Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no...

14
40

Transcript of Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no...

Page 1: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

40

Page 2: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

41

Residuos sólidos Üaçgü taigüç

Unidad de aprendizajeWichigü arü nguechiga

Page 3: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

42

QUÉ SONLOS RESIDUOS SÓLIDOS

Es todo objeto, material, sustancia o elemento re-sultante del consumo y de las actividades humanas yanimales, que normalmente son sólidos y que se des-echan, botan, abandonan o rechazan por ser conside-rados como inútiles, inservibles o no necesarios. Seles conoce comúnmente con el término de “Basura”.

En la comunidad de Arara, así como en muchasde las comunidades indígenas del Amazonas, los re-siduos que se producen son en su mayoría orgáni-cos, como sobras de comida, cáscaras, trozos demadera, vísceras o tripas de pescado y otros anima-

les; éstas se descomponen o pudren fácilmen-te y se pueden enterrar.

También se producen, aunque en menor canti-dad, los residuos inorgánicos como papel, cartón,cuero, vidrios, plásticos, restos de telas, latas de en-vases, aluminio y otros metales, suciedad en generaly cenizas que merecen un tratamiento especial.

No se tiene un dato exacto sobre la cantidad deresiduos que se producen en Arara. Podría afirmarseque la cantidad es poca y que la mayoría son residuosorgánicos.

Aunque no se produce gran cantidad de residuos,el mal manejo que hacemos de éstos atrae plagascomo cucarachas, roedores, moscas, gallinazos, zan-cudos y malos olores. Además, contamina las fuentesde agua como la de la quebrada Arara.

42

Page 4: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

43

TAÁKÜNIÑEMA ÜAÜGÜ TAIGÜ

Ñema nawa nachire ñagü, rü ñema guüma in-gõüchini du¾ porakügü i tama meß ru guüma marütawá tümé tama ta naweeü. Naüka nagü faü ni “üaç.”

Charatü arü ianewa ñumachi muuchine naigü aiane ñu¤ tatuanewa Ñema üaß nawa tana yau narümumee waimu ná kaí onachire, nachamugü naimen«gü choniünütagü nuakü naeiünüta. Ñaagü rü natú nemaka na me na tagü.

Togü ta nawa ü werukünarü ira mae norü tá ñaaüaß na tùgutani narüß poperagü cartangü nachamü

widríõgü nogü nanachirütuchi me¾chi na ta nüßeégüß rü tamieka ná nawee yiema tá nawa i fá.

Taukura meaturü nütí ú ñure ni nachire charatü-wa ñema. Na gugü erü na nore noturç guuma wai-mu wá i üni¹.

Woa tama na müügü nachire, chirí nüna i daugünuma na ngugü nema nawegü, orewegü, ngçkagü,murenegü ngurukugü ãgü, ñumachi na yiane. Nu-machi charatüchi rü na ¾echi¹.

43

Page 5: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

44

En la comunidad de Arara se producen especial-mente residuos domésticos, es decir de las viviendas,los cuales a su vez se clasifican en orgánicos e inor-gánicos.

� Los residuos orgánicos son aquellos que sedescomponen o pudren y que al convertirseen abono, no hacen daño a la naturaleza.

� Los residuos inorgánicos son aquellos que nose descomponen o que tardan mucho tiempoen hacerlo. Generan graves problemas decontaminación al medio ambiente.

También existen, aunque en menor cantidad, losresiduos tóxicos, que son aquellos altamente peligro-sos para la salud de las personas por cuanto puedencausar intoxicaciones, envenenamientos y hasta lamuerte. Ejemplo de estos residuos son: los plaguicidas,los venenos para ratones e insectos, las pilas, las ba-terías, la gasolina, etc.

En Arara, los residuos tóxicos más frecuentes sonsobrantes de venenos, insecticidas, enlatados venci-dos y pilas. Otros residuos que son peligrosos para lasalud son aquellos que resultan de las actividades rea-lizadas en el puesto de salud, tales como jeringas, gasasusadas para curaciones, restos de piel herida, sangreinfectada, curas o vendajes, medicamentos vencidos,entre otros.

Estos residuos debemos mantenerlos fuera del al-cance de los niños. No debemos botarlos a cielo abier-to o en las orillas de las quebradas porque generancontaminación, envenenamientos, intoxicaciones ypueden ser agentes transmisores de enfermedades ala población.

Es importante realizar campañas educativas y deprevención en las que se informe a la comunidad (ma-dres de familia, niños, jóvenes y adultos en general)sobre el peligro de este tipo de residuos y los proble-mas que éstos representan para la salud humana.

CLASIFICACIÓNDE LOS RESIDUOS

Los residuos sólidos se clasificansegún su procedencia, así:

Domésticos , es decir los que seproducen en las viviendas.

Comerciales, como los que producenlos almacenes y las tiendas.

Industriales, como artículosvoluminosos (neveras), residuosde jardín, baterías, pilas, aceite y

neumáticos.

ÜAÂ ARÜ NUTAKEEÑaã üaçgü wiiwa tana

nugü ngetá ñaãkü:

¹patawa üaçgü i wogüç.

Ñema taepataüwa í wogüç Ina üügüwa ñema nebera ü, üaçputüra arü bateriagü, pila, chí¹,

chiragagü, üçchi¹gü marü ngupetügüomagü ñumachí na¾¹güarü.

44

Page 6: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

45

Charatüwa na ñema üaç tümach¸wa i tana (woo)woügüüchí nge¸rüü üaç tama na tù toná ükü tagu-tama.

� Ñema üaugü meama tuß tama chieç na ünaima katüü.

� Ñema üaçgü tama tuß chiena ü ngeta arüna¤newa.

Na ñemataní tó, natürü na noré nema üaç aükü-magüüchí duerü me¸wá ñaagü ni ñema nae arü dairçükagüarü dairu, naichinawegü arü dairü rü gacho-rina.

Charatü arü naanewa na ñema üaü nawa ta ãwee-güü, nanetügü arü chaigurü ona datagü í ¸ ngugüß

rü pira tu tó üaç aukümaü torü mewa puesto saluwaí wogü üaç paigürüü chire ori arü detagürü, nochiruchitüwa ngaü to marü ngupetügü.

Ñaa üaügü nama ta ngüü tama bué na i na ngüü-gu.

Tama yia na wogümareß deátüchipenugü ñerünarü ±¾ nguraüchi nawa yigü ta chaüküraü ñuma-chigüane i ãneí na ü.

Na meechi na üü wii campaña ngueakü tama(buß) tüü yaukaa wii iãnewa mamagü, bußgü, nge-tüßgü rü yakügü ñaa üaü a uku maüchiga ngerü chieütüü na we dueãrü saluwa.

Peligrosos, como los residuoshospitalarios (jeringas), sobrantesde drogas farmacéuticas, remediosvencidos, sobrantes de plaguicidas,

pilas de linterna, cadáveres de animales.

Institucionales , como los residuosde las plazas de mercado (hojas y

frutas en mal estado).

Residuos de construccióny demolición (escombros).

Residuos producidos en la prestaciónde servicios municipales como el

barrido de calles, la poda de árbolesy los de los parques.

Nabüpatawa i woguü üaç(Ðrí tama m¾¹ i nañatügü).

I pata i ügüßwa, ñumachi purakütanüçi wogüç namawa, na¸ na daüta na¸ na

daüta nagü.

45

Page 7: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

46

UTILIDAD DE LOS RESIDUOSLa principal utilidad que tienen los

residuos orgánicos es la producción deabono para los cultivos. Los residuoscomo hojas y cáscaras después de dosaños de enterramiento se constituyenen un excelente abono.

La producción de abono es unapráctica que se está implementando me-

diante la construcción de composteras conel apoyo del Comité de Saneamiento Básico e

Higiene. Existen composteras en algunos sectores dela comunidad. Allí se llevan los residuos y sobras decomida de la mayoría de las viviendas de Arara.

En cada vivienda debemos tener una compostera.De esta manera producimos más abono, evitamos lacontaminación y disponemos de un sitio donde perió-dicamente podemos sacar el abono necesario para losfrutos y las hortalizas que sembramos en las huertas.

Si no se manejan adecuadamente, los compost pro-ducen malos olores y atraen la presencia de plagas.Pero si se manejan adecuadamente, contribuyen aevitar la contaminación del medio.

Los residuos inorgánicos pueden ser útiles parala producción de nuevos materiales. Por ejemplo, lospapeles y el cartón se utilizan para producir papel re-ciclado.

Algunos residuos como bolsas, botellas, cajas decartón, los podemos volver a usar para otras activida-des. De esta forma alargamos la vida útil de estos pro-ductos y no los convertimos en basura tan pronto.

LOS RESIDUOSY LA SALUD

Cuando no manejamos adecuadamente los residuos,es decir, los tiramos a campo abierto o los arrojamosa los caños y quebradas, atraen moscas, zancudos yroedores que transmiten enfermedades al hombre. Aestos animales indeseables los llamamos vectores por-que transmiten a través de sus patas enfermedadescomo tifo y peste bubónica. Esto sucede cuando to-can los alimentos o la piel de los niños, como es elcaso de las moscas; o con sus excrementos y pulgas,como es el caso de las ratas cuando ingresan a las vi-viendas y se establecen donde está almacenada la co-mida.

Además, estos residuos generan malos olores ydeterioran el paisaje, generando contaminación queafecta a toda la comunidad.

Page 8: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

47

ÑUAKÜ NAMA CHA FÁ ÑEMA ÜAÜÑema norü mé ñemo üaç i ¸patawa i wogü rü

abonawa na mení.

Ñema üaç nañatügüarü numachí ãrichamü tarétaunekü na tagü me¸ abono ni ¸.

Rü abono arü rü wii me¸n¸ nawe¸ nachita ta i üyiamatagurü comitegü. Na ñema ni ¸ üaßchika dama¸anewa. Ñema ni tana naü üaç y numachi ñemaonawa i taú yeãmatá duãtá i ãchigüe.

Wii patawa ta na ñema wii üaçchika. Ñegama yi-matama abono ta ü, ñumachí putura arü ngüguwana mé nama ta ngaü y ñema i togü.

Nema compost tama meã nüna kü daügü dawe-natü ñema na ngugü¾, numachí na yi¤ne.

Ñegumata meã nüna i daügu na tauma ni dawe,numachí tama tana chie ñema naãne.

Ñema üaç tama i yi¸ wena na me ni ¸ tomawa.Düká ñema poperagü numachí

dotorgü wena takü na ügü.

Ñearüchigü üaç chiraügü, garapagü, wena na metoma arü üwa. Ñeguma na ma norü maü ñaã üaç.

ÜAØGÜ ÑUMACHI SALÚ

Ñeguma tama meã nama i fagü ñema i üaç ¸ãtagücha wagugü o deãtugü, muregü, ãgu naka na ¸ñeguma ni í ta chi dawe.

Ñaa na¾gü tama meküraü dawe nawa chona günaparamá choü na daügü, choü ni aüne¾, choü nitana¾.

Ñugü na ngupetüç ñia dawe, ñeguma chawemüno daugü o buegü norü wagünaümá murenürç, unkagü ipa-tawa chawemu na daugü.

Ñema ñaa dawenatügü na nayiane¾güe numachí ¸anewa dawe-natü ngü¾.

Page 9: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

48

MANEJO ADECUADODE LOS RESIDUOS

AlmacenamientoEn nuestras viviendas debemos almacenar o de-

positar los residuos en recipientes como canastos,cajones o canecas bien tapados para evitar la prolife-ración de moscas, cucarachas, ratones y malos oloresen la vivienda. Estos recipientes deben estar alejadosde la cocina y de los alimentos, y, en lo posible, fuerade la casa en el patio, en un lugar cubierto donde lalluvia no los moje.

SeparaciónLos residuos orgánicos como sobras de comida,

cáscaras, hojas, vísceras de pescado, etc., se deben de-

positar en un recipiente aparte para luego llevarlo alas composteras que hay en algunas de las viviendas.Esta actividad debe hacerse a diario para evitar losmalos olores y la proliferación de insectos.

Los residuos inorgánicos como papel, plástico, car-tón, etc., se deben quemar y no se deben arrojar acielo abierto o en las orillas de los caños y quebradas.

Disposición finalEs el proceso mediante el cual aislamos los resi-

duos, en especial los no aprovechables, en forma de-finitiva. Esto se debe hacer en un lugar especialmenteseleccionado para evitar la contaminación y los da-ños o riesgos para la salud humana.

En lo posible, la comunidad debe destinar un es-pacio alejado de las viviendas y de las quebradas ocaños para llevar allí los residuos y enterrarlos.

Page 10: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

49

NAMA CHAFA ÑEMA ÜAGÜ

NachikagüYima torü tachi¸gü, ñema üaç naweeü na üchiü

wotürama, kajoümá, kanekamá meã marü ataü nge-guma tama ñema na ngugüüka murenü, araweükagü rü tama na yianeüka ¹potowa.

Ñema nachiügü kuchiãarü rü onaaru rü yagu tani na ü ¸atugü tama i a waigu.

Noru gåNema üaç onachire, poichamü, naiatügü choriü-

neta, naweü ni na üchiü norumagü ñeguma yikamaguchiregu ta a gü ñenerüne ¸patawa ne maß. Ñaa pu-rakü guü nguneügu ta na ü tama yianeüka ñegumatama ñema na ngugü naichinawe.

Ñãa norü ü ñu¤kú a nugu marü i wogüüchi ta-wama m¾, ñãa tana uchika ngeguma tama no eéane.

Naweüta nochika ta i daü tama deãgü a wogüükangeürü naüka a tagü.

Page 11: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

50

PRÁCTICAS ADECUADASEn Arara realizamos campañas periódicas de re-

colección de residuos. Éstas las hacemos de maneracoordinada con la promotora de salud, el Comité deSaneamiento Básico, los líderes comunitarios y el co-legio de la comunidad. Se recomienda tener sitiosidentificados para la ubicación de canecas en las quelos niños aprendan a depositar papeles y residuos.

Existen algunas formas de disminuir la produc-ción de residuos y de manejarlos adecuadamente.Cuando hablamos del método Re, Re, Re, nos referi-mos a:

ReducirDisminuir el consumo de productos como bolsas,

latas, vidrio, etc. Podemos reducir el uso de algunosmateriales inorgánicos tales como bolsas, latas, car-tón, etc. Por ejemplo, al salir a Leticia a hacer com-pras, como mercado, podemos llevar un canasto ocostal para así evitar que nos den bolsas que luegollevamos a la comunidad y van a generar problemasde contaminación y exceso de basuras.

ReusarVolver a usar recipientes como botellas, bolsas,

cajas, etc. Por ejemplo, podemos usar los envases delas botellas de gaseosa para almacenar agua hervida.

ReciclarEs recuperar materiales desechados o resi-

duos sólidos para aprovecharlos económicamen-te. Reciclar implica transformar un residuo enun nuevo producto que sea útil a las personas.

En la Escuela y en el puesto de salud se infor-ma de manera permanente sobre el manejo adecua-do de los residuos. El Comité de Saneamiento Básico

de la comunidad también ha hecho campañas dirigi-das a los adultos. Se destaca la campaña para la pro-ducción de compostaje promovida con el apoyo de laSecretaría de Salud Departamental, la cual ha tenidogran acogida por parte de la comunidad.

Es importante insistir en la necesidad de que todaslas familias se comprometan en hacer un manejo ade-cuado de los residuos. Para esto somos autónomos enla medida en que cada uno es responsable de la basuraque produce. No debemos esperar a que otros lo ha-gan. Debemos tener la iniciativa y hacerlo por noso-tros mismos.

Para desarrollar un proyecto de reciclaje es im-portante contar con el apoyo de toda la comunidad.El Cabildo, los líderes comunitarios, los docentes delcolegio y, por su puesto, las Secretarías de Salud De-partamental y Municipal.

50

Page 12: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

51

CHANA Ü MEÃÑéma charatuwa tana ü wii purakü guüguma

ñema üaç arü deguane.

Ñaa tana ü togü ti nü yiema promotorama.

Comitegü ñema mearü lidergü ¸ãnek¤¤ ru ngue-pataükaaguma.

Ñumama nüç ti ú ngetaü nachika uenüç i cane-kagü ngeguma ta ngué a buata popera i üaç nematãkuchi.

Marü ni norechigü üaç ngerü meama nama tanguü.

Ngeguma re, re, re na gügunüna ta fa¤chi i ña¤¤:

Narü iraãchiNarü norechigü norü consumo i ñema chakügü

datagü, garapatuchi i muchiü í togü.

Na meni no iroãchie ni tama ná nua na ngugüeñema tama tüß chiraü data ngeru ñugüakü taewa i

ügu ditichiawa na mé ni i ya nge wotura chaku nge-guma tama numa tana ná ñema üaç torü ¸anewa rüyikama ná eéaneeç nema üaç.

Wena tü na méwena taküwa tuna me yíma garapagurü chatürü:

yima garapa gaseosachí torü de¥ i murachiç runach¹.

Wena tana çTama ñemá tüü ya guuka ñema nochire ñia wena

ta ç ngerü na atanü.

Wena üß ñema üaç tomawa ná me nawa na nguu-chí du¾ü meü.

Nawa ichikuerawa ñumachí torü mechikawa, guü-guma nüüti ç dueguma nuakü ni mea nama ifa, i ñemaüaü comitegü iãnekaa ngegumarüta mama a ti deagüyagu¤tamaa. Nematurü paraüchi ñüa i ú ¸anekaa tüßna me.

Na meechi ni guanekü yigüü na ngucha¾ü mea-ma nama i nguüü i üaç.

Ñawa wiechigü ta nüü faü ñuakü nama i maüi torü üaç. Tautama tongé tu ina ngueu tuü

tana uüka. Naweeni wiewa na ñema tomaarü ügü.

Na uüka wii proyecto ñema wenaüükanaweeüni na me ni cabildugüma ni ç li-

derguma duturüguma municipalka¤gürüDepartamentalgü.

51

Page 13: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

52

Recuerde

�Los tikunas valoramos lo que

la selva nos da. Por eso larespetamos pues nos brinda

bienestar.

�El amor a la naturaleza es

nuestro principal valor. Poreso cuidamos siempre todo

lo que ella nos dio.

�Si la comunidad limpia y

bella queremos mantener,las basuras que veamos

las debemos recoger.

�Cuidar y proteger,

ese es nuestro deber.

�Manejar bien

los residuos en lacomunidad es nuestra

responsabilidad.

Page 14: Unidad de aprendizaje Wichigü arü nguechiga … · Los residuos inorgánicos son aquellos que no se descomponen o que tardan mucho tiempo ... la producción de nuevos materiales.

53

Nagú râ inâ

�Tikunogü nuna ngechaü

noru noimakatü nüna na naã wii me¸. ngerü meechí

�Ñea naimakatü arü me¾ñematurü norü ngechaü

nemakani nuná i dau ñematuna na ã.

�Yima ¸ane meãnene

meechine i na weegú ñia üaçni dau rü tana degüane.

�Nuna ni dau ñema

ru torü deberní.

�Meã ni üaçma i faü ¸anewa

guema arü puraküguni.