TEMA 2 - esoestudiamos · - Nitróxeno (N2), é importante porque intervén na nutrición dos...

TEMA 2 AIRE E AUGA

PROGRAMA DE RETORNO EDUCATIVO

2

O AIRE

1. A atmosfera

A atmosfera terrestre é a capa gasosa que envolve a Terra. Procede, nunha

primeira etapa, da nube primitiva que deu lugar ao sistema solar e da intensa

actividade volcánica que se produciu nas primeiras épocas da formación do noso

planeta. A atmosfera primitiva estaría formada por vapor de auga, dióxido de

carbono, nitróxeno, pequenas cantidades de hidróxeno e monóxido de carbono,

máis carecería de osíxeno.

A gran cantidade de vapor de auga da atmosfera primitiva condensouse ao

descender a temperatura. Fortes precipitacións deron lugar aos océanos e

apareceron os primeiros seres vivos, algas, plantas e outros organismos que

realizaban a fotosíntese.

A aparición dos seres vivos provocou un cambio na composición da atmosfera

porque estes organismos fotosintéticos consumiron gran parte do dióxido de carbono

contido na mesma e liberaron osíxeno. Deste xeito, a atmosfera chegou a ter a

composición actual.

Os seres vivos seguen a ter un papel decisivo na composición da atmosfera

xa que as plantas toman dióxido de carbono do aire e expulsan osíxeno durante a

fotosíntese e as plantas e os animais consumen osíxeno e expulsan dióxido de

carbono durante a respiración.

Composición da atmosfera

A atmosfera está formada por unha mestura homoxénea de gases que recibe

o nome de aire.

A composición química da atmosfera varía coa altura. Nas capas máis

próximas a superficie terrestre, onde concéntranse a maior parte destes gases, os

compoñentes do aire son:

- Nitróxeno (N2), é importante porque intervén na nutrición dos vexetais.que o

empregan para elaborar moléculas orgánicas, como proteínas e vitaminas.

- Osíxeno (O2), imprescindible para a combustión e a respiración de animais

e plantas.

- Dióxido de carbono (CO2), empregado polas plantas para fabricar o seu

alimento durante a fotosíntese. Neste proceso prodúcese osíxeno, que vai á

atmosfera.

- Vapor de auga, que orixina as nubes. A súa proporción varía moito xa que

depende da rexión e da climatoloxía.

- Gases nobres: argon, neon e helio. Teñen menos importancia. O máis

abundante é o argon.

- Outros: O aire contén ademais outros gases procedentes da actividade

industrial, dos volcáns, da descomposición da materia orgánica, así como sólidos en

suspensión, o po atmosférico, formado por pole, bacterias e partículas sólidas.

Composición da atmosfera

Nitróxeno 78,1%

Osíxeno 20,9%

Outros gases 1,0%


3

2. Propiedades do aire

O aire é unha mestura de gases que ten as propiedades xerais da materia, é

dicir, masa e volume. Ademais, debido á estrutura da atmosfera, posúe outras

características importantes para a existencia e o desenvolvemento dos seres vivos.

O aire ocupa un espazo

Xa sabes que o aire está constituído por materia porque é unha mestura de

gases. Polo tanto, como toda a materia, o aire ten volume e ocupa un lugar no

espazo.

Esta propiedade do aire é moi doada de comprobar. Se colles un vaso baleiro

de cristal transparente e o introduces boca abaixo nunha tina de auga, podes

comprobar que a auga non entra no vaso. Se tes algunha dúbida, mete un papel

engurrado dentro do vaso e verás que non se molla.

A explicación é que a auga non entra no vaso porque, aínda que non o

podemos ver, o interior do vaso está ocupado polo aire.

Se agora inclinas lixeiramente o vaso permitindo que na parte do aire contido

no interior do vaso poida saír, comprobarás que o seu lugar é ocupado pola auga.

Se inclinas o vaso totalmente, sairá todo o aire e o vaso encherase completamente

de auga. Non obstante o aire non ocupa sempre o mesmo volume xa que, como

todos os gases, tende a ocupar a totalidade do volume do recipiente que o contén. É

dicir, o seu volume é variable.

O aire dilátase e contráese

Igual que o resto das substancias, cando o aire se quenta aumenta de

volume. Ao tratarse dunha mestura de gases este fenómeno é moito máis visible, xa

que os gases se dilatan moito máis que os sólidos e que os líquidos cando

aumentan de temperatura. De igual modo, cando a temperatura do aire diminúe, o

seu volume é menor, e dicir, o aire contráese.

Como consecuencia desta propiedade a densidade do aire varía coa

temperatura. O aire quente aumenta de volume e é menos denso, mentres que o

aire frío diminúe de volume e é máis denso. Debido a esta diferenza de densidades

o aire frío tende a baixar, mentres que o aire quente tende a elevarse.

Podes comprobar facilmente esta propiedade colocando unhas tiras de papel

de celofán enriba dun radiador da calefacción, tal e como se indica na fotografía.

Comprobarás que as tiras de papel se levantan xa que o aire que está en contacto

co radiador ascende porque está máis quente có resto do aire da habitación. Tamén

podes comprobar este fenómeno soprando un pouco de po de xiz ou de fariña no

aire quente que ascende.


4

Esta propiedade ten importantes consecuencias xa que o aire da atmosfera

non se encontra en todos os lugares á mesma temperatura, senón que esta varía

moito dunhas zonas a outras. Esta diferenza ocasiona movementos de masas de

aire a diferentes temperaturas que producen importantes modificacións das

condicións meteorolóxicas da atmosfera e determinan o clima de grandes rexións do

globo terráqueo

O aire pesa

Outra propiedade da materia é que ten masa e, polo tanto, pesa. Aínda que

non nos decatemos porque estamos adaptados a ela, a atmosfera ten un peso

considerable e exerce unha gran presión sobre os corpos que están en contacto con

ela. Esta presión recibe o nome de presión atmosférica e exércese por igual en

todas direccións, cara arriba, cara abaixo e cara aos lados.

A existencia da presión atmosférica é doada de comprobar se realizas a

experiencia representada seguidamente. Verte unha pouca auga nun vaso e tápao

cun papel de xeito que quede ben axustado á boca do vaso. Suxeita o papel cunha

man e dálle a volta ao vaso coa outra man, retirando a man que suxeita o papel tal e

como se indica na fotografía. Comprobarás que a auga do vaso non cae.

A explicación deste feito consiste en que existe unha presión sobre a cara

interior do papel debida ao peso da auga e outra presión sobre a cara exterior

debida á presión atmosférica. Como o vaso contén unha pequena cantidade de

auga, a presión que exerce sobre o papel é menor cá presión atmosférica e a auga

non pode caer. Non obstante a presión atmosférica non é a mesma en calquera

lugar. A medida que aumenta a altitude a cantidade de aire que hai por riba é menor,

polo que a presión atmosférica diminúe coa altitude.

Ó nivel do mar a presión atmosférica definida como presión normal é de 760

mm de mercurio (mm Hg), tamén denominada 1 atmosfera (atm). En meteoroloxía

utilízase outra unidade chamada milibar (mb). A equivalencia entre atmosferas,

milibares e milímetros de mercurio é a seguinte:

1 atm = 1.013 mb = 760 mm Hg

O científico italiano E. Torricelli (1608-1647) foi quen primeiro determinou o

valor da presión atmosférica en 1643. Encheu con mercurio un tubo de vidro de máis

dun metro de longo pechado por un extremo e introduciu o outro extremo nunha

cubeta con mercurio. Comprobou que ao nivel do mar a altura do mercurio no

interior do tubo baixaba ata quedar estabilizada a unha altura de 76 cm (760 mm) e

que na parte superior do tubo só existía o baleiro. Torricelli supuxo que a presión


5

atmosférica sobre o mercurio da cubeta equilibraba a presión da columna de

mercurio do interior do tubo.

A presión atmosférica diminúe coa altitude en zonas próximas á superficie

terrestre a razón duns 100 milibares por quilómetro de altura.

3. O tempo atmosférico

O tempo atmosférico é un indicador do estado da atmosfera nun lugar

determinado e nun momento concreto.

Para coñecer o estado do tempo é preciso observar e medir diariamente os

factores que o determinan: humidade atmosférica, temperatura, presión atmosférica,

ventos, precipitacións, etc.

Temperatura

O Sol é a principal fonte da enerxía que chega á Terra. Da radiación solar que

alcanza o límite externo da atmosfera, ao redor dunha terceira parte é reflectida ao

espazo. Das radiacións non reflectidas, unha parte é retida polas capas

atmosféricas, de xeito que á superficie terrestre soamente chega ao redor dun 45 %

da radiación solar non reflectida.

A enerxía que chega á superficie é devolta á atmosfera e absorbida polo

dióxido de carbono, o vapor de auga e as nubes. Isto explica que a temperatura da

troposfera diminúa coa altitude, pois nesta zona a atmosfera quéntase de abaixo a

arriba.

A temperatura da Terra depende da cantidade de calor que recibe do Sol e

varía en función da latitude, da altitude, da humidade, da proximidade ao mar, da

vexetación, dos ventos dominantes, etc.

En xeral, canto maior é a distancia dun punto ao Ecuador, é dicir, a latitude,

menor é a temperatura media nese punto. Isto acontece así porque nas

proximidades do Ecuador os raios solares inciden case perpendicularmente sobre a

superficie, quentándoa máis intensamente. Non obstante, a medida que nos

afastamos do Ecuador cara aos polos, os raios solares inciden con maior inclinación

e transmiten menos enerxía polo que as temperaturas son menores.

Ao longo do ano a temperatura varía dependendo da posición da Terra co

relación ao Sol, debido á inclinación do eixe da Terra e ao movemento de

translación. En xeral, nunha mesma zona, a temperatura media no verán é máis alta

que no inverno.

Durante o día a temperatura varía debido ao movemento de rotación, e adoita

ser máxima ao mediodía. En xeral as temperaturas son máis suaves nas zonas

costeiras que no interior. Isto é así porque a auga do mar quéntase e arrefríase máis

a modo cá terra, moderando a temperatura da atmosfera nas zonas costeiras.

A temperatura depende tamén da nubosidade, da vexetación, dos ventos

dominantes, etc.

Os aparellos utilizados para medir a temperatura atmosférica son os

termómetros. En Meteoroloxía, emprégase o termómetro de máxima e mínima, no

que quedan rexistradas as temperaturas máxima e mínima acadadas durante un día.


6

Ás veces utilízase a temperatura media, que é a medía aritmética da temperatura

máxima e mínima do día.

Humidade atmosférica

A cantidade de vapor de auga que contén o aire é a humidade atmosférica.

Este vapor incorpórase ao aire pola evaporación das augas que forman a hidrosfera,

e sepárase del por condensación e posterior precipitación en calquera das súas

formas.

A cantidade de vapor que pode conter o aire é variable e depende, entre

outros factores, da época do ano, do tipo de solo e da temperatura ambiente.

Chámase humidade de saturación á cantidade máxima de vapor de auga que

pode conter o aire a unha determinada temperatura, sen que chegue a producirse a

súa condensación.

Exprésase en tanto por cen, de xeito que a un aire saturado correspóndelle un

100 % de humidade relativa, e a un aire completamente seco, sen vapor de auga, un

0 %. Se a humidade relativa é de 70 % quere dicir que o aire contén o 70 por cen do

vapor de auga que podería conter a esa temperatura.

Cando o aire acada a saturación xa non ten capacidade para conter máis

vapor de auga. Nestas condicións, se por ascenso do aire este se arrefría, o vapor

de auga condénsase sobre pequenas partículas de po ou outras substancias que

flotan no aire, formando pequenas pingas de auga ou de xeo. Debido a esta

condensación fórmanse as nubes que, en determinadas circunstancias, producen as

precipitacións en forma de chuvia, neve ou sarabia. Para medir as precipitacións

rexistradas nun lugar determinado utilízase o pluviómetro. Este aparello consiste nun

depósito provisto dunha escala no que se recollen e se miden as precipitacións. A

medida pode expresarse en mm de altura ou en litros por metro cadrado.

Precipitacións Cando as pingas de auga que forman as nubes aumentan de

tamaño debido á condensación, vólvense máis pesadas e caen á superficie en forma

de chuvia.Se a temperatura do aire é moi baixa as pingas de auga conxélanse nas

nubes e caen á terra en forma de neve. A sarabia orixínase cando as pingas de

auga que caen se conxelan ao atravesar capas de aire máis frío antes de chegar ao

solo.

Presión atmosférica

Recibe o nome de presión atmosférica o peso que exerce a atmosfera sobre a

superficie terrestre. O valor da presión atmosférica non é constante senón que pode

variar por diferentes causas:

- A altitude. A presión atmosférica diminúe coa altitude debido a que,

conforme subimos, a cantidade de aire que temos por riba é menor que en altitudes

máis baixas, polo que exercerá menor presión. Esta diminución é máis rápida nas

capas próximas ao solo, nas que se concentra máis da metade do aire existente en

toda a atmosfera.

- A temperatura e a humidade do aire. Nestas condicións o aire é menos

denso, pesa menos, e ascende, polo que a presión que exerce sobre o solo é

menor.


7

A presión atmosférica mídese co barómetro e pódese expresar en mm. de

mercurio (mm Hg) ou en milibares (mb). A presión atmosférica normal ao nivel do

mar é de 760 mm Hg, equivalentes a 1.013 mb. As presións superiores á presión

normal reciben o nome de altas presións, e as inferiores baixas presións.

Tendo en conta o valor da presión atmosférica, poden existir na atmosfera

dúas áreas características:

- Anticiclón: É unha masa de aire seco, xeralmente frío, na que predominan

as altas presións. Adoita traer tempo seco.

- Borrasca: É unha masa de aire húmido, xeralmente cálido, no que

predominan as baixas presións. Adoita traer precipitacións.

As liñas que unen puntos nos que se rexistra a mesma presión atmosférica

reciben o nome de isóbaras.

Formación dos ventos.

Vento

O vento é aire en movemento que se despraza debido aos cambios de

temperatura e de presión que se producen na atmosfera.

Cando existen diferenzas de presión entre dúas zonas da atmosfera, o aire

desprázase desde as zonas de alta presión ou anticiclónicas ás de baixa presión ou

borrascas, orixinando os ventos. Polo tanto, poderiamos dicir que os ventos

orixínanse ao se desprazar o aire para compensar as diferenzas de presión.

Na troposfera, debido ás diferenzas de temperatura, presión e humidade que

existen nas distintas zonas da Terra, fórmanse grandes masas de aire que


8

presentan as características do lugar onde se orixinan, formándose así masas de

aire quente, frío, húmido ou seco. Estas masas de aire tenden a desprazarse dando

lugar á formación de frontes. As frontes son as zonas de contacto entre as masas de

aire frío e as masas de aire quente. Cando unha masa de aire frío se move cara a

unha masa de aire quente, o límite entre as dúas chámase fronte frío.

Cando a masa de aire quente é a que se move cara á de aire frío, o límite

chámase fronte cálido.

Nos ventos hai que ter en conta dúas características: a súa dirección e a súa

velocidade. Para determinar a dirección, que indica de onde ven, emprégase o

catavento. A medida da velocidade realízase co anemómetro e exprésase e km/h.

Nos mapas do tempo estas características do vento represéntanse por medio

dunha frecha que indica a súa dirección e uns pequenos segmentos perpendiculares

a ela que indican a velocidade. Un segmento curto equivale a un grado e un longo a

dous grados, na escala Beaufort.

A escala Beaufort é unha escala numérica que se emprega en meteoroloxía

para describir a velocidade do vento, asignándolle números desde 0 (calma) a 12

(furacán).

4. A predición do tempo

A previsión do tempo que vai facer nun lugar determinado ten moita

importancia porque nos permite tomar medidas ante posibles inclemencias

meteorolóxicas.

Non é posible controlar os fenómenos atmosféricos, pero si poñer en práctica

algunhas medidas de seguridade para evitar perdas de vidas humanas cando

ocorren grandes catástrofes, ciclóns e inundacións, así como os graves custos

económicos, sobre todo na agricultura, ocasionados polas xeadas, o pedrizo, as

secas, etc.

Na actualidade a rede de observación e recollida de datos fai que o

prognóstico do tempo a curto, medio e longo prazo sexa bastante acertado e

completo.

A rede de recollida de datos emprega estacións meteorolóxicas repartidas por

todo o mundo, que envían os seus datos a unha estación central, barcos

meteorolóxicos, globos sonda situados a diferentes alturas na atmosfera, satélites

artificiais que envían fotografías e datos, etc. Toda a información recibida é tratada

por ordenador e con ela elabóranse os mapas de predición do tempo para as

próximas horas ou días.


9

Fotografía tomada por satélite.

Os mapas do tempo son as representacións do estado do tempo para unha

zona xeográfica determinada. Neles representasen, entre outros datos:

- A posicións das diferentes masas de aire, borrascas e anticiclóns.

- Os puntos nos que se rexistra a mesma presión atmosférica unidos por liñas

isóbaras, que delimitan as zonas de altas presións e de baixas presións.

- A dirección e a velocidade dos ventos.

- A posición dos frontes en forma de liñas que definen os frontes cálidos (en

vermello e con semicírculos) e os frontes fríos (en azul e con triángulos).

Todos estes datos permiten facerse unha idea bastante clara do estado do

tempo no momento en que se elabora o mapa:

- Unha zona de baixa presión fai supoñer que haberá nubes e precipitacións.

Pola contra, nunha zona de altas presións as masas de aire están ascendendo e

impedirán a formación de nubes.

- Os ventos soprarán máis fortes nas zonas nas que as isóbaras estean máis

xuntas.

- O paso dun fronte, cálido ou frío, supón sempre un empeoramento do

tempo.


10

5. A contaminación atmosférica

A atmosfera é fundamental para a vida, polo que as súas alteracións teñen

unha gran repercusión no ser humano e no resto dos seres vivos.

Unha atmosfera contaminada pode deteriorar a saúde das persoas e danar a

vida das plantas e dos animais.

Ademais, os cambios que se producen na composición química da atmosfera

poden intensificar o efecto invernadoiro, producir chuvia ácida e destruír a capa de

ozono.

Podemos definir a contaminación atmosférica como a presenza no aire de

substancias e formas de enerxía que alteran a súa calidade, de xeito que implique

risco, dano ou molestia grave para as persoas e bens de calquera natureza.

Focos de contaminación

A actividade humana, mesmo a máis normal e cotiá, pode producir

contaminación. Cando utilizamos electricidade, medios de transporte, metais,

plásticos ou pinturas; cando consumimos alimentos, medicinas ou produtos de

limpeza; cando prendemos a calefacción, quentamos a comida ou a auga, etc.,

prodúcense, directa ou indirectamente, substancias contaminantes do aire.

Podemos definir os contaminantes como as substancias e formas de enerxía

que potencialmente poden producir riscos, danos ou molestias graves ás persoas,

ecosistemas ou bens en determinadas circunstancias.

Nos países industrializados a contaminación do aire procede, máis ou menos

a partes iguais, dos medios de transporte, dos grandes focos de emisións industriais

e dos pequenos focos de emisións das zonas urbanas ou rurais.

Sen ter en conta a contaminación procedente de fontes naturais tales como

volcáns, incendios non provocados, descomposición da materia orgánica, etc., os

principais focos de contaminación do aire son os seguintes:

a) Transporte. Produce gases contaminantes procedentes da combustión dos

motores dos vehículos de transporte: automóbiles, avións e barcos que emiten

óxidos de carbono, de xofre, de nitróxeno, hidrocarburos, chumbo, etc.

b) Industria. As distintas clases de industrias producen diferentes tipos de

contaminantes:

- Centrais térmicas. Emiten residuos procedentes da combustión dos

chamados combustibles fósiles tales como óxidos de xofre, óxidos de nitróxeno,

partículas de po, metais, hidrocarburos, óxidos de carbono e derivados de cloro,

fluor, etc.

- Industrias siderúrxicas. Os principais contaminantes que emiten son

partículas sólidas, óxidos de xofre, monóxido de carbono, sulfuro de hidróxeno, fluor,

ácidos clorhídrico e sulfúrico, vapores de zinc, fumes, cheirume, etc.

- Industrias metalúrxicas: De aluminio: emiten monóxido de carbono, sulfuro

de hidróxeno, gas fluoruro e partículas sólidas non fluoradas. De cobre: desprenden

dióxido de xofre, fumes e partículas. De chumbo e zinc: emanan fumes, po e dióxido

de xofre.

- Industriais nucleares tales como centrais eléctricas, armas nucleares e

prácticas médicas ou de investigación. Empregan ou producen isótopos radioactivos

como radon, iodo, cesio, plutonio, estroncio, etc., que supoñen un risco de emisión


11

de radiación e un problema de almacenamento de residuos radioactivos cunha vida

media moi longa.

- Industrias cementeiras. Emiten unha gran cantidade de po e fumes, sobre

todo as que empregan o sistema seco.

- Outras industrias: químicas, papeleiras, etc. Emiten fumes ácidos, óxidos de

xofre e de nitróxeno, sulfuro de hidróxeno (cheiro propio das papeleiras), partículas

sólidas, etc.

c) Residuos urbanos. As actividades domésticas poden ser fonte de distintos

tipos de contaminación:

- Residuos sólidos urbanos. Dos vertedoiros controlados e das incineradoras

emanan principalmente dióxido de carbono, metano, gases tóxicos e malos olores.

- Calefaccións domésticas. Segundo o combustible empregado emiten

diferentes contaminantes, sendo os gasosos moito máis limpos cós sólidos e os

líquidos. Desprenden óxidos de carbono, de nitróxeno, de xofre, hidrocarburos,

cinzas e metais pesados.

d) Outros. Son moi variados e cando a súa intensidade é grande poden

alcanzar unha gran importancia no ámbito ao que afectan:

- Ruídos procedentes do transporte terrestre ou aéreo, dalgunhas industrias,

de actividades urbanas ruidosas, etc.

- Calor producido polas combustións domésticas e industriais e polo

transporte, que afecta sobre todo ás áreas urbanas moi pavimentadas e carentes de

vexetación.

- Contaminación electromagnética producida polas liñas de alta tensión e

certos aparellos electrodomésticos, fume do tabaco en ambientes interiores, etc.

5.1.Consecuencias da contaminación atmosférica

Entre as principais consecuencias da contaminación atmosférica que poden

afectar a todo o planeta están a chuvia ácida, o incremento do efecto invernadoiro e

a destrución da capa de ozono.

A chuvia ácida

Orixínase principalmente debido á emisión á atmosfera de óxidos de xofre e

de nitróxeno en forma de gases producidos pola combustión de combustibles fósiles

nas centrais térmicas e noutras industrias. Estes óxidos combínanse na atmosfera

co vapor de auga formando ácidos moi corrosivos que caen á terra disoltos na auga

da chuvia producindo a chamada chuvia ácida.

A chuvia ácida afecta ás plantas provocando a caída das follas, fíltrase ao

solo danando as raíces e provocando a morte das plantas ou freando o seu

crecemento. Tamén se mestura coa auga dos ríos e dos lagos matando todo tipo de

vida existente neles. Mesmo causa danos en edificios e monumentos situados ao

aire libre xa que ataca á rocha coa que están construídos.

A loita contra este tipo de contaminación precisa da colaboración internacional

xa que as emisións producidas nun país poden chegar a afectar a lugares situados a

miles de quilómetros de distancia.


12

Efectos da chuvia ácida. A atmosfera quéntase coa radiación solar que os

gases “invernadoiro” non deixan escapar. Unha proba da eficacia deste efecto é que

a temperatura media da Terra é de 15 ºC , mentres que a temperatura media da Lúa,

que non ten atmosfera e está á mesma distancia do Sol, é duns –30 ºC.

O efecto invernadoiro

A Terra quéntase grazas á enerxía procedente do Sol. A atmosfera actúa

como un illante térmico que retén unha parte desta enerxía que é reflectida polo

solo, comportándose como un invernadoiro: deixa pasar a enerxía solar, pero

impídelle que escape.

Os gases responsables da retención das radiacións reflectidas pola superficie

terrestre son principalmente o vapor de auga e o dióxido de carbono.

Ao longo do século XX a cantidade de dióxido de carbono sufriu un

espectacular aumento debido fundamentalmente ás seguintes causas:

- O emprego de combustibles fósiles, carbón e derivados do petróleo, na

industria, nos medios de transporte e nas calefaccións, que provoca a liberación de

grandes cantidades de dióxido de carbono á atmosfera durante a súa combustión.

- A destrución de grandes extensións de superficie forestal en todo o mundo

que, por medio da fotosíntese, poderían absorber o dióxido de carbono producido en

exceso.

O aumento da proporción de dióxido de carbono na atmosfera incrementou o

efecto invernadoiro e, como consecuencia, a temperatura global da atmosfera

estase a elevar. Este aumento de temperatura podería chegar a provocar a fusión

dos xeos polares, producindo un ascenso do nivel do mar que asolagaría zonas

costeiras, cidades, e terreos agrícolas e poñería en perigo a supervivencia de moitas

especies adaptadas a condicións máis frías.

Este quentamento tamén ocasionaría alteracións no réxime de chuvias e

ventos e, polo tanto, un cambio climático. Algúns científicos manteñen a hipótese de

que o aumento do número de catástrofes naturais producidas nos últimos anos:

inundacións, tormentas, secas, furacáns, etc., é debida a este fenómeno.

A destrución da capa de ozono

O ozono (O3) é unha forma especial de molécula de osíxeno que se encontra

na estratosfera a unha altura duns 30 km, e que forma unha capa ao redor da

superficie terrestre que é esencial para a vida na Terra. Esta capa absorbe as


13

nocivas radiacións ultravioleta do Sol, impedindo que cheguen á superficie terrestre

e que causen graves danos aos seres vivos.

Nos anos setenta os científicos descubriron que se ía reducindo o grosor

desta capa e nos oitenta xa confirmaron a presenza dun burato sobre a Antártida.

Tipos de radiación

ultravioleta (UV)

UV-A: Non é absorbida polo ozono. Non é prexudicial para os seres vivos.

UV-B: É absorbida case totalmente pola capa de ozono. É nociva para os

seres vivos.

UV-C: É absorbida completamente polo ozono e o osíxeno.

Os principais axentes causantes da destrución da capa de ozono son os

gases chamados CFC (clorofluorocarbonos) que se empregan como refrixerantes

nos frigoríficos e instalacións de aire acondicionado, como impulsores nos envases

con aerosois, como axentes escumantes, como disolventes en produtos de limpeza

e como envoltorios dalgúns alimentos preparados.

Tamén son culpables da destrución da capa de ozono o emprego de

fertilizantes agrícolas e as emisións de gases procedentes dos avións a reacción.

A diminución da concentración de ozono afecta a toda a atmosfera pero é

especialmente acusada na Antártida e nas zonas próximas a ela onde todos os

anos, entre os meses de setembro a novembro, se produce unha importante

diminución da concentración de ozono orixinando o chamado burato de ozono.

As radiacións solares que pasan a través deste burato conteñen unha

proporción de raios ultravioleta prexudiciais maior que as radiacións normais. Estas

radiacións están a ocasionar un incremento dos casos de cancro, especialmente de

pel, danos nos ollos tales como irritacións, cataratas e mesmo cegueira temporais.

Tamén se presume que poden estar relacionadas con danos nas formas de vida

mariña.

Conforme aumentaban os coñecementos científicos sobre a destrución da

capa de ozono e seguía a aumentar a produción de substancias perniciosas para

ela, foi crecendo a preocupación dos cidadáns e das institucións sobre os efectos

nocivos que este fenómeno podería provocar:

- En 1985 celebrouse a Convención de Viena para tratar de protexer a capa

de ozono.

- En 1987 asinouse o Protocolo de Montreal no que se tomaron as primeiras

medidas para tratar de reducir e eliminar os produtos químicos, principalmente

CFCs, que danan a capa de ozono.


14

- Na actualidade estase a actualizar este protocolo engadindo novas

substancias a controlar e acordando nova datas de redución e eliminación das

diferentes substancias.

Enténdese por burato de ozono a zona da atmosfera onde a columna vertical

do ozono total é inferior ás 220 unidades Dobson (uns 2 mm.).

6. O aire e os seres vivos

Os seres vivos necesitamos da atmosfera xa que sen ela a vida na Terra non

sería posible. A atmosfera contén os gases necesarios para os seres vivos,

protéxeos dos raios ultravioleta do Sol e regula a temperatura da superficie terrestre.

Ademais, para a supervivencia dos seres vivos é fundamental non modificar a

composición do aire con substancias que os poidan prexudicar.

O gases que compoñen a atmosfera teñen varias utilidades para as distintas

clases de seres vivos:

- O nitróxeno necesario para a alimentación das plantas.

- O dióxido de carbono imprescindible para que os vexetais realicen a

fotosíntese. Este proceso é importante para todos os seres vivos, xa que no mesmo

as plantas elaboran a materia orgánica que servirá de alimento para todos eles.

- O osíxeno que é indispensable para a respiración dos seres vivos. Moitos

deles, neste proceso, obteñen enerxía. Este gas é necesario, ademais, para os

procesos de combustión, oxidación e descomposición da materia orgánica do solo.

- O vapor de auga, que ao condensarse e formar as nubes, proporciona auga

por medio das precipitacións.

Ademais, a atmosfera protexe os seres vivos debido a que:

- Actúa como filtro, xa que a capa de ozono impide que as radiacións solares

prexudiciais para os seres vivos cheguen ata a superficie terrestre.

- Conserva a calor procedente do Sol, impedindo a existencia de grandes

diferenzas de temperatura entre o día e a noite. Poderíamos dicir que a atmosfera se


15

comportase como un enorme invernadoiro que proporciona as condicións ideais de

temperatura e humidade para a vida na Terra.

- Serve de medio para o transporte e a transmisión do son, que non se

podería propagar no baleiro.

- Actúa como escudo protector fronte á maioría dos meteoritos, impedindo o

seu impacto sobre a cortiza terrestre.

- Intervén como axente xeolóxico na formación e modelaxe da paisaxe e nela

danse os fenómenos meteorolóxicos que condicionan a vida no noso planeta.

O aire e a saúde

Aínda que a composición e a calidade do aire son factores de gran

importancia para a nosa saúde, non sempre se encontra en condicións óptimas.

O aire incorpórase ao noso organismo polas vías respiratorias. É beneficioso

para a saúde respirar polo nariz xa que, deste xeito, no seu interior poden quedar

retidas as partículas sólidas que contén, ao tempo que o aire se humedece e se

quenta antes de entrar nos pulmóns.

O sangue, ao recoller o osíxeno do aire para transportalo ao resto do corpo,

tamén recolle os gases tóxicos presentes no aire que poden danar o noso

organismo. Por este motivo, o incremento de gases nocivos no aire como

consecuencia da contaminación pode ocasionar un maior número de enfermidades

relacionadas cos órganos respiratorios.

O aire tamén transporta pole das plantas, po e outras substancias que son as

causantes dun gran número de alerxias nas persoas.

Así mesmo, existen algunhas enfermidades que se contaxian empregando o

aire como medio de transporte. A ventilación regular dos lugares pechados pode

evitar a transmisión deste tipo de enfermidades.

Prevención da contaminación do aire

A atmosfera é un espazo pechado no que todo o que chega a ela se acumula

alcanzando concentracións cada vez maiores mentres non é eliminado. Polo tanto, é

preciso evitar no posible a contaminación do aire e, cando se produce, paliar os

efectos que a contaminación poida ocasionar.

En maior ou menor medida, todos podemos contribuír á redución da

contaminación do aire adoptando medidas que deben ser aplicadas por todos de

xeito permanente para que sexan efectivas. Algunhas destas medidas son as

seguintes:

- Manter ben regrados os motores dos automóbiles.

- Evitar a queima de todo tipo de residuos sólidos urbanos ou industriais ao

aire libre: lixo, pneumáticos, aceite dos motores, etc.

- Usar racionalmente os pesticidas na agricultura.

- Coidar o estado dos bosques e dos montes, evitando os incendios e a

destrución das zonas verdes, tanto no campo como na cidade.

- Procurar a reciclaxe do lixo e non vertelo de xeito incontrolado.

- Non utilizar produtos desbotables e non biodegradables.

- Evitar o consumo de tabaco, sobre todo en ambientes pechados e en

presenza doutras persoas.


16

A AUGA

1. A auga e as súas propiedades

A auga é un composto químico formado por hidróxeno e osíxeno combinados

en proporción de dous átomos de hidróxeno por cada átomo de osíxeno (H2O), que

se encontra na natureza principalmente en estado líquido.

A auga en estado natural non é pura xa que contén numerosas substancias

disoltas ou en suspensión procedentes do seu paso pola atmosfera, o solo ou o

subsolo: po atmosférico, sales minerais, bacterias, fungos, etc. A auga natural máis

pura é a auga de chuvia e aínda así presenta impurezas de po atmosférico recollido

durante a súa precipitación.

molécula de auga

Cambios de estado

A auga pódese presentar na natureza en estado sólido, líquido ou gasoso,

segundo a temperatura á que se encontre. Entre 0 oC e 100 oC está en estado

líquido, a menos de 0 oC encóntrase en estado sólido en forma de xeo ou neve, e a

máis de 100 oC en estado gasoso. A temperatura de 0 oC denomínase temperatura

de fusión da auga e a de 100 oC, temperatura de ebulición.

O cadro anterior resume todos os posibles cambios de estado da auga. Ao

quentar auga en estado sólido en forma de neve ou xeo, prodúcese o paso a estado

líquido. Este cambio de estado recibe o nome de fusión e o cambio de estado

inverso, de líquido a sólido, solidificación.

Se a temperatura segue a aumentar a auga pasa a estado gasoso en forma

de vapor de auga. Este cambio recibe o nome de vaporización e pódese producir


17

por ebulición, se a temperatura da auga alcanza os 100 oC, ou por evaporación,

pouco a pouco, sen chegar a alcanzar esta temperatura.

O cambio de estado inverso, de estado gasoso a estado líquido, recibe o

nome de condensación.

Ás veces pódese producir o paso directo de sólido a gas ou de gas a sólido.

Ambos cambios de estado denomínanse sublimación.

Propiedades físicas

A auga pura é incolora, inodora e insípida, é dicir, non ten color, olor nin

sabor. Se os ten é debido ás impurezas que presenta.

A súa densidade é máxima, de 1 gramo/cm3 , e alcánzaa á temperatura de 4

oC. Isto significa que a masa de un cm3 de auga é un gramo. Tamén se pode

expresar como 1 kg/dm3, o que significa que a masa de un dm3 de auga (un litro) é

un quilogramo.

O xeo aboia porque a súa densidade é menor cá da auga.

Ao producirse o cambio de estado líquido a estado sólido a densidade da

auga diminúe a 0,91 gramos/cm3, por iso o xeo aboia na auga.

A calor específica da auga é de 1 caloría/gramo, é dicir, para elevar un grao

centígrado a temperatura de 1 gramo de auga, é preciso proporcionarlle a calor

equivalente a unha caloría.

Calor específica dalgunhas substancias.

Substancia Calor específica (calorías/g · ºC)

Auga 1,00

Xeo 0,55

Aceite de oliva 0,47

Aluminio 0,217

Ferro 0,113

Cobre 0,092

Chumbo 0,031

Hidróxeno 3,40

Aire 0,24

Como podes observar na táboa, a calor específica da auga, comparada coa

maioría dos líquidos e sobre todo cos sólidos, é moi alta. Isto significa que para


18

elevar a temperatura da auga é preciso proporcionarlle relativamente moita calor, de

xeito que a auga vai elevando a súa temperatura lentamente. De igual modo, cando

a auga se arrefría faino moi a modo, comparada con outras substancias. Por isto

dicimos que a auga ten moita inercia térmica.

Este fenómeno é moi importante xa que inflúe, por exemplo, no clima das

zonas próximas ao mar, nas que se rexistran temperaturas máis moderadas que no

interior debido a que a auga do mar tarda máis cá terra en quentarse e en

arrefriarse.

Propiedades químicas

A auga que podemos encontrar na natureza, calquera que sexa o estado no

que se atope, non é totalmente pura senón que contén substancias disoltas,

principalmente gases e sales minerais.

Os gases que contén proceden do aire da atmosfera, o que permite que os

peixes e outros animais que viven na auga poidan respirar nela.

As sales minerais proceden do solo que, pouco a pouco, é disolto pola auga

que discorre por el ou que se filtra ao seu través. As augas que discorren pola

superficie teñen menos sales minerais disoltas cás que se infiltran no solo e saen en

forma de auga minerais logo de permanecer durante moito tempo debaixo da

superficie

As sales máis abundantes na auga son as que se disolven facilmente nela e

son as de sodio, potasio, calcio, magnesio, ferro, etc. As augas que conteñen

proporcións importantes de sales de calcio ou de magnesio reciben o nome de

augas duras. Son as que discorren por terreos calcarios e recoñécense porque é

difícil conseguir que o xabón faga espuma con elas. Ademais, estas sales

deposítanse sobre as paredes dos condutos polos que circulan producindo residuos

calcarios difíciles de eliminar. En Galicia non existe este problema porque a maioría

dos terreos non son calcarios.

Esta capacidade da auga débese a que é un bo disolvente, é dicir, que ten

capacidade para descompoñer outras substancias. Esta propiedade da auga ten

tamén unha influencia importante na modelaxe do relevo terrestre.

2. A auga na natureza

Case que toda a auga do planeta se encontra nos mares e océanos en forma

de auga salgada, que contén sobre todo sales de sodio, calcio e magnesio

procedentes da auga dos ríos e que se foron acumulando no mar ao longo de

millóns de anos.

A salinidade da auga indícanos a cantidade de sales disoltas por litro de auga.

A salinidade media da auga do mar é de 35 gramos de sales por litro de auga, pero

varía moito duns mares a outros en función do caudal dos ríos que desembocan

neles e do grao de evaporación.

A salinidade é máxima nos mares cálidos e sen ríos como o mar Roxo

mentres que nos mares fríos e pechados como o mar Báltico é mínima.

Menos do 3 % da auga do planeta é auga doce, a única susceptible de ser

utilizada polo ser humano e pola maioría dos animais e plantas que viven na Terra.

A maior parte desta auga encóntrase nos polos en estado sólido. Outra parte está na


19

superficie dos continentes formando os ríos e os lagos, nas grandes montañas en

forma de neve ou xeo e no subsolo en forma de augas subterráneas. O resto, unha

proporción moi pequena, está presente na atmosfera en forma de vapor. En resumo,

só o 1 % aproximadamente da auga do planeta é facilmente alcanzable para o ser

humano.

Ciclo da auga na natureza.

3. O ciclo da auga

A cantidade de auga que existe na Terra é sempre a mesma, sexa en estado

de xeo, de auga líquida ou de vapor. Mais a auga non permanece inmóbil senón que

está sometida a un movemento continuo no que se poden producir cambios de

estado.

Debido á calor do Sol, a auga dos mares e océanos e parte das augas

continentais que discorren pola superficie evapóranse incorporándose á atmosfera

en forma de vapor de auga. Nas capas altas da atmosfera o aire é máis frío e o

vapor de auga condénsase formado as nubes. Cando as nubes se arrefrían, as

pequenas pingas de auga condénsanse, é dicir, xúntanse para formar pingas máis

grandes que caen de novo á superficie polo seu propio peso en forma de

precipitacións que poden ser de chuvia, sarabia ou neve.

Parte da auga que cae evapórase antes de chegar ao chan, outra parte

fíltrase ao subsolo ou é absorbida pola vexetación e o resto incorpórase ao caudal

dos ríos, torrentes e lagos, discorrendo pola superficie ata volver ao mar.

Unha parte da auga que chega á superficie é absorbida e utilizada polos

seres vivos que a devolven á atmosfera, as plantas por transpiración e os animais

mediante a respiración.

A auga que se filtra ao subsolo circula moi a modo polo seu interior,

experimentando alteracións que modifican a súa temperatura, a cantidade e o tipo

de sales que leva disoltas segundo a composición dos terreos que atravesa.

Finalmente remata saíndo á superficie polas fontes e mananciais, uníndose ao resto

das augas superficiais, ou vai parar ao mar a través de ríos subterráneos.

Deste xeito a auga está circulando permanentemente na natureza, seguindo

un ciclo denominado ciclo da auga. Estímase que as precipitacións en forma de


20

auga ou neve aportan ao ano uns 100 millóns de hm3 de auga doce, aínda que

soamente se aproveita unha pequena parte desta cantidade. Con todo, a auga

dispoñible é suficiente para satisfacer as nosas necesidades. O problema é que está

moi desigualmente repartida e que moitas veces se fai mal uso dela, converténdoa

en auga non potable que, por motivos diversos, non pode ser consumida polo ser

humano.

4. Acción xeolóxica da auga

Cada ano cae sobre os continentes unha masa de auga formidable que, no

seu camiño cara ao mar, realiza una acción sobre o solo que produce modificacións

no relevo terrestre ao longo de moito tempo. Estas modificacións reciben o nome de

acción xeolóxica da auga e poden ser de tres tipos:

- Erosión: Consiste na disgregación do solo ao arrastrar os materiais que o

forman.

- Transporte: Como indica o seu nome, consiste en carrexar os materiais

arrastrados durante a erosión, podendo ser realizado pola auga ou polo vento.

- Sedimentación: Consiste no depósito dos materiais transportados formando

novas capas ou estratos no solo.

Estudaremos a acción xeolóxica das augas salvaxes, dos torrentes, dos ríos,

das augas subterráneas, das augas mariñas, da neve e do xeo.

Acción das augas salvaxes

Reciben este nome as augas procedentes da chuvia e do desxeo que

discorren libremente polo chan sen leito fixo, formando pequenos regatos de escaso

caudal.

A acción xeolóxica das augas salvaxes produce a erosión do solo. Cando se

trata de terreos brandos como os solos arxilosos ou areosos, a auga arrastra as

partículas do chan formando pequenos regueiros en forma de V chamados cárcavas

ou barrancos.

Se entre as capas brandas do solo existen bloques de rocha máis dura, a

auga desgasta as rochas máis brandas e quedan sobresaíndo no terreo os bloques

de rocha máis dura en forma de chemineas. Unha combinación da acción

atmosférica e das augas salvaxes tamén é a que produce a chamada paisaxe

ruiniforme como a Cidade Encantada en Cuenca ou o Torcal de Antequera en

Málaga. A mellor forma de loitar contra os efectos da erosión das augas salvaxes é a

repoboación forestal.

Acción dos torrentes

Os torrentes son cursos de auga rápidos con leito fixo de carácter non

permanente que soamente levan auga cando chove ou cando se produce o desxeo.

Nun torrente pódense diferenzar tres partes: a cunca de recepción, o leito de

desaugue e o cono de dexección.

A cunca de recepción é a zona onde se xuntan as augas que forman o

torrente e nela prodúcese unha intensa erosión do solo ao arrastrar a terra das

ladeiras.


21

O leito de desaugue é o leito do torrente polo que a auga discorre a gran

velocidade erosionando o terreo e transportando os materiais arrastrados.

O cono de dexección é a parte final do torrente no que a pendente do terreo

é menor, producíndose aquí o depósito ou sedimentación dos materiais

transportados pola auga: terra, rochas, vexetación, etc.

Cando os torrentes levan auga a súa acción erosiva é moi intensa. Con

frecuencia os seus efectos son catastróficos debido á gran cantidade de materiais

que poden transportar e a que as tormentas que os alimentan son case sempre

imprevisibles.

Acción dos ríos

Os ríos son cursos de auga permanentes alimentados por fontes, torrentes,

neve e xeo das altas montañas e auga das precipitacións. Constan de tres partes:

curso alto, curso medio e curso baixo.

O curso alto é o tramo inicial do río e adoita ter forma de V. O río vai

escavando o terreo desgastando o fondo do leito e as ladeiras. Neste tramo do río é

frecuente a formación de fervenzas, gargantas e rápidos. As accións xeolóxicas

predominantes son a erosión e o transporte.

No curso medio a pendente do terreo diminúe e o caudal aumenta debido á

auga achegada polos afluentes. Os materiais transportados erosionan o leito e as

ribeiras do río podendo formarse profundos canóns. Se o terreo é moi chan o curso

do río vólvese sinuoso dando lugar á formación de meandros.

A acción xeolóxica predominante é o transporte, producíndose tamén a

sedimentación dos materiais máis pesados transportados polo río: cantos rodados,

gravas, etc.

No curso baixo o val polo que discorre o río é moito máis amplo e a

velocidade da auga diminúe, polo que se produce a sedimentación dos materiais

máis finos transportados pola corrente, areas e limos, producindo terreos fértiles moi

aptos para o cultivo.

Curso alto do río Xallas.


22

Canón no curso medio do río Eume.

Fervenza no curso alto dun río.

Cando o río desemboca nun mar tranquilo e pouco profundo os materiais

transportados acumúlanse na desembocadura dando lugar á división do leito noutros

máis pequenos polos que a auga discorre entre as numerosas illas que se forman

entre eles. Esta forma de desembocadura recibe o nome de delta.

Se a desembocadura ten lugar nun mar aberto e profundo os materiais

transportados polo río non se acumulan nela pero forman barras de area no fondo

que poden dificultar a navegación. Esta desembocadura recibe o nome de esteiro.

En ocasións a desembocadura prodúcese nunha ría, que é un entrante

costeiro nun relevo macizo con perfil transversal en forma de V orixinado polo

afundimento do continente ou por inundación mariña do val fluvial.


23

Ría de Vigo (Pontevedra).

Acción das augas subterráneas

As augas subterráneas son as que están almacenadas ou circulan por

debaixo da superficie do terreo.

Nos terreos permeables unha parte das augas superficiais fíltrase cara ao

interior do solo ata alcanzar unha capa de rocha impermeable sobre a que se

acumula empapando as rochas situadas por riba dela, formando o chamado manto

acuífero. A altura que alcanza a auga dentro da rocha permeable recibe o nome de

nivel freático. Nas épocas de chuvia a cantidade de auga acumulada no manto

acuífero aumenta e o nivel freático sobe, mentres que en épocas de seca o nivel

freático baixa.

Cando o manto se encontra nunha zona de terreo pendente a auga pode saír

espontaneamente ao exterior dando lugar á aparición dunha fonte ou manancial.

Nalgúns casos a auga circula polo interior do terreo formado ríos subterráneos.

Acción xeolóxica das augas subterráneas

A acción xeolóxica das augas subterráneas pode ser de dous tipos, mecánica

e química.


24

A acción mecánica prodúcese cando as augas subterráneas desgastan e

erosionan interiormente o terreo que atravesan facendo que as capas superiores se

despracen producíndose un corremento de terras.

A acción química prodúcese sobre todo nos terreos calcarios que, aínda que

son impermeables, adoitan degretar filtrándose a auga polas gretas ao interior do

terreo. O dióxido de carbono que contén a auga axuda a disolver a rocha calcaria do

solo formando grutas ou covas subterráneas. A medida que os residuos de rocha

calcaria disoltos nas pingas de auga se van depositando no interior das covas

prodúcese a formación de numerosas columnas no seu interior.

As que se forman no teito denomínanse estalactitas e as que se forman no

chan, estalagmitas.

Estalactitas e estalagmitas no interior da cova de Arrarats (Navarra).

Cando unha gran extensión de terreo está afectada por este fenómeno

prodúcense derrubamentos no seu interior e o terreo queda sometido a unha intensa

erosión, orixinando unha paisaxe típica chamada paisaxe cárstica.

Acción das augas mariñas

A auga do mar está en constante movemento debido ás ondas, as mareas e

as correntes.

A erosión é realizada principalmente polas ondas ao bater contra a costa. A

intensidade da erosión depende da forza das ondas, da forma da costa e da dureza

e resistencia das rochas que a forman. Cando se trata de rochas brandas e con

fendas axiña se derruban. Se se trata dun acantilado a acción erosiva é intensa e os

anacos de rocha arrincados actúan como proxectís lanzados polas ondas, axudando

a socavar a base do acantilado ata derrubar a parte superior do mesmo, facendo

que a liña de costa retroceda cara ao interior.

Se as rochas son duras e non se derruban orixínanse na costa cabos,

promontorios e arcos naturais.


25

O transporte dos materiais arrincados da costa xa convertidos en area e dos

materiais achegados polos ríos, lévano a cabo as ondas e as correntes mariñas que

arrastran as areas e limos ao interior do mar ou ao longo da costa.

A sedimentación dos materias arrastrados pola auga pode ter lugar no fondo

mariño ou ao longo da costa. Neste caso pode dar lugar á formación de múltiples

accidentes costeiros tales como praias, frechas e cordóns litorais, albufeiras,

tómbolos, etc.

Arcos formados pola erosión mariña na praia das Catedrais, en Ribadeo (Lugo).


26

Acción da neve e do xeo

A acción xeolóxica da auga en estado sólido, en forma de neve ou de xeo, é a

realizada sobre todo polos aludes e os glaciares.

Partes dun glaciar

Os aludes están constituídos por grandes masas de neve que esvaran polas

ladeiras das montañas arrastrando as rochas e as árbores e destruíndo todo o que

encontran no seu camiño.

Os glaciares son unha especie de ríos de xeo que se forman pola

acumulación de neve no alto das grandes montañas e nas rexións polares.

Os glaciares constan de tres partes: circo glaciar, lingua e zona terminal.

O circo glaciar é a zona na que se acumula a neve que descende das

montañas e que se derrete debido á presión, formando xeo ao conxelarse de novo.

Debido á inclinación do terreo a masa de xeo acumulada no circo descende

formando unha lingua que avanza lentamente polo val.

A zona terminal é o punto onde o glaciar se derrete orixinando un torrente e

depositando os materiais arrastrados.

Debido ao gran peso do xeo e ás rochas que arrastran, os glaciares realizan

unha acción erosiva moi intensa tanto no circo como no val polo que discorren,

facendo que este adquira forma de U. Ás veces escavan grandes cubetas no terreo

que, ao desaparecer o glaciar, se converten en lagoas.

As rochas e a terra caídas das ladeiras ou arrincadas no val que son

transportadas polo glaciar reciben o nome de morenas.

Ao se derreter o glaciar os materiais arrastrados quedan depositados ao final

do mesmo formando a morena terminal.

As terras próximas aos polos, tales como Grenlandia ou o continente

Antártico, están cubertas por un inmenso casquete de xeo do que parten numerosos

glaciares que van rematar ao mar. Ao chegar a el o xeo rómpese en grandes

bloques chamados icebergs que quedan aboiando na auga a mercé das correntes

mariñas, constituíndo un gran perigo para a navegación. Se ao cambiar o clima


27

estes glaciares desaparecen, o mar invade os vales ocupado por eles formando os

fiordes típicos das costas do norte de Europa.

Na actualidade os glaciares teñen menos importancia pero hai uns miles de

anos eran moi numerosos debido a que a neve e o xeo cubrían a maior parte de

Europa, América do Norte e Asia. Nas montañas e costas europeas quedan

numerosos restos deles en forma de morenas, lagoas e fiordes.

Os icebergs proceden dos glaciares que desembocan no mar.

5. A auga e os seres vivos

A auga é o compoñente máis abundante da materia viva. Forma parte do

organismo de todos os seres vivos e representa, como termo medio, o 70 % do seu

peso.

Os seres vivos necesitan a auga para realizar a maior parte das súas funcións

vitais, estando no seu organismo en continua renovación. Por isto precisan o aporte

frecuente de auga e eliminan auga ao exterior continuamente.

As plantas absorben polas raíces as sales minerais do solo disoltas en auga e

expulsan vapor de auga á atmosfera durante a transpiración mediante unhas

pequenas aberturas situadas nas follas. Por isto nas zonas onde existe moita

vexetación o aire está sempre húmido.

Os animais incorporan a auga ao organismo coa bebida ou formando parte

dos alimentos que inxiren. No intestino a auga pasa do aparato dixestivo aos vasos

sanguíneos que a distribúen a todas as células do corpo para a realización das súas

funcións.

Finalmente a auga é expulsada ao exterior polos ouriños, a suor e a

respiración.

Os seres humanos precisamos inxerir aproximadamente de 2 a 3 litros de

auga ao día, expulsando en forma líquida ou de vapor de auga uns 2,5 litros. Así, a

auga do noso organismo está en constante renovación.


28

Órganos Proceso de eliminación Cantidade

media diaria

Pulmóns En forma de vapor de auga na respiración

0,5 litros

Pel

Por transpiración a través da pel. Cando se realiza

un esforzo físico moi intenso pódense eliminar

varios litros por día

0,5 litros

Riles

Algunhas substancias prexudiciais que están no

sangue e a auga que sobra son filtradas polos riles formando os ouriños

1,5 a 2 litros

6. A auga de consumo

A auga que consumimos procede dos ríos, das reservas acumuladas nos

encoros e das augas subterráneas que forman os acuíferos. Nalgúns casos tamén

pode proceder da auga do mar desalinizada, pero trátase dun procedemento de

obtención de auga doce que ata agora resulta bastante caro.

A maior parte das augas que se encontran na natureza en estado natural

conteñen impurezas que impiden o seu consumo directo polo ser humano. Estas

impurezas poden ser de moitos tipos: partículas de terra en suspensión, substancias

disoltas procedentes do solo, restos de plantas en descomposición, residuos

orgánicos procedentes de animais tales como zurro das granxas, filtracións de

augas residuais de fosas sépticas, microorganismos de todo tipo que poden causar

enfermidades, etc.

Para que estas augas poidan ser consumidas sen perigo débense someter a

un proceso de limpeza denominado potabilización, ao final do cal se obtén auga

potable, é dicir, auga apta para o consumo humano sen risco para a saúde.

Potabilización da auga de consumo

No tratamento de potabilización contrólase a aparencia da auga procurando

que non teña color, olor nin sabor e que sexa totalmente transparente. Tamén se

eliminan os microorganismos e as substancias presentes na auga que poden ser

prexudiciais para o organismo. Este tratamento lévase a cabo nas plantas

potabilizadoras e realízase en varias etapas:

- Cribado inicial para eliminar as impurezas de maior tamaño: restos de

arbustos, pólas, follas, etc.

- Sedimentación, consistente no repouso da auga en grandes depósitos para

que as partículas máis grandes en suspensión se depositen no fondo polo seu

propio peso.

- Floculación, que consiste na aglutinación das partículas de tamaño

microscópico disoltas na auga e non sedimentadas na fase anterior por seren moi

lixeiras. Para iso engádeselle á auga algún produto químico floculante para facer

que estas partículas se agrupen formando partículas de maior tamaño.


29

- Filtración en varios filtros sucesivos que reteñen as partículas que pasan dos

tanques de floculación. Esterilización ou eliminación dos microorganismos

prexudiciais mediante o tratamento con ozono. Para asegurar a limpeza da auga

durante o tempo que permanece almacenada ou no interior das conducións antes de

ser consumida, engádeselle outro produto químico, xeralmente un composto de

cloro.

Etapas do tratamento da auga de consumo

As augas subterráneas teñen unha gran calidade porque manteñen a súa

pureza orixinal, por iso son as máis utilizadas para o seu consumo en forma de auga

envasada. Mais non todas as augas envasadas teñen a mesma orixe, polo que

convén distinguir os distintos tipos existentes:

- Augas minerais naturais: de orixe subterránea, con sales minerais e libres de

xermes.

- Augas de manancial: de orixe subterránea, potables e libres de xermes.

- Augas potables preparadas: augas sometidas a tratamento, de menor

calidade cás anteriores, pero aptas para o consumo.

- Augas con gas: algunhas augas minerais conteñen gas carbónico (CO2),

pero a outras engádeselles artificialmente.

Depuración das augas residuais

A auga en estado natural posúe un gran poder de depuración natural debido

ás bacterias que viven nela, que son capaces de destruír a materia orgánica

utilizando o osíxeno disolto na auga. Cando a cantidade de materia orgánica é moi

grande, todo o osíxeno da auga se utiliza para esta materia orgánica, polo que os

seres que viven nela carecen do osíxeno necesario para respirar e morren.

O incremento da poboación mundial e a proliferación de núcleos urbanos

están a facer que se multiplique a cantidade de augas residuais procedentes das

redes urbanas de sumidoiros que cada ano son vertidas nos ríos e mares do

planeta. Estes vertidos contaminan a auga inutilizándoa para outros usos e

impedindo o desenvolvemento dos seres vivos nas zonas próximas aos vertidos,

polo que é necesaria a súa depuración.


30

As augas residuais de orixe urbana conteñen substancias tóxicas que

precisan tratamento específico nunha estación depuradora para asegurar a súa

limpeza e para evitar danos ao medio ambiente.

Etapas do tratamento das augas residuais.

As etapas do proceso de depuración das augas residuais son as seguintes:

- Filtración en filtros de distintos tamaños nos que se eliminan os residuos

sólidos de maior tamaño contidos na auga.

- Desengraxado e primeira decantación en grandes depósitos nos que son

separadas as graxas que aboian na superficie e os materiais máis pesados que se

depositan no fondo.

- Limpeza química mediante a adición de produtos químicos que reaccionan

coas substancias disoltas na auga.

- Segunda decantación en grandes depósitos nos que se deixa repousar a

auga ata que as impurezas que contén se depositan no fondo.

- Tratamento biolóxico dos lodos procedentes das decantacións anteriores no

que os microorganismos e restos procedentes dos seres vivos son eliminados,

convertendo os lodos en abonos que poden ser utilizados na agricultura.

- Vertido da auga depurada ao río ou ao mar.

A depuración das augas procedentes das instalacións industriais precisa un

tratamento especial que depende da industria de que se trate e do tipo de impurezas

que conteña, antes de que poidan ser devoltas á natureza ou á rede de sumidoiros.

7. A contaminación da auga

Durante os dous últimos séculos tivo lugar en todo o mundo un gran

desenvolvemento industrial acompañado dun importante crecemento da poboación.

Como consecuencia estanse a verter á auga dos ríos e mares, e mesmo ás augas

subterráneas, unha gran cantidade de substancias contaminantes de procedencia

moi diversa.

Podemos dicir que a auga está contaminada cando presenta unha alteración,

sexa ou non debida á acción humana, que degrada a súa calidade natural e


31

prexudica ou molesta a vida, a saúde e o benestar do ser humano, da flora ou da

fauna ou que impide o seu uso para unha determinada finalidade.

As fontes que orixinan a contaminación da auga poden ser de varios tipos:

- Residuos procedentes de usos domésticos que presentan unha gran

cantidade de materia orgánica, microorganismos, deterxentes, etc.

- Pesticidas e fertilizantes químicos ou orgánicos utilizados na agricultura, así

como residuos procedentes das agroindustrias.

- Residuos procedentes da actividade industrial, principalmente metais

pesados, compostos químicos e gases tóxicos que son moi agresivos para o medio

ambiente.

- Petróleo e outras substancias tóxicas que son vertidos ao mar en accidentes

producidos en oleoductos e barcos petroleiros, pola limpeza de tanques, etc.

Como consecuencia do vertido destas substancias estase a producir a

contaminación da auga nas súas diversas formas.

Contaminación da auga de chuvia

Orixínase principalmente debido á emisión á atmosfera de óxidos de xofre e

de nitróxeno procedentes dos gases producidos pola combustión de carbón de baixa

calidade nas centrais térmicas e noutras industrias. Estes óxidos combínanse na

atmosfera co vapor de auga formando ácidos moi corrosivos que caen á terra

disoltos coa auga de chuvia producindo a chamada chuvia ácida.

A chuvia ácida afecta ás plantas provocando a caída das follas, fíltrase ao

solo danando as raíces e provocando a morte das plantas ou freando o crecemento

dos bosques.

Tamén se mestura coa auga dos ríos e dos lagos matando todo tipo de vida

existente neles. Mesmo causa danos en edificios e monumentos situados ao aire

libre xa que ataca á rocha coa que están construídos.

A loita contra este tipo de contaminación precisa da colaboración internacional

xa que as emisións producidas nun país poden chegar a afectar a lugares situados a

miles de quilómetros de distancia.

Efectos da chuvia ácida nun bosque do

norte de Europa.


32

Contaminación das augas continentais

Un dos principais factores contaminantes das augas subterráneas é a

infiltración no terreo de substancias químicas procedentes de fertilizantes e

pesticidas utilizados na agricultura.

Tamén se pode producir a súa contaminación por microorganismos presentes

en abonos orgánicos como o zurro das granxas animais ou procedentes de

depósitos incontrolados de lixo e outras substancias

INGREDIENTES TÓXICOS EN PRODUTOS DE USO COTIÁN QUE

CONTAMINAN A AUGA (Produto Ingredientes Efectos)

Limpadores domésticos: Pos e limpadores abrasivos, fosfato de sodio,

amoníaco, etanol Corrosivos, tóxicos e irritantes

Branqueadores: Hidróxido de sodio, hidróxido de potasio, peróxido de hidróxeno,

hipoclorito de sodio ou calcio Tóxicos e corrosivos

Desinfectantes: Etileno e metileno glicol, hipoclorito de sodio

Tóxicos e corrosivos

Desatoadores: Hidróxido de sodio, hidróxido de potasio, hipoclorito de sodio, ácido

clorhídrico, destilados de petróleo Extremadamente corrosivos e tóxicos

Pulidores de pisos emobles: Amoníaco, dietilenglicol, destilados de petróleo,

nitrobenceno, nafta e fenois Inflamables e tóxicos

Limpadores e pulidores de metais:Tiourea e ácido sulfúrico

Corrosivos e tóxicos

Limpadores de fornos: Hidróxido de potasio, hidróxido de sodio, amoníaco

Corrosivos e tóxicos

Limpadores de inodoros: Ácido oxálico, ácido muriático, para diclorobenceno e

hipoclorito de sodio Corrosivos, tóxicos e irritantes

Produtos en aerosol: Hidrocarburos Inflamables, tóxicos e irritantes

Pesticidas e repelentes de insectos: Organofosfatos, carbamatos e piretinas

Tóxicos e velenosos

Adhesivos: Hidrocarburos Inflamables e irritantes

Aceite de motor: Hidrocarburos, metais pesados Tóxico e inflamable

Baterías: Ácido sulfúrico, chumbo Tóxico

Líquido de freos: Glicois, éteres Inflamables

Anticonxelantes: Etilenglicol Tóxico

A contaminación dos ríos e lagos prodúcese polas causas citadas no caso

das augas subterráneas pero tamén por vertidos directos:

- De orixe urbana, como as augas residuais.

- Das agroindustrias, como os restos orgánicos procedentes das granxas, das

industrias lácteas, cárnicas, etc.

- Da industria en xeral, como metais tóxicos, ácidos, aceites minerais,

deterxentes, produtos derivados do petróleo, residuos de medicina nuclear, etc.


33

Contaminación das augas mariñas

Ademais dos vertidos contaminantes que se realizan nos ríos e que en moitos

casos chegan ata o mar, unha causa moi importante de contaminación dos mares

son as mareas negras producidas polos naufraxios de barcos petroleiros e a limpeza

de tanques realizada en alta mar por algúns buques deste tipo.

Algúns accidentes emblemáticos que produciron importantes vertidos de

petróleo ao mar foron os seguintes:

ANO SINISTRO LUGAR VERTIDO (t)

1991 Guerra do Golfo Golfo Pérsico 816 000 t

1992 Oleoducto Uzbequistán 272 000 t

1992 Petroleiro Mar Exeo A Coruña 71 000 t

1994 Oleoducto Rusia 104 000 t

1996 Petroleiro Sea Empress Gran Bretaña 70 000 t

1999 Petroleiro Erika Francia 31.000 t

2002 Petroleiro Prestige A Coruña 63.000 t

Procedencia do petróleo vertido ao mar

Por causas naturais 10 %

Desde terra 64 %

Procedentes de petroleiros 7 %

Por accidentes 5 %

Por explotacións petrolíferas no mar 2 %

Pola navegación marítima 12 %

Afundimento do Prestige fronte ás costas de Galicia (13-11-

2002).

Consecuencias da contaminación da auga

A auga dos ríos e dos mares foi usada tradicionalmente como medio de

evacuación dos desperdicios humanos, reciclados progresivamente durante o ciclo

biolóxico. Pero na actualidade a cantidade de residuos vertidos é tan grande que en

moitos casos excede a capacidade de acción das bacterias e das algas para

degradar os contaminantes orgánicos e químicos da auga, producindo a súa

contaminación.

Os ríos son a principal fonte de abastecemento de auga potable da

poboación, polo que a súa contaminación limita as posibilidades de dispoñer deste

recurso natural imprescindible para a vida.

Debido á súa capacidade de arrastre e ao movemento das augas, os ríos son

capaces de soportar unha maior cantidade de contaminantes. Sen embargo, a

presenza de tantos residuos domésticos, fertilizantes, pesticidas e residuos

industriais altera a súa flora e a fauna. A presenza de materiais estraños provoca a

desaparición dalgunhas especies mentres que outras se reproducen en exceso,

alterando o equilibrio do ecosistema existente.

Os lagos son especialmente vulnerables á contaminación. Ademais da

contaminación por chuvia ácida citada anteriormente, pódese producir a súa

eutrofización ou falla de osíxeno disolto, debido ao enriquecemento artificial con

nutrientes procedentes dos fertilizantes químicos arrastrados pola auga dos campos


34

de cultivo. O proceso de eutrofización pode ocasionar o crecemento descontrolado

de plantas con raíces, a proliferación de algas e a acumulación de sedimentos no

fondo dos lagos.

Outra consecuencia grave da contaminación da auga é a transmisión de

enfermidades producida pola utilización de auga contaminada con residuos

humanos, animais ou químicos.

A falla de auga limpa para beber, cociñar e lavar e a carencia de servizos de

evacuación de augas residuais é a causa de millóns de defuncións ao ano en todo o

mundo, principalmente nos países do Terceiro Mundo ou en vías de

desenvolvemento. Estímase que máis de 1.200 millóns de persoas carecen de

acceso á auga potable e que 3.000 millóns carecen de servizos hixiénicos.

As enfermidades transmitidas pola auga pódense propagar moi axiña. Isto

ocorre cando os excrementos humanos ou animais portadores de organismos

infecciosos van parar ás correntes de auga ou ás terras de labor e son arrastrados

pola auga, contaminando as fontes de auga potable e os alimentos. As principais

enfermidades producidas por esta causa son o cólera, o tifo, a meninxite, a hepatite

A e B, a malaria, o tétanos, a disentería, etc.

A contaminación da auga por substancias tóxicas tales como produtos

químicos para a agricultura, fertilizantes, pesticidas e residuos industriais, aínda que

sexa nunha proporción moi baixa, pódese chegar a acumular nos organismos vivos

e provocar enfermidades graves como trastornos sanguíneos e neurolóxicos,

hepatite, cancro,etc.

A consecuencia inmediata da contaminación mariña por vertidos de petróleo

ou produtos derivados é a mortalidade dun gran número de aves e mamíferos

mariños.

A longo prazo, aínda que os hidrocarburos que logran disolverse na auga se

dispersan axiña ata alcanzar concentracións por debaixo do nivel de toxicidade

aguda, poden ser absorbidos polos seres vivos e afectar á súa fisioloxía,

comportamento, posibilidade de reprodución e supervivencia durante moito tempo.

Cando o vertido chega á costa e se deposita nela, a súa posibilidade de

causar danos é moito maior, tanto a curto como a longo prazo, que producen o

deterioro do hábitat e a morte dun gran número de organismos que viven na area do

fondo ou nas súas proximidades. A diminución da cantidade de alimento e os

cambios na súa composición poden ter efectos sobre o tamaño da poboación de

peixes, crustáceos, aves e mamíferos mariños.

Os perigos tamén poden ser diferentes para cada un dos grupos de

organismos segundo a época do ano xa que poden afectar á época de cría das

aves, ás larvas dos peixes, ás aves migratorias en tránsito, etc.

8. O futuro da auga

A auga é un recurso natural escaso e moi desigualmente repartido, xa que a

fonte principal de auga doce son as precipitacións. Con todo a auga existente,

accesible para o ser humano, é suficiente para manter algúns miles de millóns de

persoas máis das que xa existen no planeta. O problema é que esta auga está mal

repartida e que se fai un mal uso dela, converténdoa en moitos casos en auga non

potable.


35

Na maior parte do territorio español, agás nas rexións do norte, o clima é

seco, con precipitacións escasas e períodos de seca prolongados en ocasións. As

zonas con maior déficit de auga son, ademais das illas Baleares e Canarias, as que

están situadas no Levante e no Sur de España, é dicir, a Comunidade Valenciana,

Murcia e Andalucía.

Paradoxalmente o consumo de auga en España é un dos máis elevados do

mundo: ao redor de 200 litros de auga por persoa e día. Se embargo o 80 % desta

auga non está destinada ao consumo humano senón que se utiliza na agricultura.

Os países menos desenvolvidos utilizan o 80-90 % da auga para regar os

cultivos, xeralmente de forma inadecuada, mentres que nos países desenvolvidos é

frecuente adilapidación da auga en usos turísticos, deportivos, etc., e a Conta

minación da auga de uso industrial.Esta situación fai necesaria a adopción de

medidas, tanto de forma colectiva como individualmente, para aforrar auga e

fomentar unha actitude solidaria coas zonas deficitarias.

Algunhas medidas que é preciso adoptar a nivel colectivo son as seguintes:

Aproveitar mellor a auga de chuvia evitando que se perda a maior parte dela.

Mellorar as canles polas que circula a auga destinada ao uso agrícola para evitar

perdas innecesarias.

Mellorar os sistemas de rego utilizando o rego por aspersión e o rego por

goteo.

Racionalizar o consumo de auga nos países desenvolvidos para evitar

dispendios innecesarios.

Reciclar a auga sempre que sexa posible ou reutilizala para usos distintos aos

que tiña inicialmente.

Individualmente tamén é posible adoptar algunhas medidas de aforro como

son as seguintes:

- Conservar en bo estado as conducións de auga e as billas para evitar

perdas.

- Pechar un pouco a chave de paso xeral para reducir a presión da auga que

sae polas billas. Na maioría dos casos o caudal que sae é suficiente e pódense

aforrar moitos miles de litros ao ano.


36

- Pechar a billa mentres se está utilizando a auga para lavar os pratos, as

mans, etc. É preferible encher a pía ou o lavabo de auga.

- Utilizar a lavadora e o lavalouza a plena carga, nunca a medio encher.

- Ducharse en lugar de bañarse. O consumo de auga nunha ducha rápida é a

metade ou a terceira parte que nun baño.

- Regar as plantas pola mañá cedo ou á noite para evitar que a maior parte da

auga utilizada se evapore.

Conscientes da importancia cada vez maior que terá a auga no futuro, os

países europeos proclamaron en 1968 a Carta Europea da Auga, encamiñada a

sensibilizar á poboación acerca da relevancia deste recurso natural.

TEMA 2 - esoestudiamos · - Nitróxeno (N2), é importante porque intervén na nutrición dos...

Documents

Transcript of TEMA 2 - esoestudiamos · - Nitróxeno (N2), é importante porque intervén na nutrición dos...