192

RUH

104-105; VIII, 28, 71, 100, 103, 348-350; a.mlf.,Teßvîlâtü Ehli’s-sünne (nþr. Fâtýma Yûsuf el-Hýye-mî), Beyrut 1425/2004, III, 213, 261, 287, 312-313, 319, 396, 417-421; IV, 87, 177, 197, 284,295, 311-312, 333-334, 338, 375, 562, 614; V,7, 34, 185-186, 231, 312, 342, 373-374, 407;Ýbn Fûrek, Mücerredü’l-Mašålât, s. 44, 136, 257,271, 280-281; Ebû Abdullah el-Halîmî, el-Minhâcfî þu£abi’l-îmân (nþr. Hilmî M. Fûde), Beyrut 1399/1979, I, 487-491; Kadî Abdülcebbâr, el-Mu³nî, XI,310-344; Abdülkahir el-Baðdâdî, U½ûlü’d-dîn, Ýs-tanbul 1346, s. 105, 235; Ýbn Hazm, el-Fa½l (Umey-re), IV, 119-125, 138; V, 198-221; Beyhaký, el-Es-mâß ve’½-½ýfât, s. 459-462; Cüveynî, el-Ýrþâd (Te-mîm), s. 377; Gazzâlî, Kitâbü’l-Erba£în (nþr. Mu-hammed Muhammed Câbir), Kahire, ts. (Mekte-betü’l-Cündî), s. 246-249, 253; a.mlf., Ýhyâßü£ulûmi’d-dîn, Kahire 1358/1939, III, 3-4; Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Ba¼rü’l-kelâm, Konya 1327, s.46; Ebû Ýshak es-Saffâr, TelÅî½ü’l-edille, Âtýf Efen-di Ktp., nr. 1220, vr. 10b, 29a, 44b, 45b-46a-b, 47b,163b; Þehristânî, Nihâyetü’l-išdâm fî £ilmi’l-ke-lâm (nþr. A. Guillaume), London 1934, s. 329;Ebü’l-Ferec Ýbnü’l-Cevzî, Nüzhetü’l-a£yün (nþr. M.Abdülkerîm Kâzým er-Râzî), Beyrut 1405/1985, s.322-324; Fahreddin er-Râzî, el-Me¹âlibü’l-£âliye(nþr. Ahmed Hicâzî es-Sekka), Beyrut 1407/1987,VII, 9-10, 101, 131-135; a.mlf., Mefâtî¼u’l-³ayb,III, 177; VI, 203; VIII, 56-57; XIX, 114, 219-220;XXI, 12, 14-15, 37-52, 91, 196, 223, 243; XXII,44-45, 65, 204, 218; XXVII, 123, 182; XXX, 127,177; XXXI, 27, 30, 31, 36-37; Ýbnü’l-Esîr, Üsdü’l-³åbe (nþr. Halîl Me’mûn Þîhâ), Beyrut 1418/1997,I, 72, 90, 132, 328-329, 361; II, 31, 409; III, 36,361; IV, 186, 249, 414-415, 429; V, 180, 198, 299,427; Ýbn Kayyim el-Cevziyye, er-Rû¼ (nþr. Mu-hammed Enîs Ýyâde – M. Fehmî es-Sercânî), Ka-hire, ts. (Mektebetü Nusayr), s. 6, 8, 28-32, 46,58-69, 77-84, 102-103, 120-121, 145-146, 163,174-186, 231-238, 247-297; Sübkî, ªabašåt (Ta-nâhî), X, 310; Bedreddin el-Aynî, £Umdetü’l-šårî,Kahire 1348 ^ Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), IV, 43-44, 47-51; VIII, 147, 200, 209; XIV,112; XV, 32, 215-216; XVII, 26; Þa‘rânî, el-Yevâ-š¢t ve’l-cevâhir, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), II,122-138; Ali el-Karî, Mine¼u’r-rav²i’l-ezher fî þer-¼i’l-Fýšhi’l-ekber (nþr. Vehbî Süleyman Gavecî),Beyrut 1419/1998, s. 292-294, 297-298; M. Ab-dürraûf el-Münâvî, et-Tevš¢f £alâ mühimmâti’t-te£ârîf (nþr. M. Rýdvân ed-Dâye), Beyrut 1410/1990, s. 377-378; Ebü’l-Beka, el-Külliyyât, s.469-471; Þah Veliyyullah ed-Dihlevî, ¥üccetullå-hi’l-bâli³a (nþr. Seyyid Sâbýk), Kahire, ts. (Dârü’l-kütübi’l-hadîse), I, 38-40, 71; Seffârînî, Levâ-mi£u’l-envâri’l-behiyye, Beyrut, ts. (el-Mektebe-tü’l-Ýslâmiyye), II, 24-63; Âlûsî, Rû¼u’l-me£ânî,XIV, 41; XV, 151-164; XVI, 38-40; Reþîd Rýzâ, Tef-sîrü’l-menâr, II, 38-39; IV, 11, 328-329; VI, 82-83; VII, 656; VIII, 418; IX, 159-160; Elmalýlý, HakDini, I, 406-412, 547-552; III, 2362-2363; V, 4127-4129; VII, 5345, 5546; VIII, 5979; M. Yûsuf Kan-dehlevî, ¥ayâtü’½-½a¼âbe, Haydarâbâd 1959, III,36, 38, 594-595; Mustafa Sabri Efendi, Mevšýfü’l-£ašl ve’l-£ilm ve’l-£âlem, [baský yeri ve tarihi yok],IV, 209-217; Erkan Yar, Ruh-Beden Ýliþkisi Açý-sýndan Ýnsanýn Bütünlüðü Sorunu, Ankara 2000,s. 44-50, 205, 207; Ravza Cemâl Husarî, ¥ayâ-tü’l-¥asani’l-Ba½rî, Beyrut 1422/2002, s. 224;Mehmet Dalkýlýç, Ýslâm Mezheplerinde Ruh, Ýstan-bul 2004, s. 45, 52-55, 62, 146, 193-197, 208-217, 243-247, 282.

ÿYusuf Þevki Yavuz

™ TASAVVUF. Ýlk zâhid ve sûfîler insa-nýn mahiyetini açýklarken ruhtan çok, olum-lu ve olumsuz yönleriyle nefis ve kalp üze-rinde durmuþlardýr. Ruh kelimesinin Kur’anve hadiste geçmesi, kelâmcýlarýn ve Ýslâmfilozoflarýnýn ruh hakkýndaki tartýþmalarýsûfîlerin ruhun mahiyetine dair görüþ bil-dirmelerine yol açmýþ, bu görüþlere daya-narak daha sonraki dönemlerde ruh kav-ramý, ruhun mahlûk olup olmadýðý, ruhtürleri, ruh-beden iliþkisi ve ruhanîler ta-savvufun temel meseleleri haline gelmiþ-tir (Abdülkerîm el-Cîlî, s. 10, 12).

Ýlk sûfîlerin ruh tanýmlarý kelâmcýlarýntanýmlarýndan pek farklý deðildir. Bu dö-nemde ruh, nefis, kalp, akýl eþ anlamlý ke-limeler gibi görülmüþ ve ayný hakikatin çe-þitli yönlerini ifade eden terimler þeklindeanlaþýlmýþtýr. Kuþeyrî ruhu “bedene tevdiedilen bir latife”, Ebû Bekir el-Vâsýtî “ha-yat ilkesi” olarak tarif etmiþ, Cüneyd-i Bað-dâdî, Abdullah en-Nebâcî ve Sehl b. Ab-dullah et-Tüsterî gibi sûfîler ruhun gerçekmahiyetini Allah’tan baþka kimsenin bile-meyeceðini söyleyerek bu konuda açýkla-ma yapmaktan kaçýnmýþtýr. Bununla bir-likte ilk sûfîlerin büyük çoðunluðu ruhu be-dene hayat veren mâna þeklinde algýla-mýþtýr (Serrâc, s. 293; Kelâbâzî, s. 67; Ku-þeyrî, s. 250).

Ýlk dönem tasavvufunda tartýþýlan ko-nulardan biri ruhun mahlûk olup olmadý-ðý meselesidir. Ýbn Atâ ile Vâsýtî ruhun be-denden evvel yaratýldýðýný söyler. Ebû Be-kir Kahtabî zuhurun baþlangýcýný temsileden “kün” (ol) emrinin ruhu kapsamadý-ðýný, ruhun Allah’ýn emri, Allah’ýn emrininde kelâmý olduðunu ve mahlûk olmadýðý-ný ileri sürer (Kelâbâzî, s. 68). Abdülkerîmel-Kuþeyrî ve Muhammed b. Ýbrâhim el-Kelâbâzî, ruhun mahlûk olmadýðýný savu-nanlarýn ve kýdemine inananlarýn yanýldý-ðýný, ruhun beden gibi mahlûk, bedendekibir mâna ve latif bir varlýk olduðunu be-lirtmiþtir. Beþerî ruh-kadim ruh, nâsûtîruh-lâhûtî ruh, avamýn ruhu-havassýn ru-hu, deðiþen ruh-deðiþmeyen ruh ayýrýmýyapan, iki türlü ruhtan bahseden, her bi-rinin farklý mahiyette olduðunu söyleyensûfîler de vardýr (Serrâc, s. 293, 294, 554).

Ruh, kalp, beden ve sýrrýn bir hakikatinçeþitli yönleri ve görüntüleri olduðunu söy-leyenlere göre sýr ruhtan, ruh da kalptendaha latiftir. Sýr müþahede, ruh muhab-bet, kalp mârifet mahallidir (Kuþeyrî, s.251). Kuþeyrî’ye göre insan gerçeðini ruhve beden birlikte oluþturur, hiçbiri tek ba-þýna insaný tanýmlamaz. Haþrin ve neþrin,mükâfat ve cezanýn konusu ruh-beden iki-lisidir (a.g.e., s. 250). Gazzâlî ruhla beden

en-Nefs ve’r-rû¼ fi’l-fikri’l-insânî vemevšýfü Ýbn Æayyim (Doha 1993); EbûSa‘de Muhammed Hüseynî, en-Nefs veÅulûdühâ £inde FaÅriddîn er-Râzî (Ka-hire 1989); Zekî Tüffâha, en-Nefsü’l-be-þeriyye ve na¾ariyyetü’t-tenâsüÅ (Bey-rut 1987); Muhammed Seyyid Ahmed Mü-seyyir, er-Rû¼ fî dirâsâti’l-mütekellimînve’l-felâsife (Kahire 1988); Bikaî, Sýrru’r-rû¼ (Kahire 1990); Abdürrezzâk Nevfel,Min esrâri’r-rû¼ (Kahire 1998); Muham-med Abdürrahîm Ades, Min Åa½âßi½i’n-nefsi’l-beþeriyye fi’l-Æurßân (Zerka 1985);Turan Koç, Ölümsüzlük Düþüncesi (Ýs-tanbul 1991); Ruhattin Yazoðlu, GazzâlîDüþüncesinde Ruh ve Ölüm (doktoratezi, 1997, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü); Erkan Yar, Ruh-BedenÝliþkisi Açýsýndan Ýnsanýn BütünlüðüSorunu (Ankara 2000); Mehmet Dalkýlýç,Ýslâm Mezheplerinde Ruh (Ýstanbul2004); Kemal Sayar, Sana Ruhtan Soru-yorlar (Ýstanbul 1991); Münire Aydýn,Müslüman Düþünürlere Göre RuhKavramý (Ýstanbul, ts., Teblið Yayýnlarý);Selman Oktay Aktürkoðlu, Ýstanbul Kü-tüphanelerinde Bulunan Yazma RuhRisâlelerinin Tanýtým ve Tavsifi (yükseklisans tezi, 1994, MÜ Sosyal Bilimler Ens-titüsü).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Lisânü’l-£Arab, “vfy” md.; et-Ta£rîfât, “rûh”md.; Tehânevî, Keþþâf, I, 875-885; Wensinck, el-Mu£cem, “rvh” md.; M. F. Abdülbâký, el-Mu£cem,“nefs” md.; el-Muva¹¹aß, “Cenâ,iz”, 12, 16; Müs-ned, I, 26, 241, 255, 256, 297; II, 175, 256, 323,398, 527; III, 455; V, 214, 357; VI, 140, 424-425;Dârimî, “Mukaddime”, 14; Buhârî, “Bed,ü’l-palk”,8, “Büyû.”, 104, “Cenâ,iz”, 35, 68, 82, 87, 88, 92,“Cihâd ve’s-siyer”, 98, “Menâkýb”, 10, 25, 42,“Enbiyâ,”, 1, 47, 54, “Megazî”, 12, “Tefsîrü’l-Kur,ân”, 2/42, 14/2, 17/13, “Tevhîd”, 31; Müs-lim, “Cenâ,iz”, 11, 23, 71, 85, 102, “Sýfâtü’l-mü-nâfikýn”, 4, “Cikir”, 15, “Cennet”, 67, 70, 73; ÝbnMâce, “Cenâ,iz”, 4, 6, 23, 26, 27, 65, “Zühd”,32, “Mukaddime”, 13; Ebû Dâvûd, “Cenâ,iz”, 54,56, 74, “Edeb”, 16, “Sünnet”, 17, 23, 24; Hasan-ýBasrî, Tefsîr (nþr. Muhammed Abdürrahîm), Ka-hire, ts. (Dârü’l-hadîs), I, 188, 427; II, 150, 229,334, 419; Ýbn Ýshak, es-Sîre, s. 275, 313; Ýbn Hi-þâm, es-Sîre, I, 329, 361; II, 25, 40, 46, 48, 292;III, 126-128; IV, 301; Ahmed b. Hanbel, er-Red£ale’z-zenâdýša ve’l-Cehmiyye (£Ašåßidü’s-selefiçinde), s. 66; Hayyât, el-Ýnti½âr, s. 34; Taberî, Câ-mi£u’l-beyân (Bulak), I, 188, 189, 404; II, 38-40;III, 2, 35, 44; IV, 171, 172; VII, 210-218, 276; VIII,175-177, 210-211; IX, 111, 116-117; X, 22; XI,106, 138, 166; XIII, 218; XIV, 77, 93, 99; XV, 26,155-156; XVI, 60; XVIII, 10-11, 52-53; XXII, 161;XXIV, 72, 116; XXVII, 54-55, 209-212; XXVIII, 72;XXX, 23, 27, 191-192; Eþ‘arî, Mašålât (Ritter), s.329-337, 430; Mâtürîdî, Teßvîlâtü’l-Æurßân (nþr.Ahmet Vanlýoðlu v.dðr.), Ýstanbul 2005-2006, I,155, 173, 274-275; II, 442, 474; V, 88, 90, 146,265-269, 340, 344; VI, 84-85, 109, 244, 410; VII,

arasındaki ilişkiyi cisimle araz, usta ile alet arasındaki ilişkiye benzetir. Ona göre bu husus mükaşefe ilmini ilgilendirdiğinden açıklanması doğru değildir. Bu konudaki açıklama ruhun sırrını ifşa etmek anlamı­na gelir ki buna izin verilmemiştir (iJ:ıya'ü 'ulı1mi'd-dln, III. 3). Serrac ve Muhammed b. Hüseyin es-Süleml bazı süfılerin ruh ko­nusunda hatalı inanç ve kanaatler besle­diklerini belirtmiş, ruhun mahlük olduğu­nu ve bedenle birlikte haşredileceğini vur­gulamıştır (el-Lüma', s. 554; Galatatü'ş-şO.­{iyye, s. 193).

İlk süfıler ruhun mahiyetinden çok onun önemi ve faydası üzerinde du rm uştur. Ali b. Sehl ruh ve aklın birlikte şehvet ve he­vaya karşı mücadele ettiğini söyler (Sü­leml, Tabai):.at, s. 235). İlim ve akıl ruhu besler, meleküt alemine yükseltir. Nur­dan yaratılan ruh bedenlenmiştir. Beden karanlık, ruh aydınlıktır. Aklila güçlenen ru­hun nuru artar. Bunun etkisiyle beden ay­dınlanır ve ruha boyun eğer (a.g.e., s. 235, 422). Ruh bedenden ayrılınca kendi asli­yetine kavuşur. Ruh ve beden insan haki­katinin iki görünümünden ibarettir.

Yine ilk süfıler ruhaniyet kavramından ve • ruhani varlıklardan bahsetmiş, Bişr el-Hafı kimseden bir şey istemeyen ve almayan bir dervişi ruhanilerden saymıştır (a.g.e., s. 47). GazzEıli'ye göre varlığın dört mer­tebesi vardır: Bir şeyin levh-i mahfüzdaki varlığı, dış alemdeki maddi varlığı, muhay­yeledeki hayall varlığı ve akl! varlığı . Bun­lardan bazısı ruhanl, bazısı maddldir. Ru­hanl varlıkların bir kısmı diğerlerinden da­ha fazla ruhanldir, yani daha latif ve da­ha nCıranidir (iJ:ıya'ü 'uZO.mi'd-dTn, III, 20: Mişkatü'l-envar, s. 65) Gazzall hissi, haya­li, akli, fikri ve kutsl ruhlardan bahseder. Bu ruhlardan bir üst mertebede olan al­tındaki ruha göre daha şerefli ve daha yü­cedir. Varlıkla ilgili bu sınıflandırmanın bir neticesi olarak biri şehadet (maddi), diğeri

melekCıt (manevi) olmak üzere iki alem var­dır. İlki süfll, cismanl ve zulmanl iken ikin­cisi ulvl, ruhani ve nCıranidir (Mişkatü'l-en­

var, s. 50, 65). Ruhant alem aynı zaman­da alem-i ervah denilen ulvl ruhlar alemi­dir. Bazılarına göre melekCıt ile şehadet aıemleri arasında iki alem daha vardır. Me­leküt alemine yakın olana alem-i ervah, şehadet alemine yakın olana alem-i misal denir. Hazarat-ı hams denilen alemin beş külll mertebesinden biri de ruhlar alemi­dir.

Muhyiddin İbnü'l-Arabl'ye göre ruh ebe­dl ve ezell-daiml ilah! tecelliyi kabul ısti­

dadının gerçekleşmesidir. Böylece ruh, tek ilah! tecellideki farklı lıkların kaynağı ve

pek çok tecelli suretinin zuhur etmesinin sebebidir. Satın olan ruh çeşitli varlık mer­tebelerinin hükmüne göre sOretler kaza­narak zahir olur. Şehadet aleminde ruhun tecessüd ve teşahhus etmiş haline beden veya elsim denir. Beden ve elsim ruhun mazharı olduğundan alemdeki canlı can­sız her mazhar ruh sahibidir. İbnü'l-Arabl ruh-beden ilişkisini batın-zahir, latif-kesif, asıl-fer', zatl-izafı ilişkisi çerçevesinde ele alarak ilk dönem sCıfılerinin ruhun mah­lCık olup olmadığı, önceliği-sonralığı tar­tışmaları ile filozofların ruhun bedenden soyutlanması düşüncesini aşmıştır. Ona göre ruh-beden ilişkisi ruhun bedeni ta­sarruf ve tedbirinden ibarettir. Tasarruf ve tedbir bedenin imkanları ölçüsünde olaca­ğından ruh-beden ilişkisi birbirini gere~­tiren bir ilişkidir; bu anlamda ruh ve be­den birbirinin bineğidir.

İsmail Hakkı Bursev!'ye göre ruh tek bir ilahi mfma olmakla birlikte zatl. izafi ve hayvanı diye üçe ayrılır. Zat! ruh bütün eş­yanın varlık kazanmasını sağlayan tek bir ilah! tecellidir. Ruhun bu tecellisine feyz-i akdes denir. İzafı ruh aleme hayat bahşe­den manadır. Bu ruhun zahirinden elsim­ler alemi, batınından meleküt alemi ya­ratılmıştır. "Ona ruhumdan üfledim" ayeti gereğince ( ei-Hicr 15/29) Hakk'ın zatına izafe edilen bu ruh alem mertebelerine göre muhtelif isimler alır: Akl-i ewel, akl-i kül, nefs-i kül, kalem-i a'la, ruh-ı Muham­med! (ruh- ı menfQh), nokta-i kül, sırr-ı a'zam, latlfe-i rabbaniyye, emr-i rabbanl, cevher-i rabbanl, aşk-ı ilahi, mebde-i ewel, men­şe-i ervah, sırr-ı ilah!. Hayvan! ruh, insan söz konusu olduğunda izafı ruhun bedene taalluk etmesiyle bedene canlılık kazandı­ran ruhtur. Hayvani ruha nefs-i emınare adı da verilir.

Ruhların kendi alemlerinden bu aleme gelmesine nüzCıl, buradan ruhlar alemine yükselmesine urCıc denir. Kavis şeklinde bir yol izleyerek bu aleme gelen ruhlar (kavs-i nüzQI) yine kavis şeklinde başka bir yol izleyerek (kavs-i ur(k) ruhlar alemine döner. Ruhların geldikleri aleme yüksel­meleri için arınmaları ve yetkinleşmeleri gerekir. "Biz Allah'a aidiz ve muhakkak O'na döneceğiz" ayeti (el-Bakara 2/1 56) buna işaret eder. Mevlana Celaleddin-i RO­ml madde, bitki, canlı aşamalarından ge­çerek insan olma mertebesine geldiğini, buradan da bir sıçrama yaparak ruhlar alemine çıkmak istediğini söylerken bu hu­susa temas etmiştir (Mesnevi, III, 319, 342).

Tasavvufta bazı büyük velllerin ve ku­tubların vefat ettikten sonra da müridle-

RUH

ri ruhaniyetleriyle terbiye edip yetiştir­dikleri kabul edilir. Ebu Sald-i Ebü'l-Hayr, Ebü'l-Hasan Harakanl'nin, o da Bayezld-i Bistaml'nin ruhaniyeti tarafından eğitil­

miştir. Bu yolla terbiye görmeye Üveysilik (Tarik-i üveysl) denir (Fer!düddin Attar, s. 28: Lamii. s. 519. 569, 668: Ma'sCım Ali Şah. II, 48-51 ). Genellikle toplu yapılan zikirlere vefat etmiş meşayihin ruhlarının katıldığı

kabul edilir ve onların vefat ettikten son­ra da dünyada tasarruf ettiklerine inanılır (Şa'ran!, I, 153) Yelllerin kabirierini ziya­ret edip ruhlarından istimdadda bulun­ma tasawuf adabındandır.

BİBLİYOGRAFYA :

Haklm et-Tirmizi, Beyanü'l-fark [nşr. N. L. Heer) , Kahire 1998, s. 67; Serr<3c, el-Lüma', s. 221 , 250,293,294, 554 ; Kelabazi, et-Ta'arruf, s. 67, 68; Sülemi, Tabakat, s. 47, 148, 235, 422, 464; a.mlf., Gala(atü 'ş-şufiyye, Kahire 1985, s. 193; Kuşeyrl, er-Risale [nşr. Abdülhatım Mah­müd), Kahire 1966, s. 250, 251; Hücvirl, Keşfü'l­ma/:ıcfıb, s. 335-341, 501; Gazzall, İJ:ıya'ü 'ulfı­mi'd-din, Kahire 1939, Ili, 3, 20; a.mlf., Mişka­ta'l-enuar [nşr. Ebü'l-Ala el-Aflff), Kahire 1383/ 1964, s. 50, 65; Aynülkudat ei-Hemedanl, Tem­hidat [nşr. Aflf Useyran), Tahran 1962, s. 141-167; Şehristanl, el-Mi/el ue'n-ni/:ıal (nşr. M. Sey­yid Kllan1), Beyrut 1975, ll, 6; Şehabeddin es-Süh­reverdl, 'Avarifü'l-ma'arif, Beyrut 1966, s. 443-457; Ferldüddin Attar, Tqkireta'l-euliya', Tahran 1346 hş. , s. 28; ibnü'l-Arabl, Fuşuş [Aflfl), s. 19, 49; Kaşanl, lştıla!;atü'ş-şfıfiyye, Kahire 1981, s. 39, 151-152; Necmeddln-i Daye, Mirşadu'l-'ibad, Tahran 1366 hş., s. 37, 48-52; Mevlana. Mesneui (tre. Veled izbudak) , istanbul 1965, lU, 319, 342; Aziz Nesefı. Tasauuufta İnsan Meselesi: İnsan-ı Kamil (tre. Mehmet Kanar), istanbul 1990, s. 48, 152, 157, 177; Takıyyüddin ibn Teymiyye, el-'Akl ue'r-ru/; (Mecmu'atü'r-resa'ili'l-müniriyye için­de), Kahire 1343, ll, 20-49; Abdülkerlm el-Cill, el­insanü 'l-kamil, istanbul 1300, s. 10, 12; Lamii, Nefehat Tercümesi, s. 519, 569, 668; Şa'ranl, et­Tabakat, 1, 153; Şah Veliyyullah ed-Dihlevl, l;ffıc­

cetullahi'l-bi'Wga, Kahire 1966, s. 38, 143; ibra­him Hakkı Erzurum!. Ma'rifetname, istanbul 1310, s. 27-29; Abdülmecld el-Ham, el-/jada'iku'l-uer­diyye, Kahire 1308, s. 106, 182; ismail Fenni [Ertuğrul] , Vahdet-i Vücud ue Muhyiddin-i Arabf, istanbul 1928, s. 18-20; Ma'sQm Ali Şah, Tara'ik, II, 48-51; Seyyid Sadık-ı Güher'in, Şer!;-i lştılaf:ı[ıt-ı Taşauuuf, Tahran 1370, VI, 80-126; Ca'fer Seeca­dl, Ferheng-i Lugat u lştılaf:ı[ıt u Ta' birat-i 'İrfa­ni, Tahran 1991, s. 427-431; Ahmet Avni Konuk, Tedbirat-ı ilahiyye Tercüme u e Şerh i (haz. M us­ta fa Tahralı). istanbul 1992, s. 71-74, 99-104; ih­san Kara, Tasauuu{ Jstılahları Literatürü ue Sey­yid Mustafa Rasim Efendi'nin Jstılahat-ı İn­san-ı Kamil'i (doktora tezi, 2003). MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, ll, 309-323.

Iii SüLEYMAN ULUDAÖ

D FELSEFE. İlkçağ Grek felsefesinde ruh karşılığında kullanılan pneuma keli­mesi "soluk almak, rüzgar esmek ve ko­ku yaymak" anlamındaki pneo fiiliyle iliş ­kili olup Presokratik felsefenin temel yak-

193