kontura tz e n direne a n .

Instituzio despotikoren bat –dela esklabot a s u n a , dela absolutismo politikoa nahiz famili buruare n absolutismo a– defend a tz e n duten ek instituzio hori adibide onen e t a t ik juzga dezagu n nahi izaten dute. Alde bate a n maitas u n ez ko aginte a eta best e a n beronekiko maitas u n ez ko menp e t a s u n a agertz en duten koadroak pintatz e n dizkigute, eta eurot an jakituria goren eko jaun batek gauz a guztiak bere men eko e n onik bete e n e r a ko atontz en ditu, haien irribarre eta bene dikazioez ingura tu t a . Hori guztia oso egokia litzateke , mundu a n gizon onik ez dago el a uste bage n u. Nork jartzen du zalantza n ontasu n handia, zorion handia eta maitas u n handia egon litekeela gizon on baten gobernu absolutu a r e n pean? Baina legeak eta instituzioak gizon onentz a t barik txarren tz a t egin behar dira. Ezkontza ez da aukera t u gutxi batzue n tz a t sorturiko instituzioa. Gizonei ez zaie ezkontz er a joan aurretik eskatz en testigu bidezko frogaz egiazt a tz e a botere absolutu a era egokian erabiltzeko moduko ak direla eta fida gaitezke el a eureng a n . Senarra bere emaz te a ri eta sem e- alabei lotuta eduki ohi duten maitas u n eta obligaziozko lokarriak oso sendo ak izaten dira oro har gizarte sentipen biziak dituzten e n kasuan , baita best e gizarte lokarriekiko sentibera t a s u n handirik ez duten askoren kasua n ere; baina lokarri horrekiko, hala sentibera t a s u n e a n nola sentibera t a s u n ezea n , mila maila daud e, gizonen artea n ontasu n eta gaiztakeri maila guztiak daud e n modu a n, inolako lokarririk ez duten e n g a n a i no eta gizarte ak ultima ratio –hau da, legear e n zigorrak– aplikatuz soilik zentza litzake e n e n g a n a i n o heldu arte. Behera nzko eskala horren maila guztiet a n daud e senarrar e n botere legal guztiak dituzten gizonak. Gaizkile doilorren ak dauka emaku m e zorigaiztoko bat berarekin ezkondu t a edo, hobeto, lotuta, eta emaku m e horren kontra hil ez best e izugarrikeria guztiak egin ditzake, eta, nahikoa kontuz ibiliz gero, hil ere egin lezake lege zigorrik jasotzeko arrisku handi barik. Zenba t milaka gizon daud e n herrialde guztiet ako gizarte maila beher e n e t a n , zeintzuek, zentzu hertsiki legale a n gaizkileak izan gabe, etxetik kanpo beren eraso ek erantzun a jasotzen dutelako, bortizkeriazko larregikeria guztiak egiten dizkioten emaz te gaixoari, zeinak, bakarrik, edo pertson a heldurik gabe beder e n , ezin izaten dien eraso basa ti horiei aurre egin ez saihes tu! Emaku m e a k jasan behar duen gehiegizko menp e t a s u n a k izaera doilor eta basa tiko gizon horiei, bere zoriona euren ontasu n ar e n eraba t mend e duen ar ekin begira m e n d u zabala eta ongi portatz eko ohore puntu bat edukitze a iradoki beharre a n , ideia gaizto bat iradokitzen die: lege ak emaz te a gauz a legez entreg a t u diela, nahierar a erabiltzeko, eta inork ez duela espero behar eurek harekin best e pertson a ororekin izan beharreko begira m e n d u a r e kin jokatzerik. Legeak etxe barruko zapalkuntz a muturreko izugarri horiek ere

praktikan zigortu gabe uzten izan ditu oraintsu arte, eta azken urteo t a n soilik egin ditu izugarrikeriok erreprimitzeko zenbai t ahalegin txo. Baina ahaleginok ezer gutxi lortu dute, eta espero ere ezin dezake gu gehiagorik, zeren arrazoiare n eta esperien tziaren kontrako a baita uste izatea biktima borreroar e n eskuet a n utzita basak eriare n bene t ako kontrola erdiet s daiteke el a . Harik eta pertson ar e n kontrako bortizkeriaga t ik, edo behintza t horret a n berrerortz e a g a t ik, ezarritako konde n a batek emaku m e a r i ipso facto dibortziorako edo gutxien ez banan tz e judizialerako eskubide a ema n arte, «eraso larriok» lege zigorrez erreprimitzeko ahaleginak ondoriorik gabe geldituko dira kereilaririk ezaga tik edo lekukorik ezaga t ik.

Kontuan hartzen badugu zenba t eta zenbat diren edoz ein herrialde handitan abere mailatik askoz gorago ez daud e n gizonak eta horiei ezerk ez diela eragoz t e n , ezkontza legea bitart eko, biktima batez jabetz e a , laster ikusiko dugu ezen era horret a n instituzioen abusuz soilik sorturiko giza miseriaren luze- sakona izugarria izateraino heltzen dela. Hala ere, horiek ertzeko kasuak dira, leize sakon e n a k; baina zenbat eta zenbat izan dira sakon horiet ar a iritsi aurre tik! Etxeko tiranian, tirania politikoan bezala, goitik beher ako muns tro e n kasuek batez ere erakus t e n dute nolakoak diren instituzioak: beraien bidez jakiten da apen a s dago el a instituzio horren barruan gerta ezin daiteke e n izugarrikeriarik, despot ak hala nahi izanez gero, eta, era bere a n , argi agertz en dute zenba t eta zenba t gauz a ez hain izugarriak, baina alde handirik gabeko ak, gerta tu diratek e e n . Deabru garbiak aingeru ak bezain bakan ak dira, agian bakan a g o a k, giza espezie a n; basa ti ankerrak, gizatas u n ukituren bat ere noizbehinka badut e n a k , ordea , maiz ikusten dira; eta giza espeziea r e n ordezkari duinet a tik bereizten dituen tarte zabalea n , zenba t aberek eri eta egoismo maila dago e n, zibilizazio eta kulturaren bernizpe a n maiz! Gizon horiek legear ekin bake a n bizi dira, euren botere a r e n pean ez daud e n guztien aurre a n itxura erresp e t a g a r r ia agertz en , baina euren botere p e a n dituzten ei bizitza tormen t u eta karga bihurtzen! Gogaikarria litzateke gizonek oro har aginterako duten ezgait a su n a ri buruzko topikoak errepikatz e a ; zenbai t mend e t ak o eztab aid a politikoen ondoren , mund u guztiak dakizki buruz, baina inori ez zaio gogora tz e n maxim a horiek egokien datozkion kasuari aplikatze a: ez hem e n g o eta hango zenbait gizonen eskuan utzitako botere a ri, baizik gizonezko heldu guztiei, mespre tx a g a r rien eta basa tien ei ere, eskainitakoari. Gizon batek ham ar mand a m e n d u e t a k o batik ere hautsi ez duelako, berarekin hurbileko traturik edukitzera behar tu ezin duen jende ar ekin dituen harre m a n e t a n jokaera erresp e t a g a r r ia duelako, eta bera jasat eko obligaziorik ez duten ekin haserre bizian jarrita bortizkeriet a n hast e n ez delako, ezin daiteke best e barik pentsa zer jokabide izanen duen gizon horrek etxe a n , bere burua mugarik gabeko jaun eta jabe ikusten duen e a n . Gizonik arrunt e n ek ere beraiei aurre egiterik ez duten e n tz a t gordetz e n dute euren izaerar e n alderdi bortitz, zakar eta ageriki egoista . Agintedu n e n eta meneko e n erlazioa da izaerako bizio haue n mintegia, eta, nonahi ageri direlarik, iturri horren gainezka tz e bat dira. Bere maila bereko ekin bortitza edo zakarra den gizona, seguru da beldurraraziz eta artegar az iz menp e a n eduki ahal izan dituen behera goko ekin bizi izan dela lehen a go . Familia, esan ohi denez begikotas u n eta samurt a s u n eskola bat baldin bada , etxekoekiko maitas u n a k eragind a norber e buruaz ahanz t e n irakast e n duen a, sarriago da, famili buruari dagokionez , burugo gorkeri eta aginkeri eskola bat, hari bere nahikariak mugarik gabe bete tz e n eta egoismo berre tu eta idealizatu a gauz atz e n irakas t e n diona, halat a n , non haren sakrifizioa bera ere egoismo era bat den eta gizona emazt e az eta sem e- alabez bere interes e n eta ondas u n e n zati direnez bakarrik ardura tz e n den, haien zorion indibidual a bere apet a txikiene n aldare a n sakrifikatzen duelarik era askotara . Egungo a bezalako ezkontza tik ba al dago ezer hoberik espero izaterik? Badakigu giza izaerar e n jaidura gaiztoei mugar t e a n eust erik ez dago e n a , eurok ase tz eko aukera guztiei bidea itxi ezean . Badakigu jaiduraz eta bulkad az , nahita ez dene a n , amore emat e n duten ez abusa tz e n dena beti, harik puntu bater a heltzea n biktimak abusa tz aile ari aurre egitera behartu t a aurkitzen diren arte. Giza izaerare n joera horixe izanik ere, gure egun go instituzioek gizonari ia mugarik gabeko botere a emat e n diote gizateriako best e kide baten g a n beder e n , berarekin bizi eta beti alboan duen ar e n g a n . Botere horrek gizonar e n bihotzeko tolestura

sakone t a n gorderik daud e n egoismo ar e n haziak bilatzen ditu, txinpart arik txikienak eta garrik gabeko txingarrak hauspo tz e n ditu, best e harre m a n guztiet a n gizonak denbor ar ekin bigarren natura bat eratz er aino erreprimitu eta disimulatu beharko lituzkeen bere jatorrizko izaerar e n joerak asetz eko baimen a emat e n dio. Badakit auziak best e alde bat ere badu e n a . Aitortzen dut emaz te a k , gizonari eraginkorki aurre egiterik ez badu, errepr es a liak har ditzake el a ; berak ere gizonar e n bizitza zorigaiztoko bihurtzeko bitartekoak ditu, eta bitart eko horiek erabiltzen ditu bere nahia nagusi atera tz eko hala egin behar lukeen kasu askotan eta hala egin behar ez lukeen best e askotan ere. Baina bere burua babes t eko sistem a horrek –eskand alu a r e n botere a eta umore txarrare n zehap e n a esan dakiokee n ak– oso akats txar bat dauka: hain tiranikoak ez diren ugaz a b e n kontra eta hain duinak ez diren men eko e n alde erabiltzen dela gehien e t a n . Emaku m e haserrekor eta burugogorr e n arma da, botere a balute, gaizkien erabiliko luketen e n a eta, hartzen duten e a n , gaizki erabiltzen duten e n a . Emaku m e atse gin ak ezin du tresn a hori erabili, eta goi sentime n d u a k dituen ak erdeinat u egiten du. Eta best ald e , arma hori, eraginkorkien, senarrik bigune n, erasorik gutxien egiten duten e n , kontra erabiltzen da, agint e a gogort a d a handiz erabiltzera probokaziorik zorrotzen ak ere bultzatze n ez dituen senarre n kontra. Emaku m e a k desa t s e gin a izateko duen botere ak kontra- tirania ezarri best erik ez du egiten normale a n , eta tiranoak izateko joera gutxien duten senarrak batik bat egiten ditu biktima.

Zer da, ordua n, botere a r e n ondorio ustel tzaileak bene t a n urritzen dituen a eta eurok egun gure ingurua n ikusten dugun on kantit at e erreal ar ekin bater a g a r ri izatea egiten duen a? Emaku m e a r e n txera ezti hutsek, kasu partikularre t a n eraginkorrak izaten diren arren, ezer gutxi balio dute egoer ar e n joera orokorrak aldatz eko; izan ere txeron eraginak emaku m e a gazte eta eder den artea n edo sarri berriaren xarm ak diraue n artea n bakarrik irauten du gehiegizko konfiantz ak ere ezaba t u gabe; eta gizon askoren g a n inoiz ere ez dute izaten eragin handirik. Instituzioa eztitzen laguntz e n duten bene t ako eragileak ondoko hauex ek dira: 1) denbor ar e n joane a n sortzen den maitas u n a , gizona izaeraz maitasu n a sentitzeko gai den neurrian, eta emaku m e a r e n izaera sentime n d u hori eragiteko bezain atsegin a dene a n; 2) sem e- alabekiko dituzten interes komun ak eta hirugarre n ei buruz biek dituzten interes ak (horret a n muga handiak badira ere); 3) emaz te a k gizonare n egun eroko erosot as u n e a n eta atse gin e t a n duen eragina eta senarrak bere kontue t a n emaz te a ri emat e n dion balioa, horrek, best e e n aldeko sentime n d u a k edukitzeko gai den gizonar e n g a n , emaz te a beraga t ik bakarrik maitatz e a sortzen duelarik. 4) azken ez , ia gizaki guztiek ingurua n dituzten guztienga n duten eragina (euren tz a t benet a n desa t s e gin ak ez badira); pertson a horiek, izan ere, beren zuzen eko erregu e n bidez edo beren sentime n d u eta jarrerak inkontzien t eki komunikatuz , gai izaten dira maiz, indar bereko best e eraginen batek aipaturiko bitart eko ei indarra kendu ezea n , beren nagusie n portaer ekiko gehiegizko eta arrazoiz kanpoko aginpide a lortzeko. Askotariko bitart eko haue n bidez, senarrar e n gain botere handiegia ere erabiltzera heltzen da emaz te a ; baita haren jokaerar ekiko eragin handiegi a edukitzera ere, horrekin onerako laguntz arik ema n ezin dione a n ere batzue t a n . Izan ere, eragin hau argirik gabeko a izatez gain, moralki txarra den kausare n baten alde erabil daiteke, gizonak bere kabuz jokatzen utzita hobeto jokatuko lukeen kasue t a n . Baina ez familiako afere t a n ez Estatukoe t a n , botere a ez da askat as u n a r e n galerare n konpen t s a zioa . Botere ak emaku m e a r i eskubidez ez dagokiona emat e n dio maiz, baina ez dio bereak dituen eskubide ak segur t a tz eko modurik eskaintz en . Sultan baten kuttunak esklabo ak ditu bere menp e a n eta eurekin tirano gisa joka lezake, baina esklaborik ez edukitzea eta bera ere esklabo ez izatea litzateke zuzen a. Bere bizitza bere senarrar e n e a n zeharo murgilduz, edo biei dagokien gauz et a n norbere nahiaz gabet uz , senarrar e n a baino ez edukitzeko (edo hari berak nahi duen a best erik ez duela nahi sinest ar aziz), eta bizi guztian haren sentim e n d u e n araber a jokatuz, emaz te a k hark kanpoko harre m a n e t a n –emaz te a k gaitasu n faltaz juzgatu ezin dituen edo arazo pertson al e n batek edo edozein partzialta su n edo aurreiritzik baldintza tu t a juzgatz e n dituen e t a n– daukan portae r a aldatz eko eta agian okertzeko desioa ase dezake. Horren araber a , gauz en egun go egoera n , bere emazt e a r e kin

onbere n ak diren senarrak, familiatik kanpoko interes guztiei dagokien ez , emaz te a r e n eraginez onago edo gaiztoago bihurtzen dira, bata best e a bezain maiz. Emaku m e a ri familiaren erem utik kanpoko gauz et a n ez duela zereginik irakatsi zaio; beraz, ez du izaten normale a n iritzi zintzo eta jakinaren gaine a n harturikorik gauza horiei buruz, eta horrega t ik horrelako gauze t a n ez da ia inoiz ere sartzen xede legitimoren baterako baizik, eskuarki xede interes a t u r e n bat bilatuz. Politikan ez daki zein den alderdi zuzen a, eta horrek axola ere ez dio; baina oso ongi daki zerk ekarriko dituen etxera dirua eta gonbida p e n a k, eta zerk eman e n dion titulu bat senarrari, postu bat sem e ari edo ezkontza on bat alabari.

Baina nola, galdetuko zait, izan daiteke gobernurik gabeko elkarterik? Familia bate a n , Estatu bate a n bezala, beharrezko da aginduko duen pertson a bat egote a . Nork erabakiko du ezkontide ak iritzi berekoak ez direne a n? Ezin dira nor bere bidetik abiatu, eta bide bata edo best e a aukera tz e a erabaki behar dute.

Ez da egia pertson a biren arteko borond a t ezko elkart e orotan bata jaun eta jabe izan behar duela, eta are gutxiago legeari dagokiola hori nor izanen den esat e a . Ezkontza tik hurbil maizen ikusten dugun borond a t e zko elkart e a negozio soziet a t e a da; eta inork ez du pents a t u beharrezko dela legez indarre a n jartzea horrelako soziet a t e a n bazkide bakar batek ukan behar duela negozio osoare n kontrola, best e ek hari obeditu best e zereginik ez dutelarik. Inork ez luke sartu nahi izanen soziet a t e horret a n nagusi baten ardurap e a n egoteko, bulegari edo ordezkari batek dituen ak best e botere eta eskubiderik gabe. Legeak best e kontra tu e t a n ezkontz ako a n bezala jokatuko balu, honako hauek agindu beharko lituzke: bazkide bakar batek adminis tra lezan guztien negozioa, berea bakarrik balitz bezala; best e ek ahalm e n delega t u a k baino eduki ez litzaten, eta bazkide bakar hori lege ar e n xedap e n orokor batez izenda tu a izan ledin, adibidez, zaharre n a izatea g a t ik. Legeak ez du horrelakorik inoiz egiten, eta esperien tziak ez du inoiz demos tr a t u bazkide e n artea n inolako ezberdint as u n teorikorik egon behar duenik botere a n , edo sozieta t e ak inolako baldintzarik eduki behar duenik, beraiek adost as u n artikuluet a n jarritakoe t a t ik apart e . Hala ere, badirudi soziet a t e a r e n kasua n botere esklusiboa beheko e n eskubide eta interes e t a r ak o arrisku gutxiagor ekin eman daiteke el a , ezkontz ar e n kasuan baino, zeren bazkide ak botere hori ezezta tz eko gai baitira, soziet a t e t ik alde eginez. Emakum e a k ez du aukera hori, eta balu ere, neurri guztiak probatz e a komeni zaio ia beti, horret ar a jo aurretik.

Dudarik ez dago egun ero erab aki behar diren gauzek, gerora tz erik edo akordioare n zain egoterik ez duten ek , baten erabakiare n mend e egon behar dutela, pertson a bakar baten kontrolpe a n egon behar dutela. Baina horrek ez du esan nahi pertson a hori beti pertson a bera izan behar duenik. Antolaer a natural a botere ak bien artea n banatz e a da, bakoitza bere sailean eraba t eko erabakitzaile izanik eta siste m az edo printzipioz aldatz eko beti ere bien ados t a s u n a beharko delarik. Banatz e hori nola egin ezin du legeak aurrez arri, eta ez du ezarri behar ere, hori bakoitzaren gaitasu n e n eta egokime n e n araber a egin beharreko a da eta; ezkontide biek hala baderi tzot e , aurre tiaz ados dezake t e hori ezkontza kontra tu a n , egun maiz diru kontuak aurre tiaz adostu t a uzten diren modu a n. Nekez legoke zailtasunik horrelako gauzak bien ados t a s u n e z erabakitz eko, zorigaiztoko kasu batzue t a n izan ezik, zeintzue t a n dena bihurtzen den ezkontide e n arteko liskarbide eta eztab aid a g ai . Eskubide e n bana tz e a ri beteb e h a r r e n eta zeregin e n banatz e a k jarraitu behar dio; eta hori adost as u n e z egiten da dagoe n e k o, edo behintz a t legez barik ohitura orokorrez, ohitura hori pertson a interes a t u e k nahierar a alda dezaket el arik eta aldatz e n dutelarik.

Aferen erabaki erreala, nornahi delarik ere legezko aginpide a hartzen duen a , gaitasun erlatiboe n mend e egone n da, eta orain ere halax e dago. Senarra eskuarki emaz te a baino zaharrago a izateak gizonari ema n e n dio gehien e t a n nagusi ta s u n a , biak adineko aldeak inportan tziarik izaten ez duen bizitzako sasoira heldu arte behintza t . Eta, jakina, zeres a n gehiago izanen du beti etxera bizibidea dakarren a k, bata zein best e a izan. Horrek ekarritako

ezberdin t a s u n a ez dator ezkontza legetik, baizik gizarte ak , gaur eratu t a dagoe n modu a n , dituen baldintze t a tik. Ezagutz a orokorren edo berezien jabe izanik adime n ez hornituago izateak, baita izaera erabakit su a g o a edukitze ak ere, eragin handia ukan e n du nahita ez ezkontide e n bizitzan. Halaxe dauka orain. Eta horrek argi erakus t e n du zein oinarri gabeko a den uste izatea bizikideen botere eta erantzukizun ak (negozioet ako bazkide e n a k bezala) beraien artea n ados t a s u n e z ongi bana n tz erik ez dago el a . Beti banatz e n dira ongi, ezkontz ak porrot egiten duen e a n izan ezik. Gauzak ez dira sekula gerta tz e n botere guztia alde bate a n eta obedientzia guztia best e a n ikusteko modu a n , elkartze a errakun tz a hutsa izan dene a n salbu, eta kasu horret a n bene dikazio handia litzateke , bientza t , harturiko lotura tik libre gelditze a . Baten batek esan lezake diferentziak adiskide modu a n ezartz eko ahalbide a emat e n duen a lege ak behar tz eko ahalm e n a edukitze a eta ezkontide ak hori jakitea dela, obeditzera behar gaitzake e n auzitegi bat dugulako ikuspe gia n , arbitraia baten mend e jartzen garen e a n bezala. Baina kasuok erab a t paraleloa n jarri ahal izateko, suposa t u beharko genuke auzitegien jurisprud e n tzia auzia aztertze a barik, epaia beti alderdi batar e n alde, dem a n d a t u a r e n alde kasu, emat e a dela. Kasu horret a n , dem a n d a t u a ia arbitraia ororekin konform e legoke, ez, ordea , auzi- jartzailea. Legeak senarrari emat e n dion botere despotikoa dela eta, emaz te a prest egoten da botere a praktikan senarrar e n eta bien artea n bana tz eko konpromiso oro onartzeko, baina ez senarra . Elkarrekin ongi konpontz e n diren senar-emaz te e n artea n akordio praktiko bat egoten da beti, nahiz eta eure t ako bat beder e n akordio hori egitera fisikoki edo moralki behartu t a egon ez, eta horrek frogatz e n du pertson a biren arteko elkarbizitza biek onartzeko moduko borond a t ezko konponke t a baten bidez antola tz e a gehien e t a n , kasurik zailene t a n izan ezik, gerta tz e n dela. Egoera ez da, ez, hobetz e n legeak gobernu libreare n gainegi tura alde bate tiko despotism o ar e n eta best e t iko menp ekot a s u n a r e n oinarriare n gaine a n eraikitzea erab akiz, ezta despot ak egindako emakida guztiak, nahierara eta inolako abisurik gabe , atzera ken ditzake el a ezarriz ere. Askatasu n ak ez du asko merezi berare n jabetz a hain prekarioa dene a n , eta, horrez gain, askat as u n horren baldintzak ezin dira seguru e nik ekitatezkoe n ak izan, lege ak balantz ar e n alde bate a n hain pisu ikaragarria jartzen duen e a n , pertson a bik egindako hitzarm e n a k batari edozert ar ako eskubide a emat e n dione a n eta best e a ri , ordea , lehen e n go a r e n nahia egiteko eskubide a best erik ez, beti ere gehiegikeria zapaltzailerik handien e n aurrea n ere ez jaikitzeko obligazio moral eta erlijioso gogorren ar e n pean gainer a.

Aurkari seta tiren batek, ertzera jota, esan e n du agian ezen senarrek arrazoizko izan eta beren ezkontide ei emakida zuhurrak egin nahi dizkiela inork horret ar a behartu gabe , baina emaz te a k ez daud el a hori egiteko prest; ezen, emaku m e e i zenbai t eskubide ema n e n balitzaie, eurek ez lioketela inori ere eskubiderik aitortuko eta ez luketela ezerta n ere amorerik eman e n , gizonar e n agint e ak zerbaite t a n amore emat e r a behar tu ezean . Askok esan e n zuten hori duela zenbait belaun aldi, emaku m e e i buruzko satirak modan zeude n e a n eta gizonek agud ezia handitza t zeukat e n e a n emaku m e a k gizonek egin dituzten bezalakox e ak direla esan ez laidotze a . Baina txantx a horiek egun ez dute ihardes p e nik merezi. Gaur egun go e n iritziz emaku m e a k ez dira lokarri sendo e n e kin lotuta daud e n e kiko sentime n d u onak edukitzeko eta egoera horret a n daud e n a k aintza t hartzeko ezgaiago a k, gizonak diren baino. Aitzitik, emaku m e a k gizonak bezain onak balira bezala trata tz e a r e n erab a t kontra daud e n e k beti esat e n digut e emaku m e a k gizonak baino hobe ak direla; hainbe s t e r aino, non esae r a hori lelo aspergarri bihurtu den, iraina lausen g uz estal tzeko erabili den lelo, Gulliverrek dioskunez , Liliputeko errege ak dekretu odolzale e n e n goialde a n bere errege bihozbera t a s u n a ri dedikatz en zizkion laudorioak gogora dakarzkigun lelo. Emaku m e a k gizonak baino hobe ak zerbaite t a n badira, etxeko e n g a t ik beren buruari uko egiteko gaitasu n e a n dira hobe ak . Baina ez dut azpimarra t u nahi hori, zeren emaku m e guztiei irakas t e n baitzaie beren buruari uko egiteko sortuak direla. Uste dut eskubide berdint as u n a k emaku m e izaerar e n egungo ideal artifiziala den gehiegizko uko egite honi sobera n dauka n a kenduko liokeela, eta emaku m e on bat ez litzateke el a bere buruari uko egiten gizon onen a baino hobe a; baina, best ald e , gizonak ez lirateke egun bezain berekoiak izanen eta gaur baino maizago eginen liokete uko beren buruari,

ez litzaieke el ako irakatsiko beren borond a t e a gurtzen , best e izaki arrazoim e n d u n baten tz a t bene t ako lege izaterainoko gauza handitza t hartuz. Gizonek beren burua gurtzen ikasten dute best e ezer baino erraza go; pertson a eta klase pribilegia tu guztiek horrelakox e ak izan dira beti. Zenb a t eta beher a g o gizateriare n eskalan , orduan eta gartsu a g o da gurtza hori, batez ere zorigaiztoko emaz te baten eta sem e- alaba batzue n gainetik baino ez daud e n eta egon ere ezin direnen g a n . Horret an best e giza ahulezie t a n baino salbue s p e n ohorag arri gutxiago aurkitzen ditugu. Filosofiak eta erlijioak, gaitz horren kontra egin beharre a n , berorren alde egiten dute eroskeria bitarteko; ezerk ere ez dio gaitz horri kontra egiten, kristau t a s u n a r e n teoria den gizakien berdinta s u n a r e n sentipe n praktikoak izan ezik, baina kristau t a s u n a k ez du inoiz lortuko teoria hori praktikara eram a t e ko modu a n irakas t e a , gizaki bat best e a r e n gainetik hobes t e a n oinarritzen diren instituzioak onest e n dituen bitarte a n .

Badira, dudarik ez, emaku m e a k , gizonak diren modu a n , berdint a s u n a r ekin konform e ez daud e n a k, beren borond a t e a edo nahia ez den best e nahirik aintzat hartuz gero bakerik ez daukat e n a k . Pertson a horiexentz a t dago propio egina dibortzio legea . Bakarrik bizitzeko jaioak dira, eta inor ere ezin da eurekin elkartut a bizitzera behartu . Baina legezko menp e t a s u n a k bultzatu egiten du emaku m e e n artea n horrelako izaera. Gizonak bere botere osoa erabiltzen badu, emaku m e a , jakina, oinpera t u t a dago; baina bigunta s u n e z trata tz e n badu eta botere a hartzen uzten badio, ez dago haren abusu ei mugarik jartzerik. Legeak ez ditu zehazt e n emaku m e a r e n eskubide ak , teorian batik ere ez dio emat e n ; horrega tik, praktikan emaku m e a r e n eskubide ak berak lortu ahal duen guztiraino iristen direla deklara tz e n du.

Ezkondu e n arteko berdint as u n a legear e n aurre a n , haien harre m a n a k alderdi biei dagokien ez justiziaren araber ako ak eta bien zoriona lortzeko moduko ak izatea lortzeko era bakarra ez eze, gizateriare n egun eroko bizitza heziket a moraleko eskola bihurtzeko bide bakarra ere bada . Agian belaun aldi asko igaroko dira egia hau eskuarki onartu baino lehen, baina egiazko sentim e n d u moraleko eskola berdinen arteko elkart e a da. Gizateriare n heziket a morala batez ere indarrar e n legetik etorri da gaurd aino, eta indarrak sortzen dituen harre m a n e t a r a ia soilik dago egokiturik. Egoera sozial atzera tu e n e t a n nekez onartze n da berdinen arteko harre m a nik. Berdina eta etsaia gauz a bera dira. Gizartea , mailarik goren e t ik behere n e r a , kate, edo agian eskailera, luze bat da, non gizaban a ko bakoitza bere auzorik hurbilena baino gorago edo behera go dago e n, agintzen ez duen e a n obeditu beharra daukalarik. Egungo agindu moralak, beraz, agint e eta obedien tziako erlazioei dagozkien ak dira gehienb a t . Hala ere, agint e a eta obedientzia giza bizitzako zorigaiztoko derrigorrak baino ez dira: gizarte a r e n egoer a normala berdint as u n e a n oinarrituriko elkarte a da. Bizitza moderno a n jada, eta gero eta gehiago hober a egin ahala, aginte a eta obedien tzia salbues p e n e z ko gertakariak dira, eta arau orokorra berdint a s u n e a n oinarrituriko elkart e a da. Lehen mend e e t a k o morala indarrar e n pean egoteko obligazioan oinarritzen zen; geroa goko mend e e t a n , ostera , ahulak indartsu a r e n bigunt as u n eta babe s e r ako duen eskubide a n . Gizarte eta bizimodu era bat noiz arte moldatuko da best e baterako egindako moralta s u n e r a ? Izan dugu menp e t a s u n a r e n morala, izan dugu gizabidet a s u n eta eskuzab al t a s u n a r e n morala; orain justiziaren moralare n garaia etorri zaigu. Iragan mend e e t a n , berdint as u n e a n oinarrituriko moralera hurbilpen e n e n bat egin den guztian, justiziak bertut e a r e n oinarri gisa dituen eskubide ak aldarrikatu ditu. Halaxe gerta tu zen antzinat eko errepublika libreet a n . Baina haiet ako onene t a n ere, berdinta s u n a ez zen gizonezko hiritar libreen g a n a baino iristen; esklabo ak, emaku m e a k eta hiritarta s u n eskubiderik gabeko ak indarrare n legear e n pean zeude n. Zibilizazio errom a t a rr a r e n eta kristau t a s u n a r e n eragin bikoitzak ezaba t u zituen bereizkeria horiek, eta teorian (praktikan guztiz ez baina) deklara tu zuen gizakiaren eskubide ak, gizaki gisa, sexu, klase, eta gizarte mailari dagozkien eskubide ak baino goragoko ak direla. Desag er tz e n hasiak ziren hesiak, iparraldeko barbaro e n inbasioek bitart eko, berriro eraiki ziren, eta historia moderno guztia hesi horiek haus t eko prozesu geldoa baino ez da. Justizia berriro bertut e nagusi izanen den aldian sartzen ari gara, eta behiala bezala pertson a berdinen elkarte a n oinarriturik egone n da, baina, aurrera n tz e a n ,

baita sinpatiak elkarturiko pertson a berdinen elkarte a n ere; eta elkarte horrek sustraia ez du jada izanen berdine n beren burua babe s t eko sene a n , baizik landuriko elkarrekiko sinpatian, inor ere kanpoa n utzi gabe eta denen tz a t neurri bera izanik. Betiko kontua da gizateriak bere aldaket ak argi eta garbi ez aurreikus t e a eta bere sentime n d u a k iragan er a , eta ez etorkizuner a , moldatu ak edukitzea . Espeziear e n etorkizuna ikuste a elite intelektu al ar e n edo berare n g a n dik ikasi duten e n pribilegioa izan da beti; etorkizuneko sentipen a k edukitze a , berriz, elite are urriagoar e n ospe a eta nekaldia. Instituzioek, liburuek, hezkuntz ak, gizarte ak .. . denek jokatzen dute gizakiak gauz a zaharre t a r ako prest a tuz , berriak etorri eta askoz geroa go ere; arrazoi gehiagor ekin iristen ari direne a n . Baina gizakien benet ako bertut e a elkarrekin izaki berdin gisa bizitzeko gaitasu n a da, norber e tz a t norber ak best e guztiei libreki emat e n diena best erik eskatu gabe, eta nolana hiko aginte a salbues p e n e k o eta beti ere aldi baterako beharrizantz a t edukiz eta, ahal den guztian, buruza gi tza n eta jarraitzailetza n guztiak txand ak a t z eko moduko jende ar ekin egindako elkarte a hobet siz. Bizitzan, egun eratu t a dagoe n modu a n , ez dira bertu t e horiek praktikan jarriz lantzen. Familia despotism o eskola bat da, non despotis mo a r e n bertu t e ek , baina baita bizioek ere, elikagai ugari duten . Hiritartas u n a , herrialde libreet a n , aldez beder e n berdint as u n a ikasten den eskola bat da; baina hiritart a su n a k tarte txiki bat baino ez du bete tz e n bizitza moderno a n , eta ez da hurbiltzen egun eroko azture t a r a edo barne sentim e n d u e t a r a . Familia litzateke , oinarri justuen gaine a n eratu t a , askat a s u n a ri dagozkion bertu t e ak lantzeko bene t ako eskola. Gauza seguru a da best e edozert ar ako eskola dena . Familia beti izanen da obedien tzi eskola sem e- alaben tz a t eta aginte eskola guraso e n tz a t . Behar dena da berdint as u n e a n sinpatia lantzen, elkarrekin maitas u n ez eta alde bate a n botererik eta best e a n obedientziarik gabe bizitzen ikasteko eskola izatea . Horrelax e izan behar luke guraso e n artea n . Orduan familian best e elkarte e t a n beharrezko diren bertut e a k ikasiko lirateke; sem e- alabek aldi baterako obedientziare n bidez beren g a n a t u eta beren tz a t ohiko eta natural bihurtu behar dituzten sentim e n d u eta porta er a r ako eredu bat aurkituko lukete. Aurrerap e n oro bizi baldintza batzue t a r ako giza prest aku n tz a bat best erik ez dene a n , gizateriare n hezkuntz a morala ez da inoiz egokituko baldintza horiet ar a , harik eta familia barruan gizarte ar e n eraket a norm alari egokitzen zaion arau moral bera praktikatz en ez den artea n . Bere barne- bihozkad a bizienak bera erab a t ek o ugaz a b a duten e n g a n a k o dituen gizon batek eduki dezake e n askat a s u n sentime n d u a ez da askat as u n a r e kiko maitas u n benet ako a edo kristau a , baizik antzinat eko e n eta Erdi Arokoen maitasu n a : norber e buruare n duintas u n a r e n eta garran tziare n sentipe n bizia, norbere tz a t apalgarri tza t jotzen den uztarria, interes egoista g a t ik edo norber e burua gorest eko, best e ei inolako eragoz p e nik gabe ezartzeko prest jartzen gaituen askat as u n a r e kiko maitasu n a .

Gogoz onartz en dut (eta horrex et a n funtsa tz e n ditut ene esper a n t z ak) egungo lege ar e n pean ezkonduriko asko (Ingalat err ako goi klase e t a n seguru e nik gehien go a) berdinta s u n lege justu baten espirituare n araber a bizi direla. Legeak sekula ere ez lirateke hobetuko, baldin indarre a n daud e n lege e t a tik gorako sentim e n d u morale t ako jende asko ez balego. Jende horrek nik hem e n aldezt en ditudan printzipioak sosten g a t u behar lituzke, senar- emaz te guztiak euren antzekoak izatea best e xederik ez duten ak. Baina balio moral handiko pertson ek ere, pents a tz aileak ere ez baldin badira, oso erraz sines t e n dute beraiei okerrik ekarri ez dieten lege eta praktikek ez dutela gaitzik egiten, (eskuarki onartuak badirudite) seguru e nik on ere egiten dutela eta, horrega tik, lege horien kontra dihardut e n a k oker daud el a . Senar- emaz te horien aldetik, hala ere, elkartzen dituen lokarriaren legezko baldintze t a n urtean behin ere pents a tz e n ez dutelako eta eurak edozer t a n legez berdinak balira bezala bizi eta sentitzen dutelako, errakun tz a handia litzateke uste izatea best e senar- emaz te guztien kasua ere berdina dela, senarra gizatxar nabar m e n a ez dene a n beder e n . Hori uste izateak giza izaerari buruz eta gerta tz e n denari buruz ezjakintas u n berdina erakus t e a litzateke . Zenba t eta gutxiago balio duen gizon batek botere a edukitzeko –zenba t eta proba bilitat e gutxiago duen botere hori pertson a baten g a n , pertson a horren adost as u n a r ekin, erabiltzeko baime n a jasotzeko–, ordua n eta gehiago zoriontzen du bere burua legeak emat e n dion

botere a g a t ik, ordua n eta zorrozkiago erabiltzen ditu azken er aino ohiturak (bera bezalako gizonen ohiturak) praktikatze n uzten dioten legezko eskubide ak , eta ordua n eta plazer handiago a hartzen du bere botere a berone n jabe izatear e n sentime n d u atse ging arria biziagotz eko erabiltzea n . Are gehiago; abere t a s u n natural a eta hezkuntz a moralik eza nagusi diren behere n go klasee t ako zati horret a n , emaku m e a r e n esklabota s u n legalak eta beron e n menp e t a s u n pasiboak, senarrar e n tresna bat balitz bezala, sekulako erresp e t u falta eta erdeinu a sortaraz t e n dizkiote senarrari bere emaz te a r ekiko, best e ezein emaku m e r e kiko edo ezagu tz e n duen best e ezein gizakirekiko sentitzen ez dituen modukoak, bere emazt e a nolan a hiko gizatxarkeriak jasat eko jaioa balitz bezala trata tz er a dara m a t e n a k . Betorkigu behar adina aukera dituen gertakarien behatz aile zorrotz bat gauzak horrela diren ala ez esat er a ; baina gauz ak guk bezala ikusten baditu, ez dadila harritut a gera gizona horrenb e s t ek o gaiztakeri egoera r a berez- berez dara m a t e n instituzioek eragiten digut en nazka eta haserre a dela eta.

Agian esan e n didat e erlijioak ezartzen duela obeditzeko beteb e h a r r a . Zerbait ezerk ere justifikatzeko baino txarrago a dene a n , erlijioak inposa tz e n duela esan ez atera tz e n da jende a . Egia da Elizak bere formularioe t a n sartzen duela obedientzia, baina bene t a n zaila litzateke agindu hori kristau t a s u n e t ik datorrela frogatz e a . Esan digute San Paulok zera esan zuela: «Emazt eok egiezu e esan a zeuen senarrei», baina best e hau ere esan zuen: «Esklabook, egiezue esan a zeuen ugaz a b ei». San Paulok nahi zuena, ezta haren helburuar ekin, hau da, fede ar e n zabalkund e a r e kin, bater a g a r ria zena ere, ez zen indarre a n zeude n lege e n kontra jaikitzera inor bultzatz e a . Apostoluak gizarte instituzio guztiak zeude n modu a n onartu izanetik ez da atera behar instituziook garai egokian hobetz eko ahaleginak txartza t jotzen zituenik. Ez litzateke, ezta ere, zilegi esat e a ezen, «boter e oro Jainkoaren g a n dik datorrela » deklara tz e n duen e a n , despotis mo militarra eta bera bakarrik ones t e n duela gobern u era kristau tz a t , edo botere horri pasiboki obeditzeko agintzen duela. Kristaut as u n a r e n xede a indarre a n zeude n gobernu erak estereo tipa tz e a eta aldake t a t ik babe s t e a zela uste izatea kristau t a s u n a islamismo ar e n edo brah m a nis m o a r e n mailara jaistea da. Horrelakorik egin ez duelako, hain zuzen ere, izan da kristau t a s u n a gizateriaren sektore aurrelarien erlijioa, eta islamismo a , brah m a nis m o a , etab., sektore geldikorren erlijioak, edo, hobeto esan d a (gizarte geldikorrik ez dagoe n e z gero), sektore atzerakoien ak. Jende asko izan da, kristau t a s u n a r e n aro guztiet a n , kristau t a s u n a best e erlijio atzerakoien antzeko bihurtzen saiatu dena; kristauok bibliadun musulm a n bilakatu nahi izan gaituen a , hobekun tz a oro debek a t uz; jende horrek botere handia ukan du, eta askok euren bizitzak ema n dituzte jende horri aurre gogor egiteko. Baina gogor egin zaie eta gogor egite horrek egun garen er a eram a n gaitu eta gerora izan beharko dugun er a eram a n e n gaitu.

Obeditzeko obligazioari buruz esand a ko ar e n ondore n , ia sobera n dago auzi orokorrare n barruan doan puntu bereziago bati buruz, emaku m e a k bere ondasu n ak erabiltzeko duen eskubide ari buruz hain zuzen, ezer esat e a . Izan ere, ez dut itxarop e nik idazlan honek eraginik izanen duenik emaku m e a k hered a t u riko edo bere lanaz irabazitako ondasu n ak ezkondu ostea n aurretik bezain bere ak dituela onartz eko arrazoiak behar dituzten e n g a n . Araua sinplea da: ezkonge baleud e senarrar e n a edo emaz te a r e n a litzateke e n oro, ezkondut a ere nork bere kontrolpe a n eduki behar du, nahiz eta honek ez dien galaraz t e n itun baten bidez bien ondasu n a k batze a , sem e- alabe n tz a t gordetz eko. Bada jende bat, ondasu n ak banan tz e a n pentsa tz e hutsak sentime n d u a k gora- goraka jartzen dizkiona, ideia hori bi bizitza bate a n biltzear ekin batera g a rri ez balitz bezala. Niri dagokida n ez , ondasu n erkidea go ar e n aldeko sutsu e n artea n nago, jabee n artea n dena biena izatea dakarren sentim e n d u batas u n osoaren fruitu dene a n . Baina ez dut gogoko harako doktrina bitxi hartan oinarritzen den ondasu n erkidego a : «nirea dena zurea ere bada , baina zurea dena ez da nirea»; eta neure probetxur ako ere ez nuke horrelako traturik onartuko inorekin ere.

Emaku m e e i egiten zaien injustizia eta zapalkuntz a berezi hori, jenderik gehien e n tz a t gainerako a baino nabariago a dena , konpon daiteke arazoar e n best e alderdiak ezerta n ukitu gabe, eta konpond u ere, zalantz arik gabe, aurren e t a rik eginen da. Dagoe n eko Amerikar Konfeder azioko esta tu berri askota n eta zahar batzue t a n xedap e n a k sartu dira idatzitako konstituzioet a n ere, emaku m e e i gai honet a n eskubide berdint a s u n a berm atz e n dieten ak eta ondasu n a k dituzten emaku m e e i bedere n ezkontz ako harre m a n e t a n duten egoer a hobetz e n dieten ak, emaz te a r e n eskua n botere tresn a bat utziz, ezkontze a n inori emat e n ez diona. Hartara , ezkontzako instituzioaren abusu eskan d al a g a rri bat eragoz t e n da: gizon batek neska gazte bat, haren diruez jabetz eko xede bakarraz , berekin hitzarm e nik egin gabe ezkontzeko limurtzen duen e a n burutz en dena . Familiaren mant e n u a jabetz a tik barik laneko irabaziet a t ik egiten dene a n , senar- emaz te e n arteko lan banatz e rik egokien a normale a n , nire ustez, gizonak etxea n behar den dirua irabazt e a eta emazt e ak etxeko martxa guztia eram a t e a da. Baldin, sem e- alabak hazte ak supos a tz e n duen sufrimen d u fisikoaz eta lehen e n go urtee t a n haien zaintza eta heziket ak eskatz e n duen ardura guztiaz gain, emaz te a k gizonak irabazitako a familia guztiaren ongizat er ako arduraz eta ekono miaz erabiltzeko lana hartzen badu, ezkonbizitzak eskatz e n dituen lan fisiko eta espiritualen zati on bat ez eze, normale a n astun e n a ere hartzen du bere gain. Beste ardura batzuek ere hartzen baditu, nekez uzten ditu bertan behera , baina behar bezala bete ezinik aurkitzen da. Haurren eta etxear e n ardura berak eram a n ezin duen e a n , best e inork ez du hartzen bere gain ardura hori; hiltzen ez diren haurrak, bertan beher a utzita hazten dira, eta etxeko martx a hain txarto joaten da, non ekono miar e n ikuspe gi tik ere atzeraka d a handia izaten den, emazt e a r e n irabaziek konpen t s a tz e n ez duten a . Ez da, beraz, guragarri, uste dut nik, best elako egoer a justu bate a n emaz te a k bere lanaz familia mant e n tz e n laguntz e a . Egungo egoera injustua n ona izan daiteke emazt e a r e n t z a t , hori egiteak legez bere ugaz a b a den gizonar e n begiet a n balio handiago a eman e n diolako; baina, best e aldetik, horrek gizonari bere botere az abusa tz eko aukera gehiago emat e n dio, emaz te a lan egitera behar tuz eta familiaren ardura guztia haren kontura utziz, bera firi-fara dabilen bitart e a n edan e a n eta alferkerian. Dirua irabazt eko ahalm e n a funtsezko a da emaku m e a r e n duintas u n e r a ko, ondas u n bana n d urik ez badauk a. Baina baldin ezkontza berdint a s u n e zko kontratu a balitz, obeditzeko obligaziorik gabeko a, baldin lotura behar turikoa eta ezkontza n gaitz hutsa baino aurkitzen ez duten ek zapaltzeko erabilia ez balitz, baldin emaku m e a k bana n tz e justua (ez naiz orain dibortzioaz ari) lortu ahal balu, horret ar ako eskubide morala leukake el ako eta enplegu egoki guztiet arako bideak zabalik balitu, gizonek dituzten modu a n, ordua n ez litzateke beharrezko emaku m e horrek, ezkondu t a dagoel a, bere ahalm e n horiek erabiltzea . Gizonak lanbide bat aukera tz e n duen e a n bezala, uste izan daiteke emaku m e a k , ezkontz en dene a n , etxe bat aurrera eram a t e a eta familia bat hazi eta hezte a aukera tz e n duela bere ahalegin e n xede nagusitz a t , lan hori bete tz eko behar diren urte guztiet ar ako, eta uko egiten diela, ez best e helburu eta lan guztiei, baizik aipaturikoare n eskakizun ekin batera g a rri ez diren guztiei. Printzipio horrex ek galaraz t e n die praktikan emaku m e ezkondu gehien ei etxetik kanpoko lanea n edo etxe barruan egin ezin dene a n jardute a . Baina arau orokorrek bidea libre utzi behar diete emaku m e e n egokime n bereziei, eta ezerk ez du eragotzi behar best e zerbait e t ar ako gaitasu n apart ak dituzten emaku m e e k , ezkondu t a egon arren, beren bokazioari jarraitzea , beti ere etxeko a n dr e gisa dituzten zeregin e t a n gerta daitezke e n denera heldu ezinak best e era batera konpontz eko neurriak hartu t a . Iritziak arazo horren nondik norako guztia argi ikusiko balu, ez legoke eragoz p e nik iritzia izan ledin aipaturiko gauz ak arautuko lituzkee n a , legeak ezerta n esku hartu gabe .

IIIUste dut ez nukeela zailtasun handirik izanen gizonak eta emaku m e a k familian ukan behar

duten berdint a s u n a r e n auzian jarraitu didat en a k emaku m e e n berdint as u n justuar e n ondorio batez konbe ntzitzeko, hots, emaku m e a r i gaur arte sexu indartsu a r e n monopolio izan diren eginkizun eta

lan guztiet ar a bide eman beharraz . Nik uste dut lan horietarako ezgaitza t eduki badira, etxe barruan duten menp e t a s u n egoer ari iraunar az t eko izan dela, gizonezko ek oro har ez dutelako oraindik onartze n beren maila bereko kide batekin bizitzea. Horrex eg a t ik ez balitz, uste dut, gaur egun gai politiko eta ekono mikoei buruz iritziak duen egoer a n , ia mundu guztiak onartuko lukeela bidega b e k eri a handia dela gizateriaren erdia irabaziak emat e n dituzten lan gehien e t a t ik eta ia goi eginkizun sozial guztiet a tik kanpo uztea, emaku m e a k jaioz geroztik best e sexuko artaburu e n eta doilorren ek legez lor litzaket e n karguak eta lanak erdies t eko gai ez direla dekre t a t uz , edo best ela , gaien ak izan arren, enplegu horiek euren tz a t debeka t u rik egon e n direla erab akiz, gizonezko e n tz a t bakarrik izan daitez en . Azken bi mend e e t a n , emaku m e e n ezgait a su n a k justifikatzeko emaku m e a izatez ateko arrazoiren bat behar zela pentsa tz e n zene a n (nekez gerta tz e n zena), jende ak nekez esat e n zuen arrazoi hori emaku m e e n adime n urriagoa n zetzala, inork ez baitzue n horret a n sines t e n , zeren bizitza publikoko borroket a n (emaku m e batzuei ere eurot a n parte hartzeko aukera emat e n zitzaielarik) bakoitzare n gaitasu n a k neurtze n baitziren. Aldi horret a n emat e n zuten arrazoia ez zen emaku m e e n ezgait a su n a , baizik gizarte a r e n interes a , hau da, gizonen interes a , raison d’état esa m old e a , gobernu a r e n komen e n tzi a eta ezarrit ako aginte a r e n defents a adieraziz, krimenik lazgarrien ak esplikatu eta zuritzeko nahikoa zen modu a n. Gaur egun botere ak hizkera leuna go a darabil, eta edonor zapaltzen duen e a n zapaldu ar e n onerako egiten duela esa t e n du beti. Horren ondorioz, emaku m e e i zerbait debek a tz e n zaiene a n , uste da beharrezko dela esa t e a eta ona sines t e a gauz a hori egiteko gai ez direla, eta lan hori hartu nahi duten e a n beren bene t ako arrakas t a eta zorionare n bidetik irteten direla. Arrazoi hori onargarri (ez diot baliozko) bihurtzeko, beharrezko litzateke berori dakarre n ak esperien tziare n bidea egiteko ausardia izatea, gaur arte inork egin ez duen bezala. Ez da nahikoa mante n t z e a emaku m e a k batez best e gizonak batez best e baino urriago ak direla goga m e n e k o goi ahalm e n ei dagokien ez , edo adime n argia galdatz e n duten zeregin ak bete tz eko gai diren emaku m e a k gizonak baino gutxiago direla. Zeregin horietarako ezein emaku m e ez dela gai mante n d u behar da, eta emaku m e rik bikainen ak egun zeregin hauen ardura emat e n zaion gizonik erdipurdikoe n ar e n azpitik daud el a buru- ahalm e n e t a n . Izan ere, kargu hori lehiaket az edo interes publikoa kontuan duen best e edoz ein metodoz irabaziko balitz, ez legoke inolako beldurrik ezein enplegu inportan t e gizonen batez best eko ar e n edo berone n lehiakide gizonezkoe n batez best eko ar e n azpitik legoke e n emaku m e r e n baten eskue t a r a joan ledin. Gerta litekeen okerren a enplegu horiet an emaku m e a k gizonezko ak baino gutxiago izatea litzateke , eta hori beti gerta tuko litzateke , emaku m e rik gehien ek segurutik nahiago izanen luketelako inondiko lehiakiderik ukan e n ez duten zeregin bakarre a n jardute a . Gaur egun, emaku m e e n kontrako maise a tz ailerik gogorren ek ere ez lirateke ausartuko ukatzen ezen, iragan eko esperien tziari azken aldikoa erant siz gero, emaku m e e k , eta ez gutxi batzuek anitz emaku m e k baino, demost r a t u dutela gizonek egiteko gai diren edozer, agian salbue s p e n batik ere gabe, egiteko kapaz direla, arrakas t az eta goresg arriro egiteko gainera . Gehienez ere esan ahal izanen da gauza batzuk ez dituztela zenbait gizonek bezain ongi egin eta best e batzue t a n ez dutela goren go maila lortu. Baina buru- ahalm e n e z kudea t u beharreko oso gauza gutxitan gera tu dira goren go ar e n hurrengo izatea erdiet si gabe . Ez al da hori nahikoa, eta nahikoa baino askoz gehiago, frogatz eko emaku m e a r e n kontrako tirania eta gizarte ar e n tz a t kalte handia dela emaku m e e i gizonekin lehiaket a n jarduten ez uztea aipaturiko kargu eta zeregin ak eskura tz eko? Ez da truismo hutsa esa t e a zeregin horiek maiz emaku m e askok baino gaitasun urriago a duten gizonek bete tz e n dituztela, emaku m e e k edoz ein lehiaket a justuta n gaindituko lituzket e n ek . Zer aldatz e n du nonb ai t en gizonak izateak, zeregin batzue t a n guztiz enpleg a t u ak , aipaturiko emaku m e e k baino gaitasun hobe a duten ak lan horiek egiteko? Ez al da horixe gerta tz e n lehiaket a guztiet a n? Sobera asko ote dira, bada , goi zeregin e t a r ako gai diren gizonak, gizarte ak gai den inoren zerbitzuak arbuia ditzan? Ziur- ziur ote dakigu, bada, beti eskuer a n izanen dugula hutsik dagoe n garrantzizko edozein kargu edo zeregin sozial bete tz eko moduko gizonen bat, gizateriarik erdi ezgai deklara tz e a r ekin ezer ere ez galtzeraino, eta haien ahalm e n a k, distirat su e n a k izanda ere, aintzat hartze a ri uko egiteraino? Eta ahalm e n ok albo batera utzi ahal bage ni tu ere, nola

bater a tu justiziarekin haiei eskubidez dagozkien ohore eta ospe a errefus a tz e a eta gizaki orok bere lanbide a (best e e n kaltet an doan a izan ezik) beren hobesp e n e n arab er a eta beren gain eta galorde aukera tz eko duen eskubide morala ukatze a? Eta injustizia ez da hor amaitz en, zeren emaku m e horien zerbitzuen onura hartuko luketen e n g a n a hedatz e n baita. Halako edo horrelako pertson ak ezin direla medikuak, abokatu ak edo parlam e n t uko kideak izan dekret a tz e a pertson a horiei ez eze, horien zerbitzuak erabili nahi lituzket e n guztiei kalte egitea da, baita lehiakide gehiago izateak ekarriko lukeen onurarik gabe uztea eta bakoitzare n aukerak murrizte a ere.

Ene tesiaren xehet a s u n e t a n zeregin publikoet ar a muga t uko naiz eta hau nahikoa izanen da segurutik, zeren, tesia puntu horret a n frogatz e a lortzen badut , aise hartuko zait ontzat emaku m e a k best e lan guztiet ar ako ere onartu behar lirateke el a , inola ere funtsezkoa izan gabe lan horietarako onartz en dituzten ala ez ikuste a . Beste guztiet a t ik oso diferent e a den eta emaku m e e k , euren ahalm e n ei buruz sor daiteke e n auzi orotatik apart e , erabiltzeko eskubide a duten zeregin bat aipatuz hasiko naiz. Botoa emat eko eskubide az ari naiz, hala parlam e n t u r ako nola udale t ar ako. Kargu publiko bate a n lan eginen duten e n hautak e t a n parte hartzeko eskubide a , kargua erdies t eko lehian parte hartzekotik ezberdina da. Parlam e n t u r ako hauta g ai izateko behar diren gaitasu n ak ez dituen ari botorik emat e rik ez bage n u , gobernu a benet a n ere oligarkia arrunt murritza litzateke. Gobern a t uko gaituzt en ak aukera tz eko boto eskubide a edukitze a mundu guztiak, nahiz eta gobern a t z eko eginkizune tik betiko kanpo utzitakoa izan, bere burua babes t eko eduki behar duen bitart eko bat da. Eta supos a t u beharra dago emaku m e a k hautak e t a horret ar ako gai direla, zeren legeak jada emat e n baitie eskubide hori eurentz a t garran tzitsu e n a den kasuan: emaku m e a bere bizitza bukatu arte gobern a t u behar duen gizona hauta tz eko eskubide a emat e n dio eta beti suposa tz e n du emaku m e a k bere borond a t ez egiten duela hautu hori. Kargu publikoet ar ako hautak e t a r e n kasua n , lege ari dagokio boto emat eko eskubide a beharrezko segur t a s u n eta mugez ingura tz e a ; baina gizonekin hartzen diren segurt a s u n neurri berak hartze a nahikoa da emaku m e e n kasuan ere. Direnak direla gizonei boto emat eko jartzen zaizkien baldintzak eta mugak, ez dago justifikazio izpirik ere emaku m e e i baldintza bere t a n boto emat e n ez uzteko. Klase bateko emaku m e a k ez dute segurutik alderik izanen iritzi politikoan klase bereko gizonen g a n dik, emaku m e a k emaku m e gisa dituzten interes ak modure n bate a n jokatzen diren auziet a n izan ezik; eta, kasu horret a n , emaku m e a k boto eskubide a behar dute berdin aintzat hartuak izateko berm e a segurt a tz eko. Horrek begi- bistakoa izan behar luke nik defend a tz e n dituda n best e iritzi guztiet an nirekin bat ez datoz en e n tz a t ere. Emaku m e guztiak emaz te a k balira ere eta emaz te guztiek esklabo ak izan behar balute ere, are gehiago aurkituko lirateke esklabo horiek babe s legalare n premian , zeren ongi baitakigu zer nolako babe s a izaten duten esklabo ek, lege ak euren ugaz a b ek egindako ak direne a n .

Hauteskun d e e t a n parte hartzeko ez eze, eran tzukizun publiko inportan t e a k inplikatzen dituzten kargu ak edo profesioak hartzeko emaku m e e k duten gaitasu n ari dagokion ez , esan a dut jada alde hori ez dela funtsezkoa eztab aid a g a i darabilgun auzi praktikorako, lan egiten utzi zaion profesioan arrakas t a duen emaku m e orok horrex e g a t ik berorreg a t ik frogatz en duen ez gero gai dela profesio horret a n jarduteko. Eta kargu publikoen kasua n , herrialdeko siste m a politikoa gizon ezgaiak kanpoa n uzteko modu a n eratu t a baldin bada go, emaku m e a k ere era berea n utziko ditu kanpoa n ; eta horrela ez bada, onartze n dituen pertson a ezgaiak emaku m e a k nahiz gizonak izan, gaitzak ez du ez beher a ez gora egiten. Beraz, emaku m e gutxi batzuk beder e n kargu horieta n jarduteko gai direla onartz en den heine a n , emaku m e horiei ateak ixten dizkieten legeak ezin dira justifikatu oro har emaku m e e n gaitasu n ei buruzko ezein iritzitan oinarritut a. Baina, azken gogorakizun hori funtsezkoa ez bada ere, garran tzi gutxikoa izatetik urrun dago; aurreiritzirik gabe aztertu t a , indar berria emat e n dio emaku m e e n ezgaita s u n a r e n kontrako argudioari, eta baliagarrit a su n praktikoko arrazoiak berrindar tz e n ditu.

Ken ditzagun eraba t , hasieran , zera frogatz er a doaz en gogorakizun guztiak, alegia, emaku m e e n eta gizonen artea n ustez daud e n alde ment al guztiak beraien hezkuntz a eta zirkuns t a n tzie t ako aldee n ondorio naturala direla eta ez dutela inolako alde erradikalik adieraz t e n , eta are gutxiago izaerako gutxiagot a s u nik. Har ditzagu n emaku m e a k egun diren bezalax e edo izan direla argi dagoe n bezalax e, eta ikus ditzagu n jada praktikan erakutsiak dituzten gaitasun a k. Egina duten a bedere n , hortik gorakorik ez bada ere, egin dezake t el a frogatu t a utzi dute. Kontuan hartzen badugu nolako arduraz desbider a tz e n dituen euren hezkuntz ak gizonen tz a t bakarrik gordetz e n diren gai eta lanet a tik, horietarako prest a t u beharre a n , ordua n argi geldituko da ez diedala emaku m e e i aban t aila modurik emat e n , euren kasua bene t a n erdiet si duten e a n oinarritzen dudan e a n . Izan ere, froga nega tibo ak, kasu horret a n , gutxi balio du; edozein froga positibo, ordea , eztab aid a e zin a da. Ez dago inferitzerik emaku m e batek ezinen duela Homero bat, Aristoteles bat, Migel Anjel bat edo Beethove n bat izan, arrazoitza t jarrita orain arte ezein emaku m e k ez duela sortu haien ekin erka daiteke e n obrarik haiek gailen izan ziren arloet a n . Gertakari nega tibo horrek ezbaian eta eztab aid a psikologikora zabalik uzten du auzia. Baina eraba t ziurra da emaku m e bat Elisabe t Erregina bat, edo Deborah bat edo Jeanne d’Arc bat izan daiteke el a , hori ez baita inferentzia, gertakaria baizik. Gainerako a n kontu bitxia da egun go legeak emaku m e a r i galaraz t e n dizkion gauz a bakarrak haiek egiteko gai direla frogaturiko gauzak izatea. Ez dago legerik emaku m e e i Shakesp e a-rek bezalako antzez p e n a k idazte a edo Mozartek bezalako obrak konposa tz e a galaraz t e n dienik. Baina Elisabet Erregina edo Viktoria Erreginari, tronua hered a t u ez bazuten , eginkizun politikorik xume e n a ere ezinen zitzaien ardura p e a n utzi, nahiz eta lehen e n g o a k handien e n pareko maila politikoa erakutsi zuen.

Analisi psikologikotik at, esperien tzia tik eztab aid a ezin a den zerbait atera baliteke, hori litzateke emaku m e e k gaitasunik handien a egiten uzten ez zaizkien gauz et a r ako hain zuzen ere dutela, zeren gobern a t z eko duten bokazioa distiratsu agertu baita ema n zaizkien aukera urrietan ; itxuraz oso zabalik izan dituzten osper ako bidee t a n , ordea, ez dute lortu horrenb e s t e ko osperik. Badakigu errege e n aldea n zein gutxi izan diren historian erreginak. Kopuru txiki horren barrua n gobern a tz eko talen tu a erakutsi duten erregine n proportzioa errege e n a baino handiago a da, nahiz eta euret ako asko aldi zailetan izan tronua n. Ohartarazi beharreko a da, halab er , emaku m e e i egotzi ohi zaien izaera berezi eta konben tzion al ar e n erab a t kontrako merezim e n d u e n g a t ik nabar m e n d u direla, gobern a tz e a n erakutsi t ako irmotasu n eta sendot a s u n a g a t ik zuhurtas u n a g a t ik bezain distirat su agertuz. Erregina eta enper a t rizei errege or d e a k eta probintziet ako gobern a tz aile ak izan diren emaku m e a k gehitzen badizkiegu, gizateria bikainki gobern a t u duten emaku m e e n zerrend a asko luzatzen da 2 . Hain da ukaezina gertak ari hori, non norbait, duela asko, honi best e irain batez ihardes t e n saiatu zen, esan ez erreginak errege ak baino hobe ak direla errege e n pean emaku m e a k gobern a tz e n dutelako, erregine n pean , ordea, gizonek.

Txiste txar bati erantzut e n ibiltzeak denbor a galtzea dela eman lezake, baina horrelako gauz ek eragina izaten dute jende ar e n buruer a n , eta entzun ditut gizon batzuk ateraldi hori berorren baitan zerbait inportan t e a ikusiko balute bezala aipatz e n . Edonola ere, barregarrikeria horrek best e edoz erk best e balioko dit eztab aid ar e n abiapun t u gisa. Horrela, hast eko, diot ez dela egia errege e n pean emaku m e a k gobern a tz e n dutela. Horrelako kasuak salbues p e n e z ko ak dira eraba t : eta errege ahulek emaku m e z ko begikoen eraginp e a n gizonezko begikoen eraginp e a n bezain maiz gobern a t u dute gaizki. Emaku m e batek amodioare n bidez gidatz en duen e a n errege bat, ez da espero behar gobernu ona, orduan ere salbue s p e n a k daud e n arren. Baina Frantziako historian bi errege ditugu aferen gidaritza batak amari eta best e ak arreb a bati eman zioten ak: bata, Karlos VII.a, mutiko- mutikoa zen, baina bere aita Luis XI.aren, orduko erregerik iaioenar e n , asmo ei jarrai egin zuen hori. Bestea , San Luis, Karloma gn oz geroztiko erregerik onena eta gobern ari adore t su e n e t a k o bat izan zen. Printzes a biok orduko ezein printzek ere ontzea lortu ez zuen mailan gobern a t u zuten. Enperad or e Karlos V.ak, bere garaiko printzerik politikoen ak, bere

zerbitzua n best e ezein printzek baino gizon baliozko gehiago ukan zituen ak eta interes ak sentime n d u pertson al e n mend e jartzera batere ema n a ez zenak, bere familiako printzes a bi, hurren ez hurren, egin zituen Herbeh er e e t a k o gobern ari eta bat edo best e a bere bizitza osoan eduki zituen postu horret a n (gero hirugarre n batek hartu zuen kargu hori). Arrakas t a handiz gobern a t u zuten biek, eta bata, Austriako Margarita , garaiko politikorik trebe e n e t a k o e n a izan zen. Nahikoa da horrekin auziaren lehen e n go punturako; goaze n bigarren e r a . Erreginen pean gizonek gobern a tz e n dutela esat e a n , errege a k emaku m e e k gobern a tz e n dituztela esat e a n adieraz t e n duten gauza bera al diote? Erreginek, gobern a tz eko tresn a gisa, plazer- lagun dituzten gizonak aukera tz e n dituztela esan nahi ote du? Horrelakorik ez da maiz gerta tu , ezta azken aipaturiko harre m a n e t a n Katalina II.a bezalako eskrupulurik gabeko printzes e n kasua n ere; eta hori gerta tz e n dene a n , inondik ere ez da agertz en gizonen eraginaz erdiest e n omen den gobernu ona. Egia bada, ordua n, administrazioa erregina baten pean erregerik gehien e n pean baino gizon baliozkoago e n eskue t a n egoten dela, erreginek gizon horiek aukera tz eko gaitasu n handiago a dutelako izan behar du; eta emaku m e e k gaitasu n handiago ak ukan behar dituzte ez bakarrik tronurako, baizik lehen ministro izateko ere, zeren lehen ministro baten lehen e n g o arazoa berak bere kabuz gobern a tz e a barik, afera publikoet ako sail bakoitza gidatzeko pertson a egokien ak topatz e a baita. Eskuarki emaku m e e k gizonekiko duten abant ailen artea n onartz en den modu a n , emaku m e e k jende ar e n izaera bereh al a ezagu tz eko gizonek baino sen handiago a edukitzeak, best e gauza batzue t a n gaitasun berdineko ak izan arren, gizonak baino gaiago egiten ditu laguntz aileak aukera tz eko ordua n, gizateria gobern a tz eko eginkizun a duen ororentz a t agian aferarik inportan t e e n a delarik hori. Printzipio moralik gabeko Mediciko Katalinak berak ere L’Hopital kantzelariaren balioa estima tz e n jakin zuen. Baina halab er egia da erreginarik handien ak beren gobern a t z eko merituz izan zirela handi, eta horrex e g a t ik zerbitzatu zituztela ongi gizonek. Afera goren e n gidaritza beren eskue t a n atxiki zuten beti, eta aholkulari onei entzun ez , gobernuko gai goren ak aurrera atera tz eko moduko buruera r e n jabe ziren frogarik indart su e n a eman ziguten .

Arrazoizko al da pents a tz e a politikako eginkizun garrantzitsu e n e t a r ak o gai direnak txikiagoe t a r ako ezgai direla. Ba al da gauze n izaeran arrazoirik printze e n emazt e eta arreb ak, hartar ako deitzen zaien guztian, printzeak berak bezain gai izan daiteze n haien aferak ongi eram a t ek o, esta tu gizonen, administra tz ailee n , konpainiet ako zuzend arie n eta instituzio publikoet ako kudea tz aile e n emazt e ak eta arreb ak, ordea, ezgai direne a n beren neba eta senarrek egiten duten a egiteko? Benetako arrazoia oso argi dago: printzes ak gizonik gehien e n gainetik daud e euren mailaga tik, sexua g a t ik behera go egon arren, eta inoiz ez da irakatsi izan politikaz ardura tz e a beraiei ez zegokien zerbait zenik; aitzitik, gizaki ikasi orori dagokion modu a n ingurua n dituzten arazo guztiekiko ardura senti tzeko eta deituak direne a n arazoon konponke t a n parte hartzeko eskubide a aitortzen zaie. Erregetz a n dihardu e n familiako dam ei bakarrik uzten zaie gizonen maila bereko interes ak eta garap e n askat as u n a edukitzen: dam a horien tz a t ez dago inolako gutxiagot a s u nik. Emakum e e n gobern a tz eko gaitasu n ak proban jarri diren toki guztiet an eta jarri diren hein berber e a n erakutsi dute gaitasu n horien egokitasu n a .

Gertakari hori bat dator munduko esperien tzia osaga b e a k dirudien ez emaku m e e n joera bereziei eta gaitasun berezkoei buruz, gaur arte izan diren modu a n , iradokitzen dizkigun konklusio orokorrekin. Eta ez diot aurreran tz e a n izanen diren modu a n, zeren, behin baino gehiago t a n esan dudan modu a n, harropuzkeria deritzot emaku m e a k , beraien berezko gaitasun e n araber a , zer diren edo ez diren, zer izan daitezke e n edo ezin daitezke e n erab aki nahi izateari. Orain arte, berezko garap e n a ri dagokion ez , naturala ez den egoer a n eduki ditu gizarte ak , nonbait ere beraien izaera neurri handian bihurrikatu eta desitxura tz er aino. Eta inork ere ezin du seguru baiezt a tu ezen, baldin emaku m e e i beren norabide a libreki hartzen utzi balitzaie gizonei uzten zaien modu a n eta norabide horri giza elkarte a r e n kondizioek sexu biei era berea n galdaturikoez landa best e okertasu n artifizialik eman ez balitzaio, gizon eta emaku m e e n artea n alde funtsezkoa, edo ez hain funtsezko a, izanen zateke el a gara tuko zituzket e n izaera eta gaitasu n e t a n . Oraintxe laster

demost r a t uko dut egungo aldeak, gutxien eztab aid a daitezke e n a k ere, zirkunst a n tziek, eta ez berezko gaitasu n e t a ko aldeek, eragind ako ak izan litezkeel a. Baina emaku m e a esperien tziak egun aurkezt e n digun modu a n hartzen badu gu, gai honi buruzko jeneralizazioet a n dagoe n baino egia gehiagor ekin esan daiteke batez ere gauza praktikoet a r ako daukala berezko talentu a . Baieztap e n hori ados dago emaku m e e n egungo eta iragan eko historia publiko guztiarekin. Eguneroko esperien tzia komun ak ere egiazt a tz e n du. Azter ditzagun talentud u n emaku m e e n bereizgarri izaten diren gaitasu n ment al e n izaera berezia: emaku m e a praktikarako berebiziko egiten duten gaitasun a k dira guztiak, eta praktikarako joera emat e n dioten ak. Zer esan nahi dugu emaku m e batek intuiziorako gaitasun a duela diogun e a n ? Aurrean duen gertak ari bate a n azkar eta zuzen barren tz eko gaitasun a daukal a. Intuizioak ez du inolako zerikusirik printzipio orokorrekin. Inork ez du inoiz intuizioz haute m a n naturar e n lege zientifikorik, ezta beteb e h a r edo zuhurtzi lege orokorrik ezagu tu ere. Horiek astiro- astiro esperien tzia ezberdinak bildu eta erkatz e a r e n emaitza dira, eta intuiziodun gizonek ez emaku m e e k ez dira arlo horret a n distirat su e n a k izaten norm ale a n , behar den esperien tzia beraiek beren ez erdiest eko moduko a dene a n izan ezik. Izan ere, euren ernet a s u n intuitiboa deritzan ak bereziki gai egiten ditu egia orokorrak biltzeko, ohartz eko dituzten bitart eko ez batzeko moduko ak direne a n . Kasualitat ez irakurket a r e n eta hezkuntz ar e n bidez, gizonek egiten duten bezala, best e jende baten esperien tzia eten g a b e beren g a n a t z e n duten e a n (kasualita t e hitza apropos darabilt, zeren, lagun a bizitzako arazo nagusie t a r ako gai egiteko balio duten ezagu tz ei dagokien ez , hezirik daud e n emaku m e bakarrak autodidakt ak baitira), emaku m e a k gizonak oro har baino hobeto hornitzen dira praktikan trebe eta arrakas t a t s u izateko behar diren bitarteko guztiez. Ikasket a handiak hartu dituzten gizonek, ez dute izaten aurre a n duten gertakaria ulertzeko senik; aurrea n duten gertak arian ez dute ikusten han bene t a n zer dagoe n , baizik ikasi duten ar e n araber a zer egon behar lukeen . Nekez gerta tz e n zaie hori trebe sam arr ak diren emaku m e e i . Euren «intuizio» gaitasu n ak libratzen ditu horrelako e t a t ik. Esperien tzia berdinar ekin eta ahalm e n orokor berdinekin, emaku m e a k normale a n gizonak baino askoz gehiago ikusten du aurre a n dauka n ar e n baitan. Aurrean dagoe n a r e kiko sentiber a t a s u n horixe da bizitza praktikorako –teoriatik bereizita– gaitasun a erabakitzen duen dohain nagusi a. Printzipio orokorrak aurkitzea ahalm e n espekula tibo ari dagokio; printzipio horiek aplikagarriak diren edo ez diren kasu partikularrak aurkitu eta zehazt eko gaitasu n a talentu praktikoa da; eta horret ar ako emaku m e a k , egun diren bezalako ak, gaitasun berezia dute. Onartzen dut printzipiorik gabe ez dagoel a praktika onik edukitzerik eta, emaku m e e n ahalm e n e n artea n azkar ohartzeko gaitasun a k duen leku gailena bitart eko, oso abilak direla euren oharket az jasotako ar e n gaine a n jeneralizazioak arinegi eraikitzen, nahiz eta aldi bere a n aise zuzentz en dituzten jeneralizazio horiek, behake t ak erem u zabalago a hartu ahala. Baina akats horren zuzeng arria gizateriaren esperien tziara, ezagu tz a orokorrera iritsi ahal izatea da, eta hori ondoen hezkuntz ak eman dezake. Emaku m e a r e n errakun tz ak gizon autodidakt a argi baten e n antz- antzeko ak dira; horrelako gizonak errutinan hezitako gizonek ikusten ez duten a ikusten du maiz, baina errakun tz e t a n erortzen da aspalditik ezagun a k diren gauzak ezagu tz e n ez dituelako. Gizon horrek, jakina, lehen a g o t ik dagoe n ezagu tz a tik asko hartu du edo ezin izan du ezer hartu, baina dakiena zatika eta orden arik gabe jaso du, emaku m e e k egiten duten bezala.

Baina, emaku m e e n goga m e n a k aurrea n dago e n e r a , erreala denera , gertak ari errealera daukan joera hau bere esklusibot as u n e a n errakun tz a iturri bat bada ere, kontrako errakun tz ar e n , espekula tiboar e n , errem e diorik baliagarrien a ere bada . Adimen espekula tiboar e n aberraziorik handien eta berezkoe n a , hain zuzen ere, gertakari objektiboare n pertzepzio bizirik eta beti prese n t e dagoe n senik eza da. Horrexen faltaga t ik, ez bakarrik ez dira ohartze n kanpoko gertak ariek euren teorien aurrez aurre aurkezt en dizkien kontrae s a n e z , baizik bistatik galtzen dute espekulazioak oro har duen helburu bidezkoa, eta beren ahalm e n espekula tibo ei izaki bizidun edo bizigab eko errealik gabeko erem u e t a n zehar ibiltzen uzten diete, izaki idealizatu ak barik, metafisikare n lilurakeriak eta hitz- joko hutsek sorturiko geriza pertsonifikatu ak direlarik, beraiek

filosofia goren eta transz e n d e n t a l e n a r e n bene t ako xede ak direla uste duten ak. Behaket a bidezko ezagu tz ar ako materialak biltzera barik, materialok pentsa m e n d u z ko prozesu e n bidez landuz egia zientifikoak eta portaer a legeak atera tz er a dedikatz en den teoria eta espekulazioko gizon batentz a t nekez izanen da ezer baliozkoagorik, bere espekulazioak benet ako goi mailako emaku m e baten konpainian eta kritikaren pean burutz e a baino. Ezer ere ez hoberik pents a m e n d u e i gauza erreal en eta naturako gertak ari erreal en muge n barruan eust eko. Emaku m e a nekez desbider a tz e n da abstrakzio baten atzetik. Bere goga m e n a r e n ohiko joera gauz ak bana- banaka, ez multzoan , hartze a da, eta joera honekin erlazionaturiko best e zerbait ere bada uk a : pertson e n unea n uneko sentim e n d u e kiko duen interes bizia, praktikan jarri beharreko gauz a orotan lehen e n g o eta behin gizaba n ak o ar e n g a n zer nolako eragina izanen duen pents a tz er a dara m a n a . Joera bi horiek oso eszeptiko bihurtzen dute emaku m e a gizaba n ak o ak ahantzi eta gauz ak izaki bizidune n sentim e n d u ei ez dagokien irudizko entit at er e n baten edo goga m e n a r e n sorkuntz are n baten onerako bakarrik balira bezala trata tz e n dituen espekulazio orokiko. Emaku m e e n pentsa m e n d u a k baliagarriak dira gizon pentsa tz aile e n ideiei errealita t e a emat eko, gizonen pentsa m e n d u a k emaku m e e n ideiei luze- zabalera emat eko diren modu a n. Sakontas u n e a n , zabalta s u n e t ik diferent e a denez , zalantza handiak ditut ez ote diren emaku m e a k dagoe n e ko gizonen pareko ak, inolako alderik gabe.

Emaku m e e k egun dituzten ezaug arri intelektual ak, beraz, espekulaziorako laguntz a ere baldin badira, are inportan t e a g o a k dira espekulazioak bere lana egin duen e a n eta teoriaren emai tzak praktikara eram a n behar direne a n . Jada azaldu ditugun arrazoieng a t ik emaku m e e k arrisku txikiagoa dute gizonen ohiko errakun tz a n erortzeko, hau da, arau ak onartzeko, praktikan aplikagarriak ez direne a n edo bereziki moldatu beharra duten e a n . Azter dezagu n orain emaku m e argien best e nagusit a s u n onartu bat: gauz ak haute m a t e n gizonak baino azkarrago ak izatea. Ez al da hori nagusiki lagun a praktikarako gaitzen duen dohain a? Ekintzan, dena dago beti agudo erabakitz e ar e n mend e. Espekulazioan , ordea , ezer gutxi balio du horrek. Pentsa tz aile huts batek itxaron dezake, denbora har dezake pentsa tz eko, froga berriak bil ditzake; aukera galtzeko beldurrak ez du behar tz e n bere filosofia behingo a n formulatz er a . Behar adina daturik gabe ahalik konklusiorik onen a atera tz eko ahalm e n a ez da, ez, alferrikakoa filosofian; ezagu turiko gertakariez baliatuz behin- behineko hipotesi kohere n t e a eraikitzea hurren go ikerket ar ako beharrezko oinarria izaten da maiz. Hala ere, ahalm e n hori lagung arria da filosofian, baina ez bertan behar den gaitasun nagusi a; eta hala jarduer a lagungarrirako nola nagusirako, filosofoak nahi adina denbora har dezake . Egiten duen a azkar egin beharrik ez dauka; gehien behar duen a pazientzia da, astiro lan egiteko harik eta argi lanbrotsu ak argi garbi bihurtu arte eta aieruet a tik teore m a k atera arte. Aitzitik, material iheskor eta galkorrarekin –gertakari partikularrekin eta ez gertak ari espezie ekin– dihardut e n e n tz a t , pentsa m e n d u azkarta s u n a garran tziari dagokion ez pents a tz eko ahalm e n a bera bakarrik aurre tik duen gaitasu n a da. Ekintzan jokatu behar dene a n , bere ahalm e n a k jarduteko prest- prest ez daukan a baliteke ahalm e nik ez balu bezala ari izatea. Izan daiteke gai kritikatzeko, baina ez da gai ekintzarako. Horreta n emaku m e a k eta emaku m e e n antzeko ak diren gizonak best e e n gainetik daud e nabar m e n ki. Beste gizonak, ahalm e nik gailenen a k eduki arren, oso astiro heltzen dira beren ahalm e n a k menp er a tz e r a . Judizio azkart as u n a eta ekintza zentzuzkoak bereh al a burutzeko gaitasun a , ondoe n ezagu tz e n dituzten arloet a n ere, gizon horiek astiro eta mailaka lortzen duten aztura bihurturiko ahalegin neket su ar e n ondorio dira.

Esanen da, agian, emaku m e e n sentiber a t a s u n nerbioso biziagoak ezgai egiten dituela etxeko bizitza ez den best e edozere n praktikarako, horret ar ako emaku m e a k unea n uneko eraginen pean aldab er ak , iraunkort a s u n tinkorik gabeko ak eta euren ahalm e n a k erabili orduan segur t a s u nik ez orekarik gabeko ak direla alega t uz . Uste dut aurreko esaldi horiek ongi laburbiltzen dituztela emaku m e e n goi mailako afera garran tzizkoet ar ako gaitasu n ar e n kontra jarri ohi diren objekziorik gehien ak . Akats horiet a tik asko indar nerbiosoa gainezkatu eta alferrik galtzear e n

ondorio dira, eta behingo a n konpond uko lirateke indar hori xede zehatz batera bidera tuz gero. Horieta tik best e asko, berriz, kontura tu t a edo kontura tu gabe emaku m e a ri eman zaion heziket ar e n ondorio dira, «histerismo ak » eta «zorabioak», moda tik pasa zirenetik, ia zeharo desa g er t u izanak erakus t e n duen modu a n. Gainera jende a , goi klasee t ako emaku m e asko bezala (gure herrialde a n best e e t a n baino gutxiagot a n gerta tz e n da hau) etxe barruko epelta s u n e a n hazitako landar e ak bezala hazten dene a n , aire korronte eta aldake t a atmosferiko orota tik urrun eta zirkulazioa eta muskulu siste m a bizkortu eta gara tz en dituzten zeregin eta ariket e t a n inoiz ibili gabe , eta bitart e a n haien sistem a nerbioso a , emozioei dagokien arloan batik bat, jarduer a anorm aleko egoer a n mant e n tz e n direne a n , ez da harritzeko a pertson a horiek, ahuleriaz hiltzen ez direne a n , barruko zein kanpoko kausa arinek osasu n arazoak eragiteko moduko izaera fisikoa edukitzea , iraute a edo esfortzua eskatz en duen zeregin fisiko edo ment al ak burutz eko indarrik gabeko a. Baina bizibide a beren lanaz atera tz eko hezitako emaku m e e k ez dute erakus t e n horrelako ezaugarri morbosorik, leku osasun g ai tz e t a n itxita egond ako lan luzeegie t a n dihardut e n e a n izan ezik. Gaztaroa n beren nebe n antzeko hezkuntz a fisiko osasu n g a r ria eta gorputz- askat a s u n a izandako emaku m e a k , gainera gero euren bizitzan aire garbirik eta ariketarik falta izan ez duten ak, nekez erakus t e n dute jardun aktiboak galaraz t eko moduko gehiegizko sentibera t a s u n nerbiosorik. Egia da sexu bietan daud el a, hein bate a n , sentiber a t a s u n nerbiosoa , berez eta gorpuzkeraz , ezohiko mailan duten pertson ak, hain ezaugarri markatu eta eragin handikoa delarik berau , non bizi- fenom e n o guztiet a n agintzen baitu indartsu. Gorpuzker a nerbioso a , best e izaera fisiko batzue n modur a, heren tziazkoa da, eta sem e ei nahiz alabei trans miti tzen zaie; baina litekeen a eta are daiteke e n a da jite nerbiosoa (esan ohi zaion modu a n) emaku m e e k maizago hered a t z e a , gizonek baino. Har dezagu n hau gertakari gisa eta galde dezagu n: jite nerbiosoko gizonak ezgaitza t al ditugu gizonek bete ohi dituzten eginkizun eta jardune t a r ak o? Horrela ez bada , jite bereko emaku m e e k zergatik izan behar dute eginkizun bere t a r ako ezgai? Jitearen berezitas u n a k, muga batzue n barrua n , oztopo dira, dudarik ez, lanbide batzue t a n arrakas t a izateko, eta laguntz a bat best e lanbide batzue n kasuan . Baina lanbide a burutu behar duen ar e n jiterako egokia dene a n , eta ez dene a n ere batzue t a n , arrakas t a- adibide ikusgarrien ak eskaintze n dituzte eten g a b e sentibera t a s u n nerbioso handiko gizonek. Horrex et a n batez ere nabar m e n tz e n dira beren agerp e n praktikoet a n , alegia, best e gorpuzkera bateko ek baino zirrara biziago ak sentitzeko gaitasun e a n ; beraien ahalm e n a k, kitzikatuak izatea n , egoer a norm ale a n duten mailatik best e jende ar e n g a n baino gorago igotzen dira; beren buruar e n gainetik, esan genez ak e, igotzen dira, eta best el ako egoer e t a n inola ere egin ezin dituzten gauzak egiten dituzte aise asko. Baina goi- goiko kitzikapen hori ez da, gorpuzker a ahulekoe t a n izan ezik, tximistargi huts bat, arras torik ere utzi gabe desa g er tz e n dena eta helburu baten bilatze iraunkor eta tinkoarekin batera tz erik ez dagoe n a . Jite nerbiosoar e n izaerari luzaz jarraituriko ahalegine n bidez kitzikapen iraunkorra lortzeko gai izatea dagokio. Adorea esat e n zaio horri. Horrexek dara m a arraz a oneko lasterke t a zaldia abiadura moteldu gabe hilda jausi arte korrika egitera . Horrexek ema n die emaku m e delikatu askori iraunkort a s u nik goren az jokatzeko gaitasun a , ez bakarrik urkam e n dia r e n aurrea n , baizik hara aurretik jasand ako gogo eta gorputz eko torturen segida luzean. Bistakoa da jite horret ako jende ak apart eko gaitasun a daukala gizateriaren buruza gi tzako bete ar az p e n saila esan dakioke e n a bete tz eko. Hizlari bikainak, sermolari apart ak, eragin moralen zabaltzaile eraginkorrak izateko zura daukat e . Balirudike haien gorpuzkera esta tu gizonari ministro kontseiluan edo epaileari galdatz e n zaizkion gaitasu n a k edukitzeko egokien a ez dela. Horrelax e litzateke, baldin egia balitz ezen, jende a kitzikagarria delako, beti kitzikatu t a egon behar duela. Baina kitzikagarrit a su n a hezi eta menp er a t u egiten da. Sentipen indart su a autokontrol indartsur ako tresna eta elem e n t u dugu, baina horret ar akox e landu behar da. Horrela landuz gero, sentipen horrek, bultzad ako heroiak ez eze, norber e buruare n konkistako heroiak ere hezi eta prest a tz e n ditu. Historiak eta esperien tziak frogatz en dute izaeraz grinat su e n a k direla zurrune n a k beren beteb e h a r senari dagokion ez , euren grina norabide horret a n landu dene a n . Auzi bate a n bere interes biziene n kontra epai justua emat e n duen epaileak, sentipen bizi horrex e t a t ik atera tz e n du

justiziaren obligazioar e n sen erabakitsu a , eta horrek bere buruar e n gain garaipen a lortzeko gai egiten du. Gizakia bere egun eroko izaera tik atera tz e n duen goi mailako gogo handi horret ar ako gaitasun a k egun eroko izaerare n baitan erreakzion a tz e n du. Salbues p e n e z ko egoera horret a n gizakiak dituen nahiak eta ahalm e n a k eredu bihurtzen dira best e garai batzue t ako sentime n d u a k eta jarduerak konpara t u eta balora tz eko. Eta haren ohiko asmo ak goi mailako kitzikapen e ko unee t a r a moldatu eta egokituriko izaera hartzen dute, nahiz eta uneok, gizakiaren izaera fisikoaga t ik, iragankorrak baino ezin diren izan. Arrazez eta gizaba n ak o ez dakigun ak ez du erakus t e n izaera kitzikagarria duten ak , batez best e, kitzikagaitz ago ak direnak baino ezgaiago ak direnik ez espekulaziorako ez praktikarako. Frantse s ek eta italiarrek izaeraz, dudarik gabe, nerbio kitzikagarriago ak dituzte arraz a teutonikoek baino, eta ingeles ekin beder e n erkaturik, haiek baino egun eroko eta ohiko bizitza emozional oparoa go a dute; baina txikiago ak izan al dira zientzian, negozio publikoet a n , lege kontua n eta gai juridikoet a n , edo gerra aferet a n? Ongi frogaturik dago grekoak antzina, egun euren ondoren go ak diren bezala, gizaterian izan den arrazarik kitzikagarrien e t ak o bat zirela. Ez dago galdetu beharrik zein arlotan ez ziren gailen izan. Daiteke e n a da errom at a rr ak , hegota rr ak hauek ere, jatorriz izaera berdintsuko ak izatea, baina euren diziplina nazional gogorrak, espart ar re n antzeko ak, grekoe n ar e n kontrako izaera nazionalare n eredu izatera eram a n zituen, beren sentim e n d u naturale n bidea artifizialetara okertuz. Kasu horiek ongi erakus t e n baldin badut e zer egin lezake e n herri berez kitzikagarri batek, zelta irlandarrek beren kontura utziz gero zer diren adieraz t e n digun adibide egokien e t ak o a dakarkigute (mend e e t a n gobernu txar baten zeharkako eraginar e n pean eta, erlijio katolikoan zintzo sinetsiz, hierarkia katolikoaren heziket are n pean egond ako ak beren kontura utzita egon direla esa t e rik bada go). Irlandarre n izaera, beraz, nire tesiare n kontrakotz a t jo daiteke: hala ere, gizaban a ko a r e n zirkunst a n tziak alde izan diren guztian, zein herrik erakutsi du gaitasun handiagorik askotariko gailent a s u n indibiduale t a r ako? Frantses a k ingeles ekin, irlandarrak suitzarrekin, grekoak eta italiarrak herri germ a niarr ekin erkatu t a bezalax e, emaku m e a k gizonekin erkatuz gero, aurkituko dugu, oro har, gauz a berak egiten dituztela, bikaintasu n mota berezian diferentzia txiki bat erakutsi t a agian. Baina ez dut arrazoi txikienik ere ikusten zalantza n jartzeko emaku m e a k gizonen pareko lirateke el a, beraien heziket a eta lanket a beraien izaerako ahuldad e a k areago tz eko barik zuzentz eko erabiliko balira.

Dema gu n emaku m e e n goga m e n a izaeraz gizonen a baino aldakorra go a dela, segidako ahalegin bere a n irauteko ez hain apropos a , beren ahalm e n a k gauz a askoren artea n banatz eko egokiago a, erem u bere a n punturik goren er a ino jotzeko baino; hori bene t a n gerta dakieke emaku m e e i , gaur diren bezalax e , (nahiz eta ez salbue s p e n handi eta askorik gabe) eta baliteke horrex ek esplikatz e a zergatik gelditu diren emaku m e a k gizonik gailenen e n atzea n , goga m e n osoa ideia eta lan sail bate a n buru belarri sartzea batez ere galdatz e n duten gauz et a n hain zuzen ere. Hala ere, alde hori bikaintasu n motari bakarrik dagokion a da, ez bikaintasu n a ri berari edo berone n balio praktikoari; eta orain frogatz eke gelditzen da ea goga m e n a r e n zati baten erabilera esklusibo hori, pents a m e n osoa gai bakar bate a n buru belarri sartze eta lan bakarre a n kontzent ra tz e hori den giza ahalm e n e n egoera norm al eta osasu n g a r ria , espekulaziorako bererako ere. Uste dut kontzent razio horren bidez garap e n berezitan irabazt e n dena goga m e n a k bizitzako best e xede batzue t a r ako duen gaitasun e a n galtzen dela; eta pents a m e n d u abstraktu a n bertan ere, ene uste tinkoa da goga m e n a k gehiago egiten duela arazo zail berera behin eta berriz itzulita, etenik gabe bertan itsatsi t a egond a baino. Edonola ere, praktikan, bertako gauz a goren e t a t ik apalen e t a r a ino, pents a g ai bate tik best er a azkar pasa tz eko gaitasu n a , pasa tz e a n adime n ak indarra galdu gabe , garran tzi handiko ahalm e n a da; eta ahalm e n hori goren mailan dauka t e emaku m e e k , leporatz e n zaien aldab er a t a s u n a g a t ik beraga t ik. Izaeraz ere badut e agian ahalm e n hori, baina erabileraz eta heziket az behintza t dudarik gabe daukat e . Izan ere, emaku m e e n ia jardun guztiak mila xehet a s u n txiki menp er a t z e a n dautza, eta eurot ako bakoitze a n goga m e n a ezin da minutu bakar batez ere gelditu, best e e t a r a pasa beharra baitauka , eta zerbaitek gehiago pentsa tz e a galdatz e n badio,

aisialdiari kendu behar izaten dio horret ar ako denbor a . Maiz nabar m e n d u izan da emaku m e e k gizonak, mila aitzakia jarrita, pents a tz e n saiatu ere eginen ez lirateke e n zirkunst a n tzie t a n eta unee t a n pents ak e t a n aritzeko duten gaitasun a ; eta emaku m e a r e n goga m e n a , gauza txikiak soilik konpontz e n ibili arren, nekez egote n da ezer egin gabe, gizonar e n a hain sarri egoten den modu a n, bere bizitzako asunto tz a t dauka n hartan ez dihardu e n e a n . Emaku m e a r e n bizitza arrunt eko asunto a dena da, eta mundu ak bueltak emat e a ri uzten ez dion modu a n emaku m e a k ez dio bertan beher a uzten pents ak e t a ri .

Baina –esan e n didat e– anato miak frogatz en du gizonek emaku m e e k baino buru gaitasun handiago a dutela: garun handiago a . Nik ihardes t e n diet ezen lehen e n g o eta behin hori berori dudazko kontua dela. Ez dago inola ere frogaturik emaku m e a r e n garun a gizonar e n a baino txikiagoa denik. Hori emaku m e a k eskuarki gizonak baino gorputz txikiagoa eduki izanetik atera tz e n bada , irizpide horrek ondorio bitxietara eram a n genitzake . Gizon garai eta hezurluze bat, horren araber a , gizon txiki bat baino askoz adime n argiagoko a litzateke, eta elefant e a edo balea gizateria baino izugarri argiago ak. Gizakien garun ar e n tam aina , anato mis t ek dioskute n ez , gorputz ar e n edo buruar e n berare n tam ain a baino gutxiago aldatz e n da gizaki bate tik best er a , eta ez dago bate tik best e a inferitzerik. Egia da zenbait emaku m e k edozein gizonen a best eko garun a dutela. Neuk ere gogora tz e n dut giza garun asko pisatu zituen gizon batek esat e n zuela berak pisaturiko astun e n a , Cuvieren a berare n a (liburuet a n aipatz en den astun e n a) baino pisutsu a g o a , emaku m e baten a zela. Gehitu behar dut oraindik inork ez dakiela zer erlazio dagoe n zehazki garun ar e n eta ahalm e n intelektual ar e n artea n eta gai horri buruz eztab aid a handiak daud el a. Erlazioa oso estua dela ezin dugu zalantza n jarri. Garuna, dudarik ez, pents a m e n d u eta sentipe n ar e n organo materiala dugu eta (albo batera utzita oraindik argitu gabeko eztab aid a buru ahalm e n ezberdinek garun barrua n duten toki diferent e e i buruz) onartz en dut anom alia bat litzateke el a , baita bizi eta antolake t a legeez dakigun guztiarekiko salbue s p e n bat ere, organo ar e n tamain ak inolako zerikusirik ez edukitze a funtzioarekin; tresn a handiago ari ahalm e n handiago a ez egokitzea . Baina salbue s p e n a eta anom alia ez lirateke txikiagoak, baldin organo ak bere bolum e n a g a t ik bakarrik balu eragim e n a . Naturare n lan delikatu guztiet a n –eurot a tik delikatu e n a k bizidun e n sorkuntz ar ako ak eta horien artea n nerbio- siste m ar e n a k direlarik– efektue t ako diferentziak eragile fisikoen kalitat e a r e n mend e daud e, kantita t e a r e n mend e daud e n bezainb a t e a n ; eta tresn a baten kalitate a egin dezake e n lan on eta delikatu ak neurtzen badu, bada arrazoirik esat eko emaku m e a r e n garun a eta nerbio- sistem a gizonare n a k baino kalitate finagokoak direla batez best e. Albo batera utzita kalitat eko diferentzia abstrak tu a , egiaz ta tz e n zail dagoe n kontua baita, badakigu organo baten eraginkort as u n a , berare n tam ain ar e n mend e bakarrik barik, berare n jarduer ar e n mend e ere bada go ela ; eta jarduer ar e n gutxi gorab e h e r a ko neurria organo a n zehar zirkulatze a n odolak duen energian dauka gu, estimulu a eta indarberri tzeko energia batik bat zirkulazioare n mend e daud e eta. Ez litzateke harrigarri –izan ere, sexu bien eragiket a ment al e n artea n gaur egun haute m a t e n diren aldeekin ongi adost e n den hipotesia baita– gizonek batez best e garun ar e n tamaina n abant aila izatea eta emaku m e e k , ostera, garun eko zirkulazioan. Aieruz, analogian oinarritut a , antolake t ako diferentzia horret a t ik itxaron behar genituzke e n emaitz ak gehien e t a n ikusi ohi ditugun ei dagozkien ak lirateke . Lehenik, gizonen eragiket a ment al ak geldoa go a k dira. Ez lirateke emaku m e a k bezain azkarrak pentsa tz e n , ez haiek bezain zoliak sentitzen. Gorputz handiak denbora gehiago behar du abian jartzeko. Bestalde, behin martx an jartzea lortuz gero, lan gehiagori eutsiko lioke. Iraunkorrago litzateke harturiko ildoan; zailago luke jokamold e bate tik best era aldatz e n , baina harturiko lanea n luzaroago iraune n luke indarrik galdu gabe eta nekerik sentitu gabe. Eta ez al dugu denok ikusten gizonek emaku m e e i aban t ailarik handien a atera tz e n dieten lanak ideia bakar bati ekin eta ekin, jo eta jo, burutu beharreko ak direla, eta emaku m e e k , ordea , ongien azkar egin beharreko a egiten dutela? Emaku m e a r e n garun a lehen a go nekatz en da, lehen a go akitzen da; baina, akitu ondore n, bereh al a indarberri tzen ikusten dugu. Berriz diot erab a t hipote tikoa dela espekulazio hori; ikerket a ildo bat iradoki best erik ez du

nahi. Arestian esan a dut gaur gaurkoz ez dakigula ziur sexu bien buru ahalm e n e n batez best eko indarre a n edo norabide a n alderik dago e n, eta are gutxiago alde hori zertan datzan. Eta hori jakiterik ere ez dago, izaera eratze n duten lege psikologikoak orokorrea n ere hain gutxi estudia turik eta gure kasura era zientifikoan sekula ere aplikatu gabe daud e n bitarte a n; izaerako aldear e n kanpoko kausa nabar m e n e n a k gehien e t a n kontuan hartu gabe uzten segitzen dugun bitart e a n : beha tz aileak aintza t hartu gabe utzi eta hala historia natural eko nola filosofia ment al eko eskola nagusiek goitik beher ako erdeinuz begiratz en dituzten bitarte a n . Eskola horiek, materian nahiz izpirituan oinarritzen direlarik gizaki bat best e a r e n g a n d ik nagusiki zerk bereizten duen aurkitu nahirik, bat datoz alde horiek gizakiek gizarte ar ekin eta bizitzarekin dituzten erlazioen bidez esplikatze n saiatze n direnak zapaldu ordua n.

Hain zentzug a b e a k dira emaku m e e n izaerari buruz eratuz joan diren ideiak, orokortze enpiriko hutsak, beha tz aileari aurkezt e n zaizkion lehen kasue t a tik filosofiarik edo analisirik gabe eraikitakoak, non herriak haien izaeraz duen ideia diferent e a baita herrialde diferent e e t a n , herrialde bakoitzeko iritziek eta zirkuns t a n tzia sozialek bertan bizi diren emaku m e e i ema n dieten garap e n bereziaren edo garap e n faltaren arab er a . Ekialdekoek uste dute emaku m e a k bereziki haragikoiak direla; ikuste a dago idazki hindue t a n alor horret a n agertz e n diren haien abusu bortitzak. Ingeles ek, ordea, hotzak direla uste dute. Emaku m e e n aldab er a t a s u n a ri buruzko esae r ek jatorri frantses a dute gehien b a t , Frantzisko I.aren distiko ospet su a r e n aurre tik eta ostea n . Ingalat err a n , ordea , edonon entzut e n da emaku m e a k gizonak baino anitzez iraunkorra go a k direla. Iraupe nik eza Ingalat err a n , Frantzian baino lehen a go tik, emaku m e a r e n tz a t desondr a g a r ri zen; gainera , emaku m e ingeles ak frantse s ak baino iritziaren menp eko a g o a k dira. Ohartar az daiteke bide nabar ingeles ak baldintza eskas e t a n daud el a natural a zer den edo zer ez den esa t eko, ez bakarrik emaku m e e i dagokien ez , baizik gizonei edo gizakiei buruz ere, esperien tzia ingeles a baino ez badute behintza t juzku horret ar ako , zeren agian best e inon ere ez baitu giza izaerak ezkuta tz e n bere jatorrizko ezaugarriak Ingalat er ra n bezainb a t e a n . Zentzu onean eta txarre a n bietan, ingeles ak best e ezein herri moderno baino natura egoera t ik urruna go daud e. Beste ezein herri baino gehiago dira zibilizazioaren eta diziplinaren sorkari. Ingalat err a n lortu du diziplina sozialak arrakas t a rik handien a , ez irabazt eko, kontra egiten dion guztia deus ez t a tz eko baizik. Ingeles ek, best e ezein herrik baino gehiago, arau ar e n araber a jardun ez eze, senti tu ere egiten dute. Beste herrialde e t a n , iritzi ofiziala edo gizarte ar e n eskakizunak izan daitezke botererik handien a , baina gizaban a ko bakoitzaren joera natural ek horren azpian hantx e diraut e eta maiz indarra kentzen diote: arau a natura baino indart su a go a izan daiteke, baina naturak, hala ere, hantx e dirau. Ingalat err a n arau ak natura ordezkatu du neurri handian. Ingeles ak bere bizitzako zatirik handien a arauar e n kontrolpe a n bere joerari jarraitzen barik, arau ari jarraitze a best e joerarik eduki gabe igarotz en du. Horrek, egia esan, bere alderdi ona du, dudarik gabe, baina baita ezin txarrago a den best e bat ere; eta araura duen joerak bereziki ezgai egiten du ingeles a bere esperien tziatik giza izaerare n jatorrizko joerari buruzko judizioet ar ako elem e n t u a k atera tz eko. Beste herrialde bateko beha tz aileak puntu horret a n egin ditzake e n errakuntz ak oso best elako ak dira. Ingeles ak ez du ezagu tz e n giza izaera, frants es a k aurreiritzien bidez ezagu tz e n du. Ingelesa r e n errakuntz ak nega tiboak dira, frants es a r e n a k positiboak. Ingeles ak gauz ak ez direla existitzen imajina tz e n du, berak ez dituelako inoiz ikusi; frantse s ak beti eta ezinbes t ez existitu behar dutela uste du, berak ikusten dituelako. Ingeles ak ez du natura ezagutz e n , berak ez duelako natura behatz eko aukerarik ukan; frants es a k neurri handian ezagutz e n du, baina naha si egiten du sarritan, sofistikaturik eta desitxura turik ikusi duelako beti. Izan ere, gizarte ak beha g ai ei ezartzen dien artifizialtasu n ak beraien joera natural ak estal tzen ditu, era bitara: euren izaera iraungiz edo eraldatuz . Lehen e n go kasuan izaerar e n geldikin bat baino ez da geratz e n aztertzeko, best e a n hantx e da izaera, baina agian bere berezko hazkund e a r e n kontrako norabide a n hedat u t a .

Esan dut egun ez dagoel a jakiterik gizonen eta emaku m e e n arteko buru diferentziet a n zenba t den naturala eta zenbat artifiziala, are diferentzia naturalik egon ere dagoe n e n tz , edo, diferentziare n kausa artifizial guztiak kenduz gero, zer nolako izaera naturala agertuko litzateke e n . Ez dut saiatu nahi ezinezkotz a t jo duda n a egiten: baina zalantz ak ez du aierua galaraz t e n eta, ziurtasun a erdies t e rik ez dagoe n e a n , izan daiteke proba bilitat e mailaren batera iristeko modu a. Lehen e n go puntu a , hots, egun ikusten ditugun aldee n jatorria, espekulazioare n irispidea n dago e n puntua da; eta bertara daroan bide bakarre tik hurbiltzen saiatuko naiz, hau da, kanpoko eragine n ondorio mental ak bilatuz. Ezin dugu isolatu gizakia bizi dituen zirkuns t a n tzie t a t ik, izaeraz zer izan zateke e n esperim e n t a lki frogatz eko, baina kontsidera dezake gu zer den eta zein izan ziren haren zirkuns t a n tziak, gero galdetz eko ea hauek sortu ahal izan duten e n tz egun ikusten dugun gizakia.

Har dezagu n, bada , emaku m e e k gizonekiko itxuraz duten gutxiagot a s u n a frogatz eko behak e t a k, indar fisikoaren kasua albora utzita, emat e n digun datu inportan t e bakarra. Datu hori da filosofian, zientzian eta artee t a n egindako lehen mailako ezein lan ez dela emaku m e batek egina. Ba al dago hori esplikatzerik emaku m e a k lan horiek egiteko gauz a ez direla supos a t u gabe?

Lehenik, zalantz an jar genez ak e, arrazoiz gainera , esperien tziak eskaintze n ote duen horrelako indukziorako behar den oinarririk. Orain dela hiru belaun aldi eskas hasi ziren emaku m e a k , salbues p e n bat edo best e kendut a , filosofian, zientzian edo artea n beren gaitasun a probatz e n . Egungo belaun aldira arte ez dira izan asko ahalegind u direnak; eta egun ere oso gutxi dira Ingalat err a n eta Frantzian ez best e nonahi. Galdera inportan t e bat da ea denborarik dagoe n, aukeren kalkulu hutsare n arab er a , espekulaziorako edo arte sortzailee t a r ako lehen mailako gaitasun a k dituen adime n bat izar bat legez ager dadin xede horiet ar a dedikatz eko moduko egoer a eta zaletasu n a ukan dituzten emaku m e e n artea n . Emaku m e e k behar adina denbora ukan duten arlo guztiet a n –bereziki luzaroe n jardun izan duen e t a n , hau da literatura n (prosan zein poesian)– mailarik goren ak lortu ez badituzt e ere, ibilitako denbora eta izandako lehiakide ugariak kontua n izanda espero zitekee n bezainb a t egin dute eta espero ziteke e n best e sari handi eskura tu dituzte. Eta literaturar a oso emaku m e gutxi dedikatz en ziren garaie t a r a bagoaz ere, ikusiko dugu gutxi horietako batzuek apart eko arrakas t az jardun zutela. Grekoek beti ukan dute Safo beren poet a handien artea n; eta arrazoiz uste izan dezake gu Mirtisek, Pindarore n poesia irakaslea omen zenak, eta Korinak, Pindarori poesia saria bost bider kendu zionak, azken er ako Pindaro ospet su ar ekin erkatzeko moduko merituak egin zituztela. Aspasiak ez zuen utzi idazlan filosofikorik, baina badakigu Sokrat es ek berare n g a n a jo zuela irakasp e n bila, eta eskura tu ere egin zuela, Sokrat es ek berak aitortu zuen ez .

Garai moderno e t a n emaku m e e k egindako lanak hartu eta gizonek egindako ekin erkatze n baditugu, dela literatura n dela artea n , emaku m e e n g a n ikusten den gutxiagot a s u n a funtse a n puntu bater a, nahiz eta oso garrantzitsura , bil daiteke: originalta su n faltara. Ez da eraba t eko gabezia, zeren nolab ai t eko balioa duen adime n ar e n sorkari orok bere originalta su n a du; autore a r e n goga m e n a k asm at u rikoa da, ez best e zerbaite n kopia. Pentsa m e n d u originalak, best e nonbai t e t ik hartu ak barik, pentsa tz aile ak haute m a n d a k o tik edo landutako prozesu e t a t ik atera t ako ak diren zentzua n , ugariak dira emaku m e e n idazkiet an . Baina oraindik ez dituzte sortu pents a m e n d u a r e n historian aro bat sortzen duten ideia berri handi eta argitsu horiek, ezta oraindik iruditu gabeko ondorio posiblee n ikuspe gia zabaltzen duten eta eskola berria fundatz e n duten ikuskera muinetik berri horiek ere. Haien konposizioek beren garaiko pents a m e n d u fondoan dute oinarria, eta haien sorkuntz ak ez dira urrun aldentz e n orduko tipoet a tik. Horrelakox e a da haien lanek agertz en duten gutxiagot a s u n a , zeren best el a , egikera n , pentsa m e n d u a r e n aplikazio xehe a n eta estiloare n perfekzioan ez dute gutxiagot a s u nik. Gure nobelistarik onen ak konposizioari eta xehet a s u n e n lanket ari dagokien ez , emaku m e a k izan dira gehienb a t . Literatur a moderno guztian ez dago pentsa m e n d u adierazp e n biziagorik de Staël andre a r e n estiloa baino, ezta, bikaint asu n artistikoare n adibide gisa, Sand andre a r e n prosa baino goragokorik, zeinare n estiloak Haydn edo Mozarten sinfonia batek bezalako eragina baitu nerbio- sistem a n . Ikusmolde a n apart eko

originaltas u n a da, esan duda n modu a n, emaku m e e i falta zaiena. Eta orain azter dezagu n gabezia hori esplikatzeko modurik dagoe n.

Pentsa m e n d u a ri dagokion ez , gogora dezagu n ezen egia handi eta emankorrak talentu a r e n bidez bakarrik, aurre tik estudio modurik egin gabe edo ezagutz a handirik meta t u gabe, erdiest e n ziren historiaren eta zibilizazioaren aldi guztian emaku m e a k ez zirela espekulazioaz amet s egiten ere ausar tu . Hipatiare n garaitik Erreform ar e n arora arte, Eloisa ospet su a izan zen horrelako jomuga erdiet s zezake e n emaku m e bakarra; eta ez dakigu, Eloisak bere bizitzan jasan zituen ezbeh arr e n g a t ik, emaku m e haren zenba t e r ainoko espekulazio gaitasu n a galdu zuen gizateriak. Filosofia lantzeko aukera hainba t emaku m e r e n g a n a hedat u zenetik, ordinalta su n a ez da inoiz izan kontu erraza. Adimen original hutsar e n bidez erdiet s daitezke e n ia ideia edo pents a m e n d u guztiak, aspalditik zituen berega n a t u a k gizakiak; eta originalta s u n a , hitzaren zentzurik goren e a n , ezin dute orain erdiet si prest akun tz a lantsu a n jardun eta aurre tikoe n pents a m e n d u a r e n ezagutz a sakona lortu duten adime n ek baino. Maurice jauna izan da, uste dut, ohartar azi zuena gaur-gaurkoz pentsal ari originalen ak aurretikoen pents a m e n d u a ongien ezagu tz e n duten ak direla; eta aurreran tz e a n arau horrek ez du hutsik eginen . Hain gora doa eraikina, non lanaren oraingo etap a n parte hartu eta best e e n gaine a n bere harria, harri berria, ipini nahi duen ak nekez eta pekez igo beharko baititu goraino bere harria eta materialak. Zenb a t dira lan hori egin duten emaku m e a k? Somerville ander e a da, emaku m e e n artea n bera bakarrik agian, kontua n hartzeko moduko aurkikuntz a mate m a t iko bat egiteko gaur egun behar den adina dakiena mate m a t ika kontua n . Emaku m e e n gutxiagot a s u n a r e n froga bat ote da, Somerville ander e a k lortu ez izana euren bizitzaldian gerta turiko zientziare n aurrera p e n nabar m e n e n baten ingurua n agertz e n diren bizpahiru pertson e n artea n bera egote a? Ekonomia politikoa zientzia bihurtu denetik, bi emaku m e iritsi dira gai horri buruz gauz a interes g ar riak idazteko lain jakitera. Ekonomia politikoari buruz aldi berea n idatzi duten gizon ugarien artea n , zenba t ez esan daiteke gehiago, egiaz hitz eginda? Gaurdaino emaku m e rik heldu ez bada historialari handi izatera , zein emaku m e k ukan du horret ar ako behar den erudizioa? Filologo ona izan den emaku m e rik ez bada go, zein emaku m e k ikasi du sanskritoa eta eslaviera , Ulphilase n gotikoa eta Zend av e s t a r e n pertsiera? Gai praktikoet a n eure t a n ere denok dakigu zenba t balio duen ikasi gabeko jeinuen originalta su n a k. Hurrenez hurren hainbat asm atz ailek ordurako asm at u eta hobeturiko zerbait landu gabeko eran asm atz e r a baino ez dira heltzen. Emaku m e e k gizon guztiek egun goi mailan originalak izateko behar duten prest aku n tz a guztia lortzen duten e a n , orduan tx e izanen da garaia esperien tziatik atera tz eko noraino heltzen den emaku m e e k originalta su n er a ko duten gaitasu n a .

Maiz gerta tz e n da, dudarik ez, best e e n gairen bati buruzko ideiak sakon eta zehazki estudia tu ez dituen batek berezko ernet a s u n e z intuizio zorioneko bat edukitze a , iradoki bai baina frogatu ezin duen a , baina, heldut a s u n e r a eram a n e z gero, zientziari garran tzizko zerbait gehituko liokeen a . Baina horrelako kasuet a n ere, ez daukagu justizia egiterik intuizio horri, harik eta best e norbait ek, aldez aurreko ezagu tz e n jabe denak, jakina, aztergai hartu, egiaz ta tu, forma zientifikoa edo praktikoa eman eta filosofia edo zientziako egien artea n duen lekuan jarri arte. Ba al da uste izaterik emaku m e e i ezin zaiela horrelako ideia onuraga rririk otu? Emaku m e burutsu orori ehunka otutzen zaizkio horrelakoak. Baina galdu egiten dira gehien ak , emaku m e e k ez daukat el ako alboan ideia horiek behar bezala estimat u eta mundu ar e n aurrera eram a t e ko moduko ezagutz a multzoa daukan senarra edo laguna; eta mundu a r e n aurrera eram a t e n dituzten e a n ere, normale a n gizonar e n ideia modu a n aurkezt e n dira, eta ez euren benet ako autore a r e n ideia modu a n . Nork esan dezake idazle gizonezko ek argitara ema n d a ko zenba t ideia original ez diren emaku m e e k intuizioz asm at urikoak, nahiz eta gero gizonek egiaz ta tu eta landutako ak izan? Neure esperien tziat ik mintza banait ek e , hori oso maiz gerta tz e n da. Espekulazio garbitik literaturar a , hitz horren zentzu hertsian, eta artee t a r a itzulita, begi- bistako arrazoi bat dago esplikatze n duen a zergatik emaku m e e n literatur a, bere taxuket a orokorrea n eta ezaug arri nagusie t a n , gizonen ar e n imitazio bat den. Zergatik da literatur a errom a t a rr a , kritikak behin eta berriz aldarrikatz e n duen

modu a n , originala barik literatur a grekoar e n imitazio bat? Grekoak errom a t a rr e n aurretik izan zirelako best erik gabe . Baldin emaku m e e k gizonik gabeko herrialde bate a n bizi izan balira, gizonen idazkirik inoiz irakurri gabe , beren literatura propioa ukane n zuket en dudarik gabe . Eta beren literatur arik sortu ez badute , oso literatura aurrera t u a jada sortut a aurkitu zutelako izan da. Antzinat eko ezagutz a r e n etenik sortu ez balitz, edo erren azim e n t u a katedral gotikoak eraiki aurretik gerta tu izan balitz, sekula ere ez zirateke e n eraikiko. Ohartzen gara ezen Frantzian eta Italian antzinako literatur ar e n imitazioak jatorrizkoare n garap e n a gerarazi zuela hau abiatut a gero ere. Idazten duten emaku m e guztiak gizonezko idazle handien ikasleak dira. Pintore baten lehen e n g o koadroak, pintore a Rafael bada ere, maisuar e n koadroe t a tik bereiztezinak izan ohi dira estiloz. Mozartek berak ere lehen e n go obret an ez du bere originaltas u n indart su a erakus t e n . Dohain handiko gizaban a ko a r e n t z a t urteak direna belaun aldiak dira jendetz ar e n tz a t . Baldin emaku m e e n literatura , euren sexuar e n joera natural en araber a , gizonen e t ik diferent e a izanen den talde- izaera edukitzera helduko bada, iragan dena baino denbora gehiago beharko du, onarturiko eredu e t a t ik askatu eta bere bulkada propioz gidatu t a jokatzen hasi aurretik. Baina baldin, uste dudan modu a n , emaku m e e k beren talen tu a gizonezkoe n e t ik bereizteko moduko inolako berezko joera komunik ez badute ere, ezinen da ukatu emaku m e e n arteko idazle orok bere joera indibidualak dituela, gaur egun aurrekariare n eta eredu ar e n eraginp e a n daud e n a k, best e belaun aldi asko beharko direlarik, beraien banakot a s u n berezia eragin horri aurre egiteko modu a n garatu t a egon dadin.

Emaku m e e k ahalm e n original urriagoak dituztela erakus t e n duten prima facie frogak arte ederre t a n ageri dira indartsu e n lehen ikusian, zeren iritziak (argi esan dezagu n) ez baititu emaku m e a k arte ederre t a t ik kanpo uzten, baizik lantzera bultzatze n ditu, eta beraien hezkuntz a n leku handia dute arte ederrak, batez ere klase abera t s e t a n . Sorkuntza mota horret a n best e askotan baino atzera go gelditu dira emaku m e a k , gizonek erdiet sit ako gailurre tik urrun. Gutxiagot a s u n hori, hala ere, oso erraz esplikatz en da oso ezagun a den gertakari bat, arte ederre t a n best e edozein erem ut a n baino unibert s al a go a dena , gogora tuz best e barik, hau da, amat e u rr ek profesion al ekiko duten gutxiagot a s u n nabar m e n a . Klase ikasietako ia emaku m e guztiek arte ederre t ako adarren bat lantzen dute gutxi- asko, baina ez bizibide a atera tz eko edo gizarte ak aintza t hartuak izateko. Emaku m e artistak amat e u rr ak dira guztiak. Salbues p e n e k araua berret si best erik ez dute egiten. Emaku m e ei musika irakast e n zaie, baina ez konposa tz eko, jotzeko soilik baino eta, ondorioz, gizonak konpos a tz aile gisa bakarrik dira emaku m e a k baino hobe ak. Emakum e e k neurri bate a n lanbide eta bizibiderako zeregin gisa lantzen duten arte eder bakarra antzezp e n a da, eta horret a n gizonen pareko ak dira, hobe ak ez badira, nabariki gainera . Erkaket a ekitat ez egiteko, emaku m e e n sorkuntz a artistikoak lanbidez artista ez diren gizonen e kin erkatu beharko lirateke. Musikagintza n , adibidez, gizonezko amat e u rr ak inoiz sortu dituzten obren pareko ak sortu dituzte. Gaur egun gutxi dira, oso gutxi, lanbidez pintatz en duten emaku m e a k , eta eurak espero zitekee n best eko talentu a erakus t e n hasi dira dagoe n e k o. Gizonezko pintore ek eurek ere ( pace Ruskin jauna) ez dute milagrorik egin azken mend e o t a n , eta luze joko du horret ar ako lain direnak agertu aurretik. Antzinako pintore ak moderno ak baino askoz hobe ak izatear e n arrazoia ordua n artera gaitasu n askoz handiagoko gizonak dedikatu izane a n datza. Hamalau eta ham a b o s g a r r e n mend e a n pintore italiarrak beren garaiko gizonik jantzienak ziren. Euret ako onen ek ezagu tz a eta gaitasu n entziklopedikoak zituzten, Greziako gizon handiek bezala. Baina garai haiet an arte ederrak, gizarte ar e n buruer a n eta sentim e n d u e t a n , gizakiak ukan zezake e n lanbide goren e n artea n zeude n; eta euren bidez erdiet s zezaket e n gizonek orain gerra eta politikako sarien bidez bakarrik erdiet s dezake t e n a : printzee n adiskide eta aitoren sem e goren e n maila bereko izatea. Gaur egun, baliozko gizonek pintura baino euren osperako inportan t e a g o a eta mundu modernoko beharrizan e t a r ak o egokiago a den zerbaite t a r a dedikatz e a ikusten dute hobeto, eta arraroa da Reynolds bat edo Turner bat (gizon handien artea n zein

mailata n daud e n ez dut hem e n zehaztu nahi) arte horret ar a dedikatu izana. Musika best e kontu bat da: ez du eskatz en hainbes t eko ahalm e n intelektualik, baina best e arte ederrak baino gehiago dago berezko dohain baten mend e ; eta, horrega t ik, harrigarri gerta lekiguke konpositore handien artea n emaku m e bakar bat ere ez izana. Baina berezko dohain horrek berorrek ere, sorkuntz a handiak egiteko balio dezan , ikasket ak galdatz e n ditu, eta arte horret ar a dedikatz e a . Lehen mailako konpositore ak , gizonezko ak ere, sortu dituzten herrialde bakarrak Alemania eta Italia izan dira, emaku m e a k kultura intelektu al e a n , bai orokorre a n eta bai berezian, Frantzia eta Ingalat err ar ekin konpara t u t a oso atzea n geratu diren herrialde ak beraiek; Alemanian eta Italian emaku m e rik gehien ak (gehiegikeriarik gabe esan daiteke) heziket a urria hartzen dute eta ahalm e n intelektu al goren ak apen a s lantzen dituzten. Eta herrialde horiet an musikako printzipioak ezagu tz e n dituzten gizonak ehunka eta segurutik milaka kontatu behar dira, emaku m e a k , ordea , dozen ak a baino ez. Hartara , proportzioa onartut a , ezin dugu arrazoiz espero goi mailako emaku m e bat agertz e a goi mailako berrogei t a ham ar gizonen artea n; eta azken hiru mend e e t a n Alemanian eta Italian ez dira goi mailako berrogei t a ham ar konpositore gizonezko sortu.

Badira best e arrazoi batzuk, eman ditugun ez apart e , emaku m e a k , genero bientz a t zabalik daud e n lanbide e t a n ere, gizonen atzetik zergatik gera tz en diren esplikatz en laguntz e n duten ak. Arrazoi bate g a t ik, alegia, oso emaku m e gutxik dutelako lanbide horietarako asti modurik. Horrek paradox a dela ema n lezake, baina gertakari sozial nabaria da. Emaku m e orok lanbide horiet ar a dedikatu aurretik gauza praktikoei erantzut e n erabili behar ditu bere denbor a eta ardurak. Lehen e n go eta behin etxeko gobernu a eta gastu e n ardura eram a n behar ditu familia bakoitzea n emaku m e batek, eskuarki emaku m e heldu eta esperien tziad u n a k, behintza t zeregin horret ar ako kanpoko bat kontra t a tz eko eta administra tz eko era horrek ekarri ohi dituen zarras t elkeriari eta bidega b e ki eralkitzeari aurre egiteko bezain abera t s a ez dene a n . Etxekoen gobernu a , lan material handirik eskatz en ez duen arren, oso lan zail eta neket su a da ardura aldetik; eteng a b e adi egote a eta xehet a s u nik txikienak ere ihes eginen ez dion begia eskatz e n ditu, eta aztertu eta konpond u beharreko arazo aurreikusiak eta aurreikusi gabe ak aurkezt e n ditu egun ar e n ordu guztiet a n , horien ardurad u n a nekez senti daiteke el arik arazoot a tik libre. Emaku m e bat ardura horret a t ik libre gelditzeko aukera emat e n dion goi klasekoa bada eta horret ar ako moduko zirkunst a n tzie t a n bizi bada ere, beti geldituko zaio familiak gizarte a deritzon ar ekin dituen harre m a n guztiak eram a n beharra . Eta zenbat eta denbor a gutxiago erabili etxeko lan eta ardure t a r ako , gehiago kenduko diote gizartekoek: bazkariek, kontzertu ek, arrat sald eko bilerek, goizeko bisitek, gutun idazket ak eta horien inguruko lan guztiek. Eta horri guztiari gizarte ak emaku m e a ri ezartzen dion beteb e h a r goren a gehitu behar diogu: denekin xarm a n g a r ria izan beharra . Gizarte maila goren e t ak o emaku m e argiek ia beren talentu guztiak man er e n dotorezia eta solasaldiare n artea lantzen erabiltze ar ekin konform atz e n dira. Gainera , gaiaren kanpoald e ari bakarrik begira tu t a , hau da, ongi janztea ri (ez dut esan nahi gares ti, baizik gustu onarekin eta conve na nc e natural eta artifizialez ohartut a) balioa emat e n dioten emaku m e guztiek beren buruare n eta agian beren alaben apainket a ri dedikatz en dioten ahalegin intelektual handi eta eteng a b e a bakarrik kontuan ukanik, ahalegin horrek asko lagunduko lieke artea n , zientzian edo literatur a n emaitz a onak erdies t e n , baina, izatez, horiet ar ako gorde behar luketen denbor a eta energia intelektu al are n zati handi bat kentzen die 3 . Baina litekee n a balitz interes praktiko txiki horiek guztiek (eurentz a t inportan t e a k direnak) emaku m e e i artera eta espekulaziora dedikatz eko astialdi zabala edo energia eta askat as u n intelektu al handia uztea , ordua n gizonik gehien ek baino ahalm e n aktibo ugariago ak eduki beharko lituzket e . Baina hori ez da dena. Emaku m e a ri dagozkion egun eroko zeregin ak apart e utzita, bere denbora eta gaitasu n ak mundu guztiaren esan e t a r a jartzea galdatz e n zaio emaku m e a ri . Gizonak, ordea, horrelako eskabid e e t a t ik babe s t e n duen lanbide bat edo nolabait eko zeregin bat beder e n baldin bada uk a , ez du inor mintzen bere denbor a horrex et a r ako erabiltze a g a t ik; lanea n ibiltzea aitzakia nahikoa da egin dakizkiokee n eskabide ei ez erantzut e a justifikatzeko. Andre baten zereginak, ordea, berak nahita aukera t urikoak bereziki, noiztik hona

dira hark gizarte beteb e h a r r ak deritzat e n ak albo batera uzteko moduko aitzakiatza t onartuak? Bere beteb e h a r utziezin eta onartue n a k ere nekez salbues t e n dute, jende ar e n begiet a n , best e hori bete tz e tik. Familian gaixoren bat edukitze a edo ezohiko best e zerbait gerta tz e a behar du bere asunto ei best e e n nahikeriei baino lehent a s u n handiago a ema n ahal izateko. Beste norbait en , eta norm ale a n edonore n , esan e t a r a egon behar du beti emaku m e a k . Ikasket a edo zeregine n bat badu eskuar t e a n , best e lanen artea n gerta tz e n zaizkion asti tarte txo ak harrap a t z e n ibili behar izaten du haiei ekin ahal izateko. Ospe handiko emaku m e batek, egun e n bate a n argitara tu t a ikuste a espero dudan lan bate a n , zinez dio emaku m e a k egiten duen guztia tarteka- marteka egiten duela. Harritzekoa ote da, ordua n, bikaintasu nik goren a ez lortzea etenik gabeko arret az eta bizitzako interes handien az landu beharreko gaiet a n? Gaiotako bat filosofia da eta best e a artea, zeinet a n batez ere, geure pentsa m e n d u eta sentime n d u guztiak jartzeaz gain, eskua ere eteng a b e k o ariket an erabili beharra dago e n trebe t a s u nik goren a erdies t eko.

Beste gogoe t a bat gehitu behar diet horiei. Arte eta zeregin intelektual diferent e e t a n hobekun tz a maila bat dago, berta tik bizitzeko lortu beharreko a , baita hortik gorako maila bat ere, izen bat hilezkor bihurtzeko moduko obrak sortu ahal izateko erdiet si behar dena. Lehenbizi aipaturiko mailara heltzeko, zeregin horret a n profesion alki dihardu t e n guztiek dituzte motiboak; bigarren e r a , ordea , nekez heltzen dira ospets u izateko irrika bizia sentitzen ez duten ak edo behintza t euren bizitzako aldiren bate a n sentitu ez duten ak. Eskuarki estimulu horren kinada bizia behar da, berezko dohain goren e t ak o artistare n kasua n ere, jeinurik handien ek maisu- lanak utzi dizkiguten genero e t a n gailentz eko behar- beharrezko den lan neket su eta jardun luze eta eroap e n t s u a ri heldu eta azken burura eram a t e ko. Orain, emaku m e e k , dela zergati artifizialeng a t ik edo naturale n g a t ik, nekez sentitzen dute fama- gose hori. Beraien handina hia , normale a n , erem u estua gor a muga tz e n da. Emaku m e e k lortu nahi duten eraginak ez du beren inguru- ingurua n daukat e n a gainditzen. Emaku m e a r e n desira bere begiekin ikusten dituen ei gusta tz e a eta hurkoen ek maita tu a eta miret sia izatea da; eta ezagutz ak, arteak eta trebet a s u n a k ere horrex e t a r ako behar diren neurrian lantze ar ekin konformatz e n da ia beti. Izaerako ezaugarri hori oso kontua n hartu beharreko a da emaku m e e z , diren bezalax e ikusita, iritzi zuzena eduki nahi izanez gero. Nik inola ere ez dut uste ezaug arri hori emaku m e e i berez datxekien zerbait denik. Beraien zirkunst a n tzien berezko ondorio bat baino ez da. Ospear ekiko maitasu n a gizonen g a n hezkuntz ak eta iritziak bultzatze n dute: «ospe a lortzeko, plazera arbuiatu eta ahalegin eta lan handiak egitea «izpiritu nobleei» dagokie, nahiz eta berau e n «azken ahulezia» dela esan batzuek, eta gizonek ospe a bilatzeaz harro agertz en dira, ospe ak euren handina hiari ateak zabaltzen dizkiotelako eta emaku m e e n ederra beren g a n a t z e n laguntz e n dietelako; emaku m e e k , ordea , handina hirako bide guztiak itxita dituzte, eta ospe desira emaku m e e n g a n mari- mutilei dagokien atreb e n tzia tz a t dago gizarte a n . Gainera, nola ez ditu bere indar guztiak egun ero ingurua n dituen e n g a n bilduko, gizarte ak bere beteb e h a r guztiak haiekikoak izan behar dutela eta bere zorion guztia haien mend e egon behar duela tai gabe esa t e n dione a n? Hurkoen begirune a norber a g a n a t z e ko berezko desira gizonen g a n bezain indart su a da emaku m e e n g a n ; baina gizarte ak halat a n atondu ditu gauzak, non, kasu arrunt guztiet a n , emaku m e a k bere senarrar e n edo bere ahaide gizonezkoe n bidez bakarrik erdiet s dezake e n adeita s u n publikoa, eta emaku m e a bere inguruko e n adeita su n pribatu a ere galtzeko arriskuan jartzen da bere kabuz gailendu edo gizonen eranskin baino zerbait gehiago izanez agertu nahi duen e a n . Nornahiren goga m e n e a n familian eta gizarte a n duen lekuak eta egoer a osoak dauka n eragina ulertzeko gai den edonork erraz aurkituko du eragin horret a n gizonen eta emaku m e e n arteko itxurazko ia alde guztien esplikazio osoa, gutxiagot a s u n e n bat inplikatzen dituen e n a ere barne .

Alde intelektual e t a t ik ezberdin ak diren heine a n alde moralei dagokien ez , diferentzia, eskuarki uste denez , emaku m e a r e n alde dago. Gizonek baino gehiago balio dutela esan ohi da; kortesi formula hutsa da hori, emaku m e sentitzen den ororeng a n irribarre garratz bat sortarazi

behar duen a, zeren bizitzako best e ezein egoer a t a n ez baitago ezarrit a eta natural eta komenigarri tza t onarturik onen a denak txarren a denari obeditu behar diola. Inuzentek eria horiek ezertarako balio badut e , gizonek botere a r e n eragin usteltzailea onartze n dutela argi uzteko da; horixe baita, izan ere, emaku m e e n nagusit a s u n moralak, horrelakorik balego, frogatu edo argi utziko lukeen egia bakarra . Eta egia da morrontz ak esklabo a gutxiago usteltzen duela ugaz ab a baino, morrontz a basak eriaraino heltzen dene a n izan ezik. Izaki moral baten duinekoa go a dela deritzot uztarri bat pairatz e a , are botere bidega b e bat ezarria, inoreng a n mugarik gabeko botere a erabiltze a baino. Emakum e a k gizonak baino gutxiagot a n erortzen omen dira lege penal ar e n pean , gutxiagot a n agertz e n ei dira krimen ar e n esta tis tiket a n . Ez dut zalantzarik gauza bera eta maila bereko egiaz esan daiteke el a esklabo beltzei buruz. Inoren kontrolpe a n daud e n a k ezin dute krimenik maiz egin, euren ugaz ab e n aginduz eta helburu e t a r ako izan ezik. Ez dut ezagutz e n mundu ak, aditu jende a ere barne , zirkuns t a n tzia sozialen eragin guztiak kontua n ez hartzeko eta gainetik pasa tz eko duen itsutasu n ar e n adibide nabariagorik, emaku m e a r e n ahalm e n intelektual ei dagokien ez gizonek agertz e n duten gutxies t e tent ela eta haren gaitasu n moralei dagokien ez egiten dituzten pane giriko tentelak baino. Ontasun moral handiago a dutela esan ez emaku m e e i egiten zaizkien konplime n d u a k ongi uztar daitezke gai moralet ar a joera handiago a dutelako erdeinuzko baiez ta p e n a r e kin. Emaku m e a k , esa t e n zaigu, ez dira gai euren partzialkeria pertson al ak menp e a n hartzeko: sinpatiek eta antipa tiek burubide a okertzen diete asunto larrietan. Hori hala dela onartut a ere, frogatz eke gelditzen da ea emaku m e e k beren sentim e n d u e n eraginez gizonek euren interes e n eraginez baino maizago desbider a tz e n diren. Horreta n , badirudi alde nagusia zera dela, gizonak ongizat e publikoaren alde jokatzeko beteb e h a r r a berekoikeriag a t ik uzten duela bete gabe, emaku m e a k , ordea , (bere interes pribaturik edukitzen uzten ez zaiolarik) best e norbait en ona bilatze a g a t ik beti ere. Kontuan izatekoa da, halaber , emaku m e e k gizarte a r e n g a n dik hartzen duen hezkuntz a guztiak honako hau irakas t e n diela, alegia, eurekin harre m a n e t a n daud e n pertson ekin bakarrik dituztela beteb e h a r r ak, berau e n interes ez bakarrik ardura tu behar dutela. Interes kolektibo handiei eta goi helburu moralei dagokien ez , ordea , emaku m e e n tz a t ez direla existitzen esan daiteke, ezta ideiarik elem e n t a l e n e t a n ere. Haien kontrako kexa honako hau esan ez laburbiltzen da, zintzoegi bete tz e n dutela irakatsi zaien beteb e h a r bakarra eta praktikatz en uzten zaien ia bakarra.

Pribilegiodun ek pribilegiorik gabeko ei emakidak egiten dizkieten e a n , azken horiek galdatz eko indarra daukat el ako izaten da ia beti. Gizonezkoe n genero ar e n kontra jarritako argudioak ez ditu segurutik aintza t hartuko jende ak oro har, emaku m e a k ez direla kexatz en esan dezake e n artea n . Horrek pribilegioa luzaroa go atxikitzeko bidega b e ko ahalbide a emat e n die gizonei, baina ez dio bidega b e k e ri izpirik ere kentzen pribilegioari. Gauza bera esan daiteke ekialdeko haren e t a ko emaku m e e z : haiek ere ez dira kexatz en europar emaku m e e n askat as u nik ez dutelako. Goitik beherako lotsagaldu eta mari- mutiltzat dauzkat e gure emaku m e a k . Gizonak ere oso gutxitan kexatze n dira gizarte ar e n egoera orokorraz, eta askoz gutxiagot a n kexatuko lirateke , baldin best e leku batzue t a n duten antola m e n d u hobe ar e n berririk ez balute. Emaku m e a k ez dira kexatz en beren genero ar e n egoeraz; edo, hobeto esan d a , badira kexatz en , zeren horri buruzko elegia negar t iak ugariak baitira emaku m e e n idazlane t a n , eta are ugariago ak ziren, haien erost ek inolako xede praktikorik gabeko ak ziruditen e a n . Kexa horiek gizonek bizitzaren laztasun a z oro har agertz e n dituzten e n moduko ak dira; ez diote errurik inori leporatz e n , ezta aldaket a rik galdatu ere. Baina emaku m e e k senarre n botere az kexatze n ez badira ere, kexatze n dira norbere senarraz edo lagun e n senarrez . Gauza bera gerta tz e n da best e morrontz a kasu guztiet an ere, askap e n mugim e n d u a r e n hasieran behintza t . Jopuak hasieran ez ziren kexu euren jaunen aginpide az , baizik haien tiraniaz soilik. Herri xehe a udal frankizia gutxi batzuk eskatz e tik hasi zen; gero eurek onartu gabeko zerget a tik libre geratz e a eskatu zuen; baina garai hartan atreb e n tzia handitza t ukan e n zuten errege ar e n aginpide subirano a n inolako parte- hartzerik galdatz e a . Gaur egun, ezarritako arau e n kontra jaikitzea behiala menp eko batek bere errege a r e n kontra jaikitzeko

eskubide a galdatz e a bezain gaizki ikusia den kasu bakarra emaku m e e n a da. Bere senarrak onest e n ez duen mugim e n d u r e n baten parte hartzen duen emaku m e a k , martiri bihurtzen du bere burua , apostolu izateko ere gai izan gabe, zeren senarrak emazt e a r e n apostolutz a bukaraz t eko eskubide legala baitu. Ezin daiteke espero emaku m e e k beren genero ar e n askap e n e r a buru belarri dedikatz e a , gizonek, kopuru handian, eginkizun horret a n beraiekin batzeko prest ez daud e n bitart e a n .

IV

Beste galdera bat gelditzen zaigu, azter tu ditugun ak baino garran tzi txikiagorik ez duen a eta beren konbikzioak puntu nagusie t a n nolabait zart eginda dituzten aurkariek gogait eragiter aino eginen digute n a . Zer onik espero behar dugu –galdetuko digute– gure ohitura eta instituzioet a n egin nahi dituzue n aldake t e t a t ik? Zertan eginen luke gizateriak onera, emaku m e a k aske balira? Ezertan ere eginen ez balu, zertarako asaldat u haien goga m e n a , eta eskubide abstraktu baten izene a n gizarte iraultza mota hori egiten saiatu?

Ez dut uste espero izatekoa denik galdera hori hain zuzen ere emaku m e e k ezkontz an duten egoer ar e n ingurua n propos a tz e n den aldaket a ri buruz izatea . Emaku m e bat gizon baten menp e a n egote ak konta tu ezin ahala kasut a n sorturiko sufrikarioak, egoer a ezmoral ak eta edozert ar ako gaitzak ikaragarriegi ak dira inork uka ditzan. Buruarinak edo zintzotasu n urrikoek, ertzeko kasuak edo jendart e a n bala- bala ibiltzea lortzen duten kasuak bakarrik kontuan hartuz, gaitzak salbues p e n e z ko ak direla esan lezaket e ; baina inor ezin da gelditu gaitz horiek eta, kasu askotan , berorien larritasun a ikusi gabe. Eta erab a t begi- bistakoa da botere horren abusu ak ezin direla galarazi botere ak indarre a n dirauen artea n . Gizon onei edo erresp e t a g a r ri ei bakarrik barik, gizon guztiei, are basa tien ei eta kriminalen ei , emat e n edo eskaintze n zaien botere a da. Gizon horiek ez dute iritziaren a best e galgarik eta oro har ez daud e eurak bezalako gizonen iritziaren eraginp e a n baino. Horrelako jendailak basaki tiraniza tuko ez balu lege ak dena jasat er a behar tz e n duen pertson a , dago e n e ko paradisu egoera genuke gizarte a n . Ez genuke legee n beharrik gizonen jaugin biziotsu ak bezatz eko. Esanen genuk e Astrae ak , mundur a etorri ez eze, gizon gaiztoen ar e n bihotze a n zeukala tenplua . Joputza legea ezkontza barrua n kontrae s a n izugarria da, mundu modernoko printzipio guztiak eta beraiek astiro- astiro eta ahalegin neketsuz lantzeko behar izan den esperien tzia guztia ezezt a tz e n dituen a . Orain, beltzen esklabot a s u n a abolitut a dago e n e a n , emaku m e a r e n a da gizateriako kide bat, bere ahalm e n intelektual ak sasoi bete a n dituela, best e gizaki baten bihozber a t a s u n a r e n mend e uzten den kasu bakarra, best e horrek botere a menp eko duen pertson ar e n onerako bakarrik erabiliko duen espera n t z a n utzi ere. Ezkontza da legeek egun onartze n duten esklabot a s u n bakarra . Ez dago jada esklabo legalik, etxe bakoitzeko etxekoa n dr e a z apart e .

Gaiaren atal honet a n egin beharreko galdera ez ote da, ordua n, cui bono ? Gehien ere esan e n didat e alderdi txarrek onek baino pisu handiago a luketela, baina alderdi onen errealita t e a eztab aid a e zin a da. Hala ere, emaku m e e n ezgait a su n legal guztiak kentze a , emaku m e a k hiritarta s u n a ri dagokion guztian gizonekin berdintz e a , enplegu ohoragarri guztiet arako ateak zabaltze a , eta enplegu horiet ar ako behar den hezkuntz a eta trebakun tz a hartzeko aukera emat e a biltzen dituen auzi garran tzitsu a go a ri dagokionez , pertson a askoren tz a t ez da nahikoa ezberdin t a s u n a k defent s a bidezko edo legitimorik ez edukitze a ; ezberdin t a s u n a abolituz erdiet siko lirateke e n abant ailak zehazt e a galdatz e n dute horiek.

Horri nik erantzut e n diot lehen e n go aban t aila zera dela: giza harre m a n e t a n unibert s al en eta heda tu e n a , injustiziak barik, justiziak arautu t a edukitze a dela. Hitzei zentzu morala erans t e n dien edonor e n tz a t ez dago azalpe nik ez argibiderik, baiezta p e n soil horrek bezain argiro adieraziko

duenik zenbat balio duen aban t aila horrek gizateriare n tz a t . Gizaterian diren joera egoist a guztiek, norber e buruar e n gurtzak, norber a beti lehen e n go izan beharrak, gizonen eta emaku m e e n arteko harre m a n e n egungo erabide a n dute sorburu a eta sustraia , eta berta tik elikatzen dira. Pentsa zer den mutiko batentz a t gizontze- arora arte honako hau uste izanik bizi izatea, hots, bera, meriturik gabe eta inolako ahaleginik ere egin gabe, gizaki guztien artea n txolinen eta hutse n a edo ezjakinen eta artaburu e n a izan arren, mutil jaio izan hutsa g a t ik gizateriaren erdia osatz en duten guztien eta bakoitzare n gainekoa dela eskubide osoz, eta horien artea n , seguru e nik, berak bere gainetik daud el a egun ero edo orduoro egiaz ta turiko batzuk daud e. Baina, bere portaer a guztian emaku m e baten gidaritzap e a n jokatzen badu eta tonto garbia bada , zalantzarik gabe pents a t uko du emaku m e hori ez dela bere pareko a ez trebe t a s u n e a n ez adime n e a n ; eta tontoa ez bada, are okerrago: emaku m e a bere gainetik dagoel a pentsa t uko du eta, hala ere, uste osoz sinetsiko du berak emaku m e a r i agintzeko eskubide a duela eta hark berari obeditzeko obligazioa. Nolakoa ote da bidega b e k e ri a horrek gizonar e n izaeran duen eragina? Eta klase eskolatu e t ak o gizonak sarritan ez dira kontura tz e n zenba t e r aino dago e n hori gizonezkoe n adimen gehien- gehien e t a n sartut a . Izan ere, jende zentzund u n eta ongi hezitakoar e n artea n , ezberdin t a s u n a ahalik gehien ezkuta tz e n da begien bistatik, batik bat haurren bistatik. Amari ere aitari adina obedientzia edukitzen irakast e n zaie mutilei, ez zaie uzten arreb ak menp e a n hartzen eta inoiz ere ez dituzte ikusten beher a g oko mailan, best era baizik; eta mutilenga n galaitas u n ez ko sentim e n d u a k, landu ere, lantzen dituzte, baina beraien atzea n haiei galdatz e n zaien mirab e tz a estalduz. Hartara, ongi hazitako goi klasee t ako mutikoek beren lehen urtee t a n saihes tu egiten dituzte egoer ar e n eragin gaiztoak eta gizontze- arora iritsita gertakariak diren modu a n bizitzen hast e n direne a n soilik nabari tzen dituzte eraginok. Jende hori apen a s kontura tz e n den best e era batera hezitako mutikoek zein goiz hast e n diren beren baitan sentitzen neskekiko berez duten gailent a s u n a ; sentime n d u hori mutikoa hazi ahala zenba t e r aino hazten eta hark indarra hartu ahala zenba t e r aino indartz en den; zein arin irakast e n dion eskola- mutiko batek best e bati sentime n d u horrez jabetz e n; zein goiz hast e n den gazte a amar e n gaineko sentitzen, amari eroap e n a eskainiz, baina bene t ako erresp e t u rik eduki gabe , eta zenbat eko gailent a s u n sentipe n a , benet a n ere sultan baten a bezalakoa, sortzen zaion bere bizitza konparti tzeko ohore a egiten dion emaku m e a r e kiko. Pentsa al dezake inork horrek guztiak ez duela gizona, bere bizitzako jokaera guztiari dagokionez , gaiztotzen, hala gizaban a ko gisa nola gizartekide gisa? Sentime n d u hori heren tziazko errege tz a n errege a k daukan a r e n antzeko a da: best e guztien gaineko sentitzen da, errege jaio zelako, edo aitoren sem e, aitoren sem e jaio zelako. Senar- emazt e e n arteko erlazioa jaunar e n eta basailuare n artea n zegoe n ar e n antz- antzeko a da, baina alde batekin: emaku m e a k basailuar e n a baino obedientzia muga g a b e a g o a dio zor senarrari. Basailuare n izaerak bere menp eko t a s u n a r e n eragina, onerako edo txarrerako, jasan zuela ikusi ezean ere, argi dago jaunar e n izaerak eragin handia izan zuela, dela bere basailuak bera baino baliozkoago ak zirela uste izatera heldu zelako, edo bera bezain baliozkoa zen herriari agintzeko eskubide a , bere meritu eta ahalegine n g a t ik barik, Figarok dioen bezala, jaiotzeko molestia hartu izanaga t ik zuela senti tzen zuelako. Monarkak edo jaun feudalak praktikatz en duen bere buruar e n gurtza gizonezkoak bere buruari eskaintze n dion gurtzare n pareko a da. Gizakiak haurtz aro az geroztik irabazi gabeko pribilegioen jabe izanik haziz gero, harropuz tu egiten dira pribilegio horiez. Merezime n d u z beren g a n a t u riko pribilegioak edukita, pribilegio horiek oinarririk ez dutela kontura tz e ak umiltasu n er a eram a n d a k o a k gutxienak dira, eta onen ak ere bai. Gainerako ak harrokeria dariola daud e, harrokeri mota txarren a gainera , norber e lorpen e t a n ez, baina kasualita t e a k ekarrit ako abant ailet a n oinarritua . Izaera zintzo eta samurreko gizonek, best e genero osoa menp e a n eta haiet ako baten g a n aginpide osoa dutela sentitze a n , begira m e n d u samurra eskaintze n ikasten dute; izaera gaiztoko gizonei, ordea, sentime n d u berorrek harrokerian eta zapalkuntz a n trebatz eko akade mi a bat eskaintze n die. Beste gizonekin, eskubidez maila berekoekin, aurre eginen dietela ikusiz gero, harrokeriaz jokatzeko gogoari eutsi eginen diote eta euren jokaera jasan beharra best e errem e diorik ez duten e n g a n a

joko dute, eta maiz emaz te a r e n g a n mend ek u hartuko dute etxetik kanpo euren burua kontrolatu beharra izanag a tik.

Etxeko bizitza justizia sozialare n printzipiorik hasi- masizkoe n e n kontrako harre m a n e t a n oinarritzeak dakarkigun jarraibide ak eta sentime n d u e n heziket ak, giza izaera g a t ik, perber t siorako hain eragin handia du, non, gure egungo esperien tzia kontua n hartut a , ezin dugun jaso geure irudime n a sexue n arteko ezberdin t as u n a k kentze ak ekarriko lukeen onerako aldake t a ikaragarria ikusteko moduko mailara. Hezkuntz a eta zibilizazioa lege ar e n indarrak izaeran dituen eraginak ezaba t u eta lege horren ordez justiziaren a jartzeko egiten ari diren guztia ez da azaletik barrura go pasako, etsaiare n gotorleku ari eraso ezean . Moral eta politikako mugim e n d u moderno ar e n printzipioa maxima haux e da: jokaerak, eta jokaerak bakarrik, emat e n du erresp e t u r ako eskubide a ; gizakia dene a n barik egiten duen e a n oinarritzen da begirun er ako eskubide a ; eta merezim e n d u a k bakarrik, ez jaiotzak, emat e n du botere eta agint er ako eskubide a . Gizakiari best e baten g a n aldi bater ako ez litzateke e n aginterik edukitzen utziko ez balitzaio, gizarte a ez litzateke ibiliko esku bataz eraikitzen best e eskuaz ito behar dituen jauginak. Haurrak, lehen e n g o aldiz gizonar e n existen tzian , bide zuzene tik ibiltzen ikasiko luke eta nagusi egite a n bide horret a t ik ez aldentz eko aukera bat edukiko luke. Baina indartsu ak ahula zapaltzeko eskubide a daukala gizarte a r e n muin- muiner a sartut a dago e n bitarte a n , borroka gogorra egin beharko da gizarte harre m a n a k ahulak indart su a r e n eskubide berberak dituela dioen printzipioan oinarritut a egote a lortzeko, zeren justiziaren lege a, kristau t a s u n a r e n a ere bade n a , ez baita inoiz jabetuko gizonen sentime n d u rik sakon e n e z , lege horren kontra ariko baitira, men egiten dioten e a n ere.

Bere ahalm e n e z baliatzeko era aukera tz e n utziz eta gizonari eskaintze n zaizkion lan erem u berak eta sari eta susta g ar ri berak eskainiz, emaku m e a r i ahalm e n ok erabiltzeko askat a s u n a emat e t ik espero litekee n bigarren onura gizateriare n zerbitzu hober ako erabil daitezke e n ahalm e n intelektu al en bikoiztea litzateke. Gizateriari mes e d e egiteko eta denon hobekun tz a sust a tz eko egun lagun bat –esat e baterako, irakasle publiko bat edo arazo publiko edo sozialet ako edoz ein adarre t ako administra tz aile bat– dago e n tokian bi egoteko aukera legoke orduan. Gaur egun ment s dira nonahi mota askotako gailent a s u n intelektu al ak, eta gai diren langileen eskaintz a eskariare n oso azpitik dago; urri dira trebezia handia eskatz e n duen edozein kargut a n bikainki jardut eko gai direnak; mund u a n dagoe n talentu guztiaren erdia erabiltze ari uko egite ak suposa tz e n duen galera arrunt serioa da. Energia intelektu al hori, egia esan, ez da guztiz galtzen. Zati handi bat etxear e n gobernu a n eta emaku m e e k sarbide a duten best e lan gutxi batzue t a n erabiltzen da, eta edoz ein kasut a n ere beti erabiliko litzateke; eta best e zatiak kasu indibidual askotan sortzen du onura, emaku m e indibidual ek gizon indibiduale n g a n duten eraginar e n bidez. Baina onurok emaku m e e n jokaleku behar lukeen ar e n alde bate a n bakarrik sorturikoak dira; helmen arrunt muga tu a dute; eta onartu beharra bada go ere gizateria osoak orotara duen adimen a r e n erdiari askat as u n a eman e z indar sozial berriari aipaturiko onura hau kendu beharko litzaioke el a, best e aldetik, gizonen adimen a bizkortuko lukeen lehiakort as u n a r e n onura gehitu beharra legoke, edo (adieraz p e n zehatz a go a erabilita) gizonek postu bat eskura tu aurre tik hura merezi izan beharrak ekarriko lukeen onura.

Espeziear e n ahalm e n intelektual ar e n eta berare n arazoak ongi kude a tz eko behar den adimen a r e n gehikuntz a , aldez, emaku m e e n hezkuntz a hobe eta bete a go a r e n bidez erdiet siko litzateke , kasu horret a n gizonare n a r ekin pari passu areago t uko litzateke el arik. Hartara , emaku m e a k oro har beren klase sozial bereko gizonak bezain gai izanen lirateke negozioez , arazo publikoez eta espekulazio gai goren ez aditzeko; eta best e e n ekintzak eta pents a m e n d u a k ulertzeko bakarrik barik, beren kabuz gauz a interes g ar riak egin eta pents a tz eko gai diren sexu bietako bana- banako ek errazt a s u n berberak ukan e n lituzket e euren gaitasun e t a n treba tu eta aurrera egiteko, sexu bateko ak zein best eko ak izan. Hartara, emaku m e e n ekintza erem u a heda tz e a onerako litzateke, emaku m e e n hezkuntz a gizonen a r e n mailara igoko litzateke el ako eta

batzuek best e e n hezkuntz ar e n hobekun tz a guztiak partek a tuko lituzket el ako. Baina horrez apart e , hesia jo eta haus t e a k bakarrik ere balio itzeleko eragin hezgarria luke. Pentsa m e n d u a r e n eta ekintzaren gailurrak, interes pribatu a r e n erem u a gainditu eta interes publikoan sartzen den guztia, gizonen kontuak, emaku m e e k albo batera utzi beharreko ak, direlako ideia –izan ere, gauz a horietako asko positiboki debeka t u t a baitituzt e emaku m e e k eta uzten zaien gutxiet an hotz eta motz hartzen baitira– burutik betiko kentze hutsa, ordua n emaku m e a k lortuko lukeen kontzien tzia, alegia, bera best e edonor bezalako gizakia den kontzien tzia –bere lanbide a eta zereginak aukera tz eko eskubide a duen a, gizakien ardurako gauz a guztiet a n interes a jartzeko arrazoiak dituen a eta giza arazo orotan iritzi indibidualari dagokion eraginar e n parte a berak ere ekartz eko eskubide a duen a, arazoota n parte hartzen saiatu edo ez– best erik gabe nahikoa litzateke emaku m e a r e n ahalm e n e n hedaku n tz a itzela eta sentime n d u moralen maila gorago jasotze a eragiteko.

Giza aferak aurrera atera tz eko gai diren talentud u n pertson ak gehitze az gain (eta ez dira gaur egun gehiegi horrelakoak, naturak eskainitako talen tu a r e n erdia, emaku m e e n a , kanpo a n uzten ibiltzeko), emaku m e e n iritziak eragin onurag arriago a , handiago a baino areago, edukiko luke giza iritzi eta sentim e n d u e n multzo osoan. Eragin onurag arria go a , handiago a baino areago diot, emaku m e e n eragina iritziaren izaera orokorre a n oso handia izan delako beti edo behintz a t historiaren lehen e n g o aldieta t ik. Amek beren sem e e n haurtz aroko izaeran duten eraginak eta mutil gazte ek nesken begiko izatea lortzeko izaten duten gogoak indar handia izan dute mutilen izaeren itxuratz e a n , gogora tz e n diren garai guztiet a n , eta zibilizazioare n aurrera p e n e r a k o urratsik garran tzitsu e n e t a k o batzuk finkatu dituzte. Homerore n garaian bertan ere, Τρωαδασ ελκεσιπεπλουσ-enga n a ko (*emaku m e gona luzedun troiarren g a n a k o) αιδωσ (*begirun e a) ekintzarako motibo aipatu a eta indartsu a izan zen Hektor handiar e n tz a t . Emaku m e e n eragin morala bi era ezberdin e t a n burutu zen. Hasieran , eragin leungarria ukan zuen. Bortizkeriare n biktimak izateko arrisku handia zuten heine a n , indarkeriare n eremu a muga tz e n eta gehiegikeriak ahalik gehien leuntz en ahalegindu ziren berezko joeraz. Borrokatz eko hezita ez zeude n ek, diferentziak konpontz eko orduan, bidezko denez , borroka alde batera utzi eta best elako bideen alde egin zuten. Oro har, grina egoista baten oldarra gehien sufritu beharra ukan duten ak izan dira grinak bezatz eko modu a eskaintze n duen edozein lege moralen aldeko irmoen ak. Emaku m e e k zeregin garran tzitsu a bete zuten iparraldeko konkista tz ailee n artea n kristau fede a zabaltzeko lanea n , aurreko guztiak baino emaku m e a r e n aldekoa go a zen erlijioa bera. Anglosaxoien eta frankoe n konbert sioa, adibidez , Edelberto eta Klodobeor e n emazt e e n g a n d ik hasi zela esan daiteke . Beste era batera ere izan du eragin garran tzitsu a emaku m e e n iritziak, alegia, emaku m e a k landu ez zituen, baina bere babe sl e ak edukitzea komeni zitzaion tasun ak indart su bultzatuz. Adorea eta bertut e militarrak oro har gizonek emaku m e e n miresp e n a beren g a n a t z ek o duten irritsaren eraginez sendotu ziren aldi guztiet an ; eta bultzad a horrek goi mailako tasun horiet ar ako ez eze, best e batzue t a r ako ere balio du, emaku m e e n egoer ar e n berezko ondorio gisa, emaku m e a k liluratu eta konkistatz eko biderik onen a gizonek emaku m e e z iritzi altua edukitze a izan delako beti. Emaku m e e n eragin mota bion konbinazioz sortu zen zalduntz a espiritua, zeinare n berezita su n a , gerlari tasun e n mailarik goren ak zeharo best el ako bertu t e ekin konbinatz e a den, honako hauex ek bezalako ekin zehazki: jende zibil eta babe s g a b e k o e n g a n a k o samurt a s u n a , eskuza b al t a s u n a eta pairam e n a , eta emaku m e e n g a n a k o men egite eta gurtza berezia, emaku m e a k babes g a b e k o best e klasee n g a n d ik honex e t a n bereizten zirelarik, alegia, menp ekot a s u n e r a indarrez behar tu beharre a n euren ederra irabazt e n saiatzen zirenei borond a t e z emat eko zituzten sari garran tzitsu e t a n . Zalduntz ar e n praktika haren eredu teorikotik praktika teoriatik gelditu ohi den baino urruna go gelditzen den arren, gizateriaren historia moraleko oroigarririk preziatu e n a da, gizarte desera t u eta nahasi batek bere egoera soziala eta erakund e a k baino askoz aurrera go zegoen ideal moral bat eraiki eta praktikara eram a t e ko egindako ahalegin eratu eta bater a tu a r e n adibide aipagarri bat; eta helburu nagusi ari dagokionez eraba t eko porrot a ezagu tu bazue n ere, ez

zen inolako eragin gabeko a izan, eta ondoren go belaun aldi guztien ideia eta sentipe n e t a n marka nabar m e n eta gehienb a t balio handikoa utzi zuen.

Zalduntz ar e n ideala emaku m e e n sentim e n d u e k gizateriare n kultura moralea n duten eraginar e n gailurra da, eta emaku m e e k egun go menp eko egoera n geldituko badira, biziki deitora tu beharko genuke zalduntz ar e n eredu a betiko joan izana, zeren egoer a horren eragin etsigarria leun lezake e n bakarra baita. Baina gure espezie ak izan dituen aldaket a historikoek ekidinezin bihurtu dute best e moralta su n ideal zeharo ezberdin batek ordezkatz e a zalduntz ar e n ideala. Onerako edo txarrerako dena adore indibidual ar e n mend e zegoe n gizarte bate a n elem e n t u moralak sartzeko ahalegin a zen zalduntz a , beti ere samurt a s u n eta eskuz ab al t a s u n indibidual ar e n eragin leungarriare n pean. Gizarte moderno e t a n gerla kontuak ere ez dira esfortzu indibidual ez erabakitz en, askoren ekintza bater a tuz baizik; eta gizarte ar e n zeregin nagusi a borrokatz e tik negozioak egitera , bizimodu militarre tik industrialera , aldatu da. Bizitza berriaren eskakizunek ez dute kanpoa n uzten eskuz ab al t a s u n a , zaharrare n e k uzten duten baino gehiago, baina berria ez dago jada eraba t eskuzab al t a s u n a r e n mend e . Garai moderno e t a ko bizitza moralare n oinarri nagusiak justizia eta zuhurtzia dira edo izan behar dute; bakoitzaren erresp e t u a best e ororen eskubide ekiko eta bakoitzare n gaitasu n a bere buruare n ardura hartzeko. Zalduntz ak ez zien inolako eragozp e n legalik jarri gizarte a n zigorrik gabe nagusi ziren mota guztiet ako bidega b e k eri ei; gutxi batzuk animatu zituen bidega b e k e ri a n ibili barik zintzo jokatzera , horret ar ako laudorioaz eta miresp e n a z baliatuz. Baina moralta s u n a r e n indarra santzio penale a n datza beti, gizakia gaitze tik aldentz eko duen ahalm e n e a n . Gizartea r e n segurt as u n a ezin da oinarritu zintzotas u n a ri egindako ohorea n soilik, gutxi batzue n g a n izan ezik erlatiboki ahula den eta asko eta askoren g a n inolako eraginik ez duen motiboa denez gero. Gizarte moderno a bizitzako arlo guztiet a n gaitza erreprimitzeko gai da zibilizazioak eskuet a n jarri dion indar goren a erabiliz, baita, hori eginez, gizarteko kide ahulago ei (babe sik gabe utzi beharre a n legear e n babe s p e a n jarrita) bizitza jasang arri bihurtzeko ere, espera n tz a guztia tiranizatz eko eskubide a duten e n gizabide a n jarri beharrik gabe. Zaldun izaerare n edert a s u n a eta dohainak ukatzerik ez dago, baina ahulen eskubide ek eta gizakien ongizat e ak oinarri sendo a g o a n dute euskarria orain; best e erem u e t a n esan nahi dut, zeren ezkonbizitzan ez baita horrelakorik gerta tz e n .

Gaur egun ere lehen bezain egiazkoa da emaku m e e n eragin morala, baina ez da hain nabar m e n eta bereizgarria: iritzi publikoan eragin orokorre a n gehiago naha si t a dago. Sinpatiaren eta komunikazioare n bidez, alde bate tik, eta gizonek emaku m e e n begie t a n distiratsu agertz eko duten desiraren bidez, best e t ik, emaku m e e n sentipen ek eragin handia dute zalduntz ar e n idealetik geratz e n denari bizirik eust eko ordua n, hau da, sentime n d u a k landu eta adore eta eskuza b al t a s u n tradizioei segida emat eko ordua n. Puntu horiet an , emaku m e e n ideala gizonen a baino gorago dago; justiziaren e a n , ordea, pitin bat beher a g o. Bizitza pribatuko harre m a n e i dagokien ez , orokorrea n esan daiteke emaku m e e n eragina , oro har, bertut e samurre n ak bultzatuz eta latzenei erasoz gauza tz e n dela, nahiz eta baiezt ap e n hori izaera indibidual bakoitzak eragin liezazkieke e n aldarazp e n guztiekin ulertu behar den. Mundu honet a n bertu t e ak aurre egin beharreko probet ako nagusian –interes e n eta printzipioen arteko gatazkan– emaku m e e n eraginar e n joera askotarikoa izaten da oso. Interes a r ekin borrokan dagoe n printzipioa heziket a moral edo erlijiosoak emaku m e a r e n kontzien tzian indartsu graba t uriko gutxien artea n bada go, emaku m e hori bertut e a r e n laguntz aile handia da, eta senarra eta sem e a k inoren bultzad arik gabe beren kabuz sekula eginen ez lituzket en pairam e n ekintzak egitera bultzatze n ditu maiz. Baina, emaku m e a k egun hartzen duen hezkuntz a eta gizarte a n duen egoera kontua n hartut a , irakast e n zaizkion printzipio moralek bertu t e a r e n erem u ar e n zati erlatiboki txikia baino ez dute hartzen , eta gehien b a t negatibo ak dira, hau edo best e a egitea debeka tz e n duten ak, baina emaku m e a r e n pents a m e n d u eta ekintzei norabide orokorrik markatz e n ez dieten ak. Atsekab ez aitortu behar dut emaku m e e k nekez bultzatz en dutela bizitzan izan ohi duten jokaerar ekiko desinter e s a , hau da,

familiarentz ako aban t aila berezirik ez dakart e n helburuak lortzen ahalegin t su jardute a . Hoben txikia da emaku m e e k inork garran tzia emat e n irakatsi ez dielako estimatz e n ez dituzten eta gizonak emazt e a r e n g a n d ik eta familiarekiko ardura tik aldend u best erik egiten ez dituzten zenbait xederi baliorik ez emat e a . Baina horren ondorioa da emaku m e e n eragina ez dela inola ere bertut e publikoen aldekoa.

Badute, hala ere, eraginen bat emaku m e e k moralta s u n publikoan, euren jardun erem u a heda tu denez eta asko direlako euren familia eta etxetik kanpoko helburuak sust a tz e n ari izan direnak. Emaku m e e n eragina Europako bizitza modernoko bi berezitas u n e t a n nabar m e n tz e n da asko: gerrarekiko herran eta filantropiarekiko begikotas u n e a n . Ezaugarri ezin bikainago ak biok! Baina, zoritxarrez , emaku m e e n eragina balio handikoa bada sentime n d u horiei oro har emat e n dien bultzad ari dagokionez , markatz e n dien norabide ari dagokionez kaltegarria da baliagarria bezain maiz gutxien ez . Filantropi erem u a n partikularki, emaku m e a k nagusiki lantzen dituen bi arloak proselitismo erlijiosoa eta karitat e a dira. Proselitismo erlijiosoa, hor, ikusiezinak piztea baino esan nahi ez duen esa m old e a da; atzerrian, erabilitako bitarteko ek eragin dezake t e n ondorio honda g a rriak –hala xede erlijiosorako nola best e helburu on guztiet arako honda g a rriak– ezagu tu gabe edo euret az kontura tu gabe zerbait lortzera itsu- itsuan joatea da. Karitat e a ri dagokionez , berriz, badakigu elkarrekin kontrae s a n nabarian daud el a lagund u t ako pertson e n g a n dituen hurbileko efektuak eta dene n onerako dituen azken ondorioak. Emaku m e ei emat e n zaien hezkuntz ak –sentime n d u e t a r a doan a, adime n er a baino askoz gehiago– eta euren bizitzako zirkuns t a n tziek eragind a beren g a n a t u riko azturak, hau da, pertson e n g a n sorturiko hurbileko efektu ak, eta ez giza klasee n g a n eragind ako urruneko ondorioak, kontua n hartzeko azturak, ezgai bihurtzen dituzte emaku m e a k euren sentim e n d u e i hain laket zaizkien karitat e edo filantropi era guztien joera kaltegarriak ikusteko eta onartz eko. Argitasunik ez ikuspegirik gabeko onginahi handi eta eten g a b e hazkorrak, jende a pobre e n bizitzak euren ardura p e a n hartzera eram a n e z eta euren ekintzen ondorio kaltegarrien erantzukizun e tik libratuz, norbere burua erresp e t a t z e a , norber e burua laguntz e a eta norber e burua kontrolatz e a diren hiru arau moralen oinarriak minatz e n ditu, arrakas t a indibidualare n eta bertu t e sozialaren funtsezko baldintzak beraiek. Mesed e egin beharre a n kalte egiten duen baliabide e n eta onginahizko sentime n d u e n eralgitze hau areago tz e n eta bultzatze n parte handia hartzen dute emaku m e e n ekintzak eta eraginak. Ez dut esan nahi horren errudun karitat e a r e n hari praktikoak mane a t z e n dituzten emaku m e a k direnik. Zenbait e t a n gerta tz e n da karitat e publikoa adminis tra tz e n duten emaku m e e k –aurrea n duten errealita t e a r ekiko eta batez ere harre m a n e t a n daud e n e n gogo eta sentime n d u e kiko gizonen a baino askoz zoliagoa izaten duten ikuspe giaz– argiro haute m a t e n dutela eman d ak o limosne n eta laguntz e n eragin desm or aliza tz ailea , eta gai horret a n politikari ekono mis t a askori lezioak emat eko modu a n daud e. Baina laguntz ak emat e r a muga tu eta ondorioak aztertz en jartzen ez diren emaku m e e k nola aurreikusi ondorio horiek? Emaku m e e n egungo egoera n jaiotakoa izanik, egoer a horrekin pozik dagoe n emaku m e a k nola preziatuko du bere burujab e t a s u n a r e n balioa? Ez da burujab e , inork ez dio burujab e izaten irakatsi; haren zoria dena best e e n g a n dik hartze a da, eta bere tz a t ona dena nola liteke pobre a r e n t z a t txarra? Emaku m e a k onaz duen ideia nagusiren batek eman d ak o mese d e a r e n a da. Ahantzi egiten du bera ez dela aske eta pobre ak badirela; behar duten a , eurek irabazi beharre a n , ema n egiten baldin bazaie, ez direla irabazt er a behar turik egon e n; denak ezin direla egon dene n ardura p e a n eta, horrega t ik, motiboren batek egon behar duela jende ak bere buruare n ardura hartzeko; eta jende ari , fisikoki gauza izanez gero, beren buruari laguntz e n laguntz e a dela azken e a n bene t ako karitat e a dela frogatz e n duen karitat e bakarra.

Oldozpen horiek argi erakus t e n dute zenbat hobetuko litzateke e n iritzi orokorrare n eraket a n emaku m e e i dagokien parte a , irakasp e n zabalago a eman e n baliete eta euren iritziak eragina ukan dezake e n gaiet an ezagu tz a praktikoa hartuko balute; horixe litzateke euren askap e n sozial eta politikoak ezinbes t ez ekarriko lukeen fruitue t ako bat. Baina nabar m e n a g o litzateke oraindik

askap e n a k emaku m e bakoitzak bere familian izandako eraginar e n bidez ekarriko lukeen hobekun tz a .

Esan ohi da ezen, tentazioan erortzeko arriskurik handien a duten klase e t a n , gizona bere emaz te eta sem e- alabe n g a t ik mant e n tz e n dela ondrad u, bai emaz te a r e n eragin zuzenari esker, bai haien geroko ongizat e ak emat e n dion ardurari esker. Hori horrela izan daiteke eta sarri, dudarik ez, horrelax e da, gaiztoak barik ahulak diren gizonen kasua n; onerako eragin hori berdinta s u n legeekin babe s tu eta sendotuko litzateke; eragin hori ez du susta tz e n emaku m e a r e n joputzak, baina, aitzitik, behe mailako gizonek beren botere a r e n mend e daud e n e kiko sentitzen duten erdeinu ak makaltzen du. Baina gizarte eskalan gora eginez gero, eragingarri zeharo ezberdin e n agindup e a n dagoe n klase bat aurkitzen dugu. Emaku m e a r e n eraginar e n joera, ahal duen neurrian, senarrari herrialde a n onesp e n a r e n eredu a markatz e n duen mailatik beher a go jauste n ez uztera doa; baina indar berdinez doa maila horret a t ik gorago igotzea eragoz t er a ere. Emaku m e a iritzi publiko komun ar e n laguntz ailea da. Adimen ez bera baino kaxkarrago a den emaku m e batekin ezkondu t a dagoe n gizonak betirako pisu hil bat dara m al a sentitzen du edo, txarrago dena, iritzi publikoak galdatz e n diona baino handiago a izaten saiatz en den guztian gainditu beharreko oztopo bat duela alboan . Horrela loturik dago e n gizonak nekez lor lezake goi mailako bertu t erik. Bere iritzietan masar e n g a n dik bereizten bada –masak ikusi ezin dituen egiak ezagu tz e n baditu, edo, bere bihotze a n hark izenez ezagutz e n dituen egiak sentitzen dituelarik, egia horiei dagokien ez gizaki gehien ek baino kontzientzia biziagoz jokatu nahi badu– horrelako ideia eta pents a m e n d u a k aurrera atera tz eko zoztorrik handien a bere emazt e a r e n g a n aurkituko du, maila komun e tik bera baino gorago dagoe n emaz te a edukitzeko zortea ukan ezean .

Izan ere, horrelako gizonak, beren interes e t a t ik zerbait sakrifikatu beharra dauka beti, behin harre m a n sozialet a n , behin diru kontuan; agian bizibidea arriskut an jartzera iritsi beharre a n ere aurki daiteke. Sakrifizio eta arrisku horiei aurre egiteko prest egon liteke, berak bakarrik gainditzekoak izanez gero; baina bere familiari ezarri baino lehen, asko pentsa t u beharra dauka. Eta familia, kasu horret a n , emaz te a eta alabak dira, zeren sem e e n g a n dik ziur espero baitu berak bezala senti tze a eta bera interes horiek albo bater a uzteko gai bada haiek ere gauza bererako gai izatea , nahita gainer a. Baina alabak? Aitaren jokaerare n mend e egon daiteke alabak ezkontz e a ; emaz te a , berriz, sakrifizio horiek zertarako egiten diren ulertzeko gai ez da, berorien xede ak merezi duela pents a t uz gero, gizonar e n g a n konfiantza osoa duelako eta maite duelako litzateke , ezin du konpar titu gizonak senti ditzake e n entusias m o a eta bere buruar ekiko onesp e n a , baina gizonar e n sakrifizio guztiak hartzen ditu bere gain. Ez al da egia gizonik zuzen e n eta desint er e s a t u e n a k ere zalantza handiak izan behar dituela arestian adierazitako ondorioak emaku m e a ri ezarri aurretik? Jokoan dago e n a bizitza erosoa barik gizarte ar e n aintza t e s p e n a dene a n ere, handia da gizonak kontzientziaren gaine a n eram a n behar duen pisua. Emazte a eta sem e- alabak dituen ak bahian emat e n dizkio mundu ar e n iritziari. Jendetz ar e n onesp e n a baliteke berdin izatea gizon zintzoari, baina garrantzi handikoa da haren emaz te a r e n t z a t . Gizona bera iritziaren gainetik egon daiteke edo behar bezainb a t ek o konpen t s a zioa aurki dezake bere modur a pents a tz e n duten e n onesp e n e a n . Baina berekin loturiko emaku m e e i ezin die inolako konpe nt s aziorik eskaini. Batzuet a n emaz te a k bere eragina gizarte aintza t e s p e n a r e n zerbitzut an jartzera duen joera aldagai tz sam arr a aurpe gira tu zaie emaku m e e i , eta joera hori ume-ahultas u n tz a t hartu izan da, injustizia handiz, dudarik gabe. Gizarteak klase abera t s e t ak o emaku m e a r e n bizitza osoa eteng a b e k o sakrifizio izatera dara m a; emaku m e a bere joera natural guztiak eteng a b e kontrolpe a n edukitzera behartz e n du eta martirio izena merezi duen egoera r e n truke begirun e a baino ez dio emat e n . Baina emazt e a r e kiko begirun e a , emazt e ak senarrar ekiko duen begirune a r ekin dago bereiztezinki lotuta, eta, gares ti ordaindu ondore n, emaku m e a kontura tz e n da begirune hori galdu egin behar duela berak indarrik ikusten ez dien arrazoien g a t ik. Bere bizi osoa sakrifikatu du begirun e horrega tik, eta senarrak ez al du sakrifikatuko kapritxo bat, bitxikeria bat, nabar m e n k eri a bat, mundu ak onartzen ez duen eta berak bezala zorakeria tz a t , edo

zerbait txarragotz a t beharb a d a , daukan zerbait? Dilema hori latzago a da merezim e n d u handiko zenbait gizonen kasua n; gizonok, irizkide dituen e n artea n burua agertz eko talenturik gabe , konbikzioz eust e n diote beren iritziari eta ohore a g a t ik eta kontzien tzian behar turik aurkitzen dira iritzi horren zerbitzut a n jokatzera , berorri dioten atxikimen d u a aldarrikatuz , eta denbor a , lana eta baliabide ak ema n ez beren iritziaren alde plant e a tz e n den edozert a n . Egoerarik latzen a gizon horiek, gizarte a n duten maila eta esta tus a r e n g a t ik, goi mailako gizarte a deitzen den horret ar ako atea ez guztiz itxita ez erab a t zabalik ez duten e a n gerta tz e n da, hau da, goi zirkulu horret a n onartuak izatea bertako ek euren zuzent a s u n pertson al az pentsa tz e n duten ar e n mend e dagoe n e a n eta, euren heziera eta azturak inolako tatxarik gabeko ak izanik ere, gizarte a ri tonua emat e n dioten ek euren iritziak eta porta er a publikoa onart ezintz a t edukitze hutsak modu eraginkorre a n kanpoa n uzten dituen e a n . Emaku m e batek baino gehiagok harro esa t e n du (eta ham arre t ik beder a tzi t an oker egote n dira) ezerk ez liekeela galaraziko berari eta bere senarrari ingurua n duten goi gizarte a n –euren oso ezagun a eta maila bereko a den jende piloa aise asko dabilen gizarte a n– sartze a , baldin bere senarra disident e a ez balitz edo behe mailako politika erradikalea n naha si t a dagoe n fama ez balu. Horixe da, pents a tz e n du emaku m e a k , gure sem e Gorkari lan bat edo kargu bat eskura tz e n , gure alaba Karolinari senar abera t s a topatz en eta niri eta senarrari gonbite ak, eta agian tituluak, erdiest e n lagatz en ez diguna, horret ar ako , nik dakidala, best e edonork adina merezim e n d u ukan arren. Horrelako eragina, dela aktiboki erabilita dela ez inposa tz eko ahaleginik handien a eginda, edukiz gero etxe bakoitzea n , harritzekoa ote da jende a garai moderno e t a ko ezaugarri nabar m e n bihurtzen ari den erresp e t a g a r ri t a s u n a r e n kaskarkerian erorita egote a?

Bada best e alde kaltegarri bat, non ongi aztertu behar den, ez zuzene a n emaku m e e n ezgaita s u n a k, baizik ezgaita s u n horiek emaku m e eta gizon baten hezkuntz a eta izaera ezberdin e n artea n sortzen duen diferentzia itzela. Ezer ere ez hori baino kaltegarriagorik ezkonbizitzare n ideala den gogo eta sentime n d u e n batas u n e r a ko. Erabat ezberdina den jende ar e n arteko bihotze tik bihotzerako elkart e a amet s hutsa da. Ezberdint as u n a k erakar dezake, baina antzekota s u n a k atxikitzen du jende a , eta bien artea n dagoe n antzekota s u n a g a t ik egiten dute ezkontide ek zoriontsu batak best e a . Emaku m e a k gizonen g a n dik hain diferent e a k diren artea n , ez da harritzekoa gizon egoistek botere bidega b e baten jabe izateko beharrizan a sentitzea , joera ezberdin e n gatazka in limine gelditzeko, arazo oro euren alde erab akiz. Jendea zeharo ezberdin a dene a n , nekez etor daitezke bat interes e t a n . Eta ezkontide e n artea n maiz izaten dira diferentzia itzelak eginkizun moralari buruzko puntu inportan t e e n e z dituzten iritzietan. Zer da ezkontz ako batasu n a , desad o s t a s u n horiek gerta tz e n direne a n? Baina gerta tu egiten dira, emaku m e a izaeraz bizi sam arra bada; eta oso maiz gerta tz e n den kasua da herrialde katolikoet a n , beti ere emaz te a k senarrar ekiko desa do s t a s u n e a n men egiten irakatsi dion best e agintariare n , apaizare n , laguntz a duen e a n . Idazle protes t a n t e eta liberalek, bere erab akiak eztab aid a t u t a ikusten ohiturik ez dagoe n botere a r e n atreb e n tziarekin, apaizek emaku m e e n g a n duten eraginari erasotz e n diote, berez txarra delako gutxiago, senarrar e n aginpide ar e n kontrakoa delako eta emaz te a haren hutsezint as u n a r e n kontra jaikitzera bultzatze n duelako baino. Ingalat err a n gatazkak sortzen dira emaku m e ebanjelist a bat best e sines m e n bateko senarrar ekin ezkondut a dago e n e a n ; baina eskuarki desa do s t a s u n iturri hori erraz gainditzen da, emaku m e e n goga m e n a hutsar e n hurren go izateraino beher a t uz , halat an , non mundu ak edo senarrak buruan sarturikoak best e iritzirik gabe gelditzen diren. Iritzietan alderik ez dago e n e a n ere, gustu hutseko aldeak nahikoa izan litezke ezkonbizitzako zoriona asko mikazteko. Diferentziak gizonen amodiozko joerak piztu litzakee n arren, hezierako diferentziak gehituz sexuen arteko sortzetiko diferentziak areago tz e a k ez dakar ezkontzako zoriona. Ezkontide ak heziera eta portaer a oneko jende a izanez gero, gustu kontuan elkarrekiko tolerantziaz jokatzen dute; baina elkarrekiko toleran tzia al da, bada , jende ak ezkontze a n irrikaz espero duen a? Gustue t ako diferentzia horiek, jakina, haien nahia ere, etxe-barruan sorturiko ia gai eta arazo guztien ingurua n , ezberdina izatea dakart e , ondorio hori

elkarren g a n a k o maitasu n ak edo beteb e h a r r ak eragotzi ezea n . Ez da makala izanen ezkontide biok nor bere gustura ibiltzeko nahiko luketen gizarte mota bien arteko diferentzia! Bakoitzak bere moduko gustuak dituen lagun ak bilatuko ditu: batare n tz a t atseginak direnak, best e a r e n t z a t interesik gabeko ak edo desa t s e gin hutsak izanen dira; baina guztiak izanen dira bien lagun ak nolabait , zeren ezkondu ak egun ez dira bizi etxe ar e n parte diferent e e t a n bakoitzak bere bisitak hartzeko modu a n , Luis XV.aren garaian bezala. Buruera eta asmo diferent e a k izanen dituzte nahitaez sem e- alabe n heziket ari buruz ere: bakoitzak bere gustu eta sentim e n d u a k ikusi nahi izanen ditu sem e- alaben g a n ernet a , eta agian itun bat eginen dute, erdi eta erdi amore eman d a , edo emaz te a k ema n e n du amore , asko sufrituta sarri; eta, nahi izanda edo nahi izan barik, senarrar e n asmo e n kontra ekinen dio ezkutu a n .

Zentzuga b e k e ri a dem a s a litzateke uste izatea diferentzia horiek emaku m e a k gizonak ez bezala hezita daud el ako bakarrik sortzen direla eta best e zirkunst a n tzia batzue t a n ez legoke el a alderik gustue t a n . Baina inor ez litzateke harritu behar niri entzut e a n hezkuntz a n daud e n diferentziek asko area go tz e n dituztela berezko aldeak, aldeok eraba t ekidinezin bihurtzeraino areago t u ere. Emaku m e e k egun hartzen duten heziket ari esker, gizona eta emaku m e a nekez etorriko dira bene t a n bat egun eroko gaiekiko dituzten gustu eta gurariet a n . Adostasu n ar e n esper a n tz a galdu eta egun eroko bizitzako lagun minare n g a n bene t ako elkarte orotako kideen batasu n lokarri den idem velle, idem nolle hori aurkitzeari uko egin beharko diote eskuarki; edo best ela , gizonak ados t a s u n hori erdiest e n badu, ez velle rik ez nolle rik ez daukan emaku m e gauza ez den huts bat haut a t uz izanen da, norbaitek aginduz gero gauz a bat zein haren kontrakoa egiteko prest dago e n a . Gizonaren kalkulu hori ere ustel atera daiteke, gatzga b e t a s u n a eta makalta s u n a ez baitira beti emaku m e a r e n g a n d ik uste osoz espero den menp ekot a s u n a r e n berm e . Baina horrela balitz ere, hori al da ezkontzako ideala? Zer lortzen du horrela gizonak, mirabe , haurtz ain edo amora n t e bat best erik? Aitzitik, gizona eta emaku m e a inor ez izan beharre a n nor direne a n , bata best e a r e kin bat eginda daud e n e a n eta elkarren g a n dik ezberdine giak ez direne a n , biek eteng a b e gauza beret a n parte hartze ak, elkarrekiko begikotas u n a lagun, kanpora atera tz e n ditu biek lehenbizi best e a r e n t z a t bakarrik interes g ar riak ziren gauz ez interes a t z eko gordet a dituzten gaitasun a k, eta poliki-poliki antzeko gustu eta izaerak lantzen ditu, aldez bakoitza ezari-ezarian aldatuz , baina gehiago izaera biak bene t a n abera s tuz , bakoitzak best e a r e n gustu eta gaitasun a k gehituz bere ei . Hori maiz gerta tz e n da elkarrekin luzaro bizi diren sexu bereko lagun biren artea n , eta ohiko kontua , edo agian ohikoen a, litzateke ezkontza n , baldin sexu bien hezkuntz a eraba t ezberdinak ezkontide e n harmoniazko batasu n egiazkoa ia ezinezko bihurtuko ez balu. Hori konpond uz gero, nolana hikoak izanik ere ezkontide ek gustu e t a n dituzten diferentziak, bien arteko batas u n eta ados t a s u n erab a t ek o a lortuko lukete, arau orokor gisa, bizitzako gai eta arazo nagusi ei buruz gutxienez . Gai nagusioz ezkontide biak ardura tz e n direne a n eta kontu horieta n elkar laguntz en eta animatz e n duten e a n , best e gai txikiagoe t a n diferentziak edukitze ak ez du beraien tz a t garran tzi handirik; adiskidet a s u n sendo eta iraunkorrerako oinarria dago, best e edoz erk baino hobeto lortuko duen a ezkontide bakoitza zoriontsu a g o izatea , bizitza guztian, best e a ri poza emat e a n , berak hartze a n baino.

Honaino senar- emazt e e n arteko diferentziek ezkontzako zorion eta ongizat e a n dauzkat e n ondorioak aztertu ditut bakarrik, baina bada zerbait ezberdint as u n a r e n problem a larriki areago tz e n duen a eta zerbait hori gutxiagot a s u n a da. Ezberdint a s u n hutsa, gaitasu n onet an diferent e ak izatea baino inplikatzen ez duen e a n , elkarren hobekun tz ar ako aban t aila izan daiteke, ongizat er ako oztopo baino area go. Senar- emaz te a k elkarren lehian ari direne a n ahalegint su bata best e a r e n gaitasu n bereziak beren g a n a t u nahian, diferentziak ez du interes desb er din t a s u nik sortzen, interes berdint as u n a area go tz e n baizik, bata best e a r e n t z a t estima g a r riago a izatea lortzen duelarik. Baina ezkontide e t ak o bata best e a baino askoz behera go bada go adimen gaitasu n e a n eta kulturan eta best e a hura bere mailara jasotzen ahalegintz e n ez bada, bien arteko loturak

goikoaren garap e n e a n duen eragina honda g a rria da, eta are hond a g a r riago a maitas u n e zko ezkontza zoriontsu bate a n , zoritxarreko bate a n baino. Ez da zigorrik gabe gelditzen adimen e z gorago dagoe n a k behera go dago e n a giltzap e a n edukitze a , egun eroko lagun min legez hartu t a . Hobetz en ez duen konpainia orok honda t u egiten du, eta zenba t eta hurbilekoa go a eta etxekoa go a izan konpainia, orduan eta egiazkoa go a aforismo a . Benet a n goi mailakoa den gizona bera ere honda tz e n hast e n da ia beti, baldin norm ale a n (esa er ak dioen modu a n) bere lagunar e n errege bada, eta bera baino gutxiago den emazt e a duen senarra beti da errege bere konpainia ohikoen ar ekiko. Alde bate tik bere buruzale t a s u n a tai gabe losintxaz aset a izaten du, best e t ik, ordea, berea baino goga m e n arrunt a go eta muga tu a g o bati dagozkion sentitzeko eta gauzei begira tz eko modu ak itsast e n zaizkio oharkab e . Gaitz hau honaino aztergai izan ditugun askota tik ezberdin a da, eta gehituz doan gaitza izatea n datza ezberdin t as u n a . Gizonek emaku m e e kin egun eroko bizitzan dituzten harre m a n a k lehen a g oko ak ziren baino askoz estua go eta bete a g o a k dira. Gizonek etxe- bizitza gehiago dute orain. Lehen a go , gizonen dibert sio eta zeregin ak gizonen lagun ar t e a n ziren eta emazt e e n t z a t tarte laburrak baino ez zituzten . Gaur egun, zibilizazioaren aurrerap e n a k, iritziak, gizonik gehien e n aisialdia bete tz e n zuten dibertsio zakarren eta jan-edan eko larregikerien kontra jarriz, egin duen birak eta –zergatik ez esan?– senar- emaz te e n elkarrekiko beteb e h a r r ei buruzko ideiak azken garaiot an hobera egin izanak indartsu bultzatu dute gizona etxe a n eta etxeko et a n bilatzera lehen kanpoa n aurkitzen zituen plazer pertson al eta sozialak. Bestalde , emaku m e e n hezkuntz a n izandako hobekun tz a r e n nolakotas u n a k eta mailak ideiet an eta gogoko gauz et a n gizonar e n lagunkide izateko gai egin dituzte neurri bate a n , nahiz eta kasurik gehien e t a n gizonar e n mailatik beher a utzita itxarope nik gabe . Hartara , gizonak norm ale a n , gogo- elkartas u n a r e n bila ibilita, berari ezer irakatsi ezin dion elkartas u n bat aurkitzen du. Hobetz en ez aurrera eragiten ez duen konpainiak ahalm e n e t a n eta goi xede e t a n berdinak dituen e n lagunar t e a r e n lekua hartzen du (gizonak bakarrik balego bilatu beharko lukeen ar e n a ) . Hartara , ikusten dugu gizon gazte etorkizuntsu ak ezkondu bezain laster inolako hobekun tz a rik egin gabe ez aurrera ez atzera gelditzen direla, eta hobekun tz a rik ez egiteak gainbe h e r a t z e a dakar ezinbes t ez . Senarra aurrera bultzatze n ez duen emaz te a k atzera eragiten dio beti. Senarrak galdu egiten du bere emaz te a ri axola ez dionarekiko ardura; ez du jada maite, eta azken er ako ez du gustuko eta bazter uzten du, lehen a go bereekin bat zetozen xede ak zituen lagun ar t e a , xedeot a tik aldentz e a aurpe gira tuko ez liokeen a ; gogo eta bihotz ahalm e n guztiak zeharo gelditzen zaizkio. Eta aldaket a horri familiak sorturiko interes berri eta egois tak batzen zaizkiolarik, urte gutxiren burua n gizon hori ez da ezer funtsezkot a n bereizten ohiko hutsalkeriak eta diru- helburu arrunt ak best erik sekula bilatu ez dituzten e n g a n d ik.

Ez dut deskribatu nahi zer litzateke e n iritzi eta xede berdinak dituzten eta euren artea n berdinta s u nik bikainen a lortu duten bi pertson a ikasiren arteko ezkontz a, ahalm e n eta gaitasu n berdintsu ak edukitzeak ema n d a ko elkarrekiko nagusit a s u n a r e n jabe direne a n eta, elkarri begiet ar a begiratz e a n , bien garap e n a r e n bidea n batzue t a n lagun a gidatz eko eta best e e t a n hark gidatu a izateko aukera duten e a n . Iruditu ahal duten ek ez dute nire deskripzioaren beharrik; eta burura tz erik ez duten ek burubero baten amet s a leritzoket e . Baina nik konbe n tzim e n d u sakonez uste dut horixe eta horixe bakarrik dela ezkontz ako ideala, eta beroni buruz best el ako edozein ideia aldezt en duen edo beronekin nolabait loturik daud e n buruer a eta xede ei , berdin zaio zeren izene a n , best e norabide bat emat e n dien iritzi, ohitura edo instituzio oro jatorrizko basakeriar e n aztarna dela. Gizateriare n berronbider a tz e morala ez da bene t a n hasiko, harik eta harre m a n sozial oinarrizkoen a justizia berdinkide ar e n araup e a n jarri arte eta harik eta gizateriako kideek eskubide e t a n eta gaitasun e t a n beren maila berekoa duten kide batekiko begikotas u n beroen a lantzen ikasi arte.

Honainokoa n, aurreran tz e a n sexua ezgaita s u n politikoare n oinarri eta menp ekot a s u n a r e n ikur ez bihurtze tik etorriko lirateke e n onurak aztertze a n , indibidualak barik sozialak agertu dira, honako hauex ek zehazki: pents a tz eko eta gizarte a n ekiteko indarrare n funts orokorrare n

hazkund e a eta gizon eta emaku m e a k elkartzeko baldintza orokorren hobekun tz a . Baina bazterket a larria litzateke aipatu gabe uztea zuzene n ek o onura, askaturiko espeziea r e n erdiak bere zorion pribatu a n izanen lukeen hobeku ntz a eta emaku m e a r e n t z a t inoren nahiaren pean egote tik arrazoian oinarrituriko askat as u n bizitza edukitzera dagoe n aldea. Janari eta jantzi premia primarioak ase t a , askat as u n a da giza izaerar e n lehen e n go behar indartsu e n a . Gizakiek legerik gabe zeude n e a n , legerik gabeko askat as u n a irrikatzen zuten. Beteb e h a r r a r e n esan a hi a eta arrazoiaren balioa ulertzen ikasi zuten e tik, gero eta joera handiago a dute bi horiek gidari eta galga dituztela jokatzera beren askat a s u n a z baliatze a n ; baina horrega tik ez dute gutxiago maite askat as u n a ; ez daud e prest inoren nahia printzipio gidari horien ordezkari eta interpre t e tz a t hartzeko. Aitzitik, arrazoim e n a gehien landu duten eta beteb e h a r sozialaren ideia errotue n eduki duten komunita t e a k dira norban ak o ar e n ekintza askat a s u n a , nork bere porta er a beteb e h a r r az duen iritziaren araber a eta bere kontzien tziak onarturiko gizarte lege eta muge n arab er a gobern a tz eko askat as u n a , indartsu e n baiezta tu duten ak.

Pertson ar e n indep e n d e n tzi ak bere zorionerako zenba t balio duen behar bezala neurtz eko, pents a dezagu n nolako balioa emat e n diogun guk geuk geure izatear e n osagai gisa. Gai horrex e t a n dago alderik handien a norberari buruz iritzia emat e tik best e norbaiti buruz iritzia emat e r a . Baten bat entzut e n dugun e a n kexuz esat e n ekintza askat a s u nik ere ez diotela emat e n , bere asunto ak nahi duen modu a n konpontz erik ere ez daukala, zera galdetz eko gogoa etortzen zaigu: Zer arraio gerta tz e n zaio honi? Zertaz da kexu? Zertan daud e beron e n asunto ak gaizki eram a n d a ? Eta galderoi erantzut e a n hura benet a n kaltetu t a atera tz e n ez dela ikusten badugu, entzungor egiten diogu eta haren kexuak ezerk ere konten t a t z e n ez duen jende kexatiare n irudizko zinkurintza t hartzen ditugu. Baina geure buruaz iriztean zeharo diferent e pents a tz e n dugu. Orduan, tutore zintzoen ak egindako gure interes e n adminis traziorik garbien ak ere ez gaitu inola ere konform e uzten; erabakiak hartzen dituen aginte tik kanpo gelditu beharra bidega b e k eri arik handien a iruditzen zaigu, adminis trazio txarrare n arazoa eztab aid a tz e n hasi beharrik ere ez ikusteraino. Gauza bera gerta tz e n da nazioet a n . Herrialde aske bateko zein herritarrek onartuko du bere nazioa ezin hobeto eta trebekiago administra tz eko eskaintza , askat as u n a ri uko egite ar e n truke? Burujabe tz a rik gabeko herri bate a n administrazio on eta trebe a egon daiteke el a sinet si ahal balu ere, herri horren izango a eraikitzeko erantzukizun moralare n kontzien tzia ez ote litzateke izanen konpe n t s az io nahikoa herri horrek bere burua gobern a t z e a n izandako trebet a s u n falta eta akats ak berdintzeko? Egon gaitez en ziur gizonek askat as u n a ri buruz sentitzen duten guztia emaku m e e k ere maila berbere a n sentitzen dutela. Herodotore n garaiet a t ik hona gobernu libreak ingurua nobletzeko duen eraginaz esan edo idatzi den guztia –ahalm e n guztiei emat e n dien bizitasun a eta eragiten dien jauzia, adime n ari eta sentime n d u e i eskaintz en dien jomuga handiago eta ederra go ak, sortaraz t e n duen herriko arazoekiko ardura desint ere s a t u a , baita beteb e h a r r a r ekiko ikuspe gi bare eta zabalago ak ere, eta gizaba n ak o a izaki moral, espiritual eta sozial gisa gailurreraino jasotzeko egiten duen ahalegin guztia– maila bere a n da egia hala gizonei nola emaku m e e i dagokien ez . Ez ote dira gauza horiek guztiak norban ak o a r e n zorionare n osagai inportan t e a k? Gogora dezagu n gizonok zer sentitu genu e n haurtzaro tik –hau da, guraso ek eta nagusi ek, maitas u n e z eta txera t s u baina, ezarrit ako babe s eta kontrolpetik– irten eta gaztaroko erantzukizun ak onartz e a n . Ez al zen izan pisu handi bat gainetik kentze ar e n edo lokarri eragoz garriak, mingarriak segurutik ez baina, askatz e a r e n antzeko zerbait? Ez al ginen sentitu lehen baino bi aldiz biziago, lehen baino bi aldiz gizona go? Emaku m e e k horrelako sentipenik ez dutela pents a tz e n al dugu gizonok? Harrigarria da nonb ai t gizonik gehien ek beren buruarekin justuak izatea eta beren kasuan arrazoia argi ikustea eta beren duintas u n a ri zor zaizkion sakrifizioak ezagutz e a , baina best e jende baten kasuan horrelakorik ez ikuste a eta haiek askap e n a lortzeko erabilitako jokaera best e ezer baino gutxiago justifikatze a . Agian hori gizonek beren sentime n d u a k berba limurtzailez janzten dituztelako gerta tz e n da, ez direlarik ohartz en zer nolako eragin itzela duten beren bizitzan. Sentim e n d u o n eragina , ziur egon gaitezke, ez da txikiago a ez motelago a emaku m e e n bizitzan. Emaku m e a k sentim e n d u horiek, euron adieraz pid e natural eta

osasu n g a r rien e a n , ezab a tz eko hezten dituzte, baina barne bultzad ak hantx e dirau emaku m e e n baitan eta best e era bater a agertz e n da kanpora . Goga m e n eginzale eta kemen t s u batek, askat as u n a ukatzen zaione a n , botere a bilatuko du: bere buruar e n g a n agintze a ukatu zaiolarik, best e ak menp e a n hartzen ahaleginduz berre t siko du bere nortasu n a . Gizakiei beren existen tzia propioa edukitzen ez lagatz e a , inoren pean baino bizitzen ez uztea, gizakiok best e ak euren esan e t a r a makurraraz t er a bultzatze a da. Askatas u n a espero izaterik ez dagoe n e a n , bai, ordea, botere a , botere a bilakatz en da giza desirare n helburu nagusi; beren asunto ak lasai kude a tz e n uzten ez zaienak, best e batzue n aferet a n interes egoist az muturra sartuz kontsolatz e n dira. Hortixe dator emaku m e e k beren burua edertz eko, janzteko eta arrandiaz agertz eko duten grina ere, baita bertotik luxu, zarrast elkeria eta ezmoralt a s u n sozial gisa sortzen diren gaitz guztiak ere. Botere gose a eta askat a s u n a r ekiko maitas u n a amairik gabeko anta go nis m o a n daud e. Askatasu-na urriago a den nonahi, botere gose a gartsu a g o a eta eskrupulurik gabeko a g o a da. Beste e n g a n botere a edukitzeko irritsa gizateria gaiztotuko duen indarra izanen da beti, harik eta gizaban a ko oro bere buruar e n g a n agintzen hasi artea n , eta hori askat a s u n indibidualarekiko erresp e t u a tinko ezarritako printzipioa izanen duten herrialde e t a n bakarrik gerta tuko da.

Baina duintas u n pertson al ar e n sentipe n a bakarrik ez da gizonok eta ez gutxiago emaku m e a k , geure ahalm e n a k nork berak nahi duen norabide a n askat as u n e z bidera tu eta eratu ahal izatea n zorion iturri bat eta bide horret a n oztopoak eta murrizket ak jasat e a n zorigaitz iturburu bat aurkitzera gara m a tz a n a . Gaixotas u n a , pobrezia eta erruare n harra kendut a , bizitzaz pozik gozatz eko ezer honda g a rria gorik ez dago, geure ahalm e n e n jarduna bidera tz eko balioko digun ibilgu baten falta baino. Familia zaintzeko ardura duten emaku m e e k , horret a n dihardut e n artea n , badute ibilgu hori, eta eskuarki horrekin nahikoa izaten dute; baina zer irtenbide dute ironiaz euren bokazio berezitza t aurkezt e n dieten ama eginkizune a n jarduteko aukerarik ez duten eta gero eta gehiago diren emaku m e e k? Zer irtenbide dute sem e- alabak heriotzak kendu edo negozioek urrundu dizkieten emaku m e e k , edo haurrak hazi, ezkondu eta beren familiak sortu dituzten e a n ? Mila dira, bizitza osoan negozioet a n jardun ondoren , beren ustez atsed e n a z gozatzeko modu a n erretira tz e n diren gizonak, baina, lehengo ak ordezkatz eko moduko interes eta eragingarririk aurkitzen ez duten ez , ezer egin gabeko bizitzak asper tz e a , malenkonia eta heriotza goiztiarra dakarzkien ak. Inork ez du, alabaina , pentsa t uko antzeko zerbait gerta tz e n zaiela best e hainbe s t e emaku m e baliozko eta leiali ere, zeren, gizarte ari zor omen dioten a ordaindu ondore n , beren sem e- alabak akatsik gabe hazi eta hezi ondoren , etxea zuzendu beharra ukan duten eino etxea zuzendu ondoren , egiten zekien lan bakarra utzi beharra ukan baitut e eta lanerako gaitasun a urritu gabe baina zereginik gabe gelditzen baitira, alaba edo erraine n batek beren ardura p e a n utzi ezea n familia berrian etxekoa n dr e a ri dagozkion zereginak. Zahartz aro tristea mundu ak euren gizarte eginbe h ar bakartz a t duen a euren ardura p e a n izan duten denbor a guztian duintas u n handiz bete izan duten emaku m e e n t z a t . Emakum e horientz a t eta eginbe h ar horren ardura hartu ez duten best e guztientz a t –zapuzturiko bokazioare n eta lanbide bate a n gauza tu ezin izan duten jardunar e n kontzien tziarekin bizitza guztian zehar gogoga b e t u rik bizi izan direnak beraiek– irtenbide bakarrak, eskuarki, erlijioa eta karitat e a dira. Baina euren erlijioa, sentime n d u zko a eta elizkizunez bete a izan liteke, baina ezin da ekintzazkoa izan, karitat e a r e n bidetik ez bada . Emaku m e asko berebizikoak dira izaeraz karitat erako; baina karitat e a probetxuz edo behintza t ondorio txarrik gabe praktikatz eko, adminis tra tz aile abil baten heziket a , prest aku n tz a bete a , eta adime n ahalm e n a k behar dira. Gobern a tz eko funtzio administra tibo gutxi daud e, karitat e a probetx uz kudea tz eko gai denak gaitasun e z burutu ezin dituen ak . Kasu horret a n eta best e batzue t a n (batez ere sem e- alabe n hezkuntz a n), emaku m e e k ezin dituzte egokiro bete ezarri dizkiegun beteb e h a r r ak ere, lege ak galaraz t e n dizkieten ak bete tz eko prest aku n tz arik hartu ez duten ez gero, gizarte a r e n galera handirako. Zilegi bekit orain gogoraraz t e a emaku m e e n ezgaita s u n e n auzia agertz eko, gure argudioei eran tzun beharre a n , lau bufoikeriaz guztia konpontz e n duten ek maiz erabiltzen duten bide berezia. Emaku m e e n gobern a t z eko gaitasu n a eta

aholku zuhurrak Estatuko afere t a n batzue t a n baliagarriak izan litezkeel a iradokitzen dugun e a n , aurkari txantx az al e horiek munduko ikuskizunik barregarrien a munta tz e n dute, parlam e n t u a edo ministerioa etxeko egong el a tik, bertan daud e n bezalax e, Komune n Ganbar a r a eram a n d a k o ham az or tzi eta hem er e tzi urteko neskaz , edo hogeit a gutxi urteko alargunt s az beterik ipinita. Ahantzi egiten dute gizonezko ek norm ale a n ez direla adin horret a n hauta tz e n Parlam e n t u r ako ez ardurazko eginkizun politikoak bete tz eko. Zentzun ak esan behar lieke horiei ezen, eginkizun horiek emaku m e e n ardura p e a n jarriko balira, ezkontzarako bokazio berezirik ez dituzten e n tz a t izanen lirateke el a, edo, beren ahalm e n a k best e zerbaite t a n erabili nahiago izanik (egun ere emaku m e askok nahiago baitute eskura g ar ri dituzten lanbide ohoragarri urrietakore n bate a n jardun, ezkondu t a bizi baino), beren gaztaroko urterik onen ak gogoko dituzten lanbide e t a r ak o prest a tz e n ema n d a ko e n tz a t . Arlo politikoan, beharb a d a gehien e t a n , berrogei- berrogei t a ham ar urteko alargun t s a eta emaz te a k sartuko lirateke , ikasket a egokiz prest a tu rik, familia barruan harturiko esperien tzia eta gobern a tz eko dohain ak erem u zabalago a n erabili ahal izanen lituzket e n ak . Ez dago herrialderik Europan, non gizonik baliozkoen ek ez duten proba tu eta biziki estima tu munduko emaku m e buruargi eta esperien tziad u n e n aholkua eta laguntz a , helburu pribatu zein publikoak erdies t eko; eta adminis trazio publikoko gai inportan t e askotan , best e ak best e gastu e n kontrolpe zehatz e a n , gizon gutxik du emaku m e horiek bezainb e s t e ko gaitasu n a . Baina orain ez gara ari aztertze n zein beharrezkoak diren emaku m e e n zerbitzuak asunto publikoet a n , baizik zein bizitza hits eta espera n tz a rik gabekora konde n a tz e n ditugun, euret ako askok arazo politikoet ar ako dituzten dohainak gaurkoa baino erem u zabalago a n , batzuek beti eta best e batzuek jada itxita duten e a n , erabiltzea debeka t uz . Gizakien zorioner ako garrantzi ezin handiago a daukan zerbait baldin bada go, norber e ohiko langintza gogoko izatea da hori. Bizitza zoriontsur ako baldintza hori oso eskas ziurtaturik edo zeharo ukaturik dauka gizateriaren zati handi batek, eta berori falta dutelako askoren bizitzak porrot handia dira, nahiz eta, itxuraz, arrakas t a t s u izateko baldintza guztien jabe izan. Baina gizarte ak oraindik gainditu ezin dituen zirkuns t a n tziek porrot horiek oraingoz ekidinezin bihurtzen badituzt e ere, gizarte ak berak ez ditu inola ere eragin behar. Guraso buruarinek, gazteriaren esperien tziarik ezak, norberari dagokion bokazioa zein den jakiteko aukera faltak eta norber ari ez dagokion a ezagutz eko aukerek gizon asko konden a t z e n dituzte bizitza guztian eurentz a t zentzurik ez duten eta gorrota tz e n dituzten gauz ak egiten jarduter a , best e gauz a batzuet a n , ordea, ongi eta gustura jardune n luketen e a n . Baina emaku m e e n kasuan lege a bera, eta lege ar e n baliokide a den ohitura, da epai hori ezartzen diena. Gizarte ezikasiet a n zenbai t gizonentz a t kolorea, arraz a edo, konkistaturiko herrialde e t a n , naziotas u n a direna da sexua emaku m e guztien tz a t ; ezinbes t ez ia langintz a ohorag arri guztiet a tik kanpo gelditu beharra , best e ek bete ezin dituzten edo onargarri tza t ez dituzten lanet a tik izan ezik. Horrelako kauset a t ik datoze n sufrimen d u e k hain sinpatia gutxi aurkitu ohi dute jende ar e n g a n , non gutxi jabetz e n diren alferrik galdut ako bizitzaren sentipe n ak egun ere sortaraz t e n duen zorigaitz handiaz. Sufrimen d u ok handiago ak eta ohikoago ak izanen dira, gero eta handiago a den eskolatz e ak emaku m e e n ideia eta ahalm e n e n eta gizarte ak euren jarduera ri ezartzen dion mugar e n artea n gero eta alde handiago sortzen duen heinea n .

Pentsa m e n d u r a dakard a n e a n deskalifikazioak giza espeziea r e n erdiari ekarritako bene t ako okerra –lehenik goza m e n pertson al adore g arri eta jasoen a galaraziz eta gero bizitzaz gogaitut a , sakonki etsit a eta inolako pozik gabe utziz–, ongi ulertzen dut gizakiei lurrean egokitu zaien zoriaren miseria ekidinezinen kontra borrokatz eko behar dituzten gauza guztien artea n premiazkoe n a naturak ezartzen dizkien gaitzei jelosiaz eta aurreiritziz jokatut a elkarri murriztap e n a k jarriz best e gaitzik ez erans t e n ikaste a dela. Gure errez elo hutsek arrazoirik gabe ditugun gaitzen ordez best e gaitz okerrago batzuk ekarri best erik ez dute egiten; eta bitarte a n lagun hurkoen jokaera- askat as u n a muga tz e n duen murriztap e n orok (egindako gaitzen erantzule direla frogatz en ez duten arrazoieng a t ik) pro tanto agortzen du giza zorionare n iturburu nagusi a

eta gizateria ezin sines t eko mailara jaitsiz pobre tz e n du, gizaki bakoitzari bizitza eder eta baliotsu bihurtzen dioten elem e n t u guztiet a n .

Oharrak1 De Staël andre ar e n Delphine ren azala.2 Hori bereziki egia da Asia, baita Europa ere, kontuan hartuz gero. Indiako printzerri bat sendota s u n ez , arduraz eta ekonomiaz goberna t u rik badago, ordenu a zapalkuntza rik gabe zaintzen bada, kultura eta oparot a su n a herrian zabalduz badoaz, printzerri hori lautik hirutan emaku m e baten agindup e a n dago. Datu hori, niretza t eraba t ustekab e ko a , Indiako gobernu e n ezagutza ofizial luzea izan ondoren atera dut. Horrelako kasu asko daude han, zeren indiarren instituzioen arabera , emaku m e a k erregina izaterik ez badu ere, erresu m a ko legezko erregeord e a da oinordekoa adin txikikoa den artean; eta adin txikitasun a maiz gerta tzen da han, gizonezko aginta riek maiz hiltzen baitira gazte alferkeriar en eta gehiegikeria sentsu alen ondorioz. Kontuan hartzen baldin badugu printzes a horiek inoiz ez direla publikoan agertzen , inoiz ez dutela hitz egin gizon batekin, ezta bere familiakoekin ere, gortina baten atze tik izan ezik, ez dutela ezer irakurtzen , eta irakurtzen badute ere, ez dagoela euren hizkuntze t a n politika gaiei

buruzko irakaspe n txikienik eman liezaiekee n libururik, bene t a n da harrigarria emaku m e e n goberna t zeko berezko gaitasu n a r e n inguruan dakarkigute n erakut sia . 3 «Badirudi gauzak ikusteko era zuzen bera dela gizakia apainga r rie t a n nahiz arteko printzipio irmoene t a n egia edo egokia denaren ideia zuzena atze ma t e ko gai egiten duena . Apaingarriek perfekzio zentro bera dauka t e , zirkulu txikiagoar en zentroa bada ere. Jantzi moda bidez, zeine tan gustu ona edo txarra eduki daitekee n , argi daiteke hori. Jantziaren osagai diren atalak etenga b e aldatzen dira handitik txikira, laburre tik luzera; baina, hala ere, forma orokorrak lehene a n dirau: jantzi bera da oro har eta erlatiboki finkoa da, nahiz eta oinarri ahula ukan, baina horrexe t a n datza moda. Arrakas t a r ik handien az asma tz e n duenak edo gusturik onenar ekin janzten denak, helburu handiago e t a r a ko erabiliriko azkarta su n beraz, trebe t a s u n berdina deskubritu du edo gustu egoki bera eratu du arteko lan gorene t a n ». (Sir Joshua Reynolds- en Discourse s , VII. Hitzaldia).

SOZIALISMOARI BURUZKOKAPITULUAK

[1879]

ATARIKO OHARRAMill jaunak 1869a n hartu zuen sozialismo ari buruzko liburu bat idazteko erab akia, harrituta baitzego e n , aurreko hogei urtee t a n , mundu a best e gai batzuez ardura turik zebilela zirudien e a n , pents al ari espekula tiboe n ideia sozialistek herrialde zibilizatu guztiet ako langileen artea n izandako heda p e n izugarria ikusita. Uste osoz sinetsi t a gizarte moderno ar e n joera ekidinezinak gero eta indar handiagoz zihoazela gai horret a n inplikaturiko arazoak lehen planoa n ipintzera , pentsa t u zuen balio praktiko handikoa izanen zela arazook osoki eta inpartzialki azter tz e a , baita teoria espekula tiboki ongien frogatu ak indarre a n zegoen gauze n orden ari, sufrimen d u a luzatu gabe alde bate tik eta beharrizanik gabeko istilurik sortu gabe best e t ik, aplikatu ahal izateko moduko ildoak seinalatz e a ere. Mill jaunak, beraz, gai guztia zehatz- meh a tz eta puntuz puntu aztertuko zuen lan bat plant e a t u zuen; eta orain inprimatz e n diren lau kapituluak lan horren oinarri gisa idatziriko lehen zirriborroak dira. Autoreare n ohiturari jarrai, kapitulu hauek ez zirateke e n agian oraingo orden a n argitara t uko, baldin lan hura osorik idatzi eta gero berrida tzi izan balitz; beharb a d a lanaren parte diferent e e t a n sartuko zirateke e n . Zalantz a asko izan ditut aldizkari honen editore ak kapituluok mundu ari eskaintzeko agerturiko gogo biziari baiezkoa eman aurre tik; baina onartu egin dut haren eskaria, kapituluok, ene ustez, berezko balio handia eta aldi berea n orain publikoare n arret a beren ez erakartz en duten arazoet a r ako aplikazio berezia izatez gain, berau e n autore a r e n ospe literarioa ere ez dutelako, nik uste, gutxituko; aitzitik, obra on bat burutzeko pazientzia handiz egin beharreko lanaren eredu bat izanen dira.

Helen Taylor1879, urtarrila

SARRERAAtlantikoz haraindiko herrialde handian, jada munduko ia herrialderik botere t s u e n a dene a n

eta laster ia gabe eta inolako zalantzarik gabe izanen dene a n , gizonezko e n sufragioa da nagusi. Horrelakox e a da nolakota s u n politikoa Frantzian ere, 1848 az geroztik, eta izaten hasi berri da Germa niar Konfeder ak u n d e a n ere, hura osatze n duten estatu guztiet a n ez baina. Britainia Handian sufragioa ez dago oraindik hain zabal hedat u t a , baina azken Erreform a Legeak asteroko soldat a tik bizi direne n hain multzo handia onartu zuen, esa t e n den modu a n , Konstituzioare n baitan, non horiek, bat eginda klase gisa jokatzea erabaki eta gure egungo instituzioek emat e n dieten haute s- botere guztiak helburu komun batekin erabiltzen hasi bezain laster eta nahi bezain maiz, nagusi ta s u n osoa ez bada ere, oso eragin handia ukan e n duten legerian. Horiexek dira orain, maila garaie t ako jende ak esa t e n duen ez , herrialde a n benet a n ere arriskurik ez duten klaseak. Ukan, beraiek dute, jakina, arriskurik handien a , egun eroko ogia oparot a s u n a lortzeare n mend e duten ez gero. Baina ez dute horiek, euren interes bereziren batek eragind a , jabetz a egun dagoe n modu a n eta are gutxiago berta tik datoze n ezberdin t a s u n a k defendi tzeko konpromisorik (ez daud e horret ar ako erosita , esan genez ak e). Beraien botere a edo gerora ukan dezake t e n a iritsi ahal den punturaino, jabetz a lege ek, iraun ahal izateko, izaera publikoko plante a m e n d u e n mend e, hau da, legeok denon ongizat er ako dakart e n a g a t ik merezi izanen duten estimazioare n mend e egon beharko dute, eta ez Gobernu ar e n kontrola daukat e n e n buruet a n eragina duten motibo pertson al hutse n mend e .

Uste dut oraindik ez dutela guztiz atzem a n aldake t a horren handia ez berorren kontra azaldu zirenek, ez gure azken konstituzio- aldake t a egin zuten ek. Egia esa t eko, ingeles ek aldake t a politikoen joerez dituzten pertzepzioak kamuts sam arrak dira. Hain aldaket a asko ikusi dute eginda, aldez aurretik onerako zein txarrerako itxarobide handiak sortu dituzten ak , baina aurres a n d a k o e t a t ik oso urrun geldituriko mota bietako ondorioak ekarri dituzten ak , non sines t er a heldu diren aldake t a politikoek, izaeraz , ez dituztela itxarop e n ak bete tz e n; erdi oharkab e zera uste izateko aztura hartu dute, hartu ere, aldake t a horiek, beti ere iraultza bortitzez burutz en ez direne a n , ez dutela praktikan, luzaz bedere n , herrialdeko gauze n ohiko martxa asko aldatz e n edo aldreb e s t e n . Hori, alabaina , azaleko ikuspun tu a da hala iragan ari nola etorkizunari buruz. Azken belaun aldi bietan izandako erreform ak aurres a n bezain fruitukorrak behintza t izan dira ondorio garran tzitsu t a n . Aurresa n ak ez ziren maiz bete ondorioen bat- batekota s u n a ri dagokion ez , eta batzue t a n ezta ondorio motari dagokion ez ere. Barre egiten dugu askap e n katolikoak Irlanda baretu eginen zuela edo britainiar gobernu ar ekin adiskidetuko zuela pents a tz e n zuten e n itxarop e n hutsal ak ikusita. 1832ko Erreform a Legeaz geroztiko ham ar g a rr e n urtean , gutxik segitzen zuten pents a tz e n lege horrek bidega b e k e ri a inportan t e guztiak kenduko zituela, edo sufragio unibert s al er ako atea zabalduko zuela. Baina best e hogeita bost urtek haren zeharkako eragin handia gara tz eko eremu a eskaini dute, zuzen eko ak baino garrantzi handiago a duen eragina bera. Bat- bateko ondorioak historian azalekoak izaten dira norm ale a n . Etorkizuneko gertakarien barren a sakon sartzen diren kausek astiro eragiten dituzte beti beren efektuar e n zatirik inportan t e e n a k ; horrega tik, denbor a daukat e ohiko bihurtzen den gauz en orden ar e n osagai izatera heltzeko, jende a sortaraz t e n ari diren aldake t ez kontura tu aurretik, zeren, aldaket ak nabari izatera heltzen direne a n , beha tz aile azalekoek ez dute ikusten aldake tok kausa horrekin inolako lotura berezirik dutenik. Gertakari politiko berri baten geroa goko ondorioak ia inork ere ez ditu ulertzen gerta tz e n direne a n , aldez aurretik antze m a n zaiene a n izan ezik.

Antzem at e hori garaiz egitea bereziki erraz a da 1867ko Erreform a Legeak gure instituzioet a n eragind ako aldake t a r e n joerei buruz. Legeak langile klasee n eskuer a n jartzen duen haute s-indarrar e n gehikuntz a itzela iraunkorra da. Orain arte botere horren oso erabilera muga t u a egin izana ekarri duten zirkunst a n tziek aldi bater ako ak dira muin- muine a n . Behatz aile eskas e n a k ere badaki langile klaseek klase modu a n dagozkien helburu politikoak dituztela, eta edukitzeko eskubide osoa dutela, eta helburuoi buruz uste dutela, zuzen edo oker, klase botere t su e n

interes ak eta iritziak euren e n kontrakoak direla. Politikan izan daiteke e n neurrian gauza ziurra da ezen, helburuon bilaket a hautesku n d e e t a r a ko antolakun tz arik ezaga tik, euren arteko eztab aid a liskartsu e n g a t ik edo euren gurariak forma praktiko bate a n behar bezain zehazki biltzea lortu ezaga t ik gehien atzera tu t a ere, laster aurkituko dituztela euren talde botere elektorala talde helburu ak lortzeko tresna eraginkor bihurtzeko bitartekoak. Eta hori egitea lortzen duten e a n , ez da izanen makineria legal eta instituzional a erabiltzen ohitu gabe dago e n jende ari dagokion modu desord e n a t u eta eraginik gabeko a n , ezta berdint as u n a lortzeko sen soilaren bultzad ar e n bitartez ere. Tresnak prents a , mitin publikoak eta elkart e ak izanen dira, baita Parlam e n t u a n langile klasee n xede politikoet an engaia turiko ahalik jenderik gehien sartze a ere. Xede politikoak doktrina politiko zehatz ek erabakiko dituzte; izan ere, politika orain zientifikoki estudia tz e n da langile klasee n ikuspegi tik eta klase horien interes berezirako pents a t uriko iritziak errebindikazioak filosofia politikoko plataform a n leku bat izateraino hedatz e n diren sistem a eta kredoe t a n antolatz en dira, aurreko pents al ariek landuriko sistem e n eskubide berarekin. Horrega t ik, oso inportan t e a da hausn ark e t a egiten duten guztiek aldez aurretik aintzat hartze a kredo politiko herritar horiek zer izanen diren segur aski, eta kredo horien artikulu bakoitza ikerket a eta eztab aid a zorrotzen e n argipe a n jartzea, horret ar ako sasoia heldut a, ahal izanez gero, zuzen e tik duten a hartu eta okerre tik duten a errefus a tz eko gehien e n ados t a s u n e z ; eta, era horret a n , zaharrar e n eta berriaren artea n elkarren kontrako gatazka bat sortu beharre a n , batare n eta best e a r e n alderdi onenak konbinatu ahal izateko gizarte ehund ur a berritu bate a n . Belaunaldi baten tarte a daukagu gutxi gorab e h e r a bortizkeria fisiko barik egin diren aldaket a handi horien bake arrunt e a n , eta horixe behar bezala erabiltzear e n mend e dago instituzioak gizarte a r e n egoera aldatura egokitzea aurreikusp e n zuhur baten ala elkarren aurkako aurreiritziek eragind ako gatazka baten lana izatea. Gizateriare n etorkizuna arrisku larrian aurkituko da, baldin auzi nagusiak ezjakinen aldake t a r e n eta ezjakinen aldake t a r e n aurkakota s u n a r e n arteko borrokak erabaki ditzan uzten baditugu.

Eta orain behar dugun eztab aid ak egungo gizarte ar e n lehen printzipioet ar aino iristeko modukoa izan behar du. Oraintxe probatuko da berriro aurreko belaun aldiek eztab aid a ezin tz a t onarturiko funtsezko doktrinek balio duten e n tz . Gure aldi honet a r a arte, jabetz ar e n instituzioa, iragan e t ik helarazi zaigun modu a n, ez du inork, idazle espekula tibo gutxi batzuk salbu, serioski auzitan jarri, iragan eko gatazkak klasee n arteko gatazkak izan direlako beti, klase bakoitzak bere interes a izan duelarik egun go jabetz are n eraket a n . Ezinen da segitu horrela luzaroago. Eztabaid ak beren a den jabetz arik, ia inolakorik ere, ez duten eta instituzio honet a n interes a onura publikoa den neurrian soilik duten klaseak barne hartzen dituelarik, ez dute horiek ezer berm at u tz a t joko, ez behintz a t jabetz a pribatu a r e n printzipioa, langile klasee n ikuspunt u tik arrazoitzen duten askok berone n zilegitasu n a eta baliagarri t as u n a ukatzen dituzten ez gero. Klase horiek dudarik gabe eskatuko dute gaia errotik berraz t er tz e a bere alderdi guztiet an , baita instituzio hau barik jokatzeko propos a m e n guztiak eta langile klase e n aldeko izanen direla diruditen bera aldatz eko erak ahalik zehatz e n aztertu eta eztab aid a tz e a ere, gaia zegoe n bezala uztea erabaki aurre tik. Herrialde honi (Ingalat err a) dagokionez , langile klasee n jarrerak jabetz a sistem a r e n bazterreko alderdi batzue n kontra bakarrik egon dira. Euret ariko askok soldat a kontuak jabetz a pribatu ar e n atribuzio bat den kontra t azio askat a s u n e t ik bereizi nahi dituzte. Gogorren ek lurra inola ere ez dela jabetz a pribatur ako gai egokia diote, eta agitazioa bultzatz en hasi dira, jabetz a Estatu ak birbere g a n a dezan . Horrekin batera , agitatz aile batzue n hitzaldiet an , eurek lukurreria deitzen duten ar e n salaket a erabiltzen da, baina lukurreria hitzaz zer esan nahi duten zehaztu gabe; eta kalapitak ez dirudi etxe a n sortua , baizik Lan Kongresu ar e n (Labour Congress ) eta Elkarte Internazion al ar e n (International Society ) bidez sozialista kontinent al ekin hasitako harre m a n e t a n eskura tu a ; sozialista kontinent al ak diruak ema n d a ko interes a r e n kontra daud e eta lana ez den best e ezein jabetz a pribatu tik erren t a rik atera tz e a r e n zilegitasu n a ukatzen dute. Doktrina horrek ez du oraindik erakutsi Britainia Handian nagusi izateko seinalerik, baina lurra prest- prest dago beron e n

haziak hartzeko: atzerriko herrialde horieta t ik, non teoria orokorrak eta agintzari handiz beteriko eske m ak, mesfidan tz a sortu beharre a n , kausa baten herri onarpe n e r ak o funtsezkoak diren, zabal barreiaturiko haziak. Jabetzar e n kontrako doktrinek Frantzian, Alemanian eta Suitzan limurtu dituzte zentzurik zabalen e a n langile multzo handiak doktrinon ingurua n biltzera. Herrialde horieta n gizarte a langile klasee n alde erreform atz e a r e n alde dagoe n ia orok sozialista tz a t aitortzen du bere burua, oso izaera ezberdineko eske m a k hartzen eta nahas t e n dituen izenda p e n a berori, baina, gutxien ez , jabetz a pribatu a abolitzera doan birmoldak e t a orokor bat inplikatzen duen a. Eta segurutik egiaz ta liteke, Ingalat err a n ere, langile klase e t ak o buruz agi gailene n eta eraginkorre n a k ere, norm ale a n , sozialistak direla beren kredo pribatu a n , nahiz eta, politikari ingeles gehien ek bezala, Kontinent eko kideek baino hobeto jakinik gizateriaren oinarrizko ideien aldaket a sakon eta iraunkorrak ez direla coup de main batez burutze n, beren ahalegin praktikoak erraza go eskura daitezke el a diruditen xede ak lortzera bidera tz e n dituzten , pozik agertz e n direlarik ertzeko teoria guztiak gerora tuz, harik eta printzipio berek eskala partzialen bate a n eragina dutela esperim e n t a t u arte. Langile klase ingeles e n izaerak, ingeles e n a k oro har bezala, horrelakoa izaten segitzen duen bitarte a n , ez da oso daiteke e n a atzerriko sozialista batzue n ertzekokerie t a n muturrez aurrera erortze a , zeren horiek, Suitza neurritsu a n bertan ere, pozik agertz e n baitira suber t siotik best erik gabe hast e az , ondoren go berreraiket a bertan behera utzita; eta subert sioa esat e a n , gobernu oro deus ez t a tz e a ez ezik, mota orotako jabetz a jabeei eskuet a tik kentze a esan nahi dute, denon onerako erabiltzeko; baina, hori nola eginen den zehaz t e a ri dagokionez , gero egone n dela horret ar ako denbor a nahikoa esat e n dute.

Egunkari publiko batek –elkarte baten organo ak (La Solidarité , Neuchâ t el e n argitara tu a )– doktrina hori aitortu izana garai honen ezaug arririk bitxiene t ako a da. Ingeles langileen buruza giek –langileon ordezkariek neurri handian lagundu baitut e Genev a eta Basileako kongresu e t a n erakutsi t ako zentzun praktikoa lortzen– ez daud e segurutik prest anarkiatik hast eko, gizarte zaharrar e n lekuan zein berri jarriko den lehen a g o aztertu eta horren ingurua n iritzi bat egin aurretik. Baina begi- bistako a da ezen, propos a tz e n duten a propos a t u , propos a m e n a z egokiro iritzi ahal izateko eta iritzi horren arrazoiez jende a oro har konbe n tzitzeko, ezinbes t eko a izanen dela aldez aurretik elkarren kontrako teoria biak aztertz e a , jabetz a pribatu ar e n a eta sozialismo ar e n a , batak edo best e ak eman behar dizkigularik nahita ez eztab aid ako premis arik gehien ak . Horrega tik, horrelako gaiak zehazt as u n e z eta probetx uz eztab aid a t z eko gai izanen bagar a , aholkagarria da lehen a go sozialismo ak sorturiko arazoak oinarriet a t ik aztertz e a . Eta azterket a hori kontrako aurreiritzirik gabe egin beharko da. Jabetza eskubide ar e n aldeko argudioak antzina- antzinako ohiturare n eta norber e interes a r e n ospe bikoitza aurkitzen dioten e n tz a t errefut a ezin ak izan arren, gauz arik naturalen a da politikaz espekula tz e n hasia den langileak argudio horiek best e argipe zeharo ezberdin bate a n ikuste a . Herrialde batzue t a n , borroka luzeen ondore n erdiet si delarik jada, eta best e batzue t a n ia erdiet si delarik, eskubide soilki politikoet a n , euren ustez behintz a t , aurrerap e n gehiagorik egiterik ez dagoe n puntu a , daiteke e n a ote da klase txiroet ako «gizonezko helduek » ez galdetz e a euren buruei ea hor geratu behar duen aurrera p e n a k? Boto eskubide a zabaltzeko egin den eta eginen bide den guztia aintza t hartu arren, gutxi batzuk aberas t a s u n e z gainezka bizitzeko jaio dira, best e batzuk, ordea, gehien ak , pobrezian biziraut eko, kontras t e a k are latzago bihurtzen duen pobrezian. Gehien- gehiengo a ez dago jada esklabo bihurtut a edo menp e t a s u n e r a behar tu t a lege ar e n indarrez , baina bai pobreziare n indarrez; oraindik ere postu bater a , lan bater a eta enpleg a t z aile baten nahiarekiko menp e t a s u n e r a lotuta dago, baita, jaiotzako akzident e a dela eta, best e batzuek beren aldetiko ahaleginik eta merezim e n d u rik gabe hered a t z e n dituzten hala goza m e n e t a t ik nola abant aila intelektual eta morale t a t ik kanpo utzita ere. Pobreak ez daud e oker uste duten e a n gaitz hori gizateriak orain arte aurre egin diene t ako ia best e edoz ein gaitzen best eko a dela. Beharrezko gaitza al da? Baietz esan diete pobreziarik bizi izan ez duten ek , bizitzako loterian sari handiak egokitu zaizkienek. Baina esklabota s u n a , despotis mo a eta oligarkiare n pribilegio guztiak beharrezko ak zirela ere esan zuten. Klaserik

pobre e n e k hurren ez hurren egin dituzten aurrera p a u s o guztiak, aldez botere t s u e n sentim e n d u hobe ei esker egindako ak, aldez haien beldurrei esker erdiet siak eta aldez diruz erosiak edo botere t su e n sektore bati best e batekin izandako liskarrea n ema n d a ko laguntz ar e n truke lortuak, aurreiritzirik gogorren ak ukan dituzte kontra aldez aurretik; baina eurok lortzea menp eko klaseek eskura turiko botere a r e n seinale izan da, klase horiek gehiago eskura tz eko bide bat; ondorioz, klase horiei botere a ri eskaintz en zaion begirune a r e n parte bat ekarri zien eta horren araber ako aldaket a bat eragin zuen gizarte ak klase horiei buruz duen uste a n . Lorturiko abant aila guztiak klaseoi zegokien eskubidetz a t hartu zituen gizarte ak, oraindik eskura tu gabeko ak, ordea, inola ere merezi gabekotz a t . Horrega tik, gizarte sistem a k menp eko bihurtzen dituen klase ek ez daukat e arrazoi modurik gizarte siste m a berak printzipio gisa ezarrit ako maximet a n sinest eko. Gogoan harturik miragarriro malgutz a t jo izan diren gizateriare n iritziek dagoe n a ontza t jotzera eta oraindik existitzen ez dena kaltegarri edo eginezin deklara tz er a jotzen dutela, zer segur t a s u n e z onar dezaket e klase horiek abera t s e n eta pobre e n arteko bereizpen horren beharrezkot a s u n a k oinarri hobe a duela, abolituak izan diren arren, aspalditik ezarrit akoak diren eta lehen a g o beraiet a t ik probetx u atera t ako ek konde n a tz e n ez dituzten gertak ari horien beharrezkota s u n a k baino? Hori ezin da onartu parte interes a t u batak dioelako. Langile klaseek eskubide a dute gizarte instituzio guztien erem u a berraz t er tu a izan dadin eta azterket a n auzi oro lehen e n go aldiz oraintx e sortua balitz bezala har dadin erreklam a tz eko, beti ere begien bistatik kendu gabe edukita konbe ntzitu behar diren pertson ak ez direla beren erosot as u n a eta garrantzia egun go siste m a honi zor dizkioten ak , baizik gai horret a n justizia abst raktu a eta komunit a t e guztiaren ona best e interesik ez duten ak . Helburu ak, bada, zera izan behar du: aurreiritzi gabeko legelari batek, jabetz a duten e n eta ez duten e n artea n erab a t inpartziala litzateke e n a k , zein jabetz a instituzio ezarriko lituzkee n jakitea eta gero instituzio horiek legelari horri benet a n eragind ako arrazoiekin, eta ez egun dago e n a r e n alde egiteko prest a tu rikoak lirudiket en e kin, defend a t u eta justifikatze a . Jabetzarako eskubide edo pribilegio horiek, proba hau gainditzeko gauz a ez diren heine a n , bertan beher a utzi beharko dira lehen a go edo geroago. Gainera , inpartzial ta su n ez entzun beharko dira jabetz ar e n berare n kontrako objekzio guztiak. Instituzioari bere forma onene a n egotzitako gaitz eta eragozp e n guztiak irekitasu n ez onartu behar dira eta, era berea n , giza adimen a k asm a litzakee n errem e dio eta leungarri onen ak aplikatu. Eta gizarte- erreform a tz aileek jabetz ako instituzioak xede dituen onurak berone n eragozp e nik barik erdies t eko propos a t u riko plan guztiak, edoz ein izenez izenda tu a k, garbitas u n beraz aztertu beharko dira, aldez aurre tik zentzug a b e edo eginezintza t jo gabe.

OBJEKZIO SOZIALISTAK GIZARTEAREN ORAINGO ORDENARI

Aldaket ar ako proposa m e n guztiet an bi elem e n t u daud e n modu a n , zer aldatu behar den eta zertarako aldatu behar den, halaxe sozialismo a n oro har eta berare n bariet a t e e t a n banan hartut a ere alde bi bereizi behar dira: bata nega tibo a eta kritikoa, best e a konstruktiboa . Lehenik, sozialismo ak daud e n instituzio eta praktikez eta euron emai tzez duen iritzia dago; eta bigarrenik, eurok hobetz eko propos a t u dituen hainbat plan. Lehen e n go a ri dagokion ez , sozialismo eskola guztiak datoz bat. Ia guztizko ados t a s u n a dute egungo gizarte a ri aurkitzen dizkioten akats e t a n . Puntu bater aino buruer a orokor bera dute akats horiei aplikatu beharreko errem e dio ei buruz ere; baina xehet a s u n e t a n , ados t a s u n orokor horren kalterik gabe, ezberdint as u n handiak dituzte. Euren doktrinez iritzi bat erdiest e n saiatze a n , gauza naturala eta egokia izanen da guztiek onartze n duten alde nega tiboar ekin hast e a eta euren arteko diferentziekiko aipam e n oro euren lanbide ar e n bigarren parter ako uztea , hantx e bakarrik baitituzt e diferentzia serioak.

Gure egitekoar e n lehen e n go parte a ez da inola ere zaila, gaur daud e n gaitzak zerrend a t z e a n baino ez baitatz a . Gaitzik ez da falta eta gehien ak ez dira inola ere ilunak edo misteriosoak. Asko moralisten topikorik ohikoen ak dira, nahiz eta berau e n erroak moralistek iritsi nahi izaten duten baino sakona go doaz en . Hain dira askotarikoak, non zailtasun bakarra katalogo zehatz bat egitera hurbiltzea baita. Oraingoz garran tzitsu e n e t a k o batzuk aipatz e a r ekin konform at uko gara. Eta gogora beza gauza bat irakurleak: zerrend a n begien aurretik hurren ez hurren item bat best e baten ostea n pasa tz e n zaione a n eta berak horiet an naturare n beharrizan e n artea n sartzen ohituta dagoe n gertakari bat best e gertak ari baten ostea n , instituzio sozialen kontra erabilita, ikusten duen e a n , ez daukala eskubiderik horiei bidega b e k eri a egozteko eta protes t ak a hast eko esan ez horiek kexaz aipatz en dituzten gaitzak gizakiari eta gizarte ari datxezkionak eta konponbid erik ez daukat e n a k direla. Hori segurt a tz e a auzitan dago e n arazoa n printzipio- eskabide a egitea litzateke. Inor ere ez dago sozialistak baino prest a go onartzeko –esan ere, egiak berm atz e n dien baino erabakit su a g o esa t e n dute hori– kexaz aipatz en dituzten gaitzek ez dutela errem e diorik gizarte a gaur egun dagoe n modu a n antolatu t a dagoe n bitart e a n . Haiek propos a tz e n dute aztertze a ea ezin den burura tu gaitz horien arriskurik ez lukeen edo arrisku askoz txikiagoa lukeen best e gizarte bat. Gizarte a osorik harturik berone n egun go orden ari objekzioak jartzen eta alterna tiba gisa aldaket a oso baten posibilitate a onartze n duten ek eskubide a dute gaur gizarte a n , euren egoera r e n zati legez, daud e n gaitz guztiak seinalatz eko, gaitzok itxuraz gizarte eraket ari egozgarriak izan edo ez izan, beti ere gizakiaren ahalak edo oraindik orain dituen ezagu tz ek kontra egin ezin dien lege fisikoet a tik sortuak ez izanez gero. Gaitz moralak eta pertson a guztiek behar bezala jokatuko balute konpond u ahal izanen lirateke e n gaitz fisiko guztiak bidezki egotz dakizkioke eurok onartze n dituen gizarte egoer ari; eta baliozkoak dira argudio modu a n , best e gizarte egoera batek gaitz horiek guztiak edo gehiago ekarriko lituzkeela demost r a t u ezean . Sozialisten aburuz, gizarte ak jabetz ari eta aberas t a s u n a r e n produkzio eta banak e t a ri dagokien ez duen antolaket a eraba t eko porrota da. Gaitz pilo izugarria omen dago, antolake t a horrek ekidin ezin duen a; sortzen duen ona, morala edo fisikoa, zoritxarrez txikia omen da horret a n jarritako ahalegina r e n aldea n; eta on kantita t e txiki hori berori ere ondorio, fisiko eta moral, kaltegarriz beterik daud e n bitart eko ez erdies t e n omen da.

Dauden gaitz sozialen artea n lehenbizi aipatu beharreko a pobrezia da. Jabetzare n instituzioa lanak eta urritasu n ak beren saria segur t a tz eko eta gizateria txirotasu n e t ik atera tz eko bide denez bultzatu eta goraipatz e n da. Hori izan liteke horrela; sozialistarik gehien ek historiaren lehen aldiet an horrela izan zela onartze n dute. Baina instituzioek horret a n orain arte egin duten a baino gehiago edo hobeto egiterik ez badut e , haien gaitasu n ak, diote sozialistek, hutsar e n hurrengo ak dira. Europako herrialderik zibilizatue n e t a n , populazioar e n ehun eko zenbat ek gozatze n du

pertson alki jabetz are n onura dela esa t e a merezi duen zerbait ez? Norbaitek esan dezake ezen, enpleg a t z aile ek jabetz arik beren esku ukan ezean , langileek egun eroko ogirik gabe leudek e el a ; baina, hori onartu t a ere, egun eroko ogia da daukat e n gauza bakarra , eta berori ere ez behar adina sarri; ia beti kalitate eskas a g oko a eta, gainer a, edukitzen segitzeko berm erik gabe, langile klasee t ako jende ar e n proportzio itzel bat euren bizitzako aldi bate a n edo best e a n , aldi bater ako gutxien ez , legezko edo borond a t e zko karitat e a r e n mend e egon behar izateraino (eta guztiak horren arriskupe a n egoter aino). Ez da beharrezko hem e n txirotasu n a r e n miseriak deskribatz e n ahalegintz e a edo herrialderik aurrera t u e n e t a n gizateriare n ehun eko zenba t daud e n bizitza guztian euren sufrimen d u moral eta fisikoet a n bertan beher a utzita kalkulatz en ibiltzea. Filantropo ei utz dakieke lan hori, beraiek baitira miseriok kolore aski gogorrez deskribatu dituzten ak . Nahikoa bedi esat e a Europa zibilizatua n , Ingalat er ra n eta Frantzian bertan ere, jendetz a handien egoer a guk ezagu tz e n ditugun tribu basa ti gehien e t a n baino zorigaiztokoa go a dela.

Norbaitek esan dezake inork ez duela aipaturiko patu latzaz kexatzeko arrazoirik, hori best e batzuek atzea n utzitakoei bakarrik gerta tz e n zaielako, indarrez edo zuhurtziaz haien mailatik beher ako ak izaki. Hori, egia balitz ere, gaitzare n aringarri eskas a litzateke. Neron edo Domizianore n batek ehun lagun nork bere bizia salbatz eko lasterket a n norgehia gok a egitera behar tuko balitu, azken helduko lirateke e n berrogei t a ham arr ak edo hogeiak heriotzara konde n a t u a k izateko baldintzare n pean , indartsu e n a edo arinen a , zorigaiztoko ezbeh arr e n bat gerta tu ezean , heriotza tik salbatuko litzateke el a ziur egote ak ez luke bidega b e k eri a txikiagotuko. Miseria eta krimen a heriotzara baten bat konde n a tz e a litzateke. Horrela gizarte ar e n ekono mian ere, baldin baten bat bada go, gabezia fisiko edo degrad a zio morala jasat e n duen a eta gorputz eko beharrak ase gabe edo patariak bakarrik pozteko modu a n ase t a dituen a , hori, ezinbes t ez gizarte a r e n krimen a ez bada ere, pro tanto gizarte antolaket a r e n porrot handia da. Eta gaitzaren aringarri gisa hori guztia sufritzen duten ak fisikoki edo moralki komunita t eko kiderik ahulen ak direla esat e a zorigaitzari iraina gehitze a da. Sufrimend u a r e n justifikazioa al da ahuldad e a ? Ez al da, aitzitik, ahula sufrimen d u t ik babe s t eko gizaki orori egindako deiadarr a? Oparot a s u n e a n bizi direnen buruak eta sentime n d u a k egoera egokian baleud e, onartuko ote lukete beren oparot a s u n a , baldin, hura zaintzea rr e n , ingurua n duten pertson a bakar bat bada ere, bere borond a t e zko hutsegi t ez ateko kausa bate g a t ik, bizimodu onargarri bat erdiet si ezinik gera tuko balitz?

Bada gauza bat, baiezt a tz erik balego, instituzioei gaitz horiet an parte izatear e n erantzukizun oro kenduko liekeen a . Giza espezie ak zoriontsu bizitzeko edo bizitzeko best e barik bere lan eta abstine n tziat ik datorren a best e bitartekorik ez duen ez gero, ez legoke gizarte ar e n kontra kexatz eko arrazoirik, baldin lanea n eta abstinen tzian dagokien neurrian parte hartzeko prest daud e n guztiek fruitue t a n dagokien parte a hartzerik balute. Baina hori al da gerta tz e n dena? Ez al da hain zuzen horren aldera n tzizkoa gerta tz e n? Saria, norban ako ar e n lan eta abstinen tziare n araber ako a izan beharre a n , bi horien ia alderan tzizko proportzioan dago: gutxien jasotzen duten ek lan eta abstinen tzia gehien egiten dute. Alferrak, ardura g a b e a k eta jokaera gaiztokoak diren pobre ek eurek ere, errua euren buruei bota behar lioketela arrazoi osoz esat e n zaien horiek, lan handiago eta gogorrago ari eutsi behar izaten diote, jaiotzaz dirua arazo ez duten ek baino eta are bizibidea euren lanaz atera tz e n duten e n artea n gehien irabazt e n duten ia guztiek baino; eta izaeraz langileak diren txiroek euren buruari jartzen dioten kontrol dese gokiak berak ere gizarte a r e n goi aldeko kideei galdatz e n zaizkienak baino sakrifizio eta ahalegin handiago ak egitera behar tz e n ditu. Gizarte ar e n egun go egoer a n , justizia bana tz ailear e n ideia bera, edo arrakas t a r e n eta merezim e n d u a r e n arteko edo emaitz ar e n eta ahalegin ar e n arteko nolabait eko proportzionalt a s u n a r e n ideia, hain nabar m e n ki kimerikoa da, non fantasia hutsare n mailara jaits daiteke e n . Egia da norban ako e n zoria ez dela euren bertu t e eta zuhurtziarekin zerikusirik ez duen a; dohain horiek euren alde mintzo dira, baina inolako meriturik ez duten gauz a asko baino askoz gutxiago. Zirkunst a n tzia erabakitzaile guztiet a t ik eragint su e n a jaiotza da. Gehien- gehien go a

zertarako jaio diren, hurax e dira. Batzuk lanik gabe abera t s izateko jaio dira, best e batzuk lan az aberas t eko moduko egoer a n jaio dira, gehien- gehiengo a bizitza guztian lan gogorre a n eta pobrezian jarduteko eta asko eta asko behart su bizitzeko. Jaiotzaren hurren go, arrakas t a r e n kausa nagusia gerta er a akzident al ak eta abagu n e a dira. Aberast a s u n e a n jaio ez den batek abera s t e a lortu duen e a n , bere lan eta trebe t a s u n a k asko lagundu dio normale a n horret a n , baina lan eta trebe t a s u n a ez lirateke aski berau ez gain jende gutxiagok ukan ohi dituen parad ak eta aukerak ukan ezean . Pertson ei bertut e ek laguntz en baldin badiet e mund u honet ako norgehia gok a n , bizioek ere laguntz e n diete horret a n , eta agian maizago, hala nola, fidelkeriak eta salatz aile izateak, bihotz- gogorkeriak eta zikoizkeria egoist ak, salerosket a n bala- bala erabilitako gezur eta tranp ek eta, ez gutxitan, zitalkeria nabar m e n a k . Energiak eta talen tu ak bertut e ak baino askoz gehiago balio dute bizitzan arrakas t a edukitzeko; baina batek energia eta talen tu a denen onerako den zerbaite t a r ako erabiliz lortzen baldin badu arrakas t a , best e batek dohain horiek best e ak gainditu eta lehiakide ei porrot eragiteko erabiliz egiten du gora. Hainbes t e r a ino da hori horrela, non moralistar e n bat ausar tz e n den esat er a ezen, best e zirkuns t a n tzia batzue t a n , politikarik onen a onest a s u n a dela, eta aban t aila berdinekin pertson a prestu batek aukera hobe ak dituela doilor batek baino. Hori berori ere, bizitzako egoer a eta zirkunst a n tzia askota n, eztab aid a g a r ria da; hortik gorako best e edoz er eztab aid a t ik kanpo gelditzen da. Ezin da uste izan onest a s u n a k, arrakas t a- ekarle gisa, gizarte eskalan maila bakar bateko gorakad a esplika lezakee nik. Zortear e n eta jokaerar e n arteko lotura haux e da gehienb a t : jokaera txarre a n , edo hobeto esand a , jokaera txar mota batzue t a n , maila bat dago zorte onik handien a ere deusez t a tz eko nahikoa dena; baina alderan tzizkoa ez da egia, hau da, jenderik gehien ar e n egoera n jokaera oneko mailarik goren ak ez du balio jende horrek mundu a n gora egin dezan, zorte oneko gerta e r e n laguntz arik gabe .

Gaitz horiek –pobrezia handia eta merezim e n d u a r e kin zerikusi handirik ez duen pobrezia– gizarte a n dagoe n antolake t a r e n lehen e n g o porrot handia dira. Bigarren a gizakiaren jokaera gaiztoa da: krimen a, bizioa eta zorakeria, berorien ondorioz datoze n sufrimen d u guztiekin. Izan ere, jokaera gaiztoak, norber e buruare n nahiz best e e n kontra erabilitakoak, dituen ia era guztiak hiru kausa hauet ako bate tik datoz: pobreziatik eta beronek dakartza n tentazioet a tik gehien e t a n , alferkeria eta déso e u vre m e n t etik zirkunst a n tziek lanera bultzatz en ez dituen gutxien kasua n eta, azken ez , heziket a txarretik eta heziket arik ezetik. Onar daiteke lehen e n g o biak gizarte antolake t a r e n porrotak beder e n badirela, azken a, berriz, gaur egun ia unibert s alki onarturik dago antolake t a horren akatsa –krimen a ere esan liteke ia– dela. Gutxi gorab e h e r a eta zehaztu gabe mintzo naiz, zeren izaerako akats e n eta jokaerako errakun tz e n iturrien analisi zehatz a go ak argi jarriko bailuke huts horiek gizarte ar e n antolake t a akas tu n batekin duten lotura, nahiz eta agerian jarriko lukeen , era bere a n , gizarte a r e n egoera koskadu n horrek eta giza goga m e n a r e n egoer a atzera tu ak elkarrekiko duten menp e t a s u n a ere.

Lehene n g o aldiet ako berdint a s u n sozialare n alde best erik gabe zeude n ak gizarte a r e n gaitzak zerrend a t z eko puntu horrex et a n gelditzen ziren, baina bista luzeago a duten haien ondore n go e k, egun go sozialistak, harago doaz. Haien ikusirako, giza bizitzak gaur eratu t a dagoe n modu a n dauka n oinarri bera, egun ekoizkin material guztien produkzio eta banake t a r e n euskarria den printzipioa bera, da petrala eta antisoziala funtse a n . Printzipio hori indibidualismo ar e n , lehiaren, printzipioa da, nor bere alde eta gainerako guztien kontra jokatzera dara m a n a . Interes e n harmonia n barik interes e n aurkakota s u n e a n oinarritzen da, eta horri jarrai bakoitzak borroka bidez topatu behar du bere lekua, norberak best e ei atzeran tz bultza eginez edo best e ek norber ari. Sozialisten ustez, denok denon kontrako gerra pribatuko sistem a hau (horrelax e esan dakioke) bereziki honda g a rria da bai ikuspegi ekono mikotik eta bai ikuspe gi moraletik. Ikuspe gi morale tik begira tu t a , siste m a honen gaitzak begi- bistako ak dira. Bekaitzare n , gorrotoare n eta karitat erik ezaren aita da; norbere bidetik iragat e n diren guztien berezko etsai bihurtzen gaitu, eta edonore n bidetik iragan daiteke edonor. Sistem a honet a n nekez izan daiteke inor irabaztun, best e batek edo askok galduz edo etsita geldituz ez bada . Ongi eraturiko komunit a t e bate a n best e guztien

ahalegin arrakas t a t s u ei esker izan beharko genuke irabaztun; gaur egun, ordea , best e e n galtze ari esker irabazt e n dugu eta best e e n irabazien eraginez galtzen, eta gure irabazirik handien ak ituri txarren e tik datoz, heriotza tik, hurkoen ak ditugun e n eta maitee n izan beharko genituzke e n e n heriotza tik. Lehia ekono mikoar e n printzipioak bere eragiket a ekono miko hutse a n eragiket a morale a n hartzen duen adinako erab a t e ko gaitzesp e n morala jasotzen du gizarte erreform atz aile e n g a n d ik. Langileen arteko lehian ikusten dute soldat a urrien zergatia; produktore e n arteko lehian, berriz, honda m e n a r e n eta porrot ar e n zergatia; eta gaitz biok, populazioak eta abera s t a s u n a k gora egin ahala, eteng a b e area go tz eko joera dute; inork ez du onurarik hartzen , lur- jabe handiak, diru- sarrera finkoak dituzten ak eta kapitalista handi gutxi batzuk kendut a , euren aberas t a s u n a k gero eta gaiago egiten baititu horiek best e produktore guztiak baino merke a g o saltzeko, operazio industrial guztiak euren erem ur a ekartzeko, best e enpleg a t z aile guztiak merkatu tik kanpora egozteko eta langileak nolabai t eko esklabo edo jopu bihurtzeko, bizibidea atera tz eko enpleg a t z aile handion mend e egon beharra eta haiek eskaintz en dituzten baldintzak onartu beharra ukateraino. Gizarte a , labur esan d a , espekula tz aile horien araber a , feudalismo berri bater a n tz doa, kapitalista handien feudalismora n tz .

Topiko horiez eta beroriekin loturik eta berorien azpian daud e n best e askoz dauka d a n iritzia zabal azaltzeko aukera best e kapitulu batzue t a n ukane n duda n e z , orain, best e itzulingururik gabe, sozialista ospets u ek gizarte a r e n egungo antolaket az dituzten iritziak hona ekartz er a noa, argitara t u dituzten idazlane t a n aukera tu ditudan zenbai t pasar t e aipatuz. Oraingoz, inoren iritzien berriem aile hustza t har nazazu e n nahi dut. Geroago agertuko da zenba t e r aino datorren ala ez datorren bat aipatz e n dudan a nire neure sentim e n d u e kin.

Giza aferen arlo ekono mikoa n gizarte ak egun duen orden ar e n kontra sozialistek duten auziaren enuntziatu argien, trinkoen, doien eta espezifikoen a Louis Blanc jaunar e n e n Organisation du Travail lantxoan aurki daiteke. Horrega t ik, nire lehen e n g o aipuak, gaiaren parte honet a n , trata tu horrex e t a t ik hartu ak izanen dira.

Lehia edo norgehiagoka , herriaren tz a t , sarra ski siste ma bat da. Gizaki pobrea gizarteko kide bat ote da, ala gizar tea r e n etsai bat? Goazen erantzun bat bilatzera .

Gizaki horrek bere inguru guztian lurra aldez aurre tik okupa turik aurkitzen du. Ba al du lurra bere probe txurako lantzerik? Ez, zeren lehen okupa tzailea re n eskubide a jabetza eskubide bihurtu da eta. Ba al du Jainkoaren eskuak gizakiaren bidean umoaraz t e n dituen fruituak batzerik? Ez, zeren, lurraz bezala, fruituez ere norbait jabetu da eta. Ba al du ehizan edo arraine t a n egiterik? Ez, zeren hori gobernu a r e n mend e dagoen eskubide bat baita. Ba al du ura atera tze rik landa baten kokaturik dagoen iturburu bate tik? Ez, zeren landa horren jabea, landarako duen eskubide a r e n indarrez, iturriaz jabetu da eta. Goseak eta egarriak hiltzen dagoela , ba al du gizaki horrek eskua luzatuz eskea n egiterik? Ez, zeren legeak baitaud e eskean egitea r en kontra . Nekeak akituta eta babesik gabe dagoela rik, ba al du kalean behea re n gainean etzan eta lo egiterik? Ez, zeren legeak baitaude alderrai ibiltzearen kontra . Dena ukatzen dion sorterri ankerre tik alde egitea erabaki duelarik, ba al du bizia eman zioten lekutik urrun bizimodua bilatzerik? Ez, zeren debeka t urik baitago herrialdez aldatze a , pobreek bete ezin dituzten zenbai t baldintza bete ezean .

Zer egin dezake , orduan , gizaki dohakab e horrek? Esanen du: «Eskuak ditut lan egiteko, adimen a dut, gazte t a s u n a dut, indarra dut; hartu zeuk horiek guztiak, eta horien ordainez emad az u ogi zati bat». Horixe dio langileak. Baina kasu horre t an ere erantzun ahal izanen diote: «Ez dauka t lanik zuretza t» Zer egin behar du orduan?

*

Zer da lehia langilea ren ikuspun tu tik? Enkante ra atera t ako lana da. Kontrat a tzaile batek langile bat behar du: hiru aurkez t en dira. –Zenba t eska tzen duzu zeure lanaga tik? – Koroa erdi: emazte a eta seme-alabak ditut. – Ongi, eta zuk zenba t? – Bi txelin: ez dauka t seme- alabarik, baina bai emazt e a . . –Oso ongi, eta zuk zenba t? – Txelin bat eta zortzi penny nahikoa dut: neu bakarrik naiz. Orduan zeure tza t izanen da lana. Kito; lortu du pagotxa . Eta zer egin behar dute beste langile biek. Espero izatekoa da gosez hilko direla bake-baket a n . Baina lapurre t a n hast en badira? Ez izan beldurrik; poliziak ditugu. Eta jendea hiltzen hast en badira? Borreroa daukagu pres t . Zortea eduki duen langileari dagokionez, haren garaipen a ere aldi bate r ako baino ez da. Ager dadila laugarren langile bat, egun birik behin barau egiteko bezain sendoa dena, eta horrek askoz

gutxiago eska tuko du; orduan beste marjinatu bat gehiago egonen da gizarte an , kartzelar ako bidean beharb a d a .

Kontu triste horiek puztu t a daudela , gertae r a horiek guztiak lan bila ari diren esku guztien tzako adina lanik ez badago bakarrik direla posible esane n ote du norbaitek? Nik neuk hauxe galde tuz eran tzu t e n diot horrelakoari: lehiaren printzipioak aipaturiko alde kriminala ekiditeko metodoren bat ote dauka, hain suertez , bere baitan? Industriar en adar bat lan- esku faltan egon arren, nork segurt a lezake, lehia uniber t s al ak sorturiko anaba s a n , beste adar batek soberan ez daukala? Eta, baldin hogeita hamalau milioi gizone tik hogei lapurre t an egiter a behar turik badaud e , hori nahikoa litzateke printzipioa gaitzes t eko .

Baina nor da itsua honako hau ez ikuster aino, alegia, mugarik gabeko lehia nagusi izanik, soldat en etenga b e ko jaitsiera ez dela salbues p e n ezko zirkuns t a n t zia bat, baizik ezinbes t eko gertaer a orokor bat? Ba al dauka populazioak gehiago ez ugaltzeko mugar en bat? Ba al dugu guk industriari –egotismo indibiduala r en gorabeh e r e n mende dagoen eta hain honda m e n t s u a den indus triari– esa t e rik: «Honaxe a ino helduko haiz, ez harago». Populazioa etenga b e hasiz doa: esaiozue ama gaixoari antzu bihur dadila eta ugalkor egin duen Jainkoaren kontra biraoka has dadila, zeren, esa t en ez badiozue, soldadue n tz ako zerrend ak ere laster muga t u e giak izanen dira eta. Makina bat asma tu dute: agindu jo eta apurtzeko eta mada rika tu zientzia, hori egin ezean , makina berriak lana kendu dieten mila langileak ate joka joanen dira alboko fabrikara , eta euren langile lagunen solda tak jaitsiko dituzte . Soldat a jaiste siste m a tiko hori, hainba t langileren kalera tze a n amaitzen dena, mugarik gabeko lehiaren ondorio ekidinezina da. Langile klasee t ako kideak elkar suntsi tze ra behar tze n dituen siste m a industriala da lehia.

*

Zalantzarik gabeko gertakari rik badago, hauxe da hori: populazioaren gehikuntza askoz azkarrago a dela pobree n artean abera t s e n artean baino. Europako Populazioaren Estatis tiken arabera , Parisen jaiotzak populazioaren hogeita hamabir en a baino ez dira auzo abera t s e t a n ; beste e t a n , ordea, hogei ta seirenera heltzen dira. Alde hori nonahi ger ta tze n da, eta Sismondi jaunak, Ekonomia Politikoaz duen lanean, hau esplikatzeko dio langileek ezin dutela zuhurtzia baikorrik eduki. Geroari begira seguru sentitzen direnek bakarrik erregula dezake t e seme- alaba kopurua beren sarrer en araber a ; egunez egun bizi dena halabeh a r miste rioso baten uztarpe a n bizi da, bere seme- alabak halabeh a r horrixe sakrifikatuz, bere burua ere sakrifikaturik duen moduan. Egia da hantxe daudela txiroen babes e txe a k , gizar tea eskale- oldearekin meha txa tz e n nonbai t –zein ote da horren zerga tie t a t ik ihes egiteko modua? . .. Argi dago ezen, gizar te batea n bizibidea segur t a tz eko bitart ekoak populazioaren kopurua baino astiroago gehitzen direnea n , gizar te hori amildegiar e n ertzean dagoela . . . Lehiak miseria sortzen du; esta tis tikek froga tzen duten gertaka ria da hori. Miseria umet s u a da oso; esta tis t ikek froga tzen dute hori. Txiroen ugalkort a su n a k lana behar eta lanik topa tuko ez duten haur dohakab e a k jaurti tzen ditu gizarte r a ; hau ere esta tis t ikek froga tzen dute . Puntu hone t an gizar tea bita tik bat, pobrea hiltzea edo dohainik mante n t ze a –ankerkeria edo erokeria– aukera tz er a behar tu t a aurkitzen da. 1

Hori pobre a ri dagokionez . Goazen orain klase ertaine t a r a .

Adam Smith eta Léon Sayren eskolako ekono mis t a politikoen arabera , merke tasu n a da mugarik gabeko lehiaren abantailak laburbil litzakeen hitza. Baina zerga tik segitzen dute merke t a s u n a r e n efektua kontsu mi tzailea re n mome n t uko abantailar en ikuspuntu t ik bakarrik ikusten? Merketa s un a produktore e n artean anarkia hondaga r riar e n hazia sartzea re n truke da abant aila t su a kontsu mi tzailea ren tz a t . Merketa s un a , nolabai t esa t eko, produktore abera t s e n e k euren lehiakide pobrea go ak zanpa tzeko erabiltzen duten mailua da. Merketa s un a espekula tzaile ausar t ek gogor lan egiten duten ak erakar tzeko erabiltzen duten beita da. Merketa s un a , eskala txikian produktore izaki, bere lehiakide abera t s a go a k erraz eskura tu ahal duten makineria erosteko dirurik ez duenar e n heriotz epaia da. Merket a su n a monopolioak duen tresna itzel bat da; denak xurga tze n ditu: manufaktura industrialari txikia, dendari txikia, ondasu n- jabe txikia; berba batea n esanda , merke t a s u n a klase ertainen suntsipen a da, oligarka industrial gutxi batzuen mese d e t a n .

Orduan, merke t a s u n a madarikazioa dela pentsa t u behar ote dugu? Inork ez luke zentzuga b e ke ria hori aldeztuko. Baina printzipio okerren berezita sun a ona txar bihurtzea eta gauza guztiak usteltze a da. Lehia siste ma n merke t a s u n a behin- behineko abantaila engainag a r ri bat baino ez da. Borroka dagoen heinean baino ez du irauten; lehiakide abera t s ek euren lehiakide pobrea go a k merka tu t ik kanpora bota bezain laster , gora egiten dute prezioek. Lehiak monopoliora gara ma tz a , merke t a s u n a k prezio altue t a r a gara m a tz a n arrazoi beraga t ik. Hartara , produktore e n arteko borrokan arma tza t erabili izan dena, lehentxe a go edo geroxea go pobrezia- ekarle bihurtzen da kontsu mi tzaileen artean . Eta kausa horiei lehen aipatu ditugunak gehitzen badizkiegu, lehenen go jarri behar reko populazioaren neurriz gaineko gehikuntza batez ere, nahitaez onartu beharko dugu kontsu mi tzaileen masa re n pobre tze a lehiaren zuzeneko ondorioa dela.

Baina, beste alde bate tik, eskariaren iturriak lehortzeko joera duen lehia horrek berorrek produkzioa gehiegizko produkziora bultzatzen du. Borroka uniber t s al ak sorturiko nahas m e n a k produktore a ri merka tu a r e n egoera ezagu tze a eragoz t en dio. Iluntasun e a n lan egin behar du eta, saltzeko, zorte onean jarri uste osoa. Zerga tik kontrola tuko du produkzioa, bereziki edozein galerak euren solda tak gora eta behera egiteko arrisku ikaragar rian dituzten langileenga n eragina duene a n . Produkzioak galerak dakarzkiene a n ere, manufaktur a industrialariek maiz aurrer a egiten dute ez dutelako makineria geldi eduki nahi lehengaiak galtzeko edo bezeroak galtzeko arriskuarekin; eta produkzio industria , lehia siste m a n erama n izan den moduan, zorizko joko bat baino ez denez, jokalariak ez du zorte handiko kolpe bat jotzeko aukera galduko.

Hartar a –eta ez dugu hori gehiegi tan esanen– lehiak nahitaez jotzen du produkzioa gehitze ra eta kontsu mo a gutxitzera ; lehiaren joera, beraz, ekonomi zientziak bilatzen duenar en juxtu kontrakoa da; horrega t ik, zapaltzailea ez eze, zuhurtziagab e a ere bada.

*

Eta horret an guztian, topiko bihurtu diren eta euren bene t ako errealit a t e a r i dagokionez erretorika kutsua duten egiak luzaroegi azaltzen ibiltzea ekiditeko, ez dugu ezer esan indus triak, gaur egun antolatu t a edo, zuzena go esa t eko, desan tola tu t a dagoen moduan, klase ertainen baitan sartu duen ustelkeria moral izugarriari buruz. Dena bilakatu da salgarri, eta lehiak pentsa m e n d u a r e n eremu a ere inbaditu egiten du.

Faktoria tailerra zanpa tze n , establezime n d u handiosak denda xume ak xurga tzen; bere buruaren nagusia den artisau a solda tad u n a k ordezka tu t a ; golde bidezko lur- lanke t a aitzur bidezkoa ordezka tze n eta txiroaren soroa mailegu- emaileari egin beharr eko zorigaiztoko omenaldia ren pean jartzen; krakak ugaltzen; manufaktur a industria kredituaren hedap e n gaizki erregula tu ak eralda tu t a eta pikaroak berak ere irabaz t eko segurt a s u nik ez daukan joko siste m a bihurtu t a , labur esanda , nahas m e n izugarria, inbidia, mesfidan tza eta gorrotoa sortzeko eta, poliki- poliki, eskuzab al t a s u n e zko asmo oro, sines m e n , norbere burua ukatze eta poesia oro itotzeko kalkulatua , horixe guztia da lehiaren printzipioa aplikatzeak ekarritako ondorioen koadro beldurgar ri baina doi- doian ikus dezake gu n a . 2

Fourieristek, euren eledun printzipal duten Considéra n t jaunare n bidez, egun go zibilizazioaren gaitzak ondoko orden ari jarrai zerrend a tz e n dituzte:

1. Zibilizazio honek lan eta giza indar kantit at e izugarria era ez- ema nkorre a n edo suntsipen lanea n erabiltzen du.

Lehenik armad a dago, Frantzian, best e herrialde guztie tan bezala , gizonik osasun t s u e n eta sendoen a k, talen tu eta adimen argiene t a rikoa duten asko eta erren t a publikoaren zati eder bat berega n a t z e n dituena . . . Gizartea re n egungo egoerak, bere atmosfera kutsa tu a n , konta tu ezin ahala marjinatu sortzen ditu, lan ez-emankorra ez ezik, garbiki suntsigar ria ere egiten duten ak: abentur ero ak, prosti tut ak, zerta tik bizi diren inork ez dakien jendea , eskaleak, konbiktuak, iruzurgileak, lapurrak, eta gutxituz barik gehituz doazen horrelako beste asko.

Gure gizarte ar e n egoerak susta tzen dituen emankor t a s u nik gabeko lanean ari direnen zerrend a ri epailetza eta aboka tu e n elkar teko ak, auzitegie t akoak eta magis t r a tu a k, poliziak, presozainak, borreroak, etab. , gehitu behar zaizkio, egungo gizarte ar e n egoeran ezinbes t eko ak baitira eginkizunok.

«Gizarte maila ona» deritzoneko jendea , bizitza osoa ezer egin gabe emat e n dutenak, mota guztie t ako alferrontziak, ere gehitu behar zaizkio.

Baita zenba t ezinak diren aduan e t ako enplega t u a k, zerga- biltzaileak, udaltzainak, kontribuzio-batzaileak ere; labur esanda , ikuskatu, kontuak erama n , jaso bai baina produzitu ezer egiten ez duten en armad a osoa.

Zerrend a r a gehitu beharr eko ak dira, halaber , okerreko norabidea n lan egiten duten, zientziak aurrer a egin dezan ezer egiten ez duten eta iskanbilak eta alferreko eztab aidak beste rik sortzen ez dituzten sofisten, filosofoen, metafisikarien eta politikarien lanak, baita aboka tu e n , auzilarien, tes tiguen eta antzekoen hitzontzikeria ere.

Eta, azkenez, baita merka t a ri tz ako eragike t a guztiak ere, hasi bankarien eta mailegu- emaileen e t a t ik eta janari- saltzaileek salmah aia re n atzean egiten dituzten e t a r a ino. 3

Bigarrenik, baiez ta tz e n dute siste m a honet a n produkzioan dihardut e n industriak eta indarrek ere ez dutela produzitzen, hobeto erabili eta bidera tuko balira, produzitu ahal izanen luketen ar e n zati txiki bat best erik:

Nork, boronda t e on eta hausn arke t a pixka batekin, ez du ikusiko koheren tzia falta –desorden a , konbinaziorik ez egitea , lana zatikatzea eta oso- osoan norban ako a r e n jardunar en mend e uztea inolako

antolake t a r ik gabe, ikuspegi zabalago edo orokorrago barik– horiek guztiak produkzio ahalbide ak muga tz en eta gure ekinbiderako bitar teko ak suntsitzen edo behintza t eralkitzen dituzten kausak direla? Ez al da egia desorde n a k pobrezia sortzen duela, ordenak eta kudeake t a onak abera s t a s u n a sortzen duten moduan? Konbinaziorik eza ez al da ahuldad e iturri, konbinazioa indar iturri den modua n? Eta nork esan dezake indus tria, behin dela nekazaritzakoa , etxekoa, fabrikakoa , zientifikoa, artistikoa edo komer tziala, antolatu t a dagoela Estatua n edo udalet an? Nork esan dezake arlo horie tan egiten den lana ikuspegi orokor baten pean edo aurreikusp e n , ekonomia eta ordena rekin burutzen dela? Edo nork esan dezake gizarte ar e n gaur egungo egoeran posible dela, hezike t a on bat bitar teko, naturak gizar teko kide bakoitzari emand a ko ahalme n guztiak gara tze a , eta bakoitzari gogoko duen, ondoen egin dezake e n eta, beraz, bere tzako eta best ee n t z ako onurarik handien ar ekin bete dezake e n lana ema te a? Ahaleginik ere egin ote da, bada, izaera ezberdint a su n a k sortzen dituen arazoei irtenbidea ema teko , enplegu ezberdinak berezko gaitasun e n araber a erregula tu eta harmoniza tuz? Ondikotz, filantroporik gart sue n e n utopia hogei ta bost milioi frantse si irakurtzen eta idazten irakas t e a da! Eta, gauzak dauden moduan, horrexe t a n ere ezetz ukan arrakas t a rik!

Eta ez al da ikuskizun harrigarria eta gaitzesp e n a eska tzen ari zaiguna gizar tea r e n egoera hori ikustea , zeinet an lurra gaizki landuta eta batzue t a n inola ere landu gabe dagoen, zeinet an gizakia gaizki ostat a t ur ik, gaizki jantzirik eta, areago, zeine ta n jende tza handiak egun batea n eta beste a n luzaz edo beti lanik gabe daude n , eta miseria gorriak ahulduta lanik topa tu ezin dutelako? Benetan ere behar turik gaude aitortze ra ezen, nazio osoak pobreak badira eta goseak hilda badaud e , ez dela naturak abera s t a s u n a sortzeko bitar teko ak ukatzen dizkigulako, bitar teko en erabileran daukagun anarkia eta desorde n a g a t ik baizik; bestela esanda , hori gizar tea ezin txartoago eratu t a eta lana desan tola tu t a daukagulako da.

Baina hori ez da dena, eta gaitzaren ideia lausoa ukanen duzue gizar tea r e n hoben guztiei, abera s t a s u n eta oparo ta su n iturriak lehortzen dituzten hobenei, gizar teak bera osatzen duten kideen artean , izen askoren pean eta era askota ra , bultzatzen eta lantzen dituen borrokak haser r e ak, hitz batea n esanda , gerrak gehitu behar zaizkiela kontuan ez baldin baduzue . Liskar eta haser reok erro- errotiko aurkakota s u n e i dagozkie, intere s ezberdinen arteko antinomia sakon sustr ai tuei. Nazio barruan klaseak eta mailak ezar tzeko gai garen neurri berean ukanen ditugu aurkako interes ak eta barne gerra ageria edo gordea , siste m a indus triala bakarrik kontuan hartut a ere. 4

Eskola horren ideia garran tzitsu e n e t a k o bat zera da: herrialdeko produkzioa kontsu mitz aile ezberdin e n artea n banatz eko daukagu n antolaket a r e n zarras t elkeria eta ezmoral ta s u n a , bana tz aile, saltzaile, tratulari, dend ari eta berau e n enplega t u e n kopuru a izugarria izatea inondiko beharrik gabe , eta lan banak e t a honen izaera galbidera tz ailea .

Argi dago saltzailea ren intere sa kontsu mi tzailea re n eta produktore a r e n bien intere sa r e n kontrakoa dela. Ez al du produktore a r ekin egindako tratu guztie t an , ahalik merkee n eta ahalik gehien gutxiet si ta erosi gero, euren bikainta su n a goraipa tuz, zuri ahalik karuen saltzen dizkizun salgai berberak? Salerosleen kidegoar en intere sa , beraz, talde eta norbanako gisa, produktore a r e n eta kontsu mi tzailea ren interes a r e n kontrakoa da, hau da, gizar te osoaren intere s a r e n kontrakoa .

*

Saleroslea bitart ekari bat da, anarkia orokorre tik eta industriar en antolake t a r ik ezetik etekina atera tze n duena . Salerosleak produktu guztiak erosten ditu, zernahi erost en du, denaz jabetzen da, dena beregan a t z e n du, eta harta r a:

1. Hala produkzioa nola kontsu mo a bere uztarpean dauzka, batak eta best eak beregan a etorri behar ra dutelako edo, azkene a n , kontsu mi tu behar reko produktu en bila edo, hasieran , landu behar r eko lehengaien bila. Merkata ritzak, erosteko eta prezioak igo eta jaisteko dituen metodoekin, bere amarru zenba t ezinekin eta dena bitartekarien (middle- men ) eskue t a n jartze horrekin, petxa ezar tzen du ezker- eskuin: legea ezar tzen die despotis morik handiena r ekin produkzioari eta kontsu mo ari , haien menp eko a izan behar lukeen arren.

2. Lapurre t an egiten dio gizarte ar i eskura tze n dituen etekin eskergen bidez, kontsu mi tzailea re n eta produktore a r e n lepotik atera t ako etekinak eurok, eman d ako zerbitzuekin inolako proportziorik ez dauka t e n ak gainera , zerbitzuota rako aski bailitzateke enplega t u rik dauden pert sone n hogeiren a .

3. Lapurre t an egiten dio gizar tea ri , indar produktiboak kentzen dizkiolako, lan produktiboari merka t a r i tza agent e e n hemere tziren a edo hogeiren a kentzen baitio, izan ere, kopuru horret a r aino bizkarroi hutsak dira eta. Hartara , merka t a r i tzak, abera s t a s u n komuna r e n gehiegizko zatia beregan a t uz ez ezik, giza erlauntza re n produkzio indarra neurri handian urrituz ere lapurre t an egiten dio gizar tea ri . Salerosle gehien-gehienak lan produktibora itzuliko lirateke , baldin gauzen egoera honet a n daukagu n kaos zeharo nahaspila tua r e n ordez merka t a r i tza antola tzeko siste ma razional bat jarriko balitz.

4. Lapurre t an egiten dio gizar tea ri produktu ak aizunduz , muga guztiak gainditzeraino, gainera , gaur egun. Izan ere, lehen hogei janari- saltzaile baino ez zeuden hiri batean ehun hast en badira lanean, argi dago jendea ez dela hasiko, janari denden araber a , bost bider gehiago kontsu mi tzen . Horrega t ik, ehun saltzaile bertut e t s u horiek lehen hogeik onest a s u n ez atera tzen zituzten etekinak lortzeko lehian jardun behar ra dute; lehiak hutsun e hori kontsu mi tzailea ren lepotik bete tzer a behar tze n ditu, behin prezioak igoz, batzue t a n gerta tzen den moduan, behin salgaiak aizunduz, beti gerta tzen den modua n. Egoera horret an akabo fede ona. Behe mailako salgaiak edo aizundu ak kalita t e oneko gaiak bailiran saltzen dira, bezero fidakorra engainuaz kontura tzeko baino eskarm e n t u gutxiagokoa den guztian. Eta bezeroa zeharo engaina tu ondoren , saleroslear e n kontzien tzia zera esanez kontsola tzen da: «Nik neure prezioa jartzen dut, eta jendeak hartu zein uzteko eskubide osoa du; inor ez da hemen behar tzen eroste r a». Salgaien kalita te txarra edo aizuntzea bitar teko dela kontsu mi tzaileek pairatzen dituzten galerak kalkulaezinak dira.

5. Lapurre t an egiten dio gizarte ar i salgaiak metatuz , artifizialki edo ez, horren ondorioz salgai pilo handiak, leku batea n bildurik, alferrik galdu eta deusez t a tz e n direlarik saldu ezinaga t ik. Fourierek ( Th. des Quat. Mouv ., 334 orr., 1. ed.) dio: «Merka t a ri tza siste me n funtsezko printzipioak, euren negozioan darabiltza t e n salgaiekiko erabateko jabetza eskubidea emate n die ; salgaiok eraba t erretira tzeko eta ezkutua n gorde tzeko eskubidea dute, baita erretzeko a ere, Amsterd a m e ko Konpainia Ekialdet a r r e a n behin baino gehiagota n gerta tu den moduan, konpainia horrek behin baino gehiagot an erre izan baititu kanela biltegi osoak, jendaurr e a n erre ere, prezioa igotzeko. Kanelarekin egindakoa gariarekin ere eginen zukeen; herri xume ak harrika egin ziezaion beldurraga t ik izan ez balitz, erreko zukeen gariaren zati bat, gainerakoa bere balioa baino lau bider gares tiago saltzeko. Izan ere, portue t a n egunero gerta tze n den kontua da bihi hornidurak itsasora jaurtitzea , salerosleek, prezioen gorakad a baten zain, usteltzen utzi dituztelako. Nik neuk, eskribau nintzen e a n , prozedura lotsagar ri horiek ikuska tu behar izan nituen eta, egun batea n lau bat mila bushel arroz, gorderik zituenak hainbes t eko irabazi goserik izan ez balu prezio normale a n saldu ahal izanen zirateke e n a k , itsasora jaurti zitzat en agindu nuen. Gizartea da salerosleei askatasun osoa ematea agintzen duen maximar e n babesp e a n burutzen diren horrelako alferrik galtzeen kostuari eutsi behar diona».

6. Gainera , merka t a ri tz ak lapurre t an egiten dio gizar tea ri , produktuak milioika dende t a n barreia tze ak eta garraioa ugaritu eta konplikatze ak galera , kalte eta alferrik galtzeak dakar tzalako.

7. Lapurre t an egiten dio gizarte ar i mugarik gabeko lukurreria lotsagab e a praktikatuz, ezin izugarriagoa den lukurreria . Salerosleak fikziozko kapitalaz burutzen ditu eragike t ak, bere bene t ako kapitala baino askoz handiago a den kapitalaz. Mila eta berrehu n liberako kapitala duen salerosleak lau, zortzi eta hama bi mila liberako eragike t ak gauza ditzake ordaindukoen eta kredituen bidez. Hartara , ez daukan kapitalari lukurreriazko intere sa atera tze n dio, eduki daukan kapitalar ekin inolako proportziorik ez duena.

8. Lapurre t an egiten dio gizarte ar i mila porroten bidez; izan ere, gure merka t a ri tz a siste m ar e n eguneroko ezbeh ar r ak, gertae ra politikoak eta mota orotako nahas pilak ikusita, derrigor heldu behar du eguna , non saleroslea, bere ahalar en gainetiko obligazioak lepora tu t a , ez den jada gai izanen obligazio horiei aurre egiteko; haren porrota , iruzurrezkoa izan edo ez, nahitaez kolpe gogorra izanen da hartzekodu n dituene n tz a t . Batzuen porrotak beste batzuen a inplikatzen du, eta, harta r a , porrotak sailean, bata best ea r e n ostean , gerta tze n dira eta honda m e n zabala sortzen dute. Eta produktore a eta kontsu mi tzailea dira beti sufritzen duten ak, zeren merka t a r i tzak, osoan hartut a , ez baitu abera s t a s u nik sortzen eta oso gutxi inberti tzen baitu, bere eskue t a t ik pasa tze n den abera s t a s u n a r e n ikusian. Zenba t eta zenba t manufaktur a indus trialari jo eta eraitsi dituzten horrelako kolpeek! Eta zenba t eta zenba t abera s t a s u n iturri emankor agortu horrelako amarru ek!

Produktore ak salgaiak jartzen ditu, kontsu mi tzaileak dirua. Merkat a ritzak kreditua jartzen du, kapital urriz edo bene t ako kapitalik gabe berma tu a , eta merka t a ri tz a taldeko kide ezberdinak ez dira elkarren eran tzule . Horixe da, hitz gutxitan, auziaren teoria guztia.

9. Merkata ri tzak lapurre t a n egiten dio gizar tea ri mend e k o ta s u n ezaren eta arduragabek eriaren bidez, bi horiei esker produktore ek, erren t a eta produkzio gastu e t a r ako behar rezko duten dirua eskura tzeko , saldu eta elkarrekin lehian aritu beharr a duten garaian erosten baitute salerosleek. Merkat a ri tzak merka tu a izakinez gainezka eta salgaiak merke dauden e a n erost en du. Gero gorakad a bat sortzen du, eta maniobra xume horrek hala produktore a nola kontsu mi tzailea larrutzen ditu.

10. Lapurre t an egiten dio gizar tea ri kapital desbideratz e handi baten bidez, kapital hori produkzio indus triara joanen delarik berriro merka t a ri tz ak bere eginkizun meneko a bete tze n duene a n eta produktore e n (gutxi- asko urrunekoe n) eta kontsu mo zentro handien –elkarte komunalen– arteko transakzioak burutzen dituen agen tzia bat baino ez denea n . Hartar a , merka t a r i tzako espekulazioan konprom e ti t uriko kapitala (salerosleen eskue t a t ik pasa tzen den ikaraga r rizko kapitalar en ikusian txikia izan arren, kopuru berez eskergez osatua) produkzioa estimula tze ra etorriko litzateke berriz, baldin merka t a ri tz a ri salgaie t ako

bitar tekari tza kenduko balitzaio eta salgaien banake t a antolake t a adminis t ra t iboko kontu bihurtuko balitz. Akzioen saleroske t a da merka t a ri tz a r en bizio horren erarik higuingar rien a .

11. Lapurre t an egiten dio gizarte ar i lehengaiak monopolizatuz edo den- denak erosiz. «Izan ere –Fourierek dio, Th. des Quat. Mouv ., 359 orr., 1. ed.– kantita t e handie t an erosten diren salgaien prezioen igoera kontsu mi tzaileen lepora doa azkene a n , nahiz eta lehenbizi manufaktur a industrialarien lepora, zeren euren negozioari eutsi beharr e a n egonda , diru- sakrifizioak egin behar izaten baitituzt e eta etekin txikiekin manufaktur a t u egun hobeen esperan t za n ; eta maiz denbora asko igarotzen da monopolizatzaileak jasana razi t ako prezio igoeraren konpent s azioa hartzeko aukera ukan arte .. .»

Labur esanda , bizio horiek guztiak, eta aipatu ez ditudan beste batzuk, ugaritu egiten dira merka t a r i tza arazoen konplikazio demas a r e n eraginez; zeren produktuak ez dira behin bakarrik pasa tzen merka t a ri tz a r en atzapa r gutizia tsue t a t ik; batzuk hogei eta hogeita hamar aldiz ere pasa tzen dira, kontsu mi tzaileen ga n a heldu aurre tik. Lehenengo, lehengaia lehenbizi landuko duen industrialariaren g a n a heldu aurre tik pasa tzen da merka t a r i tza r e n atzapar r e t a t ik; gero merka t a ri tz a r a dator berriz eta honek bigarren forma emat e r a bidaltzen du berriro, eta horrelaxe azken forma hartu arte. Orduan saleroslee n eskue t a r a pasa tzen da eta haiek handizkariei saltzen diete, handizkariek, oster a , hirietako txikizkariei eta horiek tratulari txikiei eta herrixket ako dende t a r a ; eta eskutik eskura pasa tzen den bakoitzean , ondorioren bat du salgaiak.

...Duela gutxi Jura mendika t e a , non metalezko eskulan asko egiten den, esplora tze n zebilen nire lagun batek palagilea zen baser rit a r baten etxera sartzeko parada ukan zuen. Palen prezioa galde tu zuen. «Hel gaitezen akordio bate ra » erantzun zion ekono mis t a inondik ere ez, baina zentzun handiko gizona bazen langileak. Nik zortzi pennyta n saltzen diet salerosleei, eta haiek txelin bat eta zortzi pennyt an saltzen dituzte txikizka hirietan . Langilea eta kontsu mi tzailea bitart ekaririk gabe harre m a n e t a n jartzeko modua baduzu, orduan txelin bat eta 2 pennyta n erama n ahal izanen duzu pala, eta guk biok 6na penny irabaziko ditugu saleroske t a honet a n ». 5

Antzerako ondorioak atera tz eko, Owenek, Book of he New Moral World , 2. parte a , III. kapitulua.

Orain praktikan jartzen den printzipioa zera da, alegia, gizarte ar e n zati handi bat bultzatzea euren bizitza osoan abera s t a s u n a eskala handi, ertain eta txikian bana tzen jardute r a eta lekutik lekura kantita t e handiago edo txikiagota n erama t e r a , era horre t an gizar tee n eta norbanako e n sektore ezberdinek, hiri, herri eta baser rie t an dauden moduan, zer nolako baliabide ak eta behar rak dituzten aurkitzeko. Banake t a printzipio horrek talde batzuei erosi eta best e batzuei saltzean datzan negozioa daukan klase bat sortzen du gizarte an . Prozedura horren bidez, aldi horre t an merka tu a n prezio baxuan ager tzen diren gaiak erost en eta gero horiek atera ahal zaien etekin iraunkor handien az saltzen ahalegintzer a bultzatzen dituzten zirkuns t a n t zie t a n jartzen dira, euren bene t ako helburua saltzaileare n eta erosleare n bien irabazi gisa gai horiei euren transakzioe t a n atera ahal zaien etekin guztia atera tze a delarik. Gizartear e n abera s t a s u n a horre ta r a bana tze tik konta tu ezin ahala printzipioko errakun tza eta praktikako gaitz datoz nahitaez.

1. Banatzaileen klase orokor bat eratu da, erost en dioten norbanako a r e n eta saltzen diotenar e n intere se t a t ik bereizita eta itxuraz kontra dauden intere s ak dituena .

2. Hiru bana tzaile mota osatu dira: erosle eta saltzaile txikiak, ertainak eta handiak, edo txikizkariak, handizkariak eta salerosle handiak.

3. Hiru erosle mota sortu dira: erosle txikiak, ertainak eta handiak.

Erosle eta saltzaileen klase ezberdine t a n eratze horren eraginez, taldeek erraz ikasten dute eurek intere s bereizi eta aurkakoak dituztela eta gizar tea n maila eta egoera diferen t e ak daudela . Sentimen d u eta aiurri ezberdint a su n handia sortu eta mant en tz e n da, berdinta s u nik gabeko antolabide horiek dudarik gabe eragiten duten hala fidelkeria nola harrokeria rekin bater a . Taldeak normale a n iruzur siste m a batean jokatzeko treba tze n dira, merke erosi eta gares ti saltzeko artean arrakas t a rik handiena izateko xedez.

Saltzaile txikiak alferkeria kaltega r rira ohitzen dira, orduak eman behar izaten baitituzt e maiz bezeroen zain. Eta gaitz hori neurri handian iristen da handizkako saltzaileen klasera ere.

Antolake t a horren eraginez, behar baino saltoki gehiago, askoz gehiago, daude baserri , herri eta hirietan ; eta harta r a kapital handia alferrik galtzen da gizar tea r e n t z a t onurarik ekarri gabe. Eta, asko direlako, elkarren kontra ibiltzen dira herrialde guztian, bezeroak lortzeko, bata best ea baino merkea go saltzen ahaleginduz; eta, horrega t ik, produktore a r i kalte egiten ere etenga b e ahalegintzen dira denda merke ak eta saltoki handiak deritzenak jarriz; eta horiei eust eko ugazab ak edo bere morroiek adi eta argi ibili beharr a dute pagotxak erost eko, hau da, salgaiak produkzio kostue t a t ik beherako prezioan eskura tzeko .

Banatzaileei –txiki, ertain eta handiei– produktore ek eutsi behar diete, eta zenba t eta handiagoa den lehene n go e n kopurua bigarren e n a r e kin konpara t u t a , orduan eta handiago a da produktore ak eutsi behar izanen dion karga; izan ere, bana tzaileen kopuruak gora egin ahala, abera s t a s u n a r e n metake t a k behera egin behar baitu, ondorioz produktore a r e n g a n dik gehiago lortu beharr a datorrela rik.

Aberas t a s u n- bana tzaileak, siste m a horret an , pisu hila dira produktore e n tz a t , baita gizarte ar e n moralgab e t z aile eraginkorren ak ere. Euren mendeko t a s u n egoerak, lanean hast en direne a n , bezeroekin fidelkeriaz jokatzen eta merke erosi eta karu salduz dirua egiten ari diren bitart ea n berdin segitzen irakas t e n die edo horret a r a bultzatzen ditu. Baina euren ustezko independ e n tzi a r ako –negozioa utzita bizitzeko– behar den adina diru egin dutela pents a tz e n dutene a n , sarri askotan harrokeria ezjakinen az gainezka egoten dira eta ozartas un ez jokatzen dute menpeko ekin.

Antolake t a hori gizarte r ako inolako aurreikusp e nik egiten ez duena da; izan ere, gizarte ar e n interes a kalita t e oneneko ahalik abera s t a s u n gehien produzitzea da; egungo banake t a siste m ak, ordea, jende asko produkziotik atera eta bana tzaile bihurtzen du eta, gainera , kontsu mi tzailea ren kostuei banake t a rik eralkitzaileen eta nabar m e n e n a r e n gastua gehitzen dio halatan , non askotan banake t a erositako salgaiar en jatorrizko prezioa best e kosta tzen zaion.

Orduan, irabazt eko gogoak eraginda saltzailea jartzen den egoerare n ondorioz, alde bate tik, eta antzeko produktuak saltzen dituzten aurkariek erakus t e n duten lehiaren eraginez, best e t ik, salgai dituen gaiak narria tzeko tent azio handia sentitzen du; eta, narria tuak elikagaiak direnea n , produkzio nazionalekoak nahiz inportaziokoak, kontsu mi tzaileen osasun e a n eta ondoriozko ongizat e eta zorionean dituzten efektuak eraba t kaltegar riak eta heriotza goiztiarra eragi ten dutenak izaten dira maiz, batik bat langile klaseen artean , zeren horiek behere n go mailako elikagai merkee n ak erosi behar izaten dituzten ez, kalterik handien ak berenga n a t z e n baitituzt e . . .

Britainia Handian eta Irlandan abera s t a s u n a horret a r a bana tze a r e n gastua , lekutik lekura iraga t e a eta arlo horre t an zuzene a n edo zeharka inplikaturiko eragile guztiak barne hartut a , urtero ehun milioikoa baino gutxi gutxiagokoa da, garraioare n eta kantita t e txikietan zatitu eta biltegi eta leku desegokie t an edukitzea re n ondorioz abera s t a s u n horre ta n sartzen diren salgai askoren kalita t eak jasan ohi duen narriadura kontuan hartu gabe, leku horietako atmosfera ez baita izaten bate r e ona salgaiok baldintza on samarr e t a n eta are gutxiago onene t a n edukitzeko.

Gizartea r e n egun go egitura osora zabaldut a pertson a baten eta best e baten artea n eta klase baten eta best e baten artea n daud e n elkarren aurkako interes ak argiago azaltzeko, Considér a n t jaunak haux e gehitzen du:

Mahas tizainek merka t a ri tz a askea nahi badute ere, askat a s u n horrek porrot eragi ten die garia lantzen duten ei eta altzairua, jantziak, kotoia manufaktura tz e n dutenei, baita –gehitu behar r e a n gaude– kontraba n dis t e i eta aduan e t ako ofizialei ere. Produkzioa merka tuz prezioak jaisten dituzten makinak asma tz e a kontsu mi tzailea ri interes a tz e n baldin bazaio ere, makina horiek beroriek ehunka langile egozten dituzte lanetik, best e lan bat nola topatu ez dakiten ak eta topatzerik ere behingoa n bederen ez dutenak. Hor dugu, bada, berriz ere zibilizazioan milaka dauden sorgin- gurpil horietako bat.. ., mila gertakari baitaud e pilatut a , prest frogatzeko gure egungo gizar te siste m a n gauza on bat sartze ak gauza txarren bat dakarrela beti lagun.

Labur esanda , xehe t a s u n arrunt e t a r a jaisten baldin bagara , kontura tuko gara jostunari , zapa t a ria ri eta kapelugileari jakak, zapat ak eta kapeluak agudo honda tze a intere sa tz e n zaiela; beiragileak leihoe t ako kristalak apurtzeko moduko harritik etekina atera tzen duela; igeltse roak eta arkitektoak, berriz, sutee t a t ik; aboka tu a auziek abera s t e n dutela; medikua gaixotasu n e k; ardo- saltzailea mozkorrek; prosti tut a lizunkeriak. Eta a zelako honda m e n a letorkieke e n hala epaile, polizia eta presozainei nola aboka tu, prokurador e eta letra tu guztiei, krimen ak, lege- haus t e ak eta auziak betiko buka tuko balira! 6

Ondokoa da eskola horret ako puntu nagusi bat:Gehitu horri guztiari zibilizazio hori, hau da, alde guztie tan liskarra eta gerra ereiten dituen a , bere

ahalar en zati handi bat lan ez- produktiboan eta are suntsipen ezkoa n darabilena , indus trian premiarik gabe sartzen dituen tirabira eta desados t a s u n e n bidez, gainera , abera s t a s u n publikoa gutxitzen duena ; gehitu horri guztiari, diot, gizar te siste m a horren berorren ezaugar ri berezi bat zera sortzea dela, lanarekiko gorrotoa , behar egiteko desgogo a .

Edonon entzu t en duzu langilea , artisaua , bulegaria bere egoeraz eta lanaz kexuka, behar rak ezarritako lanetik erretira tzeko eguna noiz helduko luzeiritzian. Gorrotaga r ria izatea eta motibo eta euskar ritza t miseriar ekiko beldurra beste rik ez edukitzea da lan zibilizatuar en saihes t ezinezko ezauga r ri nagusia . Langile zibilizatua gatibu- lanet a r a kondena t u rik dago. Produkzio lana, atseginarekin lotu beharr e a n , nekearekin, asper t a s u n a r e kin eta atsekab e a r ekin lotzeko modua n antolatu t a dagoen bitart ea n , ahal duen guztiak

ekidinen du beti. Gutxi batzuk salbue t s i t a , behar r ak lanera derrigortu ak bakarrik onartuko dute lan egitea . Horrega t ik, klaserik jende t su e n a k , gizar te abera s t a s u n a r e n egileak, erosot a su n eta luxu ororen zuzeneko sortzaile eraginkorrak, pobreziaren eta gosea re n atzapar r e t a n bizitzera konden a t u rik egonen dira beti; ezjakint a su n a r e n eta degrad azioare n esklabo izanen dira beti; beti segituko dute izaten, goiko klasee t ako jantxakurren tz a t jaki finak eta luxuzko atseginak prest a t u ahal izateko, hezur eta azal hutsea n , gaixotasu n a k urrituta , gizarteko lantegi handian goldearen atzean edo salmah aia re n atzean gerri- makur ikusten dugun zama b e r e talde gaitz hura.

Lana erakarga r ri bihurtzeko metodorik asma tz e n ez den bitar te a n , egia izaten segituko du harako esaera hark, alegia, «pobre asko izan beharr a dagoela mundua n , abera t s gutxi batzuk izan ahal izateko», esaera gaizto eta gorrotaga r ria berori, egune ro betiereko egiatza t aipaturik entzu t en duguna bere burua kristau tza t edo filosofotza t daukan jendea re n ahotik! Oso erraz ulertzen da zapalkuntza, tranpak eta batez ere pobrezia izatea lana desgogoko izatea ezaugar ri duen gizarte ar e n saihes t ezinezko ondare iraunkorra . Eta horren froga da ezen, baldin langile guztiak bat- batea n abera t s bihurtuko balira, egun guztira egiten den lanaren hogeitik hemer e tzi bertan behera utziko litzateke e l a . 7

Fourieristen iritzian, gizarte ar e n egun go orden ar e n joera abera s t a s u n a norban ako edo konpainia arras abera t s erlatiboki gutxi batzue n eskuet a n biltzea eta gainerako komunit a t e guztia haien erab a t mend eko bihurtze a da. Fourierek hau la féodalité industrielle izendat u zuen.

Feudalismo hori (dio Considér a n t jaunak) eratu t a geldituko da industria eta lur jabetz ar e n zatirik handien a berau e n erren t a guztia bereg a n a t z e n duen gutxiengo ar e n a izan bezain laster, eta gehien go nagusiak, bitarte a n , lan- mahaiari lotuta edo lurra lantzen nekez eta pekez, jaurtitzen zaizkion hond akinak marruska tz e a z konform at u beharko du.

Emaitza hondaga r ri hau, aldez, lehia areago tze hutsak ekarria da, gorago Louis Blanc jaunaren laburpen e a n zirrimarra tu t a gelditu den modua n, baina Considéra n t jaunak herrialdeko lur eta kapital guztiaren hipoteka tza t dituen zor nazionalen areago tze ak lagundut a , «les capitaliste s prêteur s », gero eta hein handiago a n , lur eta kapital horren jabekide bihurtze a lortzen dutelarik, erren t en gero eta zati handiagoa jasoz lanik ez arriskurik gabe.

GIZARTEAREN EGUNGO ORDENARI JARRITAKO OBJEKZIO SOZIALISTEN AZTERKETA

Ez dago ukatzerik aurreko kapituluan azaldutako burut a p e n e k prozesu beldurgarri bat zabaltzen dutela gizarte ar e n egun go orden ar e n kontra, edo gizakiak berak mundu honet a n duen jarrerare n kontra. Gaitz horietarik zenbat egotzi behar zaizkion batari eta zenbat best e a ri, horixe da ebatzi beharreko auzi teoriko nagusia. Baina kausarik sinesg arrien a ere puztu egin daiteke; eta argi ikusi bide dute irakurle askok, aipatu dituda n pasart e e t a t ik ere, gehiegikeriarik ez dela falta sozialistarik gaien eta lañoen e n adieraz p e n e t a n ere. Beraien arrazoibide e t ak o asko erantzun ezinezkoak diren arren, eurot ako ez gutxi ekono mia politikoko errakuntz e n ondorio dira; eta hori adieraz t e a n , esan dezad a n behin betiko, ez dut esan nahi ekono mist a politikoek ezarrit ako arau praktikoei uko egiten dietenik, baizik ez dituztela ezagutz e n gertakari ekono mikoak, ezta gizarteko fenom e n o a k , gizarte a den modu a n hartut a, benet a n deter min a tz e n dituzten kausak ere.

Lehenik, zoritxarrez egia da lan norm alag a t iko soldat ak, Europako herrialde guztiet a n , izugarriro urriak direla populazioar e n behar fisiko eta moralei erantzun ahal izateko. Baina esa t e n zaigune a n ezen ordainket a urri horrek ere beher a nzko joera duela, ezen, Louis Blanc jaunare n berbez , une baisse continu e des salaires dagoel a , baiezt ap e n hori informazio zuzen ororen eta ageriko gertakari askoren kontra dago. Frogatu egin behar da, oraindik frogatz eke dago eta, mundu zibilizatuko herrialdere n bate a n lan norm alag a t iko soldat ak, dirutan edo kontsu m o gaitan kalkulatuak, behera n t z doaz ela; askotan , ordea, oro har, gorantz doaz, gero eta astiroago barik gero eta azkarrago , gainera . Badira, kasu batzue t a n , industri adarrak, apurka- apurka best e batzuez ordezt e n ari direnak, eta, horiet an , harik eta produkzioa eskarira egokitu arte, soldat ak deprimitut a egone n dira; eta hori oker bat da, baina aldi bater ako a , eta asko arin daiteke gizarte

ekono miako egun go siste m a n ere. Horrela, zenbai t enplegu t a n sorturiko ordainket a r e n jaitsiera best e enplegur e n bate a n ordainket ak gora egin izanare n edo ordainket a iturri berri bat sortu izanare n ondorio edo froga da; hartar a, ordainket a guztira eta batez best e ez doa beher a n tz , eta are gorantz doa. Edozein industri adar nagusit an soldat e n mailan itxuraz izandako beherak a d a bat haut e m a t e k o, beti ikusi da beharrezko erkatz e a oraintsu igarot ako aldi baterako depresio bereziko hilabet e edo urte bat, edo are maila bereziki altu bat, lehen a goko batez best eko soldat a mailarekin. Gorab e h e r ak , dudarik ez, gaitz handia dira, baina ekono mi historiaren lehen a g oko aldiet an orain diren bezain maizkoak eta latzak ziren. Transakzioen eskala handiago ak eta fluktuazio bakoitzea n inplikaturiko pertson ak gehiago izateak fluktuazioak handiago emat e a ekar lezaket e , baina, populazio handiago ak kaltetu gehiago supos a tz e n duen arren, gaitzak ez du pisu handiago a hartzen norban ak o bakoitzaren gaine a n . Europako herrialde t ako langile jende ar e n bizimodu ak hobera egin duela erakus t e n duten froga asko dago, eta bat ere ez –hori gauza ziurra da erab a t– txarrera egin duela erakus t e n duenik; kontrakoa inoiz agertz e n dene a n , arazo lokala edo partziala izaten da, aldi baterako a baino ez den honda m e n e n baten presioak edo zuzengarri den lege txarren batek edo zuhurtziarik gabeko gobernu- ekintzare n batek eragind ako a dela ikus daiteke e n a , kausa iraunkor guztien eragina , ostera, hobekun tz ar a n tz dene a n .

Horrega tik, Louis Blanc jauna bera, berdintz aileen eta demokrat e n lehen a goko eskola baino askoz ilustratu a g o dela erakutsi arren, soldat a urrien eta populazioar e n gehikuntz a biziki azkarrar e n arteko lotura onartz en duen heinea n , badirudi hasiera n Malthus jaunak eta bere jarraitzaileek egindako errakuntz a berea n erori dela, hau da, populazioa gehitzeko ahala bizibidea gehitzeko a baino handiago a delako, hark bizibidear e n gain duen presioak gero eta handiago a izan behar duela suposa tz eko errakun tz a n . Diferentzia bakarra da hasierako malthus t a r r ek presio hori joera kontrolaezina zela uste zutela, eta Louis Blanc jaunare n ustez, ordea, kontrolagarria dela, baina komunism o sistem a baten pean soilik. Egiaren aldeko puntu garrantzitsu bat irabazt e n da gainpop ulaziorako joera hala komunis mo a k nola egun go gizarte orden ak jorratu beharreko gertak ari bat dela ikustera heltzeaz . Eta biziki pozteko a da egiazt a tz e a daud e n sozialismo eskola gehien ek onartze n dutela behar hori. Owenek eta Fourierek ere, ez Louis Blanc jaunak baino gutxiago, onartu zuten hori, eta nork bere sistem a r e n tz a t zailtasun hau gainditzeko best e e n gainetiko ahala aldarrikatu zuten. Dena dela kontu hori, esperien tziak erakus t e n du gizarte ak egun duen egoer a n populazioak bizibide ar e n gaine a n duen presioa, soldat a urrien kausa nagusia dena, gaitz handia den arren, ez dela area go t uz doan gaitza; aitzitik, zibilizazioa deritzon guztiaren aurrerap e n a k gaitz hori arintzeko joera du, aldez enplegu a sortzeko eta lana mante n t z eko bitart eko ak azkarrago gehitzen direlako, aldez lanari best e herrialde batzue t a r a eta enplegurik gabeko erem u e t a r a mugitzeko erraz ta s u n a k ireki zaizkiolako, eta aldez populazioare n adimen a k eta zuhurtziak gehien e n g a n hober a egin dutelako. Aurrerap e n hori, zalantz arik gabe , geldoa da izan; baina gauz a handia da aurrerap e n hori mailarik txikiene a n bada ere gauz atz e a , noiz eta jende guztiaren heziket ar ako mugim e n d u publiko horren lehenbiziko etap a n gaud e n e a n , hau da, aurrera egite a n gorago zehazturiko hobekun tz a r e n kausa bien indarra asko areago tu behar duen mugim e n d u a r e n hasieran . Eztabaid a g a rri a da, jakina, zein gizarte erak duen populazioak bizibidear e n gaine a n duen presioa gainditzeko ahalik handien a , eta gai horri buruz asko dago esat eko sozialismo ar e n alde; luzaroa n haren punturik ahulen a zela uste zena agian punturik sendo e n e t a rikoa dela demos t ra t u du. Baina ez du arrazoirik esa t eko sozialismo a dela bitart eko bakarra, pobreziak gainpopulazioa sortzeko duen joera bereziare n eragina bitart eko dela, gizateri mas ak jasat e n duen degrad a zio orokor eta hazkorra galaraz t eko. Gizartea gaur eratut a dagoe n modu a n ez da ari leize horret a n beher a amiltzen, baizik gradu alki, astiro baina, leize horret a t ik irteten; eta hobeku ntz a hori segurutik gero eta handiago a izanen da lege txarrek oztopa tz e n ez badut e .

Hortaz, ohartu beharra dago sozialistek oro har, eta eure t ako ilustratu e n e k ere, lehiaren eraginar e n nozio inperfektu a eta alde bakarreko a dutela. Lehiaren ondorioen erdi bat ikusten dute eta best e erdia ez dute aintzakotz a t hartzen. Nornahiren ordains aria murrizten eta nornahi bere lanaga tik soldat a urriagoa edo bere salgaien g a t ik prezio murritzago a onartzera behartz e n duen eragiletz a t dauka t e lehia, hori egia bakar- bakarrik litzateke el arik, baldin nork bere lana edo salgaiak monopolista handi bati saldu behar balizkio eta lehia guztia alde bakar bate a n balego. Ahantzi egiten dute ezen lehia dela prezio eta balio altuen sorburu a , baxue n a ere den modu a n; ezen lana eta salgaiak erost e n dituzten ak elkarren lehian aritzen direla saltzen dituzten ak bezalax e; eta ezen, baldin lana eta salgaiak duten prezio baxuan mant e n t z e n dituen a lehia bada , bera dela are beher a g o erortzen uzten ez diena ere. Benet a n ere, lehia alde bieta tik eraba t aske dene a n , haren joera ez da izaten bereziki salgaien prezioak igotzera ez jaistera , berdintz er a baizik; ordains arie t ako ezberdint as u n a k berdintzera da haren joera, eta dena batez best eko orokor bater a ekartz er a, emai tza hori, gauz atz e n den heine a n (modu hobeg a rrian beti, zalantz arik gabe) printzipio sozialisten araber a guragarria delarik. Baina baldin, prezioei goian eust e a n datzan lehiaren ondorioen parte a albo batera utzita, arret a behe a n mant e n t z e n dituen ondorioan soilik jartzen badugu eta ondorio hori langile klasee n interes e n ikuspun tu tik bakarrik kontuan hartzen badugu, ordua n badirudi lehiak, soldat ak behe a n mant e n t z e n baldin baditu eta, hartar a , langile klaseei lan merkatu a , ahal badut e , lehiaren eragin osotik aldentz eko motiboa emat e n badie, eragina ukan behar duela, best e aldetik, soldat ekin erost en diren salgaien prezioak behe a n mant e n t z eko, soldat a p e ko guztien mese d e handitan . Ideia horri ihardes t eko, sozialistek, Louis Blanc jaunari buruzko aipam e n e a n esan dugun modu a n , lehiaren bidez ekoizturiko salgaien prezio baxuak engaina g a rri ak direla eta azken er ako lehen go ak baino prezio altuago e t a r a gara m a tz a t e l a best erik ez diote, lehiakide abera t s e n a k bere kontrario guztiak aldam e n e t ik kentze a lortzen duen e a n , bera omen delako merkatu a n agintzen duen a , nahi dituen prezioak eska ditzake el arik. Orain, esperien tziarik komun e n a k erakus t e n du, norge hiagok a bene t a n libreare n araup e a n , horrelako egoer a bat erab a t irudipen ezko a dela. Lehiakiderik abera t s e n a k ez ditu kentzen eta ezin kendu ere ditu bere kontrario guztiak alda m e n e t ik eta bera gelditu merkatu a r e n jaun eta jabe bakar; eta lehen a go lagun askoren artea n bana tu t a egon den industria edo merkat ari tzako adar inportan t e bat ez da inoiz gutxi batzue n monopolio bihurtu, ezta horret ar ako joerarik erakutsi ere.

Deskribaturiko politika molde a gerta daiteke batzue t a n , adibidez , trenbide e n kasua n bezala lehian bizpahiru konpainia handik bakarrik parte har dezake t e n negozioet a n , kapitalista indibidualek parte hartu ahal izateko baino eskala handiago a n direlako operazioak; eta horixe da nahitaez konpainia anonimo handiek aurrera eram a n beharreko negozioak lehiaren pean utzi ezin izateko daud e n arrazoie t ako bat; horrelako kasuet a n , izan ere, negozio horiek, Estatuak berak hartzen ez dituen e a n , Estatuak jarritako eta alditik aldira aldaturiko baldintzen pean eram a n behar dira aurrera , publikoare n beharrei interes pribatu ak , behar adina lehiakiderik ukan gabe , erantzun e n liekeen baino merke a go erantzut eko modu a segurt a tz eko. Baina industri adar arrunt e t a n ezein lehiakide abera t s ek ere ez du bere esku txikiago guztiak kanpora botatz eko ahalm e nik. Negozio batzuek produktore edo salerosle txiki askoren eskuet a tik handiago gutxiagor e n eskuet a r a pasa tz eko joera erakus t e n dute; baina horrelako kasuak kapital handiago a edukitzeak makineria indart su a go a , prozesu gares tiago e n bidez eraginkorra go a , eskura tz eko edo negozioa aurrera eram a t ek o modu hobeto antolatu a eta ekono mikoa go a ezartzeko aukera emat e n duten ak dira, eta, hartar a , salerosle handiari bere salgaiak, zilegitasu n e z eta iraunkorki, eskala txikian sal litezkee n baino merke a g o saltzeko ahalbide a emat e n diote, kontsu mitz aileen eta, beraz langile klase e n mese d e handitan eta asko gutxiturik, pro tanto , bai sozialistek hainbe s t eko kexuz aipatz e n duten komunit a t e a r e n baliabide e n eralkitzea eta bai bana tz aile hutse n eta Fourierek industriako parasito esa t e n dien best e klase e n alferreko ugaltze a . Aldaket a hori burutz en dene a n , negozioan partaide diren kapitalista handiak, direla norban ak o ak edo konpainia anonimo ak, oso gutxitan, egundo bada , izaten dira, merkat a ri tza adar handi bate a n , beren arteko lehiak eraginkor

ez segitzeko bezain gutxi; hartar a, kostuet ako aurrezp e n a , saltzaile txikiago ei merke a go saltzeko aukera emat e n diena, gero ere hasieran bezala pasa tz e n da, prezio baxua go e t a n , haien bezero e n g a n a . Lehiak salgaien prezioak behe a n mante n tz eko dauka n eragina , beraz, ez da irudipen ezko a, erreala baizik, eta –gehi genez ak e– beher a n t z barik gorantz doan faktorea da.

Baina auziaren garran tzia bereko best e alderdi batzue t a n sozialistek lehiari egotzitako karguei ezin liezaieke hain erantzun biribilik ema n. Lehia merket a s u n a lortzeko berm erik onen a da, baina inondik ere ez du kalitate a segurt a tz e n . Hasieran , produktore eta kontsu mitz aileak hainbe s t e ez zirene a n , biak lortzeko berm e a zen lehia. Merkatua ez zen salerosle batek, bezero berriak eteng a b e erakarriz, dirutzak egin ahal izateko bezain handia, eta publizitat e bitartekoak ere ez ziren horret ar ako behar bezainb e s t e : haren arrakas t a lehendik zeuzkan bezeroei eust e a r e n mend e zegoen; eta saltzaile batek jenero ona eskaintze n zuene a n zein ez zuene a n , hori aurki zabaltzen zen interes a t u e n artea n eta saltzaile ondradu edo maltzur fama hartzen zuen, eta hori inportan t e a g o a zen harentz a t lantzea n behin eroslere n bati iruzur eginda irabazt e n zuena baino. Baina eskala handiko transakzio moderno e t a n , lehia hainbe s t e ugaldu dene a n eta norgehia gok a aritzeko negozioen kopurua hainbes t e hazi dene a n , saltzaileak hain neurri txikian daud e bezero finkoen mend e , non izen ona ez duten hain funtsezko eta, aldi berea n , merezi duten izen ona lortzeko askoz ziurtasun txikiagoa duten. Saltzaile batek iragartz en dituen prezio baxuak mila lagun ek ezagutz e n badituz te , horietarik bat baino ez da salgaien kalitate a beraien merket a s u n a ri dagokioke e n a baino txarrago a dela bere kabuz edo inork esan d a deskubritzen duen a; best alde , aldi berea n salerosle batzuek egun egin dituzten dirutza handiago ek dene n diru- gose a pizten dute eta azkar abera s t ek o gogoak hartzen du norbere negozioaz bizitzeko lain atera nahiak izan duen lekua. Hartara, aberas t a s u n a gehituz doan ez eta prezio handiak eskuer a n ageri direnez, jite espekula tz ailea ari da sartzen merkat ari tzan; eta jite hori gailen den tokian, zuhurtzi arau xume e n a k albo batera uzteaz gain, diru kontuko makurkeri era guztiak, arriskutsu e n a k ere, bultzad a ikaragarria hartzen dute. Horixe da lehia moderno ar e n indarra deritzon ar e n esan a hi a . Aipatu beharreko a da, gainera , indar horrek neurri bat hartu duen e a n eta gai baten produktore e n edo salerosle e n zati batek zenbait iruzur eratar a , hala nola, aizuntz er a , neurri txikiagoa emat e r a , etab., jotzen duen e a n (berau e n gehikuntz ak egun kexu ugari sortaraz t e n du), iruzurra praktikatze n hast eko tentazio ikaragarria sentitzen dute beren ez horret a n hasiko ez zirenek; izan ere, publikoak badaki prezio baxuak iruzurra dutelako direla baxuak, baina lehen e n go t a n , eta agian inoiz ere, ez da kontura tz e n salgaiak ez duela balio jarri dioten prezio baxua ere, eta ez da joanen salgai hobe a prezio altuago a n erost era , eta saltzaile ondrad u a , horret ar a , desa b a n t a ila ikaragarrian gelditzen da. Beraz, hasieran gutxi izan ziren iruzurrak merkat a ri tzako ohitura bihurtu ziren, eta merkat a ri tzako klasee n moralitat e a gero eta okerrera go doa.

Horrega tik, puntu horret a n sozialistek bene t a n ere agerian jarri dute gaitz handi bat ez ezik, populazioarekin eta abera s t a s u n a r e kin batera hazten ari den eta hazteko joera duen gaitz bat dagoel a. Hala ere, esan behar da gizarte ak ez dituela erabili gaitz horri konponbide a emat e n saiatzeko dago e n e ko bere esku dituen bitartekoak. Merkat ari tzako iruzurrare n kontrako legeak oso akastun ak dira eta euren egikaritze a are akas tu n a g o a . Horrelako lege ek ez dute benet a n indarre a n jarrita egoteko aukerarik, baten batek lege horiek beren beregi indarre a n jartzeko beteb e h a r r a ukan ezea n . Fiskal baten premia berezia dute. Oraingoz jakiteke dago zenbat e r a ino den posible lege kriminalez erreprimitze a egun auzitegie t a r a oso gutxitan eram a n daitezke e n eta, eram a t e n direne a n ere, herrialde honet ako adminis trazio judizialak gehiegizko barkab er a t a s u n a z epaitzen dituen mota horret ako delituak. Mota inportan t e e n e k o iruzurrak, alabain a , jende mas ari egiten zaizkionak eta egun eroko kontsu m o gaien prezioa edo kalitate a ukitzen duten ak, kontsu m o koopera tibak eratuz gaindi daitezke neurri handian . Plan horren bidez aipaturiko xede ar ekin elkart e bat sortzen duen kontsu mi tz aile talde orok txikizkako saltzaileei paso egin eta erosgai ak handizkako ei zuzene a n erost eko aukera du, edo hobeto (handizkako kooper a tib ak jada ezarrita

daud e n honet a n) produktore e i erost eko a , hartara , talde hori egun bana tz aile klaseei ordaintz en dien zerga handitik aske gera tz en delarik eta aldi bere a n aizuntze ak eta best elako iruzurrak egin ohi dituzten ak pare tik kentzen dituelarik. Banatz e a , horrela, salgaiare n merket a s u n a eta kalitate ona best e interesik ez duten ek aukera tu eta ordainduriko jende ak buruturiko lan bihurtzen da; eta bana tz aileak, hartara , egin beharreko lanerako juxtu behar direnak, ez gehiago, izatea lortzen da. Planare n zailtasun ak kudea tz aile ek ukan behar dituzten trebezia eta fidagarri t as u n e a n eta elkart e ak luzera haienga n ukan dezake e n kontrol eskas e a n dautz a. Sistem ak hain arrakas t a handia ukan eta hain agudo hazi izanak, alabain a , zailtasunok neurri jasang arrian gainditu direla erakus t e n du. Nolanahi ere, baldin txikizkako saltzaileen lehiak merket a s u n a bultzatzera duen joera onurag arria amaitu bada eta best e segur t as u n batzuek ordezkatu behar badut e , lehia berorrek kalitate a narriatz er a duen joera desegind a gelditzen da neurri bate a n beder e n; eta kontsu m o kooper a tib e n arrakas t ak argi erakus t e n du onura hori merket a s u n a ri ezer kendu gabe ez ezik, merket a s u n a r e n mes e d e handitan erdies t e n dela, zeren negozioare n etekinek kontsu mitz aileei eskainitako salgai bakoitzare n prezioare n honen b e s t e k o handi bat itzultzeko ahalbide a emat e n baitiote kooper a tib ari. Horrega tik, gaitz mota horri dagokionez , abian da jada errem e dio eraginkor bat, eta errem e dio hori, printzipio sozialistek iradokia eta aldez haiet an oinarritua den arren, batera g a rria da egun dugun jabetz ar e n egiturar ekin.

Kasu deitoragarri askotan oso ezagun a k izan diren ekono mi iruzurrei edo iruzurrare n pareko praktika gaizto nabar m e n e i dagokien ez –salerosleek edo bankariek euren artea n edo euron eta dirua euron esku utzitakoe n artea n buruturikoak guztiak–, gorago deskribaturiko erre m e dio ak ez du balio, eta gizarte a r e n egungo eraket ak horien kontra emat e n dizkigun baliabide bakarrak iritziak horiek zorrotzago gaitzes t e a eta legeak eraginkorkiago erreprimitze a dira. Ez da egin ganorazko probarik errem e dio horiek, ez bata ez best e a , praktikan jartzeko. Kaudimen- gabeziak gerta tz e a n agertu ohi dira argitara ones t a s u nik gabeko praktika horiek; horrelako ak egiten dituzten ak ez dira gelditzen gaizkileen artea n sailkatut a , zordun kaudime n g a b e e n artea n baizik; eta herrialde honet ako eta best e e t a ko lege ak hain basa tiak ziren lehen a go kaudime n- gabezia hutsar e n kontra, non, gizateriaren iritziak askoren artea n eduki lezakee n erreakzio baten eraginez , kaudime n g a b e a k batez ere errukarri bihurtu baitziren, legear e n zein iritziaren bidez presio arinegirik nekez egin zekieke el a pents a tz e r aino . Gure legeak ohikoa duen ar e n kontrako norabide a n egindako errakuntz a bate g a t ik –gure legeak, izan ere, kaltee n zigorrari dagokionez kaltetua ri ema n beharreko kalte- ordainari ez baitio eskuarki inolako jaramonik egiten–, porrotei buruz ditugun legee n ia helburu bakarra hartzedu n ei euren ondasu n e t a t ik galdu gabe gelditzen dena itzultzea izan da, ia inolako garran tzirik eman gabe lehen e n g o mailako helburu hori zuzen e a n oztopatz e n ez duen adminis trazio txarrag a t iko porrota zigortzea ri. Azken hiruzpalau urtee t a n kontrako erreakzio txiki bat izan da, eta porrot- egintza bat baino gehiago burutu dira, porrot egindako ar ekin hain barkab er ak izan ez direnak; baina kontua n izan den lehen mailako helburu a , hala ere, hartzedu n e n diru- interes a da, eta porrot egindako ar e n berare n kriminalta s u n a , kalteen kopuru txiki ongi muga tu bat kanpo utzita, ia inolako zigorrik gabe gelditzen da. Tinko baiezt a daiteke, beraz, ezen, gutxien ez gure herrialde a n , gizarte ak ez duela erabili daukan botere bat: merkat a ri tzan onest a s u n gabe jokatze a delitugileare n tz a t arriskutsu bihurtzekoa. Aitzitik, jokoko tranp a bat da, non iruzurgileak aban t aila guztiak bere alde dituen; tranpa ongi atera tz e n bada , dirutza egiten du, edo ez du ezer galtzen; gaizki atera tz e n bada, gehien ere txirotasu n e a n gelditzen da, arriskua n sartze a agian horrex e n meh a tx u ak eragind a erabaki ondore n, eta asunto a zehatz e gi aztertu ez duten ek, eta aztertu duten hainbat ek ere, doilorren artea n barik zorigaiztokoen artea n sailkatzen dute. Kaudimen- gabezia errudu n a tratatz eko modu moralago eta razionalago a bilatzen saiatu eta ustel atera arte, merkat a ri tzako onest a s u nik eza ezin da kokatu merkat a ri tzako lehian nahitaezko nagusit a s u n a duten gaitzen artea n .

Sozialistek, sindikalistek eta lana kapitalaren aurka jartzeare n aldeko best e batzuek maiz gaizki ulertzen duten best e puntu bat herrialdeko produkzioa egiat a n nola banatz e n den eta berau produzitzen duten ei , best e batzuk abera s t ek o, zenba t kentzen zaien ukitzen duen a da. Oraingoz ez dut lurraz hitz eginen, apart eko gai bat da eta. Baina negozioet a n erabiltzen den kapitalari buruz irudipen pilo bat dago herri mailako iritzietan . Kapitalista batek, adibidez, bere negozioan 20.000 libra inbertitu eta, esat e bater ako, urtean 2.000 librako erren t a atera tz e n duen e a n , jenderik gehien ari iruditzen zaio hala 20.000 libren nola 2.000 libren jabe goza m e n d u n a dela, langileak, ordea , euren soldat e n best e ezeren jabe ez direne a n . Egia, alabaina , da hark 2.000 libra baino ez dituela eskura tz e n , 20.000 libren zati bat ere bere gauz et a r ako ez erabiltzeko baldintzar e n pean. Kontrol legala du diru kopuru honen gain eta xahu dezake nahi izanez gero, baina hori eginez gero ez ditu urtea n 2.000 libra horiek aterako. Bere kapitalari erren t a r e n bat atera tz e n dion heine a n , ez du aukerarik best e ei kapital hori erabiltze a eragozt eko. Inbertituriko kapitala eraikin, makineria eta produkzio lanab e s e k osatze n duten neurrian, produkziorako erabiltzen da eta ezin da erabili inoren mante n ur ako edo dibert siorako. Horrela aplika daiteke e n a (eraikinak eta lanab e s a k mante n d u eta berriztatz eko ordaintze n dena ere barne) langileei ordaintze n zaie, euren ordainsa ria eta produkzioar e n banake t a n duten parte a delarik. Langileek euren xede pertson al guztiet ar ako kapitala dute; kapitalistak, ordea , etekinak baino ez ditu, eta etekinok kapitala bere beharrei eran tzut eko barik langileen ei eran tzut eko erabiltzen dituen e a n bakarrik atera tz e n ditu. Kapitalaren etekinek kapitalarekin berarekin (edo haren zati zirkulatzailearekin, hobeto) normale a n duten proportzioa produziturikoan kapitalistari dagokion parte ak langileek gehituriko parte a r ekiko duen ratioa da. Bere parte tik ere zati txiki bat baino ez dagokio kapitalaren jabe legez. Kapitalari kapital bezala soilik dagokion produktu ar e n zatia diruare n interes ak neurtz en du, zeren horixe baita kapitalaren jabeak eskura tz e n duen a, produkziora kapitala bera best erik ekartzen ez duen e a n . Orain kapitalare n interes a fondo publikoet a n , seguru e n tz a t daud e n e t a n alegia, egun go prezioen araber a (urte pilo bate a n ez dira asko aldatu) ehun eko 3 eta 1/3 da. Inbert sio horret a n ere bada arrisku txiki bat: uko egiteko arriskua, merkat a ri tzare n krisialdiren bate a n prezio baxuan likidatzera behartu a izateko arriskua.

Arrisku horiek 1/3 izango direla estima t uz , gelditzen den ehun eko 3a kapitalare n ordains ari tza t har daiteke , kalteen kontrako aseguru tik apart e . Hipoteka berm e ar e kin ehun eko 4 erdiest e n da norm ale a n; baina trans akzio horret a n askoz arrisku handiago ak daud e: gure lege sistem a txarrare n pean dagoe n lurraren jabetz ako tituluen ziurgab e t a s u n a , segurt as u n a karga legalet ako kostu handiarekin gauz atu beharra izateko arriskua, interes a eskura tu ordua n gerora tz e ak jasat eko arriskua, tronkoa salbu dene a n ere. Diruak soilik, erabilera tik apart e , batzue t a n egiten duen bezala, adibidez, trenbide e t a ko eta best e konpainia batzuet ako akzioet a n , erren t a handiago a emat e n duen e a n , supera bi t a ia inoiz ere ez da kapital osoa edo zati bat kudeak e t a txarrag a tik galtzeko arriskuare n baliokidea , Brighton Railwayren kasua n bezalax e , zeinaren dibidend u a , urtean ehun eko 6 izan ondoren , ehun eko 1,5 izatera jaitsi zen eta 120an erositako akzioak 43 ingurutik gora ezin saldu izan ziren. Dirua batzuet a n entzut e n diren interes tasa altue t a n , xahutz aileek eta larri dabiltzan ek bakarrik onartz en dituzten tase t a n , mailega tz e n dene a n , hain izaten da handia galtzeko arriskua , non dirudun gutxi eram a n daiteke e n horiei dirua mailega tz er a . Hagatik, arrazoi gutxi dago «lukurreriaren » kontra zalapar t a n ibiltzeko, langile klasee n karga handie t ako bat dela esan ez . Beraz, industrial batek edo best e edozeinek bere kapitalari atera tz e n dizkion etekinet a t ik ezin dakioke ehun eko 3 bat baino gehiagorik eratxiki kapitalari berari. Kapital guztia bere langileei –zeintzuek jada haren kapital osoa konparti tzen duten , urtez urte birsortzen baita– utzi ahal eta nahi balie, haien asteroko soldat ek ez lukete goraka d a handirik izanen . Ehuneko 3tik gora erdies t e n duen e tik zati handi bat industrial horrek jasat eko arriskua duen askotariko galeren kontrako aseguru a ri dagokio, eta ezin du erabili arriskurik gabe bere gauz et a r ako, galera horiek gerta tz e n direnerako gorde behar duelako. Gainerako a bere trebe t a s u n a r e n eta lanea n saiatze a r e n ordainsa ria da, zuzend aritz an egindako

lanaren soldat ak. Negozioet a n benet ako arrakas t a bada uk a , haren soldat a horiek, zalantzarik ez, ezin oparoa go a k izanen dira eta inolako proportziorik gabeko ak maila bereko trebet a s u n eta lanea n saiatz e a ri kontra tu bidez eskainitakoar ekiko. Baina, best e alde bate tik, enplegurik gabe gelditzekoa baino arrisku handiago a dauka; ezer irabazi gabe lanea n jarduteko a, lana eta larritasu n a berega n a t z eko a , soldat arik jaso gabe . Ez diot desab a n t a ilek pribilegioak berdintz en dituztela edo, bere zerbitzuak inori alokatze n dizkion superint e n d e n t e trebe a izan beharre a n , kapitalista eta lan- emaile izateak aban t ailarik ez dakarkionik; baina haren abant ailen zenbat eko a ez da kalkulatu behar prezio altuak bakarrik kontua n izanda. Batzuen irabaziei best e batzue n galerak kentzen badizkiegu eta hor atera tz e n zaigun ari bitzuon estut a s u n , trebe t a s u n eta lanaga tiko konpe nt s azio a, superint en d e n tz ia trebe ar e n merkatuko prezioen arab er a kalkulatu a , kentzen badiogu, gelditzen dena kopuru nahiko handia izanen da zalantz arik gabe; baina kopuru hori, hala ere, urtero birsortzen eta soldat a t a n gast a tz e n den kapital guztiarekin erkatu t a , herri irudime n ak ikusten duen a baino askoz txikiagoa da; eta kopuru hori langileen parte a ri osorik gehituz gero, ez lioke parte horri gehiago gehituko, makineria kontua n sorturiko asm ak ari inportan t e batek edo behar ez diren banatz aile ak edo best el ako «indus triako parasitoak» kentze ak gehituko liokeen a baino. Hala ere, kapitala saritzera destina turiko industriare n produktu zatia osotzeko, ez dugu geratu behar produktu ar ekin bera produzitzen benet a n erabilitako kapitalak irabazitako interes e a n , baizik ez- emankorki gast a tu den eta jada ez dago e n eta, jakina, best e kapitalaren produktu tik ordaintz en den kapitalaren lehen e n g o jabeei ordaindurikoa ere sartu behar dugu. Era horret ako a da zor nazional en interes a , zeina iraganiko zailtasun eta arriskue n g a t ik edo agintarien buruga b e k e ri a edo zarrast elkeriare n g a t ik nazio bati kargatz e n zaion kostua baita, nazioak berak gutxi- asko konpar titua . Horri lurjabe e n eta best e kontsu mitz aile ez-ema nkorre n zorren interes a gehitu behar zaio, maileguz harturiko dirua lurraren produkzio-ahalm e n a k dirua emat eko modu a n hobetz eko gast a tu dene a n izan ezik. Funts- ondasu n ei edo lurraren erren t az jende pribatu a jabetz e a ri dagokionez , gai hau, esan bezala, geroa go eztab aid a tz eko uzten dut; izan ere, lurraren jabetz a eskubide a onargarri ikusten den edozein erat an alda daiteke e n e z gero, lur guztia Estatu ar e n jabetz ako deklara daiteke , beti ere giza lan eta abstine n tziare n fruitu den edozere n jabe izateko gizakiak duen eskubide ari ezer kendu gabe .

Sozialismo ar e n eta gizarte honen egoer ar e n arteko egiazko puntuak behar bezala ulertu ahal izateko, hobe zela zirudien sozialismo ar e n gaiari gehiegikeria sozialistak leuntz eko erabilitako oharre t a t ik helduz hast e a . Egungo sistem a k ez dihardu , sozialista askok uste duten modu a n, guztiok behingo bate a n pobrezia eta esklabota s u n egoera r a eram a t e n . Sistem a honen pean pairatz en diren gaitzak eta bidega b e k e ri ak handiak dira, baina ez doaz gehituz; aitzitik, apurka-apurka gutxitzera dute, oro har, joera. Gainera , kapitalaren eta lanare n artea n egiten den produktu ar e n banake t a n ikusten diren ezberdin t as u n e k berezko justizi sena eraba t iharroz dezaket e n arren, horret a n berdint as u n a lortze hutsak ez luke sortuko beher e n g o mailako soldat ak igotzeko behar adinako fondoa, sozialistek eta sozialista ez diren best e askok aise asko pents a tz e n duten modu a n. Gaur gizarte a n nagusi den edozein abusu edo bidega b e k eri a abolitze hutsar e n bidez gizateria ez da sufrimen d u t ik zorionera pasako. Guri dagokigun a gizarte siste m a ezberdin biren artea n erkake t a lasai bat egite a da, ahalik ongien ebazt eko euret ako zeinek dakarzkigun baliabiderik indart su e n a k bizitzako zailtasun halab e h a r r ezko ak gainditzeko. Eta galdera horri, pents a t u ohi dena baino zailago a den eta baldintza moral eta intelektual e n mend e a g o dagoe n galdera horri, eran tzun a aurkitzen badiogu, gogob e t e g a r ri da kontuan izatea badugula aurrea n denbor a galdera honen erantzun a eskala esperim e n t a l e a n lantzeko, benet ako probak eginez. Uste dut aurkituko dugula ezen ezin dela egin best e probarik sozialisten planak praktikan jar daitezke el a edo eragin onurag arria izanen dutela jakiteko; baina, era berea n , ezen sozialismo ar e n arrazoi intelektu al eta moralek azterlanik arret a t s u e n a merezi dutela, gizarte a r e n egungo sistem a ekono mikoari aukerarik onen a emat eko beharrezko diren hobeku ntz e t a r ako printzipio gidatzaileak eskaintze n dizkigutelako kasu askotan .

SOZIALISMOAREN ZAILTASUNAKBeren buruak sozialistatz a t dituzten e n artea n bi pertson a mota bereiz daitezke. Lehene n g o

motakoak, gizarte a r e n orden a berri baterako planak, hau da, jabego pribatu a eta lehia indibiduala kendu eta horien ordez jardun er ako best e motibo batzuk jartzekoak, baserri edo herri mailan aplikatu eta gero unitat e autono m o horiek ugalduz herrialde osora heda tz e a r e n aldekoak dira; horrelakoak dira Owen eta Fourieren siste m ak, baita pents al ari eta filosofo sozialista gehien e n a k ere. Bigarren motako ek, Britainia Handiaren sorkariak baino area go kontinent e a r e n a k direnek eta sozialista iraultzaileak esan dakieke e n e k , askoz kolpe ausar t a go a propos a tz e n dute. Haien eske m a herrialdeko produkzio baliabide guztiak agint ari tza zentral batek, gobernu orokorrak, zuzentz e a n datza. Eta ikuspe gi horrekin eure t ako batzuek aitortzen dute euren xede a langile klaseek, edo beraien izenea n norbaitek, herrialdeko jabetz a guztia hartze a eta guztien onerako administra tz e a dela.

Direnak direla sozialismo era biotarik lehen e n g o a k dituen zailtasun ak, bistan da bigarren ak zailtasun berak eta best e asko gehiago inplikatu behar dituela. Lehene n g o a k, gainera , abant aila handi bat dauka: pixkan ak a jar daiteke el a abian eta proba eginda egiaz ta daitezke el a dituen gaitasun a k. Aukerako populazio batekin proba daiteke lehenbizi eta gero best e populazio batzue t a r a heda, beraien hezkuntz a eta kulturak horret ar ako aukera eskaintze n duten heine a n . Ez luke iritsi behar, eta gauze n orden a natural e a n ez litzateke iritsiko, suber t sio makina bat izatera , harik eta berreraikitzeko makina bat izateko gaitasun a ere badauk ala erakutsi arte. Bestea r ekin ez da horrelakorik gerta tz e n; izan ere, horren helmug a zera da, kolpe bakar batez araubide zaharra berriaz ordeztu eta oraingo siste m a n egindako gauz a on guztiak eta hobetz eko daud e n ahalbide ugariak behera bota ondoren , inolako prest aku n tz arik gabeko salto bat egite a gizarte bizitzako ekintza guztiak abian mant e n tz eko arazoare n era muturreko e n e r a ino, orain arte gizarte makineria guztia beti funtzionar azi duen indar eragilerik gabe . Aitortu behar da joko hori beren iritzi partikularre a n , egiazt ap e n esperim e n t a l ez egund aino berre t si gabeko a n, oinarritut a, hau da, orain bizimodu fisiko erosoa duten ak berori zaintzeko egun dituzten bitarteko guztiez bortxaz gabet uko lituzkee n eta, jende a ahalegin horren aurka jaikiz gero, odol isurket a ikaragarria eta ondore n go miseria ekarriko lukeen iritzian oinarritut a jokatuko luketen ek bi ezaugarri ukan beharko lituzket e : beren zuhurtzian konfiantz a lasaia, alde bate tik, eta best e e n sufrimen d u e kiko aiherga t a s u n a , best e t ik, Robespierre n eta St. Justen pare, tasun bion orain arteko adibide tipikoak biak. Hala ere, eske m a horrek onarpe n maila handiko elem e n t u a k ditu, sozialismo ar e n era zuhur eta arrazoizkoa go e k ez dituzten ak , eginen omen duen a agudo eginen duela agintzen duelako eta bere aldeko gartsu ei euren nahiak eta asmo ak euren bizialdian eta kolpe batez bete t a ikusteko esper a n tz a eskaintze n dielako.

Sozialismo ar e n era iraultzailear e n berezitas u n a k, hala ere, era biei bater a dagozkien burut a p e n a k behar bezala hazta tu ondore n aztertuko ditugu egokiro.

Munduko produkzioak ezinen luke egun go mailara hurbildu, ezta gaur dituen biztanlee n kopuruar e n hurbilekorik sosten g a t u ere, bi baldintza bete ezea n: makineria, eraikin eta produkzio lanab e s ugari eta kostu handikoak edukitze a eta ekimen luzeak martxa n jartzeko eta beraien fruituare n zain luzaro egoteko gai izatea . Bestela esan d a , kapital metake t a handia egin behar da, hala lanab e s eta eraikinet ako kapital finkoari nola zirkulatzaileari, hau da, langileak eta euren familiak harik eta produkzio operazioak osotu eta produktu ak lortu arte sosten g a t z eko erabiliari, dagokionez . Behar hori lege fisikoen mend e dago eta giza bizitzaren izaerari datxekiona da; baina herrialdeko produkzioare n eskakizun horiek, kapitala , finkoa eta zirkulatzailea (zeinari lurra eta lurrak bere baitan daukan guztia gehitu behar zaion), kapital hori darabilt en guztien jabetz a kolektibokoa izan daiteke, edo gizaba n ak o e n a izan daiteke; eta galdera da ea antolabide horieta t ik zein den giza zoriona lortzeko egokien a . Sozialismo ar e n ezaug arri nagusi a produkzioko

lanab e s eta bitart eko guztiak komunit a t eko kide guztien jabetz a komun eko ak izatea da; eta horrek ondorio gisa dakar produktu ar e n banak e t ak jabe guztien artea n ekintza publiko bat izan behar duela, komunit a t e a k ezarritako arau e n araber a buruturikoa. Sozialismo ak inola ez du galaraz t e n kontsu m o ondas u n e n jabetz a pribatu a , bakoitzak, berari dagokion produktu ar e n zatia hartu ondore n , hura gozatzeko, emat eko edo aldatz eko duen eta berea best e inoren a ez duen eskubide a . Lurra, adibidez, oso- osoan izan daiteke komunit a t e a r e n jabetz ako a nekaz ari tzarako edo best elako produkzio xede e t a r ak o eta guztien artea n labora daiteke , eta, hala ere, gizaba n ak o edo familia bakoitzari euren ordainsa riare n zati gisa esleituriko etxebizitza bakoitzare n a bakarrik izan, lan komun e a n dagokien parte a bete tz e n segitzen duten artea n , edozein e n etxea orain den modu a n ; eta etxebizitza bakarrik ez ezik, baita elkarte ak etxeari erant si t a eta ingurua apainduz gozatzeko eman liezaieke e n edozein lur- txatal ere. Sozialismo ar e n bereizgarria ez da gauz a guztiak komun ak izatea , baizik produkzioa denen kontura bakarrik burutu ahal izatea eta produkzio lanab e s a k jabetz a komun eko ak izatea . Sozialismoar e n bideragarritasuna , beraz, Owen jaunare n edo Fourier jaunar e n herrietako eskalan , eztab aid a e zin a da. Nazio bateko produkzio guztia antolakuntz a zentral batek zuzentz eko saioa, ordea , best e kontu bat da; baina bi milatik lau milara laguneko nekaz ari tza eta manufaktura elkart e misto bat ordea, lur eta klima nahiko onargarria ukanez gero, soziet a t e anonimo kolektibo asko baino erraza go zuzen daiteke. Aztertu beharreko auzia da ea kude ak e t a kolektibo hori kapital pribatu ak buruturiko industria pribatu a r e n kudeak e t a bezain eraginkorra eta arrakas t a t s u a izanen denen tz . Eta auzi horret a n bi alde izan behar dira kontuan: zuzend aritz ako buruare n edo buruen eraginkort a s u n a eta langile xume e n a . Eta auzi hori erarik sinpleen e a n aztertzeko, sozialismo mota hori komunis mo a dela suposa t uko dugu, hau da, produktu a partaide guztien artea n berdint a s u n e z bana tz e a edo, Louis Blanc jaunare n justizi eredu are jasoago a n , langileen behar ezberdine n araber a hainban a t z e a , baina beteb e h a r motare n araber a , ezta gizaba n ak o ar e n ustezko merezim e n d u e n edo zerbitzue n araber a ere, ordains arian alderik ezarri gabe. Badira best e sozialismo era batzuk ere, Fourierismo a batik bat, justizi edo egokitasu n arrazoiak kontua n izanda, komunit a t e a ri eskainitako zerbitzu mota edo maila diferent e e i ordainsa ri ezberdinak esleitzea onartz en duten ak , baina horien azterket a oraingoz geroa gor ako utz daiteke .

Jabetza pribatu ar e n peko eta komunism o ar e n peko gizarte ar e n ekono miako indar eragileen arteko alderik handien a ekono miok zuzentz e n dituzten burue t a n legoke. Egungo sistem a n , zuzend ari tza oso- osoa kapitalaren jabe (edo pertson alki kapitalare n ardura d u n) direne n eskue t a n dagoel arik, negozioa eram a t e n segitzeko erabil daiteke e n adminis traziorik txarren e t ik onen er a dagoe n aldear e n onura osoa administrazioa kontrolatze n duen pertson ari edo pertson ei dagokie: beraiek jasotzen dute administrazio onare n etekin guztia, euren interes ak edo eskuza b al t a s u n a k etekin hori manu p e a n dituzten ekin konpar titzera eram a t e n ez badituzt e behintza t ; eta, era berea n , adminis trazio txarrare n kalte guztiak ere beraien lepora doaz, administrazio txar horrek langile gehiago enpleg a t z eko duten indarra geldiaraz dezake e n heine a n izan ezik. Eragiket e n eraginkort a s u n a r e n eta ekono miar e n alde ahalik ondoe n eta ahalegin t s u e n jarduteko motibo pertson al indart su hori ez legoke komunism o ar e n pean , ekoizturikotik zuzend ari ek eta elkart eko best e kideek dibiden d u berdina jasoko luketen e z gero. Geratuko litzateke e n motibo bakarra guztien interes komun a litzateke , hau da, dibidend u a ahalik gehien hazteko moduko kudeak e t a eram a t ek o interes a eta zuzend ari en adore publikoare n , kontzientziaren , ohore ar e n eta izen onaren pizgarriak. Motibo horien indarra, konbinatz e n direne a n bereziki, handia da. Baina asko aldatz e n da pertson a diferent e e n arab er a , eta askoz handiago a da xede batzue t a r ako best e batzue t a r ako baino. Esperien tziare n epaia da, gizateriak orain arte lortu duen heziket a moralare n maila hobe g arrian, kontzien tziare n eta izen on eta entzut e a r e n motiboak, indarra badute n arren, kasurik gehien e t a n , indartsu a g o a k direla indar galgatz aile gisa, bultzatz aile gisa baino; errakuntz ak galaraz t er a area go daud e, lan arrunt ak bete tz e a n energiarik handien ak sortaraz t er a baino. Gizakirik gehien e n kasua n , nagikeria eta errazkeriarako joeraren eragin egonkorra

gainditzeko eta gizakiak gehien e t a n berez asperg arria eta ernaga rri t a su nik gabeko a izaten den lanari nagikeriarik gabe ekitera bultzatz eko aurkitu den behar bezainb a t e ko eragile iraunkor eta finkoa euren eta euren familiaren egoera ekono mikoa hobetz eko espera n tz a da; eta zenbat eta fruitu handiago a eskura tu lanea n egindako ahalegin bakoitzea n , orduan eta indart su a go a da motibo hori. Horren aurkakoa supos a tz e a zera pents a tz e a adina litzateke, alegia, gaur ditugun gizakien kasua n eginbe h ar r a eta ohorea interes pertson al a baino jardun- motibo indart su a go a k direla, ez bakarrik sentim e n d u horiek apart eko eran landu ak izan diren ekintza eta abst en tzioet a r ako, baizik euren bizitza osoa arautz eko ere; eta hori, nik uste, ez du inork baiezt a tuko. Sentime n d u publiko eta sozialen eraginkort a s u n txikiago hori ez dela ekidinezina esan daiteke: hezkuntz a akas tu n ar e n emai tza da. Aise asko onartz en dut nik hori, baita gehien e n ahuleziak banak ako salbue s p e n asko dituela ere. Baina salbue s p e n ok gehien go a , edo are gutxiengo zabala, izatera heltzeko denbora asko beharko da. Gizakien hezkuntz a arterik zailene t arikoa da, eta aipaturiko puntua n lortu du gaurdaino arrakas t a rik txikiena; gainer a, hezkuntz a orokorreko hobekun tz ak mailaz mailakoak dira oso, hurren go belaun aldia oraingo ak hezten duelako eta irakasleei euren akatsek muga gaindiezina jartzen dietelako, ikasleei eurak baino hobe ak izaten irakatsi ahal izateko behar duten mailara iristen galaraz t e n diena. Beraz, populazioare n zati aukera t u batez ari ez bagar a behintz a t , espero beharra daukagu interes pertson al a luzaz izanen dela goragoko motiboak baino bultzagarri eraginkorra go a , gizarteko negozio industriale t a n jokaera sendo a g o eta ardura t su a g o a eram a t ek o. Esane n da gaur egun dirua irabazt eko gutizia, gehiegizkoa delako, bere xede ar e n kontra dago el a , arrisku handiegi ak eta maiz onest a s u nik gabeko ak hartzera bultzatz en duelako. Hori horrelax e da, izan, eta komunis mo a r e n pean ez legoke normale a n gaitz iturri hori. Segurutik, jakina, enpres a , ona zein txarra izan, elem e n t u eskas a litzateke eta negozioa oro har errutinare n mend e eroriko litzateke; komunit a t e horiet an eginbe h ar r a bete tz eko kanpotik zehap e n a k ezarri beharra egoten denez, zenba t eta gehiago lotu pertson a bakoitzare n eginbe h a rr a arau finkoet ar a , orduan eta erraz ago lortzen da pertson a horrek bere eginbe h a rr a bete tz e a . Emaitza hori lortzeko aukera area go tz e n duen zertzelad a bat zuzend ari ek beren kontura jokatzeko luketen ahalbide urria litzateke . Komunita t e a k hauta t u ak izan direlako edukiko lukete aginpide a eta komunit a t e berak kendu ere egin liezaieke edonoiz aginpide hori; eta horrek beharrezko bihurtuko luke, nahiz eta komunit a t e a r e n konstituzioak horrelakorik ez agindu, zuzend ariek organis mo a r e n ados t a s u n orokorra erdiest e a , negozioa burutzeko ezarrit ako modu a n aldaket a r e n bat egin aurre tik. Organism o jendet s u bat euren ohiko lan molde a n aldake t ak egin ditzat en konben tzitzeko dagoe n zailtasun ak –aldaket a r e n trabak, izan ere, maiz handiak izaten baitira eta arriskuak aban t ailak baino argiago ikusten baitira– gauz ak ohiko bidea n mante n t z eko joera indart su a ezarriko luke. Horren aurka esan behar da zuzend ariak lanare n arrakas t a n zuzen e a n interes a t u rik daud e n e k eta irizteko ezagu tz a eta aukera praktikoak dituzten ek hauta tz e a k gaur egun kapitalaren jabe nor izanen den hain maiz erabakitz en duen halab e h a r r ezko jaiotzak baino batez best e zuzend ari trebe a go a k ekartz e a espero daiteke el a . Hori egia izan daiteke; eta horri heren tziaz kapitalista denak, komunit a t e ak bezala, bera baino kapaz a go den zuzend ari bat izenda dezake el a ihardet s dakioke e n arren, horrek komunita t e a r e n pare, eta ez gorago, jarriko luke abant ailei dagokien ez . Baina esan beharra dago, best ald e , sistem a komunist ar e n pean zuzend ari tzarako gaitue n ek , segurutik, zuzend aritz a hartzeko uzkur leudek e el a oso maiz. Egungo sistem a n , zuzend ari ak, langile kontra t a t u bat dene a n ere, negozioan dihardut e n best e lagun ek baino askoz ordainsa ri handiago a dauka; eta gizarte maila handiago a k ditu aurrea n , zuzend ari tza beretz a t jauzi- ohol bat delarik. Sistem a komunist a n ez luke horrelako aban t ailarik; komunita t e a r e n lanak ekoizturikotik best e edoz ein kidek adinako dibidend u a jasoko luke; ez luke inoiz aukerarik soldat a p ek o izatetik kapitalisten klasera igotzeko; eta, best e edoz ein langile baino egoer a hobe a n inola ere ez egote a r e n truke, bere ardura eta kezkak oso handiak izanen lirateke halat a n , non gizateriaren zati handi batek, segurutik, hain neketsu a ez litzateke e n egoer a hobetsiko lukeen . Zailtasun hori ikusi zuen jada Platonek, klase gobern a tz aile ari dagokionez , bere ondasu n- erkidegoko Errepublikan

propos a t uriko siste m ar e kiko objekzio gisa; eta gobern a t z e a k emat e n dituen ardura eta lanak beren gain hartzera pertson a egokiak bultzatz eko, ohiko eragingarrien faltan, ontzat jo zuen motiboa gizon txarrago ek gobern a t u t a bizi behar izatear ekiko beldurra izan zen. Motibo horrex e t a n jarri behar da, bene t a n ere, konfiantzarik handien a; zuzend ari tzarako gaienak prest lirateke zeregin hori bete tz eko, lanbide a gaitasu n gutxiagoko eskuet a r a eror ez ledin. Eta motiboa seguru e nik eraginkorra litzateke komunit a t e a r e n asunto ak, gaitasu nik gabeko zuzend aritz ar e n pean, hond a m e n di ra edo nabar m e n ki txarragor a lihoazke el a ikusiko litzateke e n garaie t a n . Baina ez dago espero izaterik motibo hori, arau gisa, hobekun tz a susta tz eko soilik eragiten hast e a , bereh al ako fruitu handiak ekartze a espero izateko moduko apara tu r e n bat probatz eko irrikaz dabiltzan asm atz aile e n eta azpikarien kasua n izan ezik; eta horrelako pertson ak, izaeraz odolbiziegiak eta iriztean akastun ak direlako, desegokiak dira aferak zuzentz eko, eta, gainer a, horret ar ako gai izanda ere, horrelako pertson ek herritar arrunt e n aurreiritziak pizten dituzte euren kontra, eta sarri ezinen lukete gainditu atariko zailtasun a ere, hau da, komunit a t e a euren proiektu a baies t er a eta eurak zuzend ari modu a n onartzera limurtzeko a. Zuzend ari tza komunist ak, beraz, ez luke jokatuko zuzend aritz a pribatu ak bezain ongi bide berriak zabaltze ar e n eta urruneko eta zalantz azko abant ailen g a t ik gertuko sakrifizioak egitear e n alde, eta hori, kasurik egin gabe gutxitan uzten den arren arriskuar ekin, ezinbes t eko a da normale a n gizateriare n egoer a ekono mikoa n hobekun tz a handiak egiteko eta are egoera ri dagoe n- dago e n e a n eust eko, jaten ema n beharreko aho berrien kopurua eteng a b e goraka doan e a n .

Honaino motiboek elkargoa zuzentz e n duten e n goga m e n e t a n daukat e n eragina bakarrik hartu dugu kontua n . Goazen orain ikustera langile arrunt ei dagokien ez nola dago e n plant e a t u rik auzia.

Horiek, sistem a komunist ar e n pean, interes orokorre a n duten parte ar e n a best e interesik ez lukete euren lana onest a s u n e z eta adorez egiteko. Baina horret a n gauzak ez leudeke gaur egun klase produktugileei dagokien ez daud e n baino okerrago . Horiek, soldat a finkoz ordaintz en zaienez , ez dute inolako interes zuzen ekorik euren lanare n emankort a s u n e a n , zeren antolabide komunist a n langile orok interes orokorre a n leukake e n parte ar e n interesik ere ez baitauk a t e . Ondorioz, lan kontrat a tu a r e n eraginkort as u nik eza, lan mota horrek langileek eduki dauzkat e n gaitasun a k sust a tz eko duen era markets a , eskuarki sumatz e n ohi den kontua da. Egia da langile ona izateko apart eko izaera daukan a balio hori ez dauka n ar e n g a n d ik urrun dagoel a, izaera horrek enplegu a n hobet sia izateko ahalbide a emat e n diolako eta batzue t a n soldat a handiago ak eskura tz e n ere laguntz en diolako. Langileburu izatera edo menp eko best e postu adminis tra tibo batzue t a r a igotzeko aukera ere bada go, lan arrunt a baino hobeto ordaintz en direnak izatez gain, batzue t a n best e aban t aila batzue t a r ako bidea zabaltzen duten postuak direlarik. Baina, best e alde bate tik, esan behar da, sistem a komunist ar e n pean , jende a seguru egon litekeel a pertson a bakoitza beren begien aurrea n lanea n ikusten duten lankideek osatze n duten komunit a t e a r e n sentipe n orokorra lan ongi eta gogor egitear e n aldekoa eta alferkeriaren , axolaga b e k e ri ar e n eta zarras t elkeriare n kontrako a litzateke el a . Oraingo sistem a n , kasua hori ez izatez gain, langile klasea r e n iritzi publikoa horren kontrako norabide a n dabil: sindikatu batzue t ako arauek debek a t u egiten die euren kideei eraginkort as u n maila bate tik gora jardut e a , lanerako behar den langile kopuruak behera egin ez dezan; eta arrazoi berag a t ik bortxaz egiten diete aurre lana aurrez t eko artefaktu ei . Heme n dik pertson a bakoitzak best e edozein pertson a ahal bezain behargin, trebe eta ardura t su bihurtzeko interes a izatera pasa tz e a (komunis mo a n gerta tuko litzateke e n modu a n) askoz hoberako aldaket a litzateke.

Kontuan izan behar da, alabaina , egun go sistem a k laneko eraginkort as u n a ri dagokion ez dituen akats nagusiak zuzen daitezke el a eta komunis mo a k horret a n dituen abant aila garran tzizkoen ak erdiet s daitezke el a jabetz a pribatu a r ekin eta lehia indibidualarekin batera g a rri ak diren erreform e n bidez. Aurrerap a u s o handia egin da jada horret a n somara lan eginez, hala egin daiteke e n lan mote t a n . Lan era horret a n , langilear e n interes pertson al a lanea n produzitzen duen

kantita t e a r e kin dago hertsiki loturik, eta ez hainbes t e kalitate a r ekin, horren berm e a enpleg a t z aile ak behat u behar duelarik; eta somar ako lanak ez du bere alde langile klasea r e n iritzi publikoa, hori, aitzitik, lan era horren oso kontrakoa baita, langileen merkatu a (haien ustez) urritzen duelako. Eta benet a n ere badut e arrazoirik somar ako lanare n kontra egoteko, zeren, argudia tz e n den legez, enpleg a t z aile ek maiz, somar ako lanaz langile on batek egin dezake e n gehien a zenba t den jakiteko baliatu ondoren , hain baxu jartzen baitute lan molde horren prezioa, non langile horrek ahal duen lanik gehien eginda ezin duen irabazi lan norm alag a t ik ema n beharko lioketen jornala baino gehiago.

Baina bada somar ako lana baino osoago a den best e erre m e dio bat lan kontra tu a r e n desab a n t a ilen tz a t : orain elkart e industriala deitzen zaiona, hau da, langile guztiei etekinet a n partaid e tz a bat emat e a , irabazi guztiak edo zati bat lanea n dihardut e n guztien artea n , irabazien portzen t ai a baten eran, bana n d uz , kapitalistari ordainsa ri bat segur t a t u ondoren . Plan hori eraginkort a s u n itzelekoa gerta tu da bai herrialde honet a n eta bai atzerrian. Enplega t uriko langileen sentime n d u a k enpres a r e n interes orokorra arduraz begira tz e a r e n alde jartzea lortu du; eta arduraz lan egitea susta tuz alde bate tik, eta denbora galtzea kontrolatuz best e t ik, nabar m e n ki gehitu du lan mota orotako ordainsa ria sistem a hori ezarri duten enpres e t a n . Begi- bistako a da sistem a horrek mugarik gabeko hedakun tz a eta mozkinet a n langileei esleituriko parte a n mugarik gabeko gehikuntz a onartz en dituela, beti ere zuzend arie n tz a t enpres a r e n arrakas t a n interes pertson al a edukitzeko behar duten mozkina baino gutxiago utzi gabe . Are daiteke e n a da, erreform a horiek ohiko bihurtzen direne a n , enpres a horiet ako asko, aldiren bate a n , buruak zendu edo erretira tz e a n , elkarte koopera tibo garbiak izatera pasa tz e a , horret ar ako behar diren erreform ak eginda .

Hartara, badirudi ezen, organis mo orokorrea n saiatz eko daud e n motiboei dagokien ez , komunis mo a k ez duela jabetz a pribatuko sistem a n erdiet s ezin daiteke e n abant ailarik, zuzend ari tzako buruei dagokien ez , gainer a, komunis mo a desab a n t a ila handian dago el arik. Komunismo ak badu dirudien ez bere izaerari datxekion best e desa b a n t a ila bat ere, era gutxi- asko arbitrarioan erab aki behar dituen ez gero egungo sistem a honet a n berez, nahiz eta nahikoa txarto maiz, erabakitzen diren arazoak.

Arau sinplea eta, zenbait aldet a tik, bidezkoa ere bada lanea n partaide diren guztiei berdin ordaintze a . Baina oso justizia akastun a da, baldin lana ere berdinki banatz e n ez bada . Orain, gizarte bakoitzea n egin behar diren lan mota anitzak ezberdinak dira gogort a s u n e a n eta gozagaiz t as u n e a n . Lanok bata best e a r ekin erkatu eta bakoitzaren kalitate a ri zenba t kantita t e dagokion erabakitze a hain da zaila, non komunist ek, eskuarki, denek txand ak a lan mota orotan lan egin beharko luketela propos a tz e n baitute . Baina horrek enplegu banake t ak dituen aban t aila ekono mikoak ia zeharo galtzea inplikatzen du; ekono mis t a politikoek maiz abant ailok larretsi (edo horren kontrako arrazoiak gutxiet si) egiten dituzte, baina, lanare n produktibita t e a r e n ikuspunt u tik, kontua n hartzeko ak dira, bi arrazoigatik, alegia, enpleguko lankidetz ak lana langilear e n gaitasun eta dohain e n araber a bana tz eko aukera emat e n duelako, alde bate tik, eta langile bakoitzak trebe t a s u n eta azkart as u n handiago a lortzen duelako lan mota bakarre a n , bertar a muga tuz gero, best e t ik. Horrega tik, bidezko banake t a r ak o ezinbes t eko a dela uste den erreform a desab a n t a ila handia litzateke segurutik produkziorako. Areago justizi eredu arras hobeg a rria da langile orori lan kantita t e bera eskatz e a . Jendeak gaitasu n ezberdinak, bai gorputz eko ak eta bai adimen e ko a k, ditu lanerako, eta baten tz a t zeregin arina dena best e baten tz a t zama eram a n e zin a da. Beharrezko da, beraz, lana bana tz eko aginte a duen norbait egote a , esku m e n a dauka n a langile jende bat lan kantita t e arrunt e tik libre uzteko eta bakoitzaren gaitasun e n neurriko lanak emat eko. Eurek lan egin baino best e ek euren lanak egitea nahiago duten pertson ek daud e n artea n , saio asko eginen dira lanetik salbu geratz e a lortzeko, dela faboritismoz dela iruzurrez, eta saiooi porrot eragite a zailtasun handiko kontua izanen da, beti, ezta gutxiagorik ere, lortuko ez dena. Eragozp e n horiek gutxi sumat uko dira, aldi batez beder e n , pertson a finek, esperien tzia ongi atera dadin bene t a n

nahi duten ek , osaturiko komunita t e e t a n ; baina gizarte a onera ekartzeko planak balio ertaineko gizakiak ukan behar ditu kontuan , baita bertu t e pertson al eta sozialet a n horien mailatik askoz beher a g o daud e n gainerako pertson ak ere. Lan banak e t a k, horrelako pertson e n artea n burutz e a n , liskar eta haserre handiak sortaraziko lituzke eta komunist ek beren kideen artea n aurkitzea espero duten harmo niar e n eta guztien adost as u n a r e n murrizket a handia ekarriko luke. Gogaidet a s u n horrek, zirkuns t a n tziarik onen e t a n ere, komunist ek uste duten baino lorrintzeko arrisku handiago a izanen luke. Erakund e a k interes materialen ingurua n ez dela liskarrik izanen segurt a tz e n du; indibidualismo a arazoen erem u horret a t ik kanpo uzten da. Baina best e erem u batzuet a t ik kanpo ezin du utzi ezein erakun d e k: horieta n hantx e iraunen du ospe a eta botere pertson al a erdiest eko norge hiagok ak. Anbizio egoista gizonik gehien ek erabili ohi duten erem utik, hau da, aberas t a s u n e n eta diru interes a r e n erem utik kanpo uzten dene a n , indar handiagoz erabiliko da oraindik zabalik gelditzen zaion esparru a n , eta espero izateko a da zuzend aritz an gailen izatea eta eragina ukat e a lortzeko borrokak oso latzak izanen direla, grina pertson al ak, ohikoa duten kanaletik atera t a , asegarri nagusi a best e norabide horret a n aurkitzera bidera tz e n direne a n . Askotariko arrazoi horienga tik daiteke e n a litzateke elkart e komunist a batek ezin erakutsi izatea , komunist ek maiz esat e n digut en ez , elkarren g a n a k o maitasu n ez eta sentipe n eta nahien batasu n e z gainezka ikuste a espero behar dugun margolan a , desad o s t a s u n e k urratu t a eta ez gutxitan zeharo apurtu t a agertuko baitzaigu.

Beste desa do s t a s u n iturri asko komunist e n best e printzipio baten baitan daud e, alegia, bakoitzaren tz a t garran tzi handikoak diren arazoak, egungo sistem a n norban ako bakoitzak bere arazoari dagokion ez erab akitzeko utz daitezke e n a k eta uzten direnak, guztien botoz erab akitze a agintzen duen printzipioare n baitan. Adibide gisa, har dezagu n hezkuntz a. Sozialista guztiek emat e n diote eraba t eko garran tzia gazte e n heziket ari, ez bakarrik orotarako balio duten arrazoieng a t ik, baizik, euren galdap e n a k hiritar bakoitzaren adimen eta moralta su n a ri dagokien ez best e edoz ein siste m ar e n a k baino handiago ak direlarik, euren hezkuntz a planen bikaint asu n e a n best e elkarte ek baino gehiago dutelako jokoan jarrita. Orain, siste m a komunist a n planok elkargo kolektiboak egin beharko lituzke hiritar bakoitzare n tz a t , zeren bakoitzaren guraso ek, euren sem e-alabak hezteko best e eraren bat nahiago izanez gero, ez bailuket e heziket a hori ordaintzeko modurik, haiek eurek eman d ak o irakaskun tz az eta eraginaz egin ahal izanen luketen apurrarekin konform at u beharko lirateke el arik. Baina elkargoko kide heldu bakoitzak boz berdina izanen luke dene n onerako eraturiko siste m a kolektiboare n antolaket a erabakitze a n . Hortxe dauka, beraz, elkart e bakoitzak desa do s t a s u n iturri oparo bat. Beren sem e- alaben tz a t nahi luketen hezkuntz a moldeari buruz iritzi edo hobesp e n zehatz bat luketen guztiek komunita t e osoare n erab akian eduki lezaket e n eragine a n ukan e n lukete hezkuntz a molde hori erdies t eko aukera bakarra.

Ez dago zehaztu beharrik elkart e ar e n produkzio baliabide ak erabiltzeko erarekin, gizarte bizitzako baldintzekin, elkargo ar e n best e elkarte batzuekiko harre m a n e kin eta antzekoekin zerikusia duten best e hainba t arazo, zeintzuet a n iritzi ezberdint a s u n a k , batera e zinak maiz, sortuko lirateke e n . Baina espero litezkee n desa do s t a s u n a k ere gaitz txikiago a dira gizateriaren etorkizuner ako, gehien go a r e n ebaz p e n a r e n aurre a n bakoitzaren iritzi eta nahiak erretira tu beharrak sorturiko guztien adost as u n engain a g a rri a baino. Giza aurrera m e n d u r a ko oztopoak handiak dira beti, eta aldeko zirkuns t a n tzia askok egin behar dute bat oztopo horiek gainditu ahal izateko; baina horret ar ako ezinbes t eko baldintza bat giza izaerak norabide ezberdine t a n berez heda tz eko askat a s u n a edukitze a da, hala pentsa m e n d u a n nola praktikan; jende ak bere kabuz pents a tz e a eta bere kabuz esperim e n t a t z e a , eta agint arien eskuet a n , gutxi batzue n nahiz gehien go a r e n izene a n dihardu t el arik, ez uztea euren ordez pentsa tz eko eta nola jokatu behar duten agintzeko zeregina . Baina elkarte komunist e t a n bizitza pribatu a agint e publikoare n menp e a n egone n litzateke parerik gabeko mailan, eta nork bere izaera eta hobesp e n a k garatz eko aukera gutxiago legoke, giza familiaren adar aurrelarie t ako ak diren Estatue t a n eskubide osoko

hiritarren artea n egundo egon den baino. Dagoen ek o gizarte guztiet an gehien go a k norban ako ari ezartzen dion hertsa p e n a gaitz handi eta hazkorra dugu; are handiago a litzateke segurutik sistem a komunist a n , gizaba n ak o ak gaitz horri mugak jartzeko ahalm e n a ukan ezea n , burueraz norber e antzekoak diren pertson ek osaturiko komunita t e bateko kide izatea aukera tuz .

Egin dituda n gogoe t a horiet a tik ez dut atera nahi inolako inferentziarik komunist a erako produkzioak, etorkizune a n noizbait, gizateriaren behar eta zirkunst a n tzie t ar a ondoe n egokituriko gizarte mota izateko duen ahalbide a r e n kontra. Hori, nire ustez, auzi irekia dugu eta izanen dugu luzaz, eteng a b e argi berria hartuz joanen dena , hala printzipio komunist a aldeko zirkunst a n tzie t a n praktikan esperim e n t a t uz nola egun go sistem a r e n funtziona m e n d u a n , jabetz a pribatu ar e n e a n , apurka- apurka hobekun tz ak eginez. Ziur dakigun gauz a bakarra da komunism o ak, arrakas t a lortzeko, komunit a t eko kide guztiek goi mailako heziket a intelektual eta morala edukitzea behar duela: morala, bizitzan dagokien lana ones t a s u n e z eta kemen e z egiteko gai izan daitez en , elkart e ar e n interes orokorrea n duten parte a eta interes horrekiko dituzten eginbe h ar eta sinpati sentime n d u a k best e bultzagarririk gabe; intelektu al a, kide guztiak urrun ikusten dituzten interes ak estima tz eko eta horrelako gaiei buruzko gogoe t a konplexu e t a n , gutxien ez aholku ona txarretik bereizi ahal izatera eram a t e ko modukoe t a n , aritzeko gai izatera hel daiteze n . Gaur- gaurkoz ezetsi egiten dut oro har gai horieta n behar den heziket a eta kulturare n bidez pertson a orok heren tzia nazioari uztea ezinezko dela dioten e n iritzia; baina erab a t sinetsi t a nago hori oso zaila dela eta egungo egoer a tik horra astiro baino ez dago el a pasa tz erik. Onartzen dut komunis mo a k arrakas t a lortzeko behar- beharrezko dituen heziket a moraleko puntue t a n gizarte ar e n egun go egoer a adoreg a b e t z ek o modukoa dela eta gizateria komunism or ako elkarte komunist a batek bakarrik hez dezake el a dioten e n argu m e n t u a . Komunismo ari dagokio, beraz, esperien tzia praktikoen bidez frogatz e a badu el a heziket a hori emat eko ahalm e n a . Esperien tziek bakarrik erakuts lezaket e ea jada populazioare n zati batek badauk a n komunis mo a arrakas t a r a eram a t ek o behar duen adinako hezkuntz a moraleko maila altua eta ea euren artea n duten hurren go belaun aldiari maila horri eust eko beharrezko duen heziket a emat eko gai den. Elkarte komunist ek iraunkorrak eta oparoak izan daitezke el a demos t ra tz e n badut e , ugaritu eginen dira eta herri aurrera tu e n e t a k o populazioare n zati batek hurren ez hurren berega n a t u ko ditu segurutik, jende hori bizimodu horret ar a moralki egokitu ahala. Baina prest a t u gabeko populazioak gizarte komunist e t a r a behar tz e a , iraultza politikoak ahalegin hori egiteko ahala ema n d a ere, etsipen e a n bukatuko da.

Komunismo ar e n gaitasu n a k egiaz ta tz eko praktikan probatz e a beharrezko baldin bada , ez dute gutxiagorik galdatz e n komunism o ar e n eragoz p e n a k aitortu eta gainditzeko modu ak asm atz e n dituzten sozialismo ar e n best e erek. Horietan printzipala fourierismo a da, siste m a bat bera, lañotasu n intelektu al eko espezim e n gisa baino ez bada ere, gizarte a edo giza goga m e n a estudia tz e n ari denar e n arret a bizia merezi duen a . Apenas dago e n objekziorik edo zailtasunik, Fourierek aurreikusi ez zuenik eta aurre a hartu ez zionik berezko eragina duten planak asm at uz , komunis mo a r e n a bezain goi mailakoa, hala ere, ez den banatz e- justiziako printzipioan oinarrituak, banak e t a ko desb er din t a s u n a k eta kapitalare n jabetz a pribatu a onartze n dituen ez gero, nahiz eta nahierar a erabiltze a ez. Fourierismo ak soluzioa aurkitu nahi dion arazo nagusia lana erakarg arri bihurtzeko modu a nola topatu da, zeren, hori lortzeko modurik balego, sozialismo ar e n eragozp e nik handien a gainditut a bailegoke. Baliagarria den ezein lan- mota ere ezinbes t ez edo unibert s alki gorrot ag a rria ez delakoa n dago, gehiegizko lana edo lagunta s u n a r e n eta lagun e n pareko izan nahiare n susta g ar ririk gabeko a edo gizateriak mespre tx uz begiratz e n diona izan ezean . Herrixka fourierista bateko langileak beren ez sailkatz en dira taldee t a n , talde bakoitzak lan mota ezberdina hartzen duelarik, eta pertson a bera talde bateko kide ez ezik, hainba t taldet ako a izan daiteke; lehenbizi minimo bat apart e utzita komunita t eko kide bakoitzaren bizibiderako, lan egiteko gauz a izan edo ez izan, elkarte ak produkzioare n gainerako a talde diferent e e n artea n bana tz e n du, bakoitzari egin behar izan duen lanak zenba t dakarkion ikusita, harex e n best e , eta ez gehiago,

ema n ez ; jende a eurrez baldin bado a zenbai t talde t ar a , hori talde horiek, best e e n ikusian, soldat a handiegi a jasotzen duten seinale da; jende a talderen bat uzten ari bada, talde horret ako ei soldat a handiago a ema n behar zaie. Talde bakoitzari esleituriko produkzioare n parte a hiru elem e n t u r e n artea n banatz e n da finkaturiko proportzioet a n : lanare n , kapitalare n eta talen tu a r e n artea n; talentu a ri esleituriko parte a taldeko botoekin ebazt e n da eta askotariko giza gaitasu n e n artea n denak, edo ia denak, nabar m e n d u k o dira talde bate a n edo best e a n . Kapitalaren tz ako ordainsa riak jende a kontsu m o indibidual e tik aurrez t er a bultzatz eko moduko a izan behar du, elkart eko akzioak nahi den punturaino gehitzeko. Zailtasun txikiago ei aurre egiteko eta eragozp e n txikiago et a t ik libratzeko asm at u riko bitartekoe n kopuru a eta lañotas u n a harrigarriak dira. Askotariko aurreikusp e n horien bidez fourieristek espero dute interes publikoare n alde jokatzeko susta g ar riak, bazter utziak izan beharre a n , orain diren baino indartsu a g o a k izanen direla gerora, zeren ziurrago egone n baita jende a eman d ak o zerbitzuar e n gehikuntz a bakoitzak ordainsa ria gehitzea ekarriko duela, orain, lanpos tu e n gorab e h e r e k hainbes t eko eragina duten e a n , dago e n baino. Horrega tik, espero dute lanare n eraginkort a s u n a parega b e a izanen dela, eta lan-aurrezp e n a , berriz, sekulako a, orain alferrekoak edo kaltegarriak diren gauze t a n alferrik galtzen dena lan baliagarriet ar ako erabiliz eta, bana tz aile kopuru izugarria saihes tu t a , komunita t e guztiaren tz ako erosket ak eta salmen t ak organism o bakar batek eginez. Norban ako ek euren bizimodu a n ukan beharreko aukera libreak ez luke ekintza industriale t a n lankidetz a bete a lortzeko beharrezko a dena best e eragoz p e nik jasan e n . Oro har, komunit a t e fourierista batek agertz en digun margolan a erakarg arria da berez, eta, gainera , best e ezein sistem a sozialistak baino gutxiago galdatz e n dio giza izaera komun ari; eta biziki gura izatekoa da proiektu hori egokiro probatz e a , horixe baita gizarte bizitzako proiektu berri ororen egingarrit a su n a egiazt a tz eko bide bakarra 9 .

Sozialismo ar e n zailtasun ezberdine n azterket ak honako ondorio haux e atera tz er a eram a n nau, alegia, produkzio baliabide ak erakund e pribatu ek barik publikoek zuzentz eko proiektu ezberdin ak praktikan probatu behar direla eta euret ako batzuek egungo gauze n orden a baino hobe ak direla erakuts dezaket el a , baina gaur egun gizateriaren élite ak bakarrik jar ditzake el a praktikan, eta oraindik frogatz eke dutela gizateria gerora sozialistek aurrez suposa tz e n duten hobekun tz a egoer ar ako hezteko kapaz direnik. Arrazoi handiagoz, jakina, esan daiteke hori herrialdeko lur eta kapital guztiaz jabetz e a eta bereh al a agint e publikoare n ardura p e a n adminis tra tz e n hast e a helburu duen asmo handiagoko planari buruz. Oraingo jabeei egindako bidega b e k eri ak kontuan hartu gabe ere, herrialde bateko industria guztia zentro bakar bate tik zuzendu t a eram a t e a hain nabar m e n ki da kimerikoa, non inor ez baita ausar tz e n hori egiteko modu zehatzik adieraz t er a ; eta nekez jar liteke zalantz an sozialista iraultzaileek, lehenbiziko helburua lortu eta herrialdeko jabetz a guztia eskura edukita ere, ez luketela botere hori praktikan jartzeko best e modurik, zatikatze a baino, zati bakoitza komunita t e sozialista txiki baten adminis traziora pasa tz eko. Ikusi dugun modu a n aldez aurretik ongi prest a t uriko populazio aukera t u baten kasua n ere hain zaila den zuzend aritz ar e n kontua beher a letorke, eta ahalik ondoe n konpond u beharko litzateke arazo hori herriaren arab er a soilik bilduriko edo populaziotik inor baztertu gabe harturiko kideen batzarre t a n , hor nahitaez sartuko lirateke el arik gaizkileak, alferren ak eta lasake n ak, lanerako gogoari eust eko, zuhurtziarako eta autokontrolerako ezgaien ak , baita, hain degrad a t u a k ez izan arren, sozialisten euren iritziz ere, sozialismo a aurrera atera tz eko funtsezko diren gaitasun ei dagokien ez , gizarte a r e n egun go egoerak moralta s u n a kenduriko gehiengo a ere. Gutxi esat e a da baldintza horiet an sozialismo a ezartze ak porrot hond a g a r ria best erik ez lekarkeel a ; sozialismo ar e n apos toluek eduki lezaket e n kontsola m e n d u bakarra zera da: gizarte a r e n orden a egun den modu a n deusez t a t u a izanen litzateke el a lehen a g o eta, beraz, orden a horret a t ik onura hartzen duten guztiek ere hond a m e n d i komun e a n sartuko lirateke el a ; eta kontsola m e n d u hori haietako batzue n tz a t bene t ako a litzateke , zeren, itxurei kasu egiterik bada go, sozialista iraultzaile gehiegiren printzipio adore- emailea gorrotoa da eta; oso dese nku s a g a r ria den egungo gaitzekiko

gorrotoa da hori, oraingo sistem a kosta ahala kosta bukaraziz gero hustuko litzateke e n a berorren baitan sufritu duten e n kasuan ere, kaose tik kosmos hobe a sortuko litzateke e n esper a n tz a n eta mailakako hobekun tz ar ekiko etsipen ar e n ezinegon e a n . Ez dakite horiek kaosa egoera rik txarren a dela kosmos a eraikitzera abiatzeko eta gatazkaz , indarkeriaz eta indart su ek ahulei ezarritako zapalkuntz a tiranikoz beteriko mend e a k etorri behar dutela; ez dakite gizateria Hobbes ek (Leviath a n , I. Partea, XIII. kap. [Euskaraz , Pentsa m e n d u a r e n Klasikoak, 1994, Jesus Nabera n , 117 orr.]) hain indartsu deskribaturiko naturar e n egoera n , non gizaki oro gizaki ororen etsai den, hondora t uko luketela:

Horrelako egoeran , lanak ez du lekurik, beronen fruitua inseguru ageri baita, eta, ondorioz, ez dago lur-lanke t a rik, ez nabigaziorik, ez itsasoz inporta daitekee n produkturik erabiltzerik; ez dago etxebizitzarik eraikitzerik, ezta indar handiaren laguntza behar duten objektuak mugitu eta garraia tzeko tresnarik egiterik ere; ez dago lur- gainazalar e n ezagup e nik, ez denborare n konputurik; ez dago arterik, ez letrarik, ez gizar terik; eta okerrena dena, etenga b e ko beldurra eta heriotza bortitzerako etenga b e ko arriskua dago. Eta gizaku me a r e n bizitza bakartia , pobrea, nazkaga r ria, abere e n modukoa eta laburra da.

Baldin gizarte zibilizatua deritzoneko kiderik pobre e n eta dohak a b e e n a k bizitza zibilizatua deus ez t a tz e a k sorturiko ankerkeri motarik okerren horret a n kide orok leukake e n egoer a berea n bada u d e ere, hortik ez da ondoriozta tz e n haiek hortik gora atera tz eko modu a best e guztiei egoer a miserabl e berori ezartze a denik. Aitzitik, hortik gora lehen e n go irtendako e n laguntz az hain zuzen egin dute ihes best e askok gehien e n zoritik, eta prozesu berare n antolake t a hobe az bakarrik espero daiteke gainerako ek ere hortik gora egin dezat e n lortzea.

JABETZA PRIBATUAREN IDEIA EZ DA FINKOA, ALDAGARRIA BAIZIK

Aurreko burut ap e n e k nahikoa indartsu ak dirudite agerian jartzeko gizarte egitura guztia, berone n eraket a ekonomikoa, sozialismo ak ikusten duen modu a n, jabetz a pribatu a r e n a eta lehiaren a ez den oinarri zeharo berri baten gaine a n ezarrit a, eredu gisa eta azken posibilitate e n profezia gisa ere baliozkoa izan arren, oraingo baliabide gisa ez dela baliagarria , gauz en orden a berria aurrera eram a n behar duten e n e n g a n d ik gaitasu n hala moralak nola intelektu al ak, proba tu eta egiaz ta tu beharreko ak guztiak eta sortu beharreko ak gehien ak, galdatz e n dituelako; eta hori ezin da egin parlam e n t u a r e n dekretuz , zeren, kasurik onen e a n ere, denbora luzea hartuko duen lana izan beharko du eta. Jabetza indibidual ar e n printzipioa luzaz, nonbait ere, izanen da nagusi hem e n; eta, herrialdere n bate a n herri mugim e n d u r e n batek sozialistak gobernu iraultzaile baten buru jarriko balitu ere, haiek jabetz a pribatu a era askotar a hautsi arren, instituzioak berak iraun eginen luke edo sozialistak kanpora bota ondore n atzera berriro ezarriko litzateke , jende ak ez lukeelako galdu nahi izanen gaur gaurkoz euren bizibidear e n eta segur t a s u n a r e n berm e ar e n oinarri bakarra , harik eta haren ordezko bat martx an ipini arte. Beste e n jabetz a izandako a euren artea n bana turikoek ere gorde nahi izanen lukete eskura turikoa eta esku berriet ako jabetz ari atzera eman nahi izanen liokete esku zaharre t a n zegoela aitortu ez zioten izaera sakratu a .

Baina, nahiz eta jabetz a indibidualak, arrazoiong a t ik pents a daiteke e n e z , ibilbide luzea, nahiz eta behin- behineko a, izan aurre a n , ez dugu, horrega t ik, ondoriozta tu behar denbor a luze horret a n guztian aldatu barik egon beharko duenik, edo egun jabetz ari dagozkion eskubide tz a t daud e n guztiak jabetz ari datxezkion ak direnik eta hark dirauen artea n iraun beharko dutenik. Aitzitik, jabetz are n legee t a t ik onurarik handien a jasotzen duten e n bai eginbe h a rr a eta bai interes a da propos a m e n guztiak inpartzialki aintza t hartze a , lege horiek gehien go a r e n t z a t hain astun ak izan ez daitez en erdiest eko. Edonola ere justiziako beteb e h a r bat litzateke e n hau zuhurtziaren agindu bat ere bada, eurak leku egokian paratz eko, ziur dakiten modu a n, gizarte mota sozialistak goizegi martxa n jartzeko maiz gerta tuko diren saioen kontra.

Maizenik egiten diren eta giza aferet ako errore praktiko handien e n iturri diren errakuntz e t a riko bat izen berak beti ideia multzo bera adieraz t e n duela uste izatea da. Ez dago hitzik, jabetz a hitzak baino mota horret ako gaizki- ulertze gehiago bereg a n a t u dituenik. Gizarte ar e n egoer a bakoitzea n gauze n (eta batzue t a n , zoritxarrez , pertson e n) erabilera esklusiborako edo kontrol esklusiborako legeak emat e n dituen edo ohiturak, gizarte a r e n egoera hartan, onartze n dituen ahalm e nik handien ak adieraz t e n ditu; baina erabilera eta kontrol esklusiborako ahalm e n ok oso askotarikoak dira, eta alde handia dute herrialde bate tik best er a eta gizarte a r e n egoer a bate tik best er a .

Adibidez, gizarte a r e n lehen e n g o etap e t a n , jabetz a eskubide ar e n barruan ez zen legatz eko eskubide a sartzen . Ondasu n ak testa m e n t uz nahierar a erabiltzeko ahalm e n a berand u sam arr eko instituzioa izan zen Europako herrialde gehien e t a n ; eta lege a n sartu zenetik oso gerora ere oinordeko naturalak zeritzen e n alde bakarrik egin zitekee n testa m e n t u a . Legatz en uzten ez den tokian jabetz a indibidual a bizialdiko interes a baino ez da. Eta, izatez, Sir Henry Mainek hain ongi eta osoro azaltzen duen modu a n irakurleare n tz a t ikasbide den Antzinako Zuzenbid e az [ Ancient Law ] duen liburuan, jabetz az zegoen ideia primitiboa jabetz a familiaren a zela zen, ez norban ako ar e n a . Famili buruari zegokion zuzend ari tza, eta berak erabiltzen zituen, erabili, jabetz a eskubide ak . Famili bizitzaren best e alderdi batzue t a n bezala, horret a n ere ia despot a boterez gobern a tz e n zuen familia. Baina ez zuen best e zatien jabekide ak ezerez t er ainoko eskubiderik; ezin zuen erabili jabetz a haiei gozam e n kolektiboa eta ondore n go tz a kentzer aino. Nazio batzue t ako lege e n eta usadioen indarrez , sem e e n ados t a s u nik gabe ez zegoen jabetz a best ere n t z e rik; best e batzue t a n , sem e a k legez galda zezake e n ondas u n a k banat u ondore n zegokion parte a eman ziezaiot en, Seme Iriolearen kasua n bezala. Famili burua hil ondore n elkarte ak iraunez gero, best e kide bat, ez derrigor sem e bat, baina maiz zaharren a , indartsu e n a , edo best e ek aukera tu rikoa, da haren oinordeko zuzend ari tza n eta zuzentz eko eskubide e t a n , best e ek euren eskubide ak lehen bezala atxikitzen dituztelarik. Bestalde lehen go elkarte a familia bereiziet an zatikatuz gero, zati bakoitzak bere jabetz a parte a eram a t e n zuen. Jabetza diot, ez herentzia, zeren prozesu a lehen go eskubide e n segida best erik ez zen, eta ez eskubide berrien sortzea ; zuzend ari ar e n parte a bakarrik pasa tz e n zen elkart er a .

Bestalde, higiezinekiko jabetz a eskubide ei dagokien ez (jabetz a mota nagusi a zena aro oies bate a n ), eskubideok hedap e n eta iraupe n ezberdin eko ak ziren oso. Juduen legear e n araber a higiezinen jabetz a aldi bater ako emakida baino ez zen; urte saba tikoa n oinetx e komun er a itzultzen zen birban a t u a izan zedin, nahiz eta susm a genez ak e e n juduen Estatu ar e n garai historikoan baziteke el a jende ak arau horri arrakas t az ihes egitea . Asiako herrialde askotan , Europako ideiak hara sartu aurretik, ez zen existitzen lurraren jabetz a esa m old e a , guk ulertzen dugun modu a n, hertsiki aplika zekiokee n ezer. Jabetza zenbait parte ezberdin e n artea n zatikatze n zen, eta parteo n eskubide ak legez baino area go ohituraz erabakitzen ziren. Gobernu a jabekide a zen, eta erren t a handi bater ako eskubide a zeukan. Antzinako ideiek eta are antzinako lege ek gobern u a r e n parte a zati zehatz batera muga tz e n zuten, baina praktikan ez zegoen muga finkorik. Gobernu ak norban ako bati utz ziezaioke e n bere parte a , eta hori orduan fruituak biltzeko eskubide ar e n eta Estatu ar e n best e eskubide guztien jabe egiten zen, baina ez pertson a pribatu batek lurzoruar ekiko dituen e n jabe. Eskubide pribatu horiek mota ezberdineko ak ziren. Benet ako laborariek, edo lur hartan luzaro finkaturik egond ako ek, bazute n jabetz ari eust eko eskubidere n bat; ilegaltzat zegoe n maizterra lurreta t ik bota tz e a erren t a ordainduz gero, eskuarki bedere n adost as u n e z barik alde hartako ohituraz zehazt e n zen erren t a . Benet ako laborarien eta Estatu ar e n edo hark bere eskubide ak utzitako ordezkoar e n artea n bitart ek ariak zeude n eskubide handiago edo txikiagoekin. Batzuet a n , gobernuko funtzionarioek Estatua ri zegokion ekoizturikoare n parte a biltzen zuten, barruti handie t a n maiz, eta funtzionario horiek, nahiz eta biltzen zuten guztia gobern u a ri ordaintz er a behar tu t a egon, beti ere hainbat eko bat eurentz a t hartu ondoren , funtzionario heredit arioak ziren maiz. Baziren halab er , kasu askota n , baserri- komunit a t e ak

(«village kommu nities») , baserriare n fundatz ailee n ondore n go tz a t zeude n ek osatuak, eta haiek lurra edo haren produktu ak banatz e n zituzten euren artea n ohiturak ezarrit ako arauei jarrai, eta dela lurra eurek landuz dela lurrak lantzeko laborariak enplega t uz bizi ziren, eta lurrarekiko zituzten eskubide ak hurbilago zeude n lurjabe baten eskubide e t a t ik, Ingalat er ra n ulertzen diren modu a n , inplikaturiko best e edoz ein partere n e t a t ik baino. Baina baserriaren jabetz a eskubide a ez zen indibiduala, baizik kolektiboa , best ere n e zin a (parte indibidual en eskubide ak komunit a t e a r e n adost as u n a r ekin bakarrik sal edo hipoteka zitezkee n) eta arau finkoz gobern a t u a . Erdi Aroko Europan ia lur guztia subirano ar e n a zen zerbitzu militar edo laboran tz azkoa g a t iko edukitzan; eta Britainia Handian oraindik ere, zerbitzuen eta subirano ar e n t z a t gorderiko eskubide e n ohitura galdua dene a n edo horiek guztiak zergaz ordeztu ak izan direne a n , legear e n teoriak ez dio aitortzen ezein norban a kori lur- jabetz arako eraba t eko eskubiderik; lege ak ezagu tz e n duen lurjabe osoen a, erab a t e ko jabea [freehold er ], Koroaren «maizt er» bat baino ez da. Errusian, lur laborariak lurjabe e n jopuak zirene a n ere, haien lur- jabetz a eskubide a jopuek, beren asunto ak zuzentz en zituen talde modu a n, zituzten eskubide ek muga tu t a zegoen, eta lurjabe ak ezin ziren sartu haien asunto e t a n . Eta Europa kontinent al eko herrialderik gehien e t a n joputza abolitu zene a n edo horret ar ako ohitura galdu zenea n , lurrak joputza gisa labora tu zuten ak eskubide e n jabe eta obligazioen mend e gelditu ziren. Steinek eta bere ondore n go e k Prusian egindako lur erreform a nagusiak hala eskubide ak nola obligazioak abolitzean eta lurra lurjabe ar e n eta baserrit arrar e n artea n materialki zatikatz e a n zeutzan , bakoitza lur osoarekiko eskubide muga t u batekin utzi beharre a n . Beste kasu batzue t a n , Toscan a n adibidez , metay er baserri t arra jabekide a da lurjabe ar ekin batera , zeren ohiturak, lege ak ez baina, jabetz a iraunkorra eta produktu gordinar e n erdia berm a tz e n baitizkio, maiztergo ak ohituraz ezartzen dizkion baldintzak bete tz e n dituen bitart e a n .

Era bere a n , herrialde ezberdin e t a n gauza berekiko jabetz a eskubide ak maila ezberdin eko ak badira, halakoxe ak dira gauza ezberdin ekiko erabiltzen dituzten ak ere. Antzina herrialde guztiet a n , eta egun ere batzuet a n , jabetz a eskubide a gizakien jabetz eraino heda tz e n zen eta heda tz e n da egun ere. Frantzian, Iraultza aurretik, maiz izan da kargu publikoen, hala nola kargu judizialen eta antzeko enplegu askoren jabetz a ; badira oraindik Britainia Handian kargu pribilegiatu banak a batzuk, nahiz eta nik uste dudan legear e n eraginez iraungiko direla, orain dauzkat e n a k hiltzen direne a n ; eta oraindik orain ere graduko militarre t a n abolitzen ari gara jabetz a . Erakund e publikoek, xede publikoet ar ako eratu eta diruz hornituek, norban ak o ek euren egoer e t a n duten jabetz a eskubide bortxa ezin berbera errekla m a tz e n dute beren egoere t a n ; eta moralitat e politiko zindo batek erreklam a zio hori onartz en ez duen arren, legeak eutsit a dago. Hartara , ikusten dugu ezen jabetz a eskubide a diferent e interpre t a tz e n dela eta maila ezberdin ekotz a t hartzen dela garai eta leku ezberdin e t a n; ezen jabetz az dagoe n ideia aldakorra dela, maiz berrikusi dela eta ideia horrek berrikusp e n berriak onar ditzake el a . Ohartar azi beharreko a da, halab er , gizarte ak aurrera egin ahala ideia horri gaurdaino egin zaizkion berrikusp e n a k hobekun tz ak izan direla oro har. Horrega t ik, zuzen edo oker mant e n t z e n dene a n ezen gauze t a n legez euron jabe aitorturiko pertson ek dituzten botere e t a n zenbait aldaket a edo eraldakun tz a egitea jende ar e n tz a t onurag arri izanen litzateke el a eta hobekun tz a orokorra ekarriko lukeela, ez da erantzun egokia best erik gabe esa t e a propos a t uriko aldaket a hori muturka dago el a jabetz ar e n ideiarekin. Jabetzare n ideia ez da gauza bakar bat, historian zehar beti berber a eta aldaezina izan dena , aldagarria baizik, giza goga m e n a r e n best e sorkari guztiak diren bezalax e; garai jakin bate a n garai horret ako gizarte jakin baten lege ek edo usadioak eman d ak o gauz ekiko eskubide ak adieraz t e n dituen esa m old e labur bat da; baina garai eta leku jakin bateko legeak eta usadioak ez puntu horret a n ez best e ezeinet a n dute betiko estereo tipa t urik gelditzea eskatz eko eskubiderik. Lege eta usadioe t ako erreform a propos a m e n bat ez da nahita ez gaitzesg arri, hura onartze ak giza asunto guztiak jabetz ari buruzko egungo ideiara egokitzea barik, jabetz ari buruzko egungo ideiak giza asunto e n hazkuntz a eta hobekun tz a r a egokitzea inplikatzen duelako. Hori baldin badiot , Estatuak jabeei euren jabetz a izaerako legezko eskubide ak onura publikoa

lortzekotan kendu dielako jabe horiek horren konpe n t s az ioa ekitatez errekla m a tz eko duten eskubide ar e n kalterik gabe diot. Ekitatezko erreklam a zio hori, berorren oinarriek eta bidezko mugek best erik gabe ere aztergai bat osatz en dute eta, beren beregi eztab aid a t uko dugu geroago. Hala ere, aipaturiko konpen t s az ioar e n baldintza betez gero, gizarte ak eskubide osoa du, ongi aztertu ondoren on publikora gara m a tz al a ikusten duen edozein jabetz a eskubide partikular abroga t u edo aldatz eko. Eta, bene t a n ere, sozialistek, aurreko kapitulu bate a n ikusi dugun modu a n , gizarte ar e n egungo orden a ekono mikoar e n kontra mahaigain e r a dezaket e n auziak bete-beteko azterket a bat eskatz e n du, instituzioak gaur egun bere zuzen eko onuren gozam e n urriena duen gizarte zati handi horrentz a t onurag a rriago a izanen den eran lan egiteko aukera ukan dezan erabili behar dituen bitartekoei buruz.

Oharrak1 Ikus Louis Blanc, «Organisa tion du Travail» 4. ed., 6, 11, 53, 57 orr.)2 Ikus Louis Blanc, «Organisa tion du Travail» , 58- 61, 65- 6, 4. ed. Paris, 18453 Ikus Considéran t , «Destinée So-ciale» 1. lib. 35, 36, 37 orr., 3. ed. Paris.4 Ikus V. Considéran t , «Destinée Sociale» 1. lib. 38- 40 orr.5 Ikus Considéran t , «Destinée So-ciale» 1. lib. 43- 51 orr., 3. ed. Paris, 1848.6 Considéran t , «Destiné e Sociale» 1. lib. 59- 60 orr.7 Ibid., 60- 1 orr.8 Ibid., 134 orr.9 Fourierismo ar e n printzipioak argi azaltzen eta indart su defend a tz e n

dira M. Victor Considéran t e n zenbai t lanet an , batik bat La Destinée Sociale izenekoan; baina ikertzaile kuriosoak ongi eginen du printzipio horiek Fourieren beraren idazlane t a n azter tzen baditu. Idazlanotan haren jeinuta sun a r e n froga garbiak aurkituko ditu, baina mundu fisikoari buruzko fantasiarik zentzuga b e eta azientifikoenekin eta gizate riare n historiaren iragana ri eta etorkizunari buruzko espekulazio arras interes ga r ri baina ausar t e giekin nahasi ta . Egoki dateke gehitzea zenbai t gizarte gai inportan t e t a n , adibidez ezkontza kontuan , iritzi bereziak dituela Fourierek, baina iritziok, berak aditzera eman duen modua n, haren siste ma indus trialeko printzipioe t a tik zeharo bereiziak eta inolako loturarik gabekoak direla.

AurkibideaHITZAURREA......................................................................................... 7

OHARRAK............................................................................................... 19

BIBLIOGRAFIA....................................................................................... 23

ASKATASUNAZ 27

I. Sarrer a 29

II. Pentsa m e n d u eta eztabaida aska t a s u n a z 42

III. Banakota su n a z , ongizat e a r e n elemen tu e t a ko bat denez 79

IV. Gizarteak gizaban ako a r e n gain daukan aginpide ar e n mugez 97

V. Aplikazioak 116

Oharrak. 139

EMAKUMEEN MENPEKOTASUNA 143

I. 145

II. 173

III. 193

IV. 222

Oharrak 247

SOZIALISMOARI BURUZKO KAPITULUAK 249

Atariko oharra 251

Sarrer a 253

Objekzio sozialistak gizar tea r e n oraingo ordena ri 260

Gizartea re n egungo ordenari jarritako objekzio

sozialisten azterke t a 278

Sozialismo ar e n zailtasun ak 290

Jabetza pribatua re n ideia ez da finkoa, aldagar ria baizik 305

Oharrak 311