“UN GRAO DE SEMENTE SOSTÉN AS TRABES DO UNIVERSO”. O CICLO ... · O FÍO DA VIDA1 Quen logo...

O FÍO DA VIDA1

Quen logo hab�a de ser o poetaAnt�n Avil�s de Taramancos, nacecomo Xos� Ant�n Avil�s Vinagre o seis de abril de 1935 na aldea deTaramancos, en Noia. A s�a nai,Manuela Vinagre Fuentes, co�ecida co-mo Lela da Pastora, e a s�a avoamaterna, Pepa da Pastora, representanese entronque primeiro coa terra, men-tres que o pai, Severiano Avil�s Outesrepresenta o mundo do mar e da viaxe.

Nos anos da adolescencia, en con-tacto con intelectuais da vila de Noia,

comeza a publicar os seus primeirospoemas na revista Tapal.

Entre 1954 e 1960 vive nas cidadesda Coru�a e Ferrol, onde entra en con-tacto con poetas e intelectuais galeguis-tas que o reafirman nas s�as convic-ci�ns pol�ticas.

Pertencente � Xeraci�n das FestasMinervais, por empregar a denomina-ci�n ferriniana (M�ndez Ferr�n, 1990:294-296), en 1955 publica o seu primei-ro poemario, As morad�as do vento2, �que seguir�a A frauta y-o garamelo(1959)3.

15

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 39 - Maio 2003

“UN GRAO DE SEMENTE SOSTÉN AS TRABES DO UNIVERSO”. O CICLO DA TERRA EN ANTÓN AVILÉS DE TARAMANCOS

LETRAS GALEGAS 2003

Olga Novo*Instituto de Monelos

A Coru�a

* Profesora de Lingua Galega e Literatura.

1 No meu propio fío da vida que quixo tecer estoutro da de Antón Avilés, agradezo profundamente as conversascon Antón Capelán e con Cesáreo Sánchez Iglesias, que puxo ó meu dispor a súa biblioteca e o seu saber de amigo.Quero agradecer tamén a Carmen Blanco, Claudio Rodríguez Fer e María Lopo que me ensinasen a amar aínda máisas Indias. Estas liñas están tamén adicadas á poeta colombiana Lucía Estrada, que me alentou sen sabelo, a JuanAbeleira, pel de indíxena, e a Jaime Novo, que me ensina os significados profundos da terra.

2 Este seu primeiro libro publícase como separata da revista Atlántida, núm. 11-12, dirixida polo seu grandeamigo Urbano Lugrís.

3 Publícase na Editorial Moret, na Coruña, por medio de subscrición popular, tras recibir o premio “Brais Pinto”.Foi recompilado no volume O tempo no espello (1982) como A frauta e o garamelo -título co que nos referiremos ólibro de aquí en diante. Existe unha edición do ano 2000, preparada por Dolores Arxóns Álvarez e Xavier CastroRodríguez na colección Libros da Frouma, co título de A frauta i-o garamelo.

16 Olga Novo

En 1961, debido a presi�ns pol�ti-cas e tam�n econ�micas marcha aColombia, onde casa con Sof�aBaquero, coa que ter� tres fillos e ondevivir� ata 1980. Neses anos de exilioescribe Os poemas da ausencia (1963--1969) e Nova Cr�nica de Ulises (1978),que xunto con dous libros anterioresin�ditos, Poemas a Fina Barrios. Pequenocanto (1959) e Poemas soltos a MaricarmePereira (1961) configuran o volumeantol�xico O tempo no espello (1982),publicado � regresar a Galicia.

Establecido xa en Noia, duranteos anos oitenta exerce como concelleirode cultura polo BNG e a s�a produc-ci�n literaria vaise ver incrementadanotablemente con t�tulos como CantosCaucanos (1985), As torres no ar (1989) ÑpoemariosÑ, o libro de relatos NovaCr�nica das Indias (1989) ou o volumecompilador de artigos xornal�sticosObra viva, publicado xa no ano da s�amorte, en 1992. As� mesmo publ�casepostumamente a obra po�tica òltimafuxida a Harar.

Faleceu o 22 de marzo de 1992 efoi soterrado no cemiterio da s�aparroquia natal, en Boa4.

O LUGAR CIRCULAR DA EXISTENCIA

Un �mbito. Un lugar para ser. Un espacio ilimitado para sentir. Unrecuncho de terra libre. Un alarido.

Un eco. Unha nave. Un gran de trigocandeal. A placenta dos outeiros. Asaiva sabia eterna dos carballos. A naida nai no c�rculo das nais de barro epedra que perduran. O bosque. O bos-que �ntimo. A fala do fieito. A mar�.Amar hei. O todo na nada e a nada entodo: a odisea total, a vida completa.

Era tal vez Avil�s o indio deTaramancos, o ind�xena da r�a de Noiasachando e so�ando coa papaia e eratam�n quizais o galego salvaxe naselva amaz�nica so�ando coa sombraperenne dos casti�eiros. A dobre v�a daradical saudade nacida dos emigrantesretornados, a mestizaxe emocional sensoluci�n posible, a cicatriz aberta quesupura luz continuamente. Eis a poes�ano profundo, cantarolando f�ra dasformas, brillando na necesidade dopulo creador, na li�a paralela e especu-lar da propia vida.

As� como a s�a vida foi un ciclo eun c�rculo perfecto de retorno (eterno)� terra, a s�a po�tica amosa, dun xeitototalmente especular, os distintosmomentos desa circularidade quesemella linearidade pero que � navega-ci�n espiral, cara � centro m�is conc�n-trico de si mesmo: o seu lugar, o seu�mbito, ch�mese Galicia, terra-nai,patria ou naci�n. En consonancia coesp�rito celta, arcaico e antihist�rico,Avil�s identifica o tempo co discorrerc�clico da natureza e coa odiseica na-vegaci�n de quen retorna � punto de


4 Facemos aquí unha mínima síntese biográfica do autor. Para unha información pormenorizada pode consul-tarse a recente biografía feita polo tamén poeta Xosé Mª Álvarez Cáccamo, á que facemos referencia na bibliografíae da que extraemos a maior parte dos datos biográficos. Para un maior coñecemento da bibliografía de e sobre Avilésde Taramancos pode consultarse Capelán (1993b).

partida, e � este trazo o que marca a s�atraxectoria como persoa e como poeta,posto que a creaci�n e a vida chegan afundirse sempre no profundo da poe-s�a e na poes�a profunda5.

O MILAGRE DAS ESPIGAS

Os ollos do neno Ant�n percibironas �rbores, sentiron as s�as raiceiras eviron as fontes pero tam�n entenderono balbordo da auga. De orixe labrega emari�eira, Avil�s d�ixase posu�r polosfen�menos naturais desde as s�as pri-meiras experiencias sensoriais (çlvarezC�ccamo, 1997:1442), creando as� todaunha mitolox�a prel�xica e preliteraria:a das espigas, a do pardal, do paporru-bio, do x�lgaro, da laverca, da gaivota,das amoras, dos abru�os, da chuvia,dos nav�os (Avil�s, 1989b:7).

A partir de aqu�, a materia po�ticaestar� impulsada por esta enerx�a natu-ral e o poeta dev�n un conducto dasforzas xen�sicas, xeneal�xicas e xeol�-xicas. Unha primeira etapa Ñformadapolos seus dous primeiros libros, publi-cados antes do exilio en Colombia, Asmorad�as do vento (1955) e A frauta e ogaramelo (1959) amosan xa unha fortepegada paisax�stica, cun feit�o cl�sico eneopopularista, e unha sabedor�a lin-g��stica que vai cinguir maxistralmen-te, � longo de toda a s�a obra, o l�xicomari�eiro e o labrego.

O primeiro poemario est� forma-do por sete composici�ns que xiran �redor do tema do vento, elemento per-sonificado que percorre unha naturezaviva, latexando nas follas, durmindonas p�las dos bidueiros, que asub�a,que cami�a na ma��, o vento mareiro,o vento que penetra na alma. Estaomnipresencia do vento recrea unhapaisaxe dun xeito hilozo�sta, por vecestranscendido, que anuncia o tremorfuturo do potent�simo s�mbolo daterra-nai, eixo vertebrador de boa parteda obra avilesiana.

"Un grao de semente sostén as trabes do universo". O ciclo da terra en Antón Avilés de Taramancos 17


5 A este respecto son clarificadoras as palabras de Álvarez Cáccamo sobre a obra de Avilés: “nace fundamen-talmente da evocación autobiográfica e vai construíndo un texto paralelo ao da propia vida” (2002:13).

Antón Avilés ós vintecinco meses.

18 Olga Novo

O segundo poemario, A frauta e ogaramelo, de expresi�n m�is contida, faiun percorrido l�rico pola particularesencia de distintos paxaros: o xer�n, omerlo, o paspall�s ou a pomba brava,cun final moi significativo ÒC�ntico �arbreÓ, que �, en realidade, unha �rbo-re de dentro, unha �rbore �ntima perotam�n do mundo, que fala, naturezaanunciadora de si mesma: ÒLevo oser�n eiqu�/nesta mi�a arbre �nti-ma,/con centeos, ma�nzos e cami�osde solÓ (1982:46).

Estes primeiros versos prefiguranxa a concepci�n pannaturista e o fondoante�smo que cingue o corpo e a po�ti-ca de Avil�s � terra mesma, nun encon-tro fraterno coas culturas ancestrais,como a nosa m�is arcaica, que infor-man desde o substrato o pulo de radi-cal amor � cosmos, � contorno natural.Por iso a identificaci�n entre o corpo dopoeta e a cortiza da terra ou os m�isdiversos elementos naturais vai iradquirindo cada vez m�is forza e m�ispresencia nos seus versos. Esta con-ciencia ÒprimitivistaÓ pode verse xa nopoema IV de A frauta e o garamelo:ÒLevo o br�o vizoso dun primitivo deus/ dentro das mi�as mans pombas tru-caces./ Esencia e forza e berro de sal-vaxes devesasÓ (1982:37).

No seguinte libro, Poemas a FinaBarrios. Pequeno canto (1959), a naturezaestimula nel a captaci�n sensible e vaidotar a expresi�n po�tica de Ant�nAvil�s dunha certa sensualidade e dunnacente erotismo asociando a materia-lidade natural � carnal: Òa xerfa do teunacre rec�n nadoÓ (1982:54), Òela �

unha rula mornaÓ (1982:55), Òvou se-mentando amor con edras tenrasÓ(1982:55), Òa pel florece / en arela deser maz� douradaÓ (1982:57). Estaescrita ÒencarnadaÓ, que convida � en-trega pasional desenvolverase plena-mente nos Cantos Caucanos (1985), librode exaltaci�n das terras colombianasque o acollen no exilio.

Pero ser� en Os poemas da ausencia(1» parte, 1963; 2» parte, 1969), logoinserido no volume O tempo no espello(1982), escrito xa en Colombia, onde avivencia total da ra�z galaica Ñna dis-tancia espacial pero na maior das pro-ximidades espirituaisÑ, se manifestede forma rotunda e poderosa, comoveremos, a trav�s dun estilo de raizamesurrealista, coa forte presencia do ele-mento irracional traducido en imaxesrotundas e inesperadas.

A partir dese momento, o poetacomeza a expresar esa relaci�n coaterra tam�n en termos de loita patri�ti-ca e afirmaci�n da identidade nacional,como pode verse en poemas de Astorres no ar (1989) e sobre todo no poe-mario p�stumo, òltima fuxida a Harar(1992), se ben neste �ltimo intensificaÑafrontando lucidamente a morte epechando e iniciando de novo o c�rculoda existenciaÑ o ton de reintegraci�ncoa natureza, nunha fusi�n que asegu-ra a permanencia na vida, m�is al� damorte, asentado e continuado naÒgrande poes�a da terraÓ, como dixoCunqueiro. Porque Ant�n Avil�s fixounha profunda, excelente e verdadeirapoes�a da terra. El deixounos para sem-pre a sabedor�a do que sabe que un


grao de semente pode soster as trabesdo universo. Nacendo e renacendo.Como a materia toda. Como a poes�amesma. Coma a vida sen morte e conamor.

A VERDADE DA VIDA NO CENTRO DO CENTEO

O esencial animismo enxertadonesta escrita de ventos e animais eterras que tremen e xermolan canda aletra, establece unha comunicaci�nprofunda entre os seres, que existenplenos nunha totalidade divinizada.Esta relixiosidade naturista acende ascandeas do pensamento profundo evemos e asistimos � harmon�a univer-sal. S� as�, s� ent�n unha muller amadapode ser unha rula morna e pode flore-cer a pel desexando ser unha maz�dourada.

Os poemas da ausencia � un libroatravesado polo ferro feroz da saudadee esa ferida desde al�n-mar convoca, naradical ausencia, a ra�z m�tica na que seasenta o poeta. Escrito a cach�n, endous momentos clave en que o cravotoca o nervio da lucidez m�is pura, olibro chouta cara a atr�s para impulsar-nos cara � futuro, a cabalo dunhamemoria que chega � nosa prehistorianatural, � comezo cosmog�nico domundo.

Hai aqu� poemas que son amemoria comunal do que nos forma enos conforma6. As�, en ÒEsbozo de can-to para o nacemento da luzÓ (1982:135--140), o poeta retrotr�ese � caos inicialdo universo e escaravella nas tebraspara nos dar Òo canto silandeiro do in-finitoÓ, cando os astros son a�nda osgl�bulos vermellos do universo e Òacerna dos carballos montes�os / � unhaesenciaÓ (1982:135). Na segunda partedo poema, Avil�s, home de terra, perotam�n de mar, anuncia unha outra cos-mogon�a mar�tima, a metade do seu sermesmo Ño microcosmosÑ: ÒPrimeirofoi o mar. O mar senlleiro / palpitaci�nescura / �nica latitude de saudadeÓ(1982:137). Por �ltimo, na terceira par-te, logo das cosmogon�as, Avil�s pre-s�ntanos Ñadiantando minimamente as�a po�tica c�vicaÑ, a imaxe primeiradun Ed�n ceibe, �mbito dos so�os per-soais pero tam�n sociais e pol�ticos en�ltimo termo:

Hai un pa�s pr�stino feito de tem-[pestades.

[...]Un pa�s no que todo rompera as

[ataduras:O amor era un r�o sen leito nin

[ribeiras.(1982:139)

E neste Ed�n liberado, ou a�ndanunca violado polo poder, Avil�s



6 Neste senso, o autor advirte no artigo “Criación e Rebeldía”, incluído en Obra viva (1992), que a poesía cum-pre a función de ser a memoria do pobo: “Desde o poema homérico, desde as sagas, crónicas e romances, hinnose cantigas, o poema é memoria popular, a raiz asentada, o selo da identidade mítica, as áas de vóo ceibe nos eidosda penúria. A palabra ritual desflora a tebra, e o verdadeiro ámbito da liberdade entreve-se nos cantos, no versícu-lo hermético, ou aínda no traballo suxetivo do poeta doente [...] ese fio de luz que nos cega pero que nos conduce”(1992b:34-35).

20 Olga Novo

sit�a ÒAs criaturasÓ (1982:141), nunha po�tica de li�a ecol�xica e non andro-c�ntrica Ñque por outra parte abrollade toda a s�a po�tica tel�ricaÑ e duncomunismo de base, que establece aconvivencia harm�nica entre os huma-nos, os animais, as �rbores e todos osseres nunha comunal felicidade asenta-da na utop�a orixinaria e inmorredoirado noso imaxinario. A nivel formal, estaharmon�a refl�ctese na enumeraci�nca�tica dos seres, sen ning�n tipo dexerarqu�a e na denominaci�n totaliza-dora de ÒcriaturasÓ que andan ceibes,n�as, que cantan himnos (Òsinxelo cantodas criaturas n�asÓ), entre Òt�pedas car-balleiras abisaisÓ, Òaves docesÓ, ÒcervoslizgairosÓ, Òvermes entra�ablesÓ, Òarau-cariasÓ, ÒavelaneirasÓ, ÒsoutosÓ, Òa �xta-se dos tigresÓ, Òo balbordo da herbaÓ,ÒlobosÓ, ÒbolboretasÓ, ÒpoldrosÓ... Estasson, sobre todo, as puras criaturas doamor primeiro, as que erguen Òa ban-deira da lediciaÓ, as da Òalma altaÓ, asque co�ecen o senso da eternidade por-que saben amar: ÒO home � soamente /eterno cando amaÓ (1982:143).

Fuxindo dos esencialismos, conesta fermos�sima sentencia, Ant�nAvil�s de Taramancos penetra na trabedo (seu) ser sabendo que o tempo quenon se vai � o material tempo do sentir,que se toca e se bica, que se palpa e seve, coma unha amada, coma un carba-llo, coma unha rula, coma un r�o. Emesmo a morte fica anulada na conti-nuidade do corpo morto na terra quealimenta, con amor, como veremos.

Esa materialidade Ñcorporalida-deÑ xa anunciada nos primeiros

libros, f�ndese en composici�ns deamor a Galicia nos Poemas da ausencia,chegando � imaxe da tatuaxe da xeo-graf�a galaica Ñmari�eira e labrega, osseus dous Ò�mbitos m�ticosÓÑ na peldo escritor. Porque vida e poes�a son amesma cousa, a letra e a pel tam�n oson:

Te�o as v�sceras ro�das de salitre, dornas me navegaron polo t�rax[...]e levo o coraz�n feito de trigo, de millo temper�n, de mel, de vi�o.

(1982:153-154)

O para�so so�ado, un pa�s libre, aterra e o mar: un canto do principio �fin desde a distancia. O Ed�n prefigu-rado � pois a imaxe dunha Galicia que� toda en si un bosque �ntimo e sagra-do que permanece, se non na realidadef�sica, si no imaxinario do amor e naprofesi�n de fe na materia do solo e dosubsolo, das ra�ces e das herbas, dun ar,dun aturuxo, dun p� que danza.Soamente a trav�s deste profundoante�smo � como Avil�s atopa o cami�oseguro para acadar a s�a propia verda-de vital:

Eu amo as minerais entra�as do [meu eido

[...]Mamar leite materno no fondo dos

[carballosa car�n das ra�ces dos bosques e

[das veasda terra que sost�n o centeo[...]Acaso as� ser�a verdade a mi�a

[vida


vir da profundidade e erguerme [no infinito

enraigado no colo da terra tendo a [frente

como �nico astro o epicentro das [tebras .

(1982:103-104)

OS SIGNOS E A GRANDE NAI DO PAN

Avil�s sabe dos s�mbolos: a noite,o lume, as fontes, o ar, o trigo, a roda.Percibe os sinais da identidade do pobona nosa tradici�n cultural, entronca cosubstrato do celtismo historiogr�fico eliterario galaico7 acompasado � alento�pico de Pondal, � fascinaci�n polopriscilianismo e os cultos precristi�ns etodo o que nun senso amplo pode con-figurar a imaxe m�tica da Terra-Nai,alentada pola tradici�n galeguista.

A relixiosidade de raizame pre-cristi� no culto da natureza pode verse� longo de toda a s�a producci�n lite-raria. A presencia permanente do car-ballo como �rbore sagrada, Òporque des�peto amo a carvalleira / e oficio noseu altarÓ (1989a:43) e coa que signifi-cativamente identifica � seu propio

fillo: ÒMeu fillo: meu carballo peque-noÓ (1982:148), � unha mostra benclara8. A entrega � sagrado na paix�npannaturista, fai de Avil�s a memoriaind�xena nosa, e as palabras arcaicasque a�nda besbella son un trazo pag�nque diviniza a materia toda na seriedos ÒCantos a car�n da terraÓ de Astorres no ar (1989):

Debruzado,percibo o r�o quente, a caverna

[onde agromao h�lito dos bosques[...]ispo-me nesa fraga e oferezo-me.

(1989a:21)

A escrita de Ant�n Avil�s deTaramancos dev�n as� unha escrita damemoria persoal e m�tica do pobo. Aela regresa como a un acubillo mater-no, ese para�so perdido para sempre. Aentrega � terra � tam�n unha entrega �li�a xeneal�xica de ancestros que ofixeron posible como ser, como amor,como emoci�n, como palabra, e que omante�en na existencia. Este estadullochantado no medio e medio do sentiram�rrase � gran met�fora da estabi-lidade e da permanencia, de gran



7 Sabemos que os mitos serviron para “expresar o desacougo do home ante a realidade e para arrincalo do seutempo individual, cronolóxico e histórico para proxectalo a un instante atemporal” (Axeitos, 1997:82). Nesta re-creación do tempo mítico e atemporal sitúase tamén unha concepción cíclica da historia, arquetípica, arcaica eantihistórica, identificada cos ciclos da natureza. E precisamente o tema da natureza -ou da paisaxe- vai ser un temarecorrente na poesía de temática céltica. Non hai que esquecer que en 1955 se publica Paisaxe e Cultura, no que ogaleguismo histórico tenta restaurar os eixes culturais asentados na preguerra. Precisamente en 1952 publicáraseo Cancioneiro da poesía céltica en Galaxia, traducido por Ramón Piñeiro e Celestino Fernández de la Vega. Ademais,o íntimo amigo de Avilés, o pintor Urbano Lugrís, tiña unha forte querencia polo tema céltico e asina algunhas dassúas obras como “pintor de la mar ossiánica” (Axeitos, 1997:83).

8 Para Avilés, a carballeira é un símbolo da liberdade e do ben comunal, tamén a esencia de Galicia e o eco doseu soñado pasado celta (1992b:75).

22 Olga Novo


Antón Avilés, de Alfonso Costa.

tradici�n galeguista, como dixemos,que � o mito da Terra-Nai9: ÒTerra nai.Ra�z umbilical. Seiva nutricia. / Sinto aaorta / poboada de unha esencia defragatasÓ (1982:151).

Galicia � pois, tradicionalmente,esa nai permanente, sost�n da casa e dafamilia, o porto dos afectos. En Avil�ste�en esa funci�n meton�mica deGalicia, a s�a avoa materna, Pepa dePastora, labrega que lle comunicou �neno Ant�n os segredos da semente edos froitos e dos ciclos da terra, e a s�anai, Lela de Pastora (çlvarez C�ccamo,2002:8-9)10. ç primeira ded�calle osseguintes versos: ÒE ti segues en p�,vertical como a esperanza [...] / /Pulas a�nda o cobre do teu m�sculo / /pra abrir canles de amor con querega-lo milloÓ (1982:133).

� a avoa esa Ònai anterga ensumi-da na terraÓ, que co�ece ben as Òra�cesminerais que sustentan a vidaÓ, ela � aAriadna que ofrece o f�o do novelocomo gu�a segura. A ela volve nunpoema de As torres no ar, un librotam�n da memoria, e sabemos que delaprove�en Òas ra�ces / minerais que sos-

tentan / do xerme do teu colo, a mi�avidaÓ (1989a:29).

En efecto, nos tres primeiros cap�-tulos do libro en prosa Nova Cr�nica dasIndias (1989), o poeta establece as coor-denadas vitais da s�a infancia e desdeo mesmo comezo advirte: ÒDous pun-tos de referencia est�bel, avoa e naiÓ(1989b:5). çmbalas d�as f�ndense naxenealox�a matrili�al que conforma aimaxe da mater galaica, pois Òno fondodos ollos est� a avoa, a bisavoa, a mu-ller permanente do fogarÓ. Esa muller--Pen�lope representa Òa casaÓ, Òa terracavadaÓ, Òa colleitaÓ, ela � Òmatriz e ali-cerceÓ que Òest� no medio do universo,agardandoÓ, vendo Òpasar os s�culosÓ(1989b:5). Esa avoa que � nai e filla,neta e bisneta representa a intrahistoriado traballo coti�n das mulleres Ñavida mesmaÑ, � tempo que permite,no seu renacer constante Ñcomo figu-ra simb�lica e m�ticaÑ a continuidadedos seres e a permamencia da vida,como refuxio f�sico Ña casaÑ e ps�-quico para o inconsciente colectivo11. A inocencia Ñque posibilita os so�osÑe a febleza, xunto coa madurez e a seguranza desa nai-nena confirma a



9 Di Carmen Blanco que “dito mito identifica unilateralmente á nai rural coa auténtica muller galega [...] estelugar preferente da nai no mundo simbólico galego ven dado, entre outras razóns, pola valoración da fertilidade,propia dunha cultura agrícola, e pola ausencia temporal ou definitiva do home” (1989:24). En calquera caso, Avilésestá retomando en toda a súa obra o estendido mito occidental da existencia dunha relixión arcaica consagrada óculto da deusa Terra e a idea do suposto matriarcado das sociedades prehistóricas (Leigh, 1996:16).

10 Hai que ter en conta que o propio Avilés conta en Nova Crónica das Indias que as mulleres da súa familia -labregas-, representan a permanencia e a casa, a terra, polo tanto, mentres que os homes-mariñeiros-, representana ausencia, a viaxe, o elemento inestable, anque tamén fascinante.

11 Este gran mito está presente na tradición galeguista desde os seus comezos, remontándose a autores comoFrancisco Añón, Rosalía de Castro ou Ramón Cabanillas e ten continuadores ilustres en Otero Pedrayo, Celso Emilioou Xosé María Díaz Castro, por poñer só algúns exemplos. Desde a psicoloxía ten abordado o tema X. Rof Carballo,

24 Olga Novo

terra Ña naci�nÑ coma unhaÒmatriaÓ, Ñpor empregar a denomina-ci�n de Celso Emilio FerreiroÑ, poissendo ela a propia terra, ensancha emultiplica as fronteiras que en realida-de non existen, para dilu�las nunhaÒpatria universal que cabe nunha leirade catro cuncas e d�as centi�reasÓ(Avil�s, 1989b:8).

Xa o poema-p�rtico de Os poemasda ausencia conti�a precisamente amensaxe da feminizaci�n da terra,como unha nai de Òentra�a paridoraÓ �que amasen mari�eiros e campesi�os.Este poema, adianta, ademais, outradas constantes da obra avilesiana, oalento �pico de raizame pondaliana egusto pola memoria celta e megal�tica.A imaxe do pobo galego coma unhaÒtribo preliminarÓ, de cazadoresprehist�ricos nas veigas boreais, dan-zando rudos bailes � sombra dos men-hires e a car�n desa Òavoa antigaÓ, Ònaido panÓ e Òtecel� do ventoÓ l�vanospolo t�nel da historia e mesmo daintrahistoria ata a memoria megal�tica,sempre a trav�s do ÒalaridoÓ, do Òatu-ruxoÓ, do ÒbradoÓ, entrando nunhacosmolox�a do berro de orixes ances-trais12 ata o sentido �ltimo e at�vico das

danzas primixenias da nosa rodasolar13.

E as� esa muller-nai-terra l�vanosda man � prehistoria e ensina que acasoeste pobo foi s� un pobo de cazadoresprimeiro, e logo de labregos e mari�ei-ros. Porque o alento �pico en Avil�s �un alento de resistencia, de loita pac�fi-ca de homes que van � mar, que abrensucos, que sementan e navegan, queso�an sabendo que Òa nosa lanza � s�unha vara de am�ndoaÓ e que a verda-deira victoria � ÒsementarÓ, ÒE s� onoso l�strego na carraxe da loita / fainacer soutos t�pedos de maz�s e pa-v�asÓ (1982:105).

Estas composici�ns que amosanunha forte solidariedade coas clasestraballadoras oprimidas, � tempo quelevan impl�cita unha mensaxe antibeli-cista, est�n en consonancia co progre-sismo de signo marxista que podemosver en moitos outros autores da s�axeraci�n. Avil�s idealiza a figura dolabrego, tal que un heroe ou ÒguerreirovictoriosoÓ que leva na dor das s�ascostas a dor do mundo, Ò�-lo dono dasaugas, dos campos, das estrelas, her-deiro do UniversoÓ (1982:111). As xen-tes traballadoras forman o novelo da


en Mito e realidade da terra-nai (1957). Para a análise deste complexo tema poden verse os esclarecedores —e fun-dacionais— estudios feitos desde a crítica feminista por Carmen Blanco (1989:24-28; 1995:44-45; 1999:56-57).

12 O aturuxo pode ser entendido na obra avilesiana coma unha realidade preverbal fundante anterior a todaestructura lingüística pero denotadora da idiosincrasia dun pobo. Asistimos así a unha cosmoloxía do berro pois,como afirma Sergio Lima, seguindo a Bachelard: “O grito á tanto a primeira realidade verbal como a primeira reali-dade cosmogônica” (Lima 1976:101).

13 Segundo expón Maria-Gabrielle Wossien, “La danza era el modo natural del hombre de armonizar con lospoderes cósmicos [...] constituía un medio para estar en contacto con la fuente de la vida” (Wossien 1994:8).

intrahistoria, nunca da grande Historiaque marca e merca os fitos, porquedelas foron os labores coti�ns, os oficiosde sempre14: ÒNosa non foi a espada:noso foi o tear, a obra negra / ir se-meando os campos asolados tras oscarros da guerraÓ (1989a:63).

Esta serie de mitos e o achega-mento, en ocasi�ns, � linguaxe �pica,levan en si un forte potencial subversi-vo, que fai posible o so�o e a recreaci�nde utop�as pasadas e futuras fronte �realidade dun pobo Ñdun mundoÑsometido polos poderes polimorfosque non fan posible a vida indepen-dente, diversa e plena. A evocaci�n donoso pasado hist�rico Ñreal ou so�a-doÑ forma parte das estratexias deresistencia cultural e pol�tica, de autoa-firmaci�n como pobo15, que busca,nunha posible idade dourada do pasa-do, o alento para a construcci�n dunfuturo libre (Blanco, 1997:101; Capel�n,2002:21). Neste sentido, son ben signifi-cativas as alusi�ns a Rosal�a de Castroe a Eduardo Pondal nun dos poemas daausencia. O poeta, no exilio en Co-lombia, invoca � gran mater protectora(ÒRosal�a: non me deixes / tan lonxeque te�o medoÓ) e � nosa grande voz�pica, de resistencia e afirmaci�n

patri�tica: ÒE ti campana de Anll�ns /campana con voz de ferro: / /Berganti��n non me esquezas / d�meunha man compa�eiroÓ (1982:155).

O SOL NEGRO

Este berro ancestral de desampa-ro est� no cerne doutro dos eixes verte-bradores da obra avilesiana: a radicalsaudade que abrolla con moita forza enOs poemas da ausencia, coma unha dorlacerante e omnipresente: ÒGaliciaenteira asoball�ndome / cami�andopola circunferencia do meu sangueÓ(1982:175). Non obstante, en Avil�s asaudade adquire tam�n un valor posi-tivo e mesmo pracenteiro, no sentidodo cravo rosaliano, pois o autor recr�a-se nesa dor da ausencia para reafirmar-se no amor � terra afastada Ñnun ritofusionador e sacralizado, e nas s�asm�is profundas convicci�ns pol�ticas.Tr�tase dun Òbrado de terraÓ, dunhaÒataduraÓ, coma Òvoz de nai cordial edura / que se aferra no sangue doce-menteÓ, e � tempo � un mal que o con-some pero que lle d� vida, que o ferepero que o impulsa con firmeza: ÒEsinto un gozo tal nesta ferida/que



14 Neste sentido, cómpre sinalar o poema de As torres no ar que comeza “O pé do mariñeiro é de natural ancho”(1989a:75-76), onde se describe punto por punto o labor dun zoqueiro -en lembranza do vello Pontellas da súainfancia-, ó tempo que se homenaxea ós mariñeiros.

15 No artigo “A Chaínza: o carballo do ano 2000”, inserido en Obra viva, Avilés apela a distintos personaxesque conforman para a tradición galeguista o cerne da nosa historia mítica -ese novelo da identidade nacional gale-ga para o escritor-: así, xunto ós deuses celtas Endovel e Ith, atopamos a Prisciliano, o rei Artur e o seu cabaleiroPerceval á busca do Vaso Sagrado, reis, trobadores e xograres, os mártires do Monte Medulio, a Inés de Castro, efiguras senlleiras das nosas letras como Añón, Rosalía, Pondal, Curros ou Manuel Antonio, Castelao, Bóveda, ÁnxelCasal, ó tempo que sitúa xa como referencias da identidade nacional a nomes máis próximos coma Cunqueiro ouUxío Novoneyra (1992b: 75).

26 Olga Novo

canto a mi�a dor, e son valente / /sabendo que son terra estrelecidaÓ(1982:146).

Son importantes, para entenderesta particular Òfilosof�a da saudadeÓavilesiana unhas palabras do artigoÒGalicia no div�nÓ, inseridas en Obraviva e que introducen unha serie deimportantes variaci�ns con respecto �filosof�a da saudade do galeguismorepresentada por Ram�n Pi�eiro(Capel�n, 1993:43). Pois ben, Avil�sdinos que a saudade reint�granos naterra, unindo o que se rompera, ataÒunha perfecta comuni�n co ben perdi-doÓ nunha visi�n positiva e sobre todoconstructiva dos soles negros damelancol�a (1992b:210). Desa ansia per-manente de fusi�n, dese desexo sem-pre incumprido nace a saudade, e ade-mais Òserve de espora e aguill�n parater sempre presente aquelo que se amana memoriaÓ:

A saudade, pois, a�nda nos mant�nvivos como persoas e como naci�n,e se � unha eiva para poder lanzar ovoo definitivamente e nos atrancana empresa de ser ceives da mem�-ria, tam�n nos d� ese pracer infinitoque sela un pacto c�smico entre ohome e a s�a orixe (1992b:210).

AMADAS INDIAS

En novembro de 1961 Ant�nAvil�s de Taramancos marcha aColombia, onde permanecer� case

vinte anos, metade emigrante, metadeexiliado (çlvarez C�ccamo, 2002:34--35). Esta experiencia que marcar� as�a vida ha de marcar tam�n a s�aescrita, sendo como �, xa o advertimos,unha escrita especular e paralela � pro-pia vida. Nas terras americanas escribeOs poemas da ausencia e Nova cr�nica deUlises � tempo que vai acumulando naretina o novo mundo que fascina erenova e cambia, afirma e agranda apercepci�n sensorial. Nunha carta de1970 a Salvador Garc�a Boda�o, repro-ducida no limiar que este autor fai paraO tempo no espello (1982), Ant�n Avil�srelata o mito autobiogr�fico das s�asexperiencias vitais en Colombia:

Fixen de todo. Fun comerciante,domeador de cabalos, contrabandis-ta. Te�o cavado m�is de corenta hec-t�reas de terra americana, de sol asol at� que o aceiro da eixada se fen-dera [...] cacei pumas para lles ven-de-lo pelexo �s gringos ricos, trafe-guei con cabezas reducidas, fixenchurros nas feiras, fun afiador(1982:7).

Anos despois, � seu regreso,nunha entrevista concedida a ManuelForcadela Avil�s refer�ase a esas pala-bras dicindo que Òsendo certo, tenmoito de m�tico [...]. Non son m�is queas pequenas an�cdotas dunha vidamoito m�is complexa e tam�n m�isnormalÓ. En todo caso, esa memoriamitificadora retrotr�ese a un pouso devivencia real16 e a experiencia de Co-lombia reflectirase en dous libros: o


16 Sábese que o poeta acompañou a Miguel de la Cuadra Salcedo nalgunha das súas expedicións na selvaamazónica (Álvarez Cáccamo, 2002: 39).

poemario Cantos Caucanos (1985) e olibro de relatos Nova Cr�nica das Indias(1989).

As� como a saudade de Galicianas terras americanas se manifesta,como vimos, en Os poemas da ausencia,esa ferida de Òsaudade revertidaÓ,como el a denomina, volve abrir unhavez retornado a Galicia para a reme-moraci�n celebrativa da s�a outrapatria ÑColombiaÑ, nos CantosCaucanos. Porque, o certo � que Avil�sse mergulla na realidade colombianaata formar parte dela e ela, claro est�,parte del (Ripoll, 1993:32). Ontolo-xicamente dividido, na odisea, o poetadeixa sempre parte de si nos lugaresamados e so�ados, por iso Ò�s veces ocoraz�n non ten l�mitesÓ, e a viaxetransf�rmao nun sentido profundo atanon ser xa nunca o que foi:

Non hai regreso, avoanuncaregresa o mesmo home ao mesmo sitio.O lobo do desertoperdeu a t�a voz, e a auga clara da t�a mannon apaga a saudade revertida.

(1985:19)

Cantos Caucanos nace pois co-mo supuraci�n l�cida na distancia ÑespacialÑ destoutra terra amada.Parte, como indica o t�tulo, do canto

ÑapaixonadoÑ desde o �mbito doCauca, afluente do r�o maior, oMagdalena, porque a� se sit�an as s�asra�ces colombianas e a� se asentan osafectos novos que han perdurar o restoda vida: a compa�eira e os fillos. A�, noval do Cauca. Pero o seu canto vai atra-vesar os lindes do val para abrangueresa ilimitaci�n sentimental da identida-de nacional colombiana, nunha afirma-ci�n indixenista e outra volta tel�rica,profunda e radical.

A VAXINA FROITAL DO MUNDO

No principio Òo r�o inmenso / /esfarrapaba a vaxina froital do mun-do / no �mbito do CaucaÓ (Avil�s,1985:17). Cantos Caucanos �brese conese ÒPrimeiro cantoÓ aludindo � primi-xenio Òclamor universalÓ, cando ch�anos astros e a�nda era doce o territoriopr�stino da vida. Avil�s �brenos as por-tas do Novo Mundo comezando polax�nese cosmog�nica17, na configura-ci�n da plenitude ed�nica, na gran Paxdas xentes de coraz�n de guan�bana:esoutro Para�so que conforma de novoa utop�a avilesiana18. E desde aqu� olibro esfarr�pase tam�n polos amoresde antigas cidades, volc�ns e r�os, �rbo-res e m�sicas, coma o r�o caudaloso �



17 Sabemos xa da querencia de Avilés por este tema no caso dos poemas relativos a Galicia. Mais no presen-te poemario cómpre quizais non perder de vista tamén os cantos cosmogónicos dos indios hiutotos ou koguis(Cardenal, 1979: 72-74 e 92-94), así como a divinización de elementos naturais, coma o sol no caso dos tunebos(Cardenal, 1979: 155) ou dos ríos, no caso dos páez (Cardenal, 1979: 111).

18 Son significativas, ó respecto, as palabras do autor no artigo “Pranto e xenreira por un país florido”, incluí-do en Obra viva, onde califica a Colombia como “un país para soñar” (1992b: 121).

28 Olga Novo

longo dos seus mil douscentos cin-cuenta kil�metros de cauce. Estamosdiante da cr�nica total do coraz�n quecanta19.

Esa integridade do comezo sit�anun primeiro plano a potencia primixe-nia da natureza, nunha mensaxe deempat�a c�smica ata devir o poeta e oseu canto unha am�lgama de ritmo,so�o, sensualidade, ciclo, mito, rito,toda unha biolox�a e unha xeolox�a queest� a nacer na palabra e a ser asimila-da, absorbida. Este asombro perma-nente, esta descuberta, este zaumatseincomo exaltaci�n sensual e sensorial davida libre pode verse en poemas comoa ÒElex�a de Popai�nÓ, na que a terraÒule a corpo quenteÓ e o amor � un actopur�simo ante os Òastros m�is grandesdo universoÓ (1985:22).

O exotismo ling��stico non seofrece de maneira gratu�ta sen�n que �mostra dunha consubstanciaci�n coanatureza, a chamada do materialismoxerminal, un labor de perfuraci�n, deascenso e descenso, de voo, de mineiro,de explorador dos sentidos que se des-bordan. E estas formas org�nicas eabertas afectan � sem�ntica na direc-ci�n da fusi�n natureza-carne-escritaerotizando o universo e a poes�a,


Antón Avilés na súa plenitude.

19 A influencia das Crónicas de Indias é moi importante na obra avilesiana, fundamentalmente na Nova Crónicadas Indias (1989), como o propio título indica (Veiga, 2002: 48-54). Sen embargo, o libro Cantos Caucanos, queestamos a tratar, non presenta características que o acheguen dun xeito definitivo á crónica de feitos históricos ourealidades nacionais poetizadas -aínda referíndose en ocasións a feitos históricos literaturizados-, como quizais seobserve no Canto general de Pablo Neruda. Cómpre sinalar, a este respecto que, aínda sendo sen dúbida un refe-rente poético importante, non parece ser Neruda o grande inspirador dos Cantos Caucanos, como se ten dito amiúdo. Sen estendernos agora no tema, sinalamos en cambio as influencias -evidentes nalgúns textos- do poetachileno Pablo de Rokha e do colombiano León de Greiff, admirados polo noso autor.

porque a materia c�smica ani�a na cor-poreidade e esta enc�rnase na escrita, carg�ndose dunha primitiva sexualida-de, como pode verse no relatoÒLuzmilaÓ de Nova Cr�nica das Indiasou no espl�ndido ÒCanto de NoralbaTimbacoiÓ. No frenes� dionis�aco dadanza quente do subtr�pico, candofundaron a cidade de Cali no ano de1536 Noralba � Òa foula traslucente dor�o LiliÓ, Òa flor do lirolaiÓ, e s�culosdespois Ñporque o tempo non existeÑo poeta at�paa de novo na beira doamor e � unha Òmuller de lava de vol-c�n / e caraveisÓ, Òun elixir no medioda agon�aÓ, Òunha m�sica que entrabapola ra�z do sangueÓ20, feita de ÒbarrohumanoÓ, danzando nun frenes� senfin, estaba o seu sexo Òvivo como unharula en primaveraÓ e Òexalaba o arre-cendor intransfer�bel da vidaÓ (1985:25-27). O poeta remata o canto agar-dando pola resurrecci�n da carne de

Noralba Timbacoi, e esa resurrecci�nradicalmente materialista prod�cesenos versos, porque aqu� Ant�n Avil�sest� convertido xa no ind�xena partici-pante dos ritos dionis�acos, das cele-braci�ns rituais e ve e sente a naturezacoma o indio guahibo que canta:ÒEstamos bailando coma a garza more-na, / estamos bailando coma o gav�nÓ(Cardenal, 1979:63).

A defensa do mundo ind�xenacomo verdadeira identidade nacionalmanif�stase na poetizaci�n dos seresintegrados no universo nutricio, dosnobres traballos coti�ns que son a pro-longaci�n da terra, manif�stase na exal-taci�n das danzas, das comidas e bebi-das, nunha harmon�a anterior �conquista21.

As�, no soneto ÒF�rmula secre-ta do sancocho do CaucaÓ (1985:43), o autor ach�ganos � gastronom�a



20 Xa vimos que Antón Avilés poetiza o tema da danza como elemento de fusión co cosmos nas composiciónsda arcaica utopía galaica, simbolizada na muiñeira, baile comunal que recrea, neste aspecto, a construcción socio-simbólica da nación. Mais, nos versos “caucanos”, o baile asóciase ó rito dionisíaco e polo tanto engádelle un com-poñente fortemente erótico ó tempo que pode dicirse que devén un acto extático e fondamente artístico, pois sabe-mos que a danza é quizais a forma artística máis antiga, xa que antes de que os seres humanos expresasen a súaexperiencia da vida con outros materiais, fixérono co seu propio corpo (Wossien, 1994:9).

21 Neste senso, o libro non pode ser lido coma unha crónica ó uso ou simplemente unha epopea, como temosadvertido, porque vai máis aló atravesando estas escrituras e converténdose, en todo caso, nunha “crónica sempreinconclusa” anterior ós conquistadores, na que a América indíxena existe no pulo animista que a sustenta e que aproxecta máis alá dos oprobios posibles. Avilés tamén neste caso ergue como fitos momentos da intrahistoria indí-xena -a verdadeira historia, a das persoas-, focalizando a atención en realidades próximas e cotiás referentes á vidae non ós grandes acontecementos da Historia oficial. Tamén por esta razón, cando Avilés poetiza a crónica ou citaos cronistas, exploradores e navegantes, faino para subliñar a fascinación primeira da descuberta: “No ollo do cro-nista perfila-se o asombro. Ver a illa relocente no límite do mar, sentir o seu perfume, e ir destecendo os fíos daesperanza para tecer a urdime dos ensoños” (1992b:191). Deste xeito, o poeta escolle, para abrir Cantos Caucanos,unha cita das Elegías de los Varones de Indias (1589), de Joan de Castellanos, enxalzadora da realidade indíxena:“tierra de bendición, clara y serena / tierra que pone fin a nuestra pena” (Avilés, 1985:s/p).

30 Olga Novo

popular colombiana mediante unhareceita afrodis�aca22, mentres que enÒOs arrieiros de Antioqu�a / fundan acidade norte�a de Caiced�nia / e perf�mase todo o val do Cauca / cosprimeiros aromas do caf�Ó (1985:37--38) asistimos, desde o t�tulo, � cr�nicavital do traballo das xentes erguendo acidade no lugar do antigo bosque deguacai�ns, de araucarias, de sam�ns,de acax�s. Xentes que cantan mentresconstr�en e abren paso � platanar e �cafeto, logrando que todo xire Òharmo-niosamente no infindoÓ, como diAvil�s, Òesa pequena dimensi�n davidaÓ que � en realidade todo o quetemos (1985:38).

Tam�n pequena e grande a untempo � a dimensi�n da danza e dam�sica23, s�mbolos populares de identi-dade nacional e signos de entronquecoas culturas arcaicas pois como di opoeta Òa danza era un rito inici�ticoÓ(1985:26) e mestura na noite o frescordo Oc�ano co ritmo dos tambores, domapal�, da cumbia, do currulao e o sonde Celia Cruz, de Miguelito Vald�s, donegro Watusi, de Avianca e tantosoutros no ÒCanto de NoralbaTimbacoiÓ.

E percorremos a toponimia in-d�xena fermosa e forte: Gaucar�,Popai�n, Tulu�, Chachau�, Timb�o,Catamarca, Natagaima, Neiva, e Cali, acidade das c�pulas brancas... nomes deresonancia m�xica e oracular coma o

canto do turpial ou o miar do pumanegro.

A LUX PERPETUA DO OUTRO

Este canto total integrado na vida,en sinton�a coas culturas ancestraisindias, compl�tase coa visi�n estreme-cida da conquista, como pode verse noÒCanto cenital do Tolima GrandeÓ(1985:41-42), onde o poeta contrap�n acontemplaci�n ext�tica do volc�n andi-no, coa s�a simb�lica Lux perpetua, edas s�as terras virxes de aguias voandono abismo, de chairas infinitas de quie-tude e harmon�a, coa chegada feroz dosconquistadores de Jim�nez Quesadasimbolizada na imaxe do r�o: oMagdalena, que fora co seu Òbru�domilenarioÓ Òo cami�o �nico da p�triaÓfoi Òviolado pola proa voraz das cara-belasÓ (1985:41) e o ferro e o furor dastropas inauguraron outro r�o de sangueque asolou os campos ata chegar � mar.

Neste senso, en Nova Cr�nica dasIndias, o autor relata, dun xeito moi l�ri-co, esa memoria do xenocidio en textoscomo ÒGaitanaÓ ou ÒInforme e datosdo xenocidio na comarca de Planas, noano de mil novecentos sesenta e nove,confirmado polo veedor don PioquintoGalach� encargado dos asuntos ind�xe-nas do departamento do Meta e naxurisdicci�n de VillavicencioÓ. Na li�aatemporal destas cr�nicas avilesianas


22 Neste poema pode notarse a influencia da “Epopeya de las comidas y las bebidas de Chile (Ensueño delinfierno)” de Pablo de Rokha, incluído no poemario Carta magna de América (1941-1948).

23 Para a influencia da música na poesía de Avilés pode consultarse Villalta (2002).

cr�zanse datos autobiogr�ficos litera-turizados, coa historia colombiana,nun discurso que estoura o eurocen-trismo e asume e ama a diferencia, quecomeza a ser a s�a outra identidade. A agresi�n brutal dos conquistadores �tam�n unha agresi�n � s�a nova identi-dade refeita nos c�rculos atemporais doseu novo lugar24 non-naci�n, non--patria, s� todo selva, s� espacio ataque Òa fera non selv�tica irrompe nesemundo ideal que se sustenta na lei sin-xela do universoÓ (1989b:51). Nestesenso, son reveladoras as palabras daestudiosa Mar�a Lopo cando afirmaque

o poder sabe que a alteraci�n doespacio, a modificaci�n da cosmovi-si�n, creba o equilibrio co ecosiste-ma natural e o vencello coa paisaxecultural, contribu�ndo � perda damemoria do lugar da vida e � insta-laci�n dos outros no territorio da�nica Historia (Lopo, 2002:17).

No descubrimento fascinado daoutredade aborixe, as figuras positivasno libro son aquelas que, a trav�s dostempos, encarnan a rebeld�a contra aimposici�n dos poderes mon�rquico eeclesial do imperio, como acontece enÒEntrada e recibimento do ImperadorDon çlvaro de Oy�n na praza deNeiva e das fatais consecuencias do seulevantamentoÓ. A voz do rebeldeçlvaro de Oy�n que se levanta contra ainxustiza da realeza espa�ola perma-nece as� coma a primeira mensaxe con-testataria, mais, como di Avil�s Òtive-

ron que andar s�culos para o�r o seuecoÓ (1989b:84). Este eco � o que seescoita quizais no relato ÒNari�oÓ, quefai referencia � pol�tico AntonioNari�o, un dos forxadores da indepen-dencia colombiana e que ve na imaxefinal da patria liberada, a harmon�a pri-meira do lugar natural habitado natu-ralmente, cos seus Òr�os milenariosÓ,Ògrandes vales de azucreÓ, Òsementei-ras de millo e de mandiocaÓ, Ògrandesmandas de poldrosÓ, Òvacadas quepacen na primavera perenneÓ, unhaArcadia liberada na que Òun ga��ncanta, xa libre, nun outeiro de trigos,con voz aberta e firmeÓ (1989b:84).

O �ltimo ÒrelatoÓ de Nova Cr�nicadas Indias Ñunha confesi�n �ntima dearelas e lembranzasÑ retoma o temada viaxe e da saudade, do regreso �terra das orixes. En certo modo entron-ca co tam�n derradeiro poema deCantos Caucanos, unha composici�nque manifesta a raizame est�tica avile-siana, a columna vertebral do seu que-facer literario. Esta ÒCr�nica feridaÓ,subtitulada Òelex�a menorÓ, canta asaudade das terras colombianas unhavez producido o regreso a Galicia. �pois, esa Òsaudade revertidaÓ, esacorrente submari�a que informa osseus mitemas e dev�n un dobre cami�ode ida e de volta, que semella non terfin endexamais porque entretece aurdime do seu ser mesmo: ÒIsto � o lorque me estremece, /amar tan longa-mente o ben / perdidoÓ ou Òter para



24 Para un estudio exhaustivo do concepto de “lugar” pode verse o estudio “No principio foi o lugar”, de MaríaLopo, no número 7 de Unión Libre dedicado ós indixenismos.

32 Olga Novo

sempre / o folgo eivado de amar o quese perdeÓ (1985:62).

Regresa a el ent�n na enormesupuraci�n da ferida incurable, Òaextensa xeograf�a dunha patria lonxa-naÓ, esa Òcicatriz radianteÓ do quenunca volve pero que igualmente ohabita intimamente. Voltan � mente Ñ� escritaÑ �s Òcabalos ceibesÓ, aidentificaci�n cos c�ndores de librevoo, co canto do turpial, regresan os olores a cilantro e malvas�a, os amores todos dun Òterritorio abertoÓ,unha Òplanura do conf�nÓ. Colombiadev�n un espacio agrandado namemoria, ese lugar para sempre senfronteira na saudade e nos afectos, napercepci�n do mundo. E a escrita nacee renace desta fonte de dor, desta brasaacendida d�a e noite: Ò� deste sofri-mento que aluma a mi�a teia, � destesofrimento, / � desa luz que vivo, docarcomer perene de apreixar o olvido /e te-lo tenso, roxo nas brasas da memo-riaÓ (Avil�s, 1985:62). A forza damemoria, tensa coma un f�o de ferrodolorido, loita co tempo que foxe irre-parable, e nesta tensi�n entre o apreixa-mento dos intres sucesivos que confor-man a existencia Ñvelaqu� o tempo noespelloÑ e o devalar heracliteano dasaugas da vida que nos leva, xorde acreaci�n profunda de Ant�n Avil�s deTaramancos, coma unha pitela quechouta do encontro de d�as placas tec-t�nicas furiosas no seu exacto centropoi�sico. Este retorno anamn�sico per-mite a reintegraci�n do poeta na vida eno cosmos.

DE CÓMO ANTÓN AVILÉS, O INDIO DE TARAMANCOS, BICA O CORAZÓN DA TERRA,RUBE NA SEIVA E VIVE PARA SEMPREDANDO, DESDE A MORTE , A VIDA ÓS CARBALLOS

Xa na primeira parte de Os poemasda ausencia (1963) Avil�s comeza a poe-tizar a morte como fusi�n definitiva coaterra, e polo tanto como perduraci�n notempo c�clico do eterno retorno. Esaapertura materialista de continuidadeconcibe a t�natos como a total plenitudedo amor e o morto � caracterizadocomo un Òfeliz viaxeiro subterr�neoÓque se ofrece libre � seo da terra comounha verdadeira esencia transcendidaÒno acougo / vaxinal dunha naiÓ,Òarrodeado de garimososas v�scerasÓ(1982:118). A plenitude que anula amorte � posible nesa reintegraci�n tel�-rica pois s� quen morre pode finalmen-te bicar no silencio Òo coraz�n da terraÓÑprometidaÑ e renacer, Òcheo de luzÓcomo Òunha derradeira �rbore medra-da de ti mesmoÓ.

O problema do retorno � quizais apreocupaci�n existencial m�is fonda enAvil�s de Taramancos, como o eratam�n no Cunqueiro de Herba aqu� eacol� (1980), cando ensina que

Todo pende en que un este�a mortoperguntando pola herba que nasce

[derribacoma un novo corpo m�is levi�nabaneado polo vento.

(Cunqueiro, 1991:179)


Avil�s asenta tam�n na concep-ci�n bergsoniana do tempo como dura-ci�n e exemplifica � perfecci�n a teor�ado ÒUn UniversalÓ de Julius Hart, paraa cal todo � un inmenso, aboiando naspart�culas sen posibilidade de xerar-qu�as, barreiras, fronteiras. Avil�s est�tam�n en ÒidentidadeÓ co concepto doÒabertoÓ rilkeano, coa filosof�a hegelia-na ou cos mitos presocr�ticos do retor-no, sen esquecer ese tempo c�clico daconcepci�n c�ltica que informa o seusubstrato po�tico.

O libro p�stumo de Ant�n Avil�s,òltima fuxida a Harar (1992), escrito naespera da morte, poetiza os temas exis-tenciais do paso do tempo, da memoriacomo resumo final da vida, e, claroest�, o canto l�cido e extremadamentevitalista do propio pasamento, esaoutra existencia continuada no Òviverpermanente nas ra�cesÓ, sentindo asflores, a rella do arado abrindo unsulco, como se pode ver no poemaÒAnt�fonaÓ: s� as� se pode Òver asementeira / desde o fondo do amorÓ eÒa eternidade / s� as� ter�a a dimensi�nperfeitaÓ (1992a:73). O libro poetizaunha Galicia permanente no r�o dotempo, � longo dunha historia so�adae real, unha idiosincrasia que carece xade l�mites (1992a:40) e el mesmo sendoxa existente no infinito (1992a:73). Axenealox�a que o asenta nos vieiros dotempo, as�ntao tam�n nos da morte;por iso na oraci�n f�nebre que elmesmo se canta en vida no poemaÒConfortoÓ, a terra que o acolle � esaterra labrada polos pais, polos ances-tros:



Autógrafo e ilustración de Antón Avilés para o libroÚltima fuxida a Harar.

34 Olga Novo

Que a terra me conforte, a terra frescaonde meus pais lavraron, e sinta o seu lentore sinta a saibasubir polas raices at� o corpodos grandes casti�eiros.

(1992a:73)

As augas eternamente fluentesens�nanlle a Avil�s, como xa cantaraJorge Manrique, que Ò� un trasvase avidaÓ pois todo se resume nesa Òcorren-te que vai / na nervadura oculta, /oeterno dos r�os que nos levan ao mar...Ó(1992a:35). Todo � enerx�a e polo tantonada se crea nin se destr�e, nada morreporque tampouco o tempo existe, e qui-zais o poeta entrev�a na visi�n da mortepr�xima ese magma, esa am�lgama, esaduraci�n que o fai andar Òvivo nos �te-res profundosÓ e na enerx�a que faimedrar as plantas. Al�, transformado en�tomo ou c�lula que canta, al� est� elÒde morto / dando vida ao que nasceÓ(1992a:35) e porque Òemana da vidaalgo que late / nas urdimes da terra al�onde a planta abrollaÓ, sabe que podedicir, con certeza absoluta, a �nica cer-teza que o co�ecemento da intuici�n eda paix�n lle poden dar na luz do finque � o comezo Ñpara que tam�n n�svoltemos � noso comezo e � principioda palabraÑ:

ÒAl� estou eu de morto dandovida aos carballosÓ.

BIBLIOGRAFÍA

Álvarez Cáccamo, Xosé Mª (1997): “A obra litera-ria de Antón Avilés de Taramancos”,

Historia da Literatura Galega, Vigo, AS-PG,vol. V, 1442-1472.

____(2002): Antón Avilés de Taramancos, Vigo,A Nosa Terra.

Avilés de Taramancos, Antón (1982): O tempo noespello, O Castro-Sada, Ediciós do Castro.Inclúe os libros As moradas do vento(1955), A frauta e o garamelo (1959),Poemas a Fina Barrios. Pequeno canto(1959), Poemas soltos a Maricarme Pereira(1961), Os poemas da ausencia (1963--1969) e Nova crónica de Ulises (1978).

____(1985): Cantos Caucanos, Barcelona, SoteloBlanco.

____(1989a): As torres no ar, Sotelo Blanco,Barcelona.

____(1989b): Nova Crónica das Indias, Vigo, IrIndo Edicións.

____(1992a): Última fuxida a Harar, A Coruña,Espiral Maior.

____(1992b): Obra viva, Santiago deCompostela, Edicións Laiovento.

Axeitos, Xosé Luís (1997): “O celtismo, utopíatrascendente na literatura galega”, en UniónLibre. Cadernos de vida e culturas, 2, OCastro-Sada, Ediciós do Castro.

Blanco, Carmen (1989): “A matria de Celso”, enCelso Emilio Ferreiro. Común temos apatria, Especial A Nosa Cultura, 11, Vigo, ANosa Terra, 24-28.

____(1995): Nais, damas, prostitutas e feirantas,Vigo, Edicións Xerais de Galicia.

____(1997): “Mulleres na utopía celta dePondal”, en Unión Libre. Cadernos de vida


e culturas, 2, O Castro-Sada, Ediciós doCastro, 101-118.

____(1999): “Sexo y nación en Rosalía deCastro”, en Joana Sabadell (ed.), Mosaicoibérico. Ensayos sobre poesía y diversidad,Madrid, Ediciones Júcar, 48-69.

Capelán, Antón (1993a): “A fusión mítica na obrade Avilés de Taramancos”, Luzes de Galiza,21, O Castro-Sada, 40-49.

____(1993b): “Bibliografía de e sobre Avilés deTaramancos”, Luzes de Galiza, 21, OCastro-Sada, 53-54.

____(2002): “Os soños comprometidos dunpoeta épico”, en Antón Avilés deTaramancos, Especial A Nosa Cultura, 21,Vigo, A Nosa Terra, 17-31.

Cardenal, Ernesto (1979): Antología de poesía pri-mitiva, Madrid, Alianza Editorial.

Cunqueiro, Álvaro (1991): Obra en galego com-pleta, vol. I, Vigo, Galaxia.

Leigh Monyneaux, Brian (1996): La Tierra sagra-da, Madrid, Debate.

Lima, Sergio (1976): O Corpo Significa, SaoPaulo, Edart.

Lopo, María (2002): “O lugar”, en Unión Libre.Cadernos de vida e culturas, 7, O Castro--Sada, Ediciós do Castro.

Méndez Ferrín, Xosé Luis (1990): De Pondal aNovoneyra, Vigo, Xerais, 2ª edición.

Ripoll, Alexandre (1993): “A América descoberta:Pondal e Avilés”, Luzes de Galiza, 23, OCastro-Sada, 30-32.

Veiga, Martín (2002): “Un home fronte á vida. ANova Crónica das Indias”, en Antón Avilésde Taramancos, Especial A Nosa Cultura,21, Vigo, A Nosa Terra.

Villalta, Luísa (2002): “Un canto á procura docorpo”, Antón Avilés de Taramancos,Especial A Nosa Cultura, 21, Vigo, A NosaTerra, 34-40.

Wossien, Maria-Gabrielle (1994): Danzas sagra-das, Madrid, Editorial Debate.



ttt

Olga NOVO, ÒUn grao de semente sost�n as trabes do universoÓ. O ciclo da terra en Ant�n Avil�s deTaramancosÓ, Revista Galega do Ensino, n�m. 39, maio, 2003, pp. 15-36.

Resumo: ÒUn grao de semente sost�n as trabes do universoÓ � un verso de Ant�n Avil�s de TaramancosÑautor homenaxeado neste ano 2003 co gallo do D�a das Letras GalegasÑ, que condensa toda a s�apo�tica de forte raizame tel�rica e ante�sta. No presente traballo penetramos neste universo de trabesde semente para escoitar o canto da s�a terra de Noia, ferido dunha saudade permanente, � tempo queanalizamos a corrente indixenista que penetra na s�a obra a partir da emigraci�n a Colombia. D�aspatrias, dous mares, d�as terras e un s� volc�n de amor para cantalo todo.

Palabras chave: Avil�s de Taramancos, Terra-Nai. Saudade. Compromiso galeguista. Indixenismo.Eterno retorno. Vida.

36 Olga Novo

Resumen: ÒUn grao de semente sost�n as trabes do universoÓ es un verso de Ant�n Avil�s deTaramancos Ñautor homenajeado en este a�o 2003 con motivo del D�a das Letras GalegasÑ, que con-densa toda su vida po�tica de raigambre tel�rica y ante�sta. En este trabajo nos adentramos en este uni-verso de Òtrabes de sementeÓ para escuchar el canto de su tierra de Noia, herido de una nostalgia per-manente, a la vez que analizamos la corriente indigenista que penetra en su obra a partir de laemigraci�n a Colombia. Dos patrias, dos mares, dos tierras e un solo volc�n de amor para cantarlotodo.

Palabras clave: Avel�s de Taramancos, Tierra-Madre. Saudade. Compromiso galleguista. Indigenismo.Eterno retorno. Vida.

Summary: ÒUn grao de semente sost�n as trabes do universoÓ is a verse by Ant�n Avil�s de TaramancosÑ the writer homaged in 2003 on the occasion of the D�a das Letras GalegasÑ which condenses hiswhole poetic life, one with telluric roots. In this essay we go deeper into this universe of Òtrabes desementeÓ in order to listen to him, deeply hurt by a constant nostalgia, and to the singing of his homeland, Noia. At the same time, we carry out an analysis of the indigenous trend present in his worksince his emigration to Colombia. Two mother countries, two seas, two lands and an only volcano oflove to sing everything.

Key-words: Avil�s de Taramancos, Motherland. Nostalgia. Galician commitment. Indigenousness.Eternal return. Life.

Ñ Data de recepci�n da versi�n definitiva deste artigo: 4-02-2003.


“UN GRAO DE SEMENTE SOSTÉN AS TRABES DO UNIVERSO”. O CICLO ... · O FÍO DA VIDA1 Quen logo...

Documents

Transcript of “UN GRAO DE SEMENTE SOSTÉN AS TRABES DO UNIVERSO”. O CICLO ... · O FÍO DA VIDA1 Quen logo...