2015eko IRAILA-URRIA95

ZENBAKIA

6€Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak

(Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua

URDAIBAIKO GEOLOGIA INTERESGUNEEN

KKAANNAALLAAKKOO KKAARREEHHAARRRRIIJJUURRAASSIIKKOOAAKK

KKAANNAALLAAKKOO KKAARREEHHAARRRRIIJJUURRAASSIIKKOOAAKK

MMAATTXXIITTXXAAKKOOLLUURRMMUUTTUURRRREEKKOO FFLLYYSSCCHH

MMAATTXXIITTXXAAKKOOLLUURRMMUUTTUURRRREEKKOO FFLLYYSSCCHH

GGEERRNNIIKKAAKKOO DDIIAAPPIIRROOKKOOOOFFIITTAAKK

GGEERRNNIIKKAAKKOO DDIIAAPPIIRROOKKOOOOFFIITTAAKK

IIZZAARROO UUHHAARRTTEEAAKKIIZZAARROO UUHHAARRTTEEAAKK

Urdaibaiko Geologia Interesguneen

BEHE KRETAZEOKO KAREHARRI TUPATSUEN FAZIESABERMEON.

IZARO UHARTEA

HAREHARRI-BLOKEAK MATXITXAKON (BERMEO).

LAGAKO HONDARTZA.

KONPLEXU URGONDARREKO KAREHARRIAK ETA TUPAK.

LAGAKO HONDARTZAKO OFITAK (IBARRANGELU)..

GEOLOGIA

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Iñaki Landaluze.Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza.Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 2.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Hamahirugarren urtea - 95.zk - 2015eko IRAILA-URRIA

Ondare geologikoa, Geodibertsita-tea alegia, eguneroko bizitzan

nonahi ageri den arren, oro har, ez daoso ezaguna, eta, horregatik, ez dagoondo balioetsita. UrdaibaikoBiosferaren Erreserbako arroka, mine-ral fosil, sedimentu eta prozesu geologi-koetan idatzirik eta ezkutaturik dagoenliburuaren orrialdeetara hurbiltzen uztendigu argitalpen honek. BiosferarenErreserbaren ondare naturala balioes-tearen eta sozializatzearen azken hel-burua ondare hori aintzatesten etaerrespetatzen ikastea da.

Gizakiaren eta geodibertsitatearen arte-ko erlazioa, bizi dugun garai geologiko-arekin, Kuaternarioarekin, erlazionatu-takoa bereziki, kulturan, arroka ezberdi-nei emandako erabileran eta ustiapene-an, edo ingurumen-aldaketek eraginda-ko prozesu geologikoek sortzen duteneta gure bizimodua zehazten duten his-toriako gertaeretan azaltzen da.

Aldizkaria hau errealitate natural horijende guztiarengana hurbiltzeko asmoa-rekin diseinatu da, aparteko edertasungeologiko eta paisajistikodun ingurueta-ra hurbilduz, eta horiez gozatzeko auke-ra emanez.Inguru horiek guztiek ederkierakusten dute Urdaibaiko BiosferarenErreserbak gaur egun duen itxura, etagainera, horren zergatia azaltzen dute,ehunka milioi urtetan zehar gertatutakoeraldaketa-prozesu etengabeen ekin-tzaren ondorio modura.

Bestalde, horrez gain aldizkaria honenhelburua ere bada, herritarren kontzien-tziazio eta dibulgaziorako ekintza era-ginkorra izatea, baliagarri gerta dadinUrdaibaiko Geologia Interesguneetanordezkatutako balio geologikoen ingu-ruan herritar arduratsuak sortzeko.

Fernando Perdo Pérez

(Zuzendaria)

Geodibertsitatea eta ondare geologikoa ...................................4Euskadiko ondare geologikoa...........5Urdaibai babestea .......................6Urdaibaiko geologia.....................7Urdaibaiko histotia geologikoa ....8Urdaibaiko ingurune geologikoa..14Urdaibaiko ondare geologikoaren kontserbazioa ..............................18Geologia interesguneak...............19Triasikoa .....................................19Gernikako diapiroko ofitak...........19Lagako diapiroko ofitak ...............20Jurasikoa .....................................21Kanalako kareharri jurasikoak .....22Behe kretazioa.............................23Matxitxako lurmuturreko flysch....23Aritzatxu hondartzako olistolitoak...25Ondartzape hondartzakolumaquela ....................................26Foruko harrobia ...........................27Ereñoko kareharri gorriak............29Laidako plataforma kretazikofaziesak .......................................30Laidako ezponda-faziesa.............30

Asnarreko plataforma ezpondakofazies-multzoa eta paleokarsta....31Goi kretazeoa ..............................32Abalizko kuxin-laben koladak ......34Ajangizko bretxa piroklastikoak ...35Uarkako kolada lobulatuak etakutxin-labak. ................................37Tertziarioa ....................................38Gorozikako harrobia ....................38Mendatako kretazeo-tertziario muga...40Itsasbazterreko modelatua ..........42Kuaternarioa ................................42Matxitxako harkosko-hondartza...43Mundakako marearteko zabalgunea...45Sandindere uhartea .....................47Lagako hondartza........................48Izaro uhartea ...............................51

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO

NATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZA-ORRIAHARPIDETZA-ORRIA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EDITORIALA

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea

herri-onurakoa dela aintzatesten duena.Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak

(Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua

5EH 95 Zk.

4

EH 95 Zk.

ten dihardu, eta geolontserbaziora zuzen-dutako ekimenak aldoretzen eta sustatzenditu, garapen lokal jasangarria sustatzeko.

Geoparks proiektua, UNESCOk lagunduahau ere, ezaugarri geologiko berezikolurraldeen munduko sarea sustatzekoasmoa duena.

Izaera globaleko programa hauetaz gain,Europan herrialde gehienek ondare geolo-gikoaren kontserbaziorako politika aktibo-ak dituzte; horien artean daude inbentario-ak, aukeratze-irizpideak eta GeologiaInteresguneen balorazioa.

Estatu espainiarrean ez dagoGeodibertsitatearen kontserbaziorakoestrategia baterako oinarria izan daitekeen araudi zeha-tzik. Lege gutxi batzuek ematen dute ondare geologiko-aren babeserako aukera. Horien artean daude OndareHistorikoaren Legea (1985), Espazio Naturalen etaBasoko Fauna eta Floraren Kontserbazio Legea (1989)eta Lurzoruen eta Lurralde AntolamenduarenLegislazioa.

Duela urte batzuk hasi zen Espainiako InstitutoGeológico Minero (IGME) izeneko erakundea GeologiaInteresguneen inbentarioa egiten, baina egitasmohorrek oso astiro eta hainbat gorabeherarekin egin duaurrera, eta ondorioz, osatu gabe dago oraindik.

Autonomia Erkidego gehienek espazio naturalen babe-sa garatzen duten legeak ezarri dituzte. Oro har,legehoriek ondare geologikoaren babeserako figura legalakbiltzen dituzte. Erkidego batzuetan, ondare paleontolo-gikoaren babesa ondare arkeologikoarekin elkartzen da,eta Kultura Kontseilaritzan sartzen da.

Oraintsu onartutako Ondare Naturalaren etaBiodibertsitatearen 42/2007 Legeak lehenengoz aipa-tzen du bere printzipioen artean geodibertsitatearen etaondare geologikoaren kontserbazio esplizitua. Etorkizunhurbil batean Autonomia Erkidegoek garatu beharkoduten lege horrek behartu egiten ditu erkidegoakGeologia Interesguneen inbentarioak egitera.

Euskadin hainbat ahalegin egindira ondare geologikoaren

babesarekin lotuta. Euskadiko geo-logiari buruzko ezaguera sakonada, eta XIX. Menderaino atzera egi-ten duen ikerketa-historia luzebatetik dator. Ordutik gaur arte,makina bat lan egin da EuskalArkuaren inguruan, bai ikuspuntuzientifikotik, Euskal HerrikoUnibertsitateko ikertzaileek zuzen-dutakoak nagusiki, eta bai ikuspun-tu kartografikotik eta erauzte-ikus-pegitik ere, kasu honetan EuskalEnergia Erakundeak (EVE/EEE)edo IGME erakundeak zuzenduta-koak.

Euskadiko geodibertsitatea zaintzeko eta balioesteko inte-resa 1999ko hamarkadan sortu zen, goi-mailako industria-gizartearen garapen ekonomikoarekin batera. Hasierako

interes horrek lehenengo argital-penak eta Gipuzkoa, Araba etaBizkaiko Geologia Interesguneenkatalogoak ekarri zituen, ForuDiputazioen eskutik, maila lokala-goko bestelako argitalpenekinbatera.

Ondoren, zenbait ekimenek, halanola Interpretazio-Zentroak mar-txan ipintzeak –besteak beste,Algorri (Zumaia, Gipuzkoa),Nautilus (Mutriku-Gipuzkoa),Luberri Museoa (Oiartzun,Gipuzkoa) eta EuskadikoMeatzaritza Museoa (Gallarta,

Bizkaia)- eta, bestetik, Pozalaguako(Karrantza, Bizkaia) eta Arrikrutzeko

(Oñati, Gipuzkoa) kobak, Arditurriko Mehatzeak (Oiatzun,Gipuzkoa), Añanako Gatzagak (Araba) edo ArabakoNatur Zientzien Museoa (Gasteiz) balioesteak arrakasta

Natural eta Kulturaletik zati banaezi-na den Ondare Komuna. Gainera,

baliabide berriztaezina da, eta hori deu-seztatzeak ondorio konponezina dakarbeti, Lurraren historiaren zati handi batgertatzen baita betiko. Ezinbestekoa da,beraz, beraren kontserbazioa.

Geodibertsitatea edo dibertsitate geolo-gikoa elementu geologikoen aniztasunada: arrokak, mineralak, fosilak, lurzo-ruak, erliebe-formak, formazioak etaunitate geologikoak eta paisaiak...Horiek guztiak Lurraren eboluzioarenondorioa eta erregistroa dira.

Ondare Geologikoa, aldiz, balio zientifi-ko, kultural edota hezigarriko baliabidegeologiko naturalen multzoa da, etakontuan hartzen ditu formazio eta egitu-ra geologikoak, lurreko formak, minera-lak, arrokak, meteoritoak, fosilak, eta baita lurzoruaketa bestelako adierazpen geologikoak bere. Baliabidehoriek hainbat gertaera ezagutzea, aztertzea eta inter-pretatzea ahalbidetzen dute: Lurraren jatorria eta ebo-luzioa, Lurra moldatu duten prozesuak; iraganeko etagaur eguneko klimak eta paisaiak eta bizitzaren jatorriaeta eboluzioa.

Geokontserbazioa geodibertsitatearen eta ondare geo-logikoaren kontserbaziorako politika aktiboak martxanjartzen saiatzen den pentsamenduaren korronte bat da.Halaber, organismo publikoek eta pribatuek eremubateko balio geologikoak kontserbatu, babestu etadibulgatzeko helburuarekin aurrera eramaten dituztenekintzen multzo modura ere uler daiteke.

Geologia Interesguneen kontserbazioaren historiaaspaldi hasi zen, XIX. Mendearen erdialdean, BritainiaHandian hainbat harrobik paisaian zuten eragin negati-boa zela-eta Edinburgo inguruko paisaia eskoziarrababesteko legeak aldarrikatu eta ezarri zirenean.Lehenengo lege-arau haietatik abiatuta, geodibertsita-tea, ondare geologikoa eta geokontserbazioa garatuzjoan dira, eta apurka-apurka eremu askoren parte iza-tera pasatu dira, naturaren kontserbazioari dagokionarloan, eta baita garapen jasangarrirako estrategia edoaktibo natural edo kultural moduan ere, fauna eta florabezalako ondare naturalen elementuen maila berean.Orobat, ondare horrek lotura estua du ondare kulturala-ren beste elementu batzuekin, hala nola arkeologiare-kin edo arkitekturarekin.

Azken urteotan asko aurreratu da ondaregeologikoaren eta beraren baliabideenkarakterizazioan, kontserbazioan eta ges-tioan, maila guztietan.Europan hiru diraondare geologikoaren kontserbaziorakoaplikatutako nazioarteko programak:

Munduko Ondareari buruzko Hitzarmena,UNESCOk Naturaren BabeserakoNazioarteko Elkartearekin (NBNE) elkar-lanean lagundua: programa honen helbu-rua balio unibertsaleko ondasun kulturalaeta naturala babestea da.

Geosites proiektua, IUGS-UNESCOklagundua, eta Global Geosites WorkingGropup izeneko nazioarteko lantaldeaduena. Talde horrek mundu osokoGeologia Interesguneen inbentarioa egi-

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

GEODIBERTSITATEA ETA ONDARE GEOLOGIKOA

EUSKADIKO ONDARE GEOLOGIOKOA

Arutzatxuko azaleramenduko ostolitoak(Bermeo).

7EH 95 Zk.

6

EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

handia izan dute, eta ezezaguna zen ingurunegeologikoa ezagutzeko interesa piztu du gizarte-an. Horren erakusgarri da azken urteotan geolo-giaren presentziak komunikabideetan izan duengorakada handia. Berriki, 2010ean UNESKOkEuskal Kostaldeko Geoparkea izendatu eta alda-rrikatu du, Zumaia, Deba eta Mutriku herriez osa-tuta dagoena, Gipuzkoako ipar-mendebaldean.KOstaren zati honetan zutabe estratigrafikoaren5.000 m azaleratzen dira, gure planetaren histo-riaren 60 milioi urte ordezkatuz. Zumaiako flys-chak berebiziko garrantzia du, adin geologikoarenmuga garrantzitsuen erregistro ezin hobea etaosoa baitu (K/T Kretazeo-Tertziario eta P/EPaleozeno-Eozeno mugak) eta Paleozenokomuga bien estratotipoak baititu (IUGS-UNESCOkezarritako munduko muga-ereduak).

Horrez gain, Lurraldearen hegoaldean nabarmen-tzekoa da kareharrizko mendigune kretazeoetakokarst-egitura (Arno eta Izarraitz).

Ekintza horiek guztiek erakusten dutenez, azkenurteotan, bai ondare geologikoarekin erlazionatu-tako erakundeak eta elkarteak eta bai gizarteabera ere, baliabide horien garrantziaren inguruansentsibilizatu dira, eta beraz, gero eta argiagodute, babestu eta bultzatu beharreko ondasun kultu-rak eta hezigarria dela geodibertsitatea. MOdu bereanEuskadiko hainbat aktore eta erakunde esanguratsu prestdaude geodibertsitatearen eta ondare geologikoaren sus-tapenaren alde lan egiteko.

Geodibertsitateari buruzko ekimen lokalek ere aurreraegin dute azken aldian, horietako asko jarduera jasanga-rrien testuinguruan, gainera; hori dela eta, lehentasunez-koak dira sustapen ekonomikoko estrategietan, eskualde-an zein herrietan.

Beste alde batetik, euskal ondare geologikoaren balioarenjakitun egonik, Euskadiko komunitate zientifiko garrantzi-tsuak interesa du gai honetan, eta ondarearen aldeko eki-menetan parte hartzeko gogoz dago, ikuspuntu askotatik(zientifikoa, turistikoa, hezigarria...) zabala askotarikoa eta

anitza den ondarea babesteko. Gure lurraldean eta nazio-artean aitortutako ondare hori gizarteratu egin daiteke etagizarteratu behar da, beraren balioa aintzat hartuz; etajadanik gure gizartea lehen urratsak ematen hasi danoranzko horretan.

Gure erkidegoan, Euskadiko Igurumeneko 3/1998 Legeorokorrak geodibertsitatearen eta ondare geologikoarenbabesari buruzko aipamen berezirik egiten ez duen arren,helburutzat du ura, lurzoruak eta paisaiak babestea.Halaber, Ondare Kulturalari buruzko 7/1990 Legeak erre-ferentzia egiten dio interes paleontologikodun ondarearenkontserbazioari. Ondare Naturalaren etaBiodibertsitatearen oinarrizko izaerako 42/2007 Legearikasu eginez, 2010eko maiatzaren Euskadiko AutonomiaErkidegoko administrazioek Euskadiko LehenengoGeodibertsitate Jardunaldiak antolatu zituzten, beste zen-bait erakunderekin lankidetzan, partaidetza oso arrakasta-tsua lortuz. Bertan, Urdaibaiko Biosferaren ErreserbarakoGeodibertsitaterako Estrategiaren ezarpenerako eta gara-penerako eta bere GIGen inbentarioaren berrikuspenera-ko oinarriak ezarri ziren, argitalpen honetarako oinarriaosatuz. Horrela, Urdaibaik eremu piloto moduan jokatukodu, eta baita entsegu- eta esperimentazio-eremu moduanere. Gaur egun, estrategia hori eta Urdaibaiko GIGenbalioespena inplementatzeko prozesua bultzatzen ari da.

Oraintsu, Urdaibain gauzatutako esperientzia oinarrihartuta, Autonomia Erkidegoko GIGen inbentarioa lan-tzen eta Autonomia Erkidegoko GeodibertsitateEstrategia idazten hasi da, eta bi lan horiek 2012rakobukatuta egotea aurreikusten da.

Urdaibaiko Biosfera Erreserba Okaibaiaren arroaren ardatzean zehar

egituratzen da. Arro hori Bizkaiko zazpiarro hidrografiko nagusietako bat da, etahorren barruan sartzen dira Golako,Mape, Ugarte, Oma eta Kanpantxu ibaienazpiarroak.

Urdaibairen barruko aldea menditsua da,altuera txikiko baina aldapa nabarmenekomendiz osatutakoa, haranen goi-ibarretanbereziki. Ibarretan erliebe leun eta lauakdira nagusi, baina kostaldean kontrastenabarmena dago tokitik tokira, itsaslabarmalkartsuak eta amilburuak baitaudebatetik, eta hondartza hareatsuak etaOkaren estuarioko padurak bestetik.

Urdaibaiko Biosferaren Erreserbako subs-tratua osatzen duten materialak Euskal Arkua deritzoneskualdean kokatuta daude. Arku hori Eusko-kantauriararroaren alde bat da eta Pirinio mendizerraren mende-baldeko muturrean dago kokatuta. Plaka Iberiarrareniparraldeko ertzean kokatutako kate alpetara da, etaPirinio Mendizerraren mendebaldeko luzapena osatzendu.

Mendizerra horren substratua Bortzirietan azaleratzendiren material igneo-metamorfiko hertziniarrek osatzendute; bestalde, mendizerra eratzen duten gainerakomaterialek ziri itxurako multzo sedimentarioa osatzendute, iparralderantz loditzen dena. Multzo sedimentariohorretan material plastikoak tartekatzen dira posizioezberdinetan, batez ere, gatz-metakin triasikoak.

Plaza iberiarrak plaka europarrarekiko izandako higidu-ra diferentzialen ondorioz gerta-tu zen mendizerraren altxatzea.Gainera, hainbat akzidente tek-tonikok zati bereizgarrietanbanatu zuten mendizerra. Zatihoriek sedimentuz bete ziren,eta, ondoren, berriro tolestuziren tektonika alpetarrareneraginez. Zati horietakoa daEuskal Arkua, Mendizerrareniparraldeko adarrekoa. Bilbokofailak banatu egiten duIparraldeko Adarra, EuskalArkuaren eta ArabarP l a t a f o r m a - B i l b o k oAntiklinorioaren eremuak sor-tuz.

Euskal Arkua, aldi berean, biunitatetan banatzen da: iparralde-

ko sektorea edo Bizkaia Iparraldeko Antiklinorioa etahegoaldeko sektorea edo Bizkaiko Sinklinorioa.Urdaibaiko Biosferaren Erreserba Bizkaia IparraldekoAntiklinorioan barneratzen da, batez ere.Hegoalderengo partean dauden eremuak salbuespenadira, eta Bizkaiko Sinklinorioan daude. Eremu bi horiekGernikako faila garrantzitsuaz banatuta daude.

Bizkai Iparraldeko Antiklinorioa jatorri alpetarreko egitu-ra d, eta Iparmendebalde-Hegoekialde orientazioa du.Segida estratigrafikoan honako material hauekdaude:Goi Triasikoko lutitak eta ebaporitak, Jurasikokoitsas zabaleko karbonatoak, Aptiar-Albiarreko errudista-kareharriak eta Behe eta Goi Kretazeoko turbidita siliz-klastikoak. Bertako egituren artean, Gernikako failazgain, bi antiklinal daude, Gernikakoa eta Nabarnizkoa.

Bizkaiko Sinklinorioa Urdaibaikohegoaldeko eremuan kokatuadago, eta hamar kilometro inguru-ko zabalerako Goi Kretazeo-Eozenoko materialen banda batezosatuta dago, hegoaldeanAralarreko antiklinaletik hasita ipa-rraldean Leitzako failaraino heda-tzen dena. Bilbo iparraldetikAmezketaraino heltzen da, mendi-zerraren norabidea duen ardatza-rekin. Asimetria handiko sinklinalada: hegoaldeko alpea oso bertikaleta zamalkatua da, eta iparralde-ko alpea askoz horizontalagoa.Sinklinalaren Urdaibaiko eremuakiparraldeko alpea osatzen du, egi-turarekiko paralelo diren akzidentebatzuekin.

URDAIBAIKO GEOLOGIA

Errudista Mundakako lumakelan.

Lagako hondartza, Asnarreko Punta eta Ogoño Lurmuturra(Ibarrangelu).

Matxitxako lurmuturreko flycha(Bermeo).Estuarioa Txatxarramendi inguruan (Sukarrieta).

9EH 95 Zk.

8

EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

ta eta aldatuta ageri dira, Keuperfaziesak altxarazi zituzten prozesuhalozinetikoen eraginez.

Behe eta Erdi Jurasikoan sedimenta-zioa nagusiki kalkareoa izan zen, etabarne-itsaso zabal batean gertatuzen. Hegoaldetik Iberiar mendiguneaketa iparraldetik mendiguneArmorikarrak mugatzen zuten itsasohori, eta pixkanaka hondoratzen arizen. Ingurune hartan gune energeti-koki lasaietan sortzen den modukokarbonato-unitate lodi bat metatu zen.Bertan itsasoko bizia garrantzitsuazen, Okaren estuarioaren alde bietanazaleratzen diren materialetan ageridiren hondar fosilen ugaritasunakadierazten duen moduan (ammonite-ak, belemniteak, brakipodoak, gaste-ropodoak, bibalboak, krinoideiak,etab.).

Lasaitasun tektonikoko aldi horren ondoren, GoiJurasikoan distentsio-etapak berraktibatu ziren, Behe etaErdi Jurasikoan metatutako karbonatozko materialakaltxaraziz eta higadura eragin zuen fase orogenikoa sor-tuz. Higadura-prozesuen eraginez, aldi horien erregistroaosatugabea da. Fase tektoniko horrek aldaketa garrantzi-tsuak eragin zituen eskualde honetako egitura geologiko-etan.

Behe Kretazeoa (duela 146-100 milioi urte)

Kretazeoa da Urdaibaiko substratuko aro geologiko adie-razgarriena. Behe Kretazeoan (duela 146-100 milioi urte)baldintzak aldatu egin ziren, itsaso sakon eta subsidentejurasikotik sakonera txikiko itsaso mugatu batera, nahizazken honek komunikazio mugatua zeukan hegoaldeankokatutako itsaso zabalarekin.

Faunaren arabera bereiz daitekeen moduan (ur gezetakoalga karifitak eta ur gazietako koralak eta ostreidoak),lehenengo gertaera kretazeo horietan metatutako mate-rialak ur gezetako eta sakonera txikiko itsasoko ingurune-etako lohi karbonatatuak dira. Lohi horien ondoren, karbo-nato-hondardun kareharri kontinentalen pasarteak etorriziren lehenik, ingurune gaziko kareharrien eta lutita bel-tzen alternantziako tarte bat gero, eta goiko aldean, orbi-tolinadun, itsastrikudun eta ammonitedun lutitaz osatutakotarte itsastarrak metatu ziren.

Behe Kretazeoko gertaera lasai horien ondoren, BizkaikoGolkoaren irekieraren ondoriozko lehenengo prozesu tek-tonikoak hasi ziren. Subsidentzia eta failen eta tolesensorrera eragin zuten fenomeno horiek sedimentazioa bal-dintzatu zuten, bai subsidentziaren magnitude eta ezau-garriei dagokienez eta bai ingurune sedimentarioen aniz-tasunari dagokionez ere.

Behe Aptiarrean (duela 125-117 milioiurte) Urdaibairen zatirik handiena sako-nera handiko plataforma siliziklastikobatez osatuta zegoen, eta bertan ammo-nitedun lohiak metatu ziren. Ipar-ekialde-ko eremuan -Ogoñon eta Laidan- bainoez ziren sortu sakonera txikiko eremuenergetikoagoak. Bertan ipar-ekialdekodelta batetik eratorritako harea karbona-todunak eta siliziklastikoak metatu zirenlehenengoz. Material horien garapenmaximoa beranduago gertatuko zen.Azken horien lodiera txikiena Gernikakoantiklinalaren eremuan sortu zen; garaihartan aktibo zegoela adierazten duhorrek.

Antiklinalaren aktibitateak Goi Aptiar-Behe Albiarrera arte (duela 117-108

Ondoren, Urdaibaiko historia geologi-koa kontatuko da, denbora geologi-

koaren tarte bakoitzean Urdaibain gerta-tuko prozesu eta inguruneak deskriba-tuz.Aipamen berezia egingo zaie bertakogeologiaren azterketatik ondoriozta dai-tezkeen baldintza paleogeografikoei.Historia honetan Triasikotik Kuaternarioraarteko arrokak eta materialak daude, etaaldi horiek guztiak Urdaibaiko BiosferarenErreserbako Geologia Interesgune (GIG)batean edo zenbaitetan daude islatuta.

Triasikoa (duela 251-200 milioi urte)

Eusko-kantauriar arroa Triasikoan eratuzen, duela 25 milioi urte, Europa hegoal-deko zokalo hertziniarraren haustura kon-tinentalak basamentuaren hedapena era-gin zuenean,hau da, Pangea superkonti-nentearen banaketa eta Tethys ozeanoa-ren sorrera eta ziklo alpetarraren hasieragertatu zirenean. Estentsio post-hertzinia-rrean zehar sortutako arroak sedimentu permo-triasikozbete ziren. Ziklo alpetarraren hasiera markatzen dutensedimentuak Triasikoko materialez ordezkatuta daude,Karboniferoko edo Goi Permiarreko materialen gaineandiskordantzian metatu zirenak. Materiak triasikoakUrdaibain agertzen diren zaharrenak dira.

Lehenengo faziesak ingurune kontinental, ibaitar eta alu-bialean metatu ziren nagusiki, eta konglomeratu- eta hare-harri-metakinak sortu zituzten. Episodio kontinental horienondoren, itsasoaren sarrera gertatu zen, Muschelkalkfazieseko kareharriak metatuz. Azkenean, Triasikokoazkenengo aldia kostaldeko sakonera txikiko urmael han-dien agerpenak ezaugarritzen du. Bertako prozesu nagu-sia ebaporazioa izango zen. Urmael gazi haietan, sebkhadeiturikoetan, buztinak metatu ziren, igeltsuekin eta dolo-miekin tartekatuta, eta horiek Keuper faziesen bereizga-

rriak dira.

Azken horiek dira Urdaibain ageri arrokarik zaharrenak,alegia, Keuper fazieseko buztinak eta igeltsuak. Litekeenada Behe Kretazeoan hasi eta Erdi Miozenoan bukatukoziren prozesu halozinetikoen ondorioz azaleratu izana; etaprozesu horiek eragin zuten material plastiko hauen aza-leranzko igoera. Prozesu horiei prozesu diapiriko deritze,eta horien ondorioz igotzen dira buztinak eta igeltsuakazalera, lurreko zartaduretan zehar. Material horien izaeraplastikoak eta trinkotasun txikiak eragiten du oso higaga-rriak izatea azalean daudenean.

Jurasikoa (duela 200-146 milioi urte)

Material triásiko horiekin elkartuta, arroka azpibolkanikoenenklabeak ageri dira, hots,Jurasikoan (duela 200etik 146

milioi urte bitartean) finkatutako ofi-tak. Basamentuaren estentsio etahaustura kontinentalaren proze-suak berak magmatismoa eraginzuen, estentsio kontinentalarenondorioz sortutako zartaduretanzehar intrusio azpibolkaniko txikimoduan kokatuz, azaletik hurbil.Intrusio azpibolkaniko horiek, hain-bat tamainatakoak eta hedaduraoso ezberdinetakoak direnak,Keuper fazieseko buztinez eta igel-tsuz osatutako sedimentuetankokatu ziren. Kolore berdetik grise-rako arroka bolkanikoak dira, masi-boak eta konpaktuak. Oso zartatu-

URDAIBAIKO HISTORIA GEOLOGIKOA

Urdaibaiko padura (Busturia).

Matxitxako lurmuturra. Flysch Beltza Taldeko materialak bertanazaleratzen dira (Bermeo).

Izaro uhartea.

Laidako hondartzako dunen birsortzea (Ibarrangelu).

10EH 95 Zk.

11EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

okerdurako BizkaikoSinklinorioa NW-SE norabi-deko egitura handia da, GoiKretazeo-Eozenoko mate-rialez osatutakoa, Bilboreniparraldetik Amezketa ingu-ruraino jarrai daitekeena.Urdaibaitik Sinklinorioabehatzeko punturik onenakM u x i k a - A u t z a g a n e ,Mendata-Urrutxua etaMunitibar-Bizkaiako Balkoiaerrepideetan daude kokatu-ta.

Goi Kretazeoko materialeksakonera handiko itsasokotestuinguruan sortutakoflysch motako karbonatoz-ko segida bat osatzen dute,5.000 metroko lodiera dau-kana. Segida horrek ekial-deko ekarpena du, eta meta-kin autoktono hemipelagikoen (kareharri, kareharri tupatsueta mikrofosiletan aberatsak diren tupak) eta birsedimen-tatutakoen (turbidita kalkareoak eta siliziklastikoak) alter-nantziaz osatuta dago. Lehenengo materialak karbonato-dun lohiaren dekantazioaren ondorioa dira, eta bigarre-nak, kate piriniarretik azaleratutako lehenengo erliebeenhigaduraren ondorioa.

Bere barnean, segida kal-kareo horrek arroka bol-kanikoen pilaketa garran-tzitsuak ditu zenbait toki-tan. Mota horretako aza-leramendu adierazgarrie-nak Gernika-Lumo ingu-ruan eta Ajangizendaude. Agerpen bolkani-ko horiek eragindako epi-sodio bolkanikoak lotutadaude BizkaikoGolkoaren irekierarekineta plaka iberiarrarenerlojuaren orratzen aur-kako noranzkoko SE-ranzko desplazamendua-rekin. Mugimendu horiekduela 110 eta 85 milioiurte bitartean gertatuziren.

Urdaibaiko material bol-kanikoak bi motatakoakdira: kolada masiboetankokatutako basaltoak,pillow-laba motakoak edotabularrak nagusiki, bainazutabe-disjuntzioa ere ager

dezaketenak, eta arroka poroklastikoak; azken horienartean 100 metroko lodierako pilow-bretxak ageri dira.

Tertziarioa (Paleozenoa-Behe Eozenoa-Ilerdiarra)(duela 66-53 milioi urte

Kretazeotik Tertziariora pasatzeko gertaera garrantzitsueta esanguratsuenetakoa muga edo haustura geologiko

jakin baten agerpena da. Mugahori krisi biologiko global batekinlotzen da: Kretazeoaren etaTertziarioaren arteko K-T muga.Horren jatorria duela 66 milioi urteinguru. Yucatango penintsulan(Mexikon) talka egin zukeenmeteorito bati egozten zaio. Talkahorren ondorioz, beste hainbatespezieren artean dinosauroeneta ammonoideoen suntsipenagertatu zen. Gertaera katastrofikohori iridioan aberatsa den buztin-geruza modura dago erregistratu-ta Lurraren memorian; iridio horimeteoritoaren desintegraziotikdator.

Euskal Arku osoan, hainbat sek-ziotan ageri da iridiodun mailabuztintsua. UrdaibaikoBiosferaren Erreserban eremurikonena Mendatan dago, BizkaikoBalkoitik hurbil. Geruzaren lodiera2 eta 3 cm artekoa da eta iridio-edukia 29.9 ppm-koa.

Gertaera hori alde batera utzita,Goi Kretazeotik Tertziarioaren

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

milioi urte) jarraitu zuen.

Garai hartan itsas hondoa banatueta zatitu egin zen, goraguneaketa ildoak eratuz. Goraguneetanplataformak garatu ziren, eta ertzaldapatsuko ildoetan birsedimen-tazio-faziesak metatu ziren. Horidena baldintza tropikaletan gertatuzen, sakonera txikiko ur epeletakoorganismoetan (koral bibalbo etaorganismo mikroskopioetan) osoaberatsak diren kareharrien sedi-mentazioa bultzatuz. Mota horre-tako sedimentuak oso ondo ordez-katuta daude Urdaibain, eta estua-rioaren alde bietan azaleratzendira, inguruko tontorrik altuenakosatzen dituzten tokietan.

Gernikako antiklinalaren e ertzekoeremurik sakonenetan, plataforma-ren ezpondatik jausitako lohiak eta megabretxak metatuziren. Metakin kaotiko horiek gaur egun Urdaibain ikus etabeha daitezke. Ipar-ekialderagoko eskualdean, Ogoñokolurmuturraren eta Lagako hondartzaren inguruan, eremukontinental batetik eratorritako ekarpeneko delta-konplexubat finkatu zen.

Aurreko aldiaren ondoren, Erdi Albiarrean (duela 108-104milioi urte), Urdaibaiko eskualde osoa zenbait prozesutektonikoren menpe egon zen. Prozesuok failen sorreraeragin zuten, eta faila horien higidurak egoera paleogeo-grafiko berri batera eroan zuen eskualdea. Bloketan zati-tutako eta failez mugatutako eremu ia osoa hondoratutageratu zen, bi bloke txiki izan ezik, Ogoñoko lurmuturraeta Gaztelugatxe-Aketx eremuan osatutako banda.Hondoratutako eremuetan itsaso sakoneko sedimentuak

pilatu ziren. Bertan, uhertasun-lasterrek eta grabitate-jarioek sakonera handian karbonatozko megabretxak,legarrak eta hareak metatu zituzten, lohiekin tartekatuz,“Flysch Beltza Taldea” deritzon konplexu sedimentarioaosatuz.

Bitartean, altxatutako bi blokeetan karbonatozko platafor-mak kokatu ziren. Erdi Albiarretik Goi Albiarrera igarotze-an (duela 104 milioi urte), beste pultsu tektoniko garran-tzitsu bat gertatu zen, eta ondorioz, sakonera txikiko pla-taforma haiek behin betiko hondoratu ziren, eremu sako-netako sedimentazio-mota bera izanez. Hori dela eta,Flysch Beltza Taldeko materialek plataformako karbona-tozko metakinak estali zituzten.

Behe Kretazeotik Goi Kretazeora igarotzean, GoiAlbiarretik Behe Cenomaniarrerabitartean (duela 104-98 milioi urte),eskualde osoan zehar, ipar-mende-baldetik eratorritako ur-azpiko abanikosakonak garatu ziren arro sakonhauetan, Flych Beltza Taldearen sedi-mentazioa hedatuz. Aldi berean,hegoaldean, Gernika aldean, urpekoeraikuntza bolkaniko lodi bat hasi zengaratzen, Goi Kretazeo osoan zeharere garatzen jarraitu zuena. NE-SWnorabideko zartadurak aprobetxatuz,magma basaltiko alkalino bat azalera-tu zen. Magma horren agerpen batzukUrdaibain bertan ikus daitezke.

Goi Kretazeoa(duela 100-66 milioi urte)

Goi Kretazeoko materialek UrdaibaikoBiosferaren Erreserbaren hegoaldekoeskualdea betetzen dute, SSWranzko

Orueta.

San Pedro Koba (Busturia).

Laidako hondartzako duna-sistema higadura-prozesuaren menpean.

Basondoko bailara (Kortezubi).

13EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

tan sortutako pinakulu motako erliebe erre-liktuak. Gainera, prozesu karstikoak irudika-tzen dituzten garrantzia txikiagoko bestela-ko formak ere ageri dira Urdaibaiko kareha-rrizko mendiguneetan, lapiazak adibidez.

Lurpeko forma karstikoak -higadurazkobarrunbeak- Urdaibaiko mendigune karbo-natatuen ezaugarri azpimarragarrienak dira.Gutxi gorabehera, 250 barrunbe ezagutzendira, gehienetan garapen horizontalekoak,eta maila freatikotik hurbileko edo azpikobaldintzen sortutakoak, arrokaren haustura-planoak edo geruzapen -planoak aprobe-txatuz. Kuaternarioan zehar, disoluzio kars-tikoko prozesua hasi zenetik, itsas mailarenzenbait aldaketa eta arroaren goraguneendenudazioa sortu dira aldaketa eta arroarengoraguneen denudazioa sortu dira. Horrekibaien oinarrizko mailan ere aldaketak sortuditu, eta karstifikazio-prozesu eta eremuen aldakortasunabaldintzatu ditu.

Animaliek eta gizakiak erabili izan dituzte kobazulo horiek,aterperako eta babeserako. Horrela ondorioztatu da horie-tako hainbatetan aurkitutako hondarretatik, metakin antro-pikoak sedimentu naturalekin nahastuta biltzen dituztelaikusirik. Santimamiñen, Atxagakoan edo Antolinako kobe-tan, esaterako, maskorrak eta makro- eta mikro-ornodu-nen hezurrak aurkitu dira kobazuloko sedimentu naturalenartean. Gizakien lanabesak ere aurkitu dira, ehizarakotresnak edo elikagaien manipulaziorakoak. SantimamiñenGoi Paleolitikoaren hasierari dagokion kuaternarioko orno-

dunen erregistro fosil bat datatu da (orain dela 27.000urtekoa gutxi gora behera).

Gaur egun Urdaibain ageri den modelatu karstikoa, segu-ru asko, Pliozenotik eta Kuaternariora (Erdi Pleistozenoa)pasatzean (duela 2,6 milioi urte) hasitako karstifikazio-pro-zesuen garapenaren ondorioa da. Urdaibaiko modelatuexokarstikoa baldintza klimatiko epeletan hasiko zen, ale-gia, Pliozenoannagusi ziren eta gaur egun ere jarraitzenduten baldintzen, hain zuzen ere.

Urdaibain Kuaternarioan gertatutako prozesu litoralekerliebe berezia sorrarazi dute kostaldean, alde menditsue-kin eta itsaslabar aldapatsuekin, eta tarketa hondartzahareatsu txikiak ageri dira. Hondartzetako sedimentuenjatorria aldameneko itsas plataformako masa hareatsue-tan dago; lehenik, olatuek eta marea-korronteek modela-tzen dituzte hondartzak, eta, ondoren, airepeko baldintze-tan, haizeak berak. Bestalde, olatuek itsas-labarrak higa-tzen dituzte etengabe, eta prozesuak abrasio-plataformabaten agerpena eragiten du kostaldearen luzetara. Gauregun, plataforma horietako batzuk altxatuta daude, etahorrek adierazten du ezen prozesu tektonikoek eta eusta-tikoek kostaldea altxatu dutela edota itsas maila aldatuegin dela Kuaternarioan zehar. Bermeoko lautadak,Mundaka eta Asnarreko tontorrak kareharrien gaineangaratu ziren, altuera ezberdineko plataforma handiak sor-tuz, Kantauriko kostaldeko hainbat tokitan ikus daitezkee-nak bezalakoak. Uharteak antzinako erliebeen erreliktumoduan gertatu dira.

Kostalde honen beste ezaugarri eta ondorio bat honakonau da: bertan, gaur egungo itsas maila baino 10-30 mgorago itsasoratzen diren haran eskegi txikiak daude, etainguru horietan ur-jauziak sortzen dira itsaslabarretan.

Okako harana, bere estuarioarekin batera, higadura dife-rentzialeko prozesu baten ondorioa da, kantauriar erlai-tzeko beste asko moduan. Prozesu horretan, konpetentziatxikiagoko material ebaporitikoak desegin eta higatu egin

12EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

lehenengo aldietaraino, segida sedi-mentarioa orogenia alpetarraren fasenagusiaren aurreko lasaitasun tektoni-ko erlatiboko fase batean metatu zen.Tarte horren ezaugarri nagusia itsaso-ak kontinentea inbaditzeko joera da,hau da, joera transgresiboa, klimalehor epel eta erdi-lehorrean gertatukozena.

Ondorioz, itsasoko sedimentazioranz-ko ekarpenak gutxitu egin ziren etasakonera txikiko karbonatozko plata-formak garatu ziren, ezponda eta arrosakonekoak. Plataformak garatu ziren,ezponda eta arro sakonekoak.Plataformako materialak Erreserbarenhegoaldean azaleratzen dira, kareha-rriak, kareharri tupatsuak eta tupadunmetakin hemipelagikoak dituzten metaki-nak. Ezpondaren ertzean metatutako materialak , aldiz,ekialderago kontzentratu ziren, Orio-Urdulizeko itsaspekoarroilan, hain zuzen ere.

Orogenia Alpetarra (fase nagusia): Eozekotik ErdiMiozenora (duela 56-16 milioi urte)

Pirinio mendizerra etapa konpresibo batean sortu zen,plaka iberiarraren eta europarraren artean kokatutako ildosedimentarioak altxatuz. Etapa hau Eozenoaren eta ErdiMiozenoaren artean gertatu zen, duela 56 eta 16 milioiurte bitartean. Material preorogenikoetan (zokalo paleo-zoikoan eta segida mesozoikoan) eta Goi Kretazeo etaTertziarioko material sinorogenikoetan izan zuen eragina.Egituren norabide nagusia NW-SE da, nahiz etaUrdaibaiko eskualdea. Izatez, Gernikako diapiroak eragin-dako N-S norabideko toles batek gainjarita dagoen.

Diapiro hori garrantzia handienetakoa da eremu horretanazaleratzen direnen artean (Bermeo diapiroa, Lagakoaeta Ibarrangelua).

Gernikako diapiroa Behe Kretazeoan hasi zen altxatzen,baina Orogenia Alpetarrean hartu zuen gaur egungo itxu-ra. Une horretan egitura antiklinal-diapirikoa garatu zuen,eta egitura hori da Urdaibaiko eremua baldintzatzenduena, Oka ibaiaren ibai-morfologia eta estuarioarena,bereziki. Masa buztintsu plastikoa altxatu eta igo egin zenesfortzu tektoniko alpetarren eta prozesu halozinetikoeneraginez, eta gaztek sabairantz migratu zuten. Ondorioz,erliebea konkortu egin zen, eta antiklinala sortu zen.

Aldi konpresibo hori, ziur asko, Erdi Miozenoan bukatukozen, zehaztasunez mugatu ezin daitekeen arren,Oligozeno-Miozenoko erregistro sedimentarioa falta baita.

Halaber, Urdaibain aldi horretako eta arro tertzia-rioetako metakinak ez egoteak adierazten due-nez, orogenia Alpetarraren ondoren, prozesu geo-logiko nagusiak higadura eta paisaiaren modela-tzea izan ziren. Izan ere, prozesu horiek izan diranagusi azken 12 milioi urteetan zehar, Neogenoaneta Kuaternarioan.

Kuaternarioa (duela 2,6 milioi urtetik gauregunera arte)

Kuaternarioa Urdaibaiko geologiako aldi berrienada, gaur egungo paisaia modelatu den denbora-tartea. Urdaibaiko Biosfera Erreserbako ezaugarrimorfologiko nabarmenenak kars-egiturak, kostal-dekoak, ibai-inurunekoak eta estuariokoak dira.

Modelatu karstikoaren sorrera Urdaibaiko arrokakarbonatatuen disoluzioari zor zaio. Horrek hain-bat geoforma utzi ditu kareharri kretazeoetan, baiazalean eta bai mendigunearen barrualdean ere.Azalean prozesu karstikoek dolina handiak sortudituzte, iturburu eta hobidunak eta klima tropikale-

Okaren goi-estuarioa.

Arroka bolkanikoak Uarkan (Arratzu).

Hegalen ezegonkortasuna pairatzen duen Elantxobe udalerria.

Ereñoko kareharri gorriak (Gautegiz-Arteaga).

14EH 95 Zk.

15EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

rik gabe. Berez, aniztasun geologikoak bioaniztasunabaldintzatzen du, eta, aldi berean, UrdaibaikoBiosferaren Erreserbako balio kultural eta tradiziozko-ei estuki lotuta dago.

Historia geologikoak eta errokek eta materialek era-kusten duten geologiaren berezko balioez gain, baliohandiko elementuen, tokien eta espazioen multzoaere bada eskualde bateko aberastasun geologikoa,multzo hori ikuspegi zientifiko, turistiko edota didakti-kotik kontuan harturik eta baita baliabide moduan era-bilgarriak diren elementuen ustiapen-ikuspegitik ere.

Ondare geologikoak ondare naturala osatzen du, eta,hortaz, naturaren eta bertako espazioen kontserba-ziorako lege eta mekanismoen bidez babestu beharda. Beste alde batetik, intereseko elementu geologikoaskok berezko balio paisajistiko eta eszenikoa duteeta izaera horrek bisitari ugari erakartzen ditu bertara.Elementu horiek guztiak balioetsi egin behar diradibulgazio-ekintzen bidez, eta modu koherente etaintegratuan kudeatu behar dira.

Urdaibaiko Geologia Interesguneek agerian jartzendute hango geologia, hainbat ikuspuntutatik begiratu-ta. Alde batetik, historian zehar gertatu diren prozesueta gertaera geologikoak islatzen eta erakusten dituz-te, gaur eguneko itxura osatu arte. Triasikotik hasita–hots, Urdaibain ageri den lehenengo erregistroarengaraitik-, garai berrienetara arte –hau da, Kuaternarioraarte-, aldi geologiko nagusiak hainbat Interesgunetandaude ordezkatuta, historia osoa laburbilduz.

Orobat, ikerkuntza- eta irakaskuntza-lanak egiteko labora-tegi geologiko aparta da Urdaibai, gaur egungo ezagutzazabaldu eta hedatzeko.

Gune ekonomia-iturri egokia izan daitezke. Hau da,eskualdeko ondare geologikoa oinarritzat hartuz etaGeologia Interesguneen egokitze-ekintzak eta helburu

dibulgatiboaren bidez horien balioespena sustatuz, ingu-ruko ekonomia berpiztu daiteke. Modu horretan, eskual-deko eskaintza turistikoa susper daiteke eskaintza horijasangarria eta ingurune naturalarekiko begirunezkoa iza-nik, gainera.

Bestalde, zenbait GIGek erakusten dutenez, antzinatik,Urdaibaiko geologia baliabide-iturri modura erabili izan da,eta jarduera horrek garrantzi handia izan du eskualdearengarapenerako. Horren adibide egokiak dira ustiapen hidri-koak eta harrobiak: oso aspalditik, horiek izan dira ur-hor-

nikuntzaren oinarri, fauna zinegetikoaren euskarrieta eraikuntzarako edo ornamentaziorako mate-rialen sorrerarako zerbitzuen hornitzaile.

Geologiaren eragina Urdaibaiko ingurune natura-lean

Edozein espazio naturaletako ingurune fisikoarenparte da geologia, eta horretan Urdaibai ez dasalbuespena. Geologiak funtsezko alderdietaneragiten du: landaretzan eta floran, paisaian,hidrologian eta giza jardueretan.

Landaretza eta flora. Urdaibaiko hainbat unitate-ren ezaugarri geologikoak.Basoak, kostaldea,hezeguneak, harkaitzak eta abar.

Ezaguna denez, garapenerako beharrezkoakdiren baldintzak biltzen dituzten tokietan haztendira landareak; gainera, baldintzok faktore klima-

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

dira partzialki; baina konpetentziahandiagoko material jurasiko, kre-tazeo eta tertziarioek (askoz eregogorragoak) haranaren inguruandauden erliebeak sortzen jarrai-tzen dute. Funtsean, kokapenmorfologiko hori itsas mailarenaldaketa erlatiboei esker itxuratuzen.

Duela 16.000 urte,Pleistozenoaren bukaera aldean,kosta-lerroa gaur egungoa baino12 kilometro iparralderago kokatu-ta zegoen. Ordutik, itsas maila igo-tzen hasi zen, kaskopolarren etaglaziarren fusioaren eraginez, eta,ondorioz, kostako ibai-haranakurpean geratu ziren, eta itsaso,estuario eta ibaiko sedimentuekinbete ziren, itsasadarrak eratuz.Hori da Okaren kasua: 12 kilome-tro luzera eta 1.000 metroko gehienezko zabalera duenipar-hego norabideko morfologia luzangako estuarioa.

Zenbait zundaketatan eskuratutako erregistrotik berreginahal izan den prozesuan, Okako estuarioa sedimentuzbete zen Holozenoan zehar. Erregistro sedimentariohorren paleoingurunearen berreraiketak adierazten due-nez, betetzea duela 8.500 urte baino gehiago hasi zen,ibai-materialekin lehenik, eta material itsastar transgresi-boekin bigarrenik. Azken hauek gero eta itsastarragoakziren, duela 3.000 urtera arte gutxienez, itsasoaren konti-nenteranzko sarrera moteldu zen arte, hain zuzen ere.Duela 4.580-4.410 urte bitartean, ibaien ekarpena gehitu

egin ziren, Neolitikoarenbukaeran, estuarioarenbehealdeko ertzetan padu-rako ingurune sedimenta-rioa garatuz. Azkenik, jatorrinaturaleko edo antropikokolurzoruen sorreraren bidezgertatu zen itsasadarralohiz betetzea. XV.Mendetik aurrera eta1950eko hamarkadara arte,lehorketa masiboak burutuziren laborantza-lur bihur-tzeko helburuarekin.

Ibai-prozesuak ere garran-tzitsuak dira Urdaibain, ibai-uhar arro txikiak sortuz, ale-gia goi-ibar aldapatsu etabokale zapalagodunak.Oka ibaiarena bezalakokasuetan, ibai-prozesu

horiek ahokatze garrantzitsua eragiten dute.

Gaur egun arrisku geologikoak sor ditzaketen eta dagoz-kien babes-neurririk hartu ezean kalte handiak eraginditzaketen prozesu geologikoak mendi hegalen mugimen-duei edo ibai-uharren ubideetako uholde-arriskuari dagoz-kie nagusiki.

Azkenik, baliabide geologikoen erabilera oso hedatutadago Urdaibain zehar, bai agregakinen eta eraikuntza-harrien erauzketari dagokionez, eta bai lurpeko baliabi-de hidrikoen edo hidrokarburoen erabilerari dagokienezere.

Kostaldean eta mendietandagoen aniztasun biologikoa

sekulakoa da. Florari eta faunaridagokienez, 3.000 espezie etasubespezie baino gehiago bizidira Erreserban. Bizi-ondare etaondare natural honekin batera,arbasoen garaitik gizakiaren pre-sentziak harreman-sare kulturalkorapilotsua ehundu biztanleeneta ingurune naturalaren artean.Harreman hori jasangarria izanda, oro har, gizakia ingurunenaturalarekin armonian bizi izanbaita denbora luzean zehar.Alabaina, azken hamarkadetan,batzuetan, harreman hori drama-

tikoa izan da, eremu hone-tako ondare naturalarengalera eraginez, zoritxarrez.Bizikidetza honen ondorioz,aparteko balio biologiko,paisajistiko, arkitektoniko,etnografikodun... inguruasortzen eta modelatzenjoan da.

Urdaibaiko BiosferarenErreserba osatzen duenegitura korapilotsu hori guz-tia ez litzateke eutsiko subs-tratu geologikorik gabe, hauda, Urdaibaiko biziarenoinarrian dagoen ingurune-

URDAIBAIKO INGURUNE GEOLOGIKOA

Kareharri urgondarren azaleramenduaSantimamiñen (Kortezubi).

Hareharri-blokeak Matxitxakon (Bermeo).

Lagako hondartzako ofitak (Ibarrangelu).Asnarreko Punta (Ibarrangelu).

16EH 95 Zk.

17EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

arrokaz osatutako materialak nagusidiren paisaiak, erliebe gogorrak emangodituztenak, eta buztinak eta igeltsuaknagusi direnak, karkaba itxurako pai-saiak sortuko dituzten material molda-garriak.

Urdaibain, paisaia oso aldakorra da lur-eremu txikian, Erreserba inguratzenduten paisaia menditsuetatik hasi, Okaibaiaren eta erreka isurkideen ibilbidee-tako paisaietatik pasatuz eta, azkenik,kostaldeko paisaietara helduz. Horietanguztietan oso nabarmena da geologia-ren eragina.

Hidrologia.

Urdaibaiko ibai-sarea, Erreserba egitu-ratzen duen emari nagusiaz gain, Okaibaiaz eta Oka ibaian bertan ibairatzen diren edo zuzene-an Kantauri Itsasora itsasoratzen diren beste hainbat erre-kaz osatuta dago. Kantauriar isurialdeko ibaietan ohikoaden bezala, ibilbide laburreko bide horietan guztietan,eskualdeko geologiaren ezaugarriek eragina daukate.Oka ibaia egitura-norabide nagusiak zeharkatuz pasatzenda, toles nagusiarekiko normalak diren zartadura eta failanagusien noranzkoan, ondoren Gernikako antiklinaletiketa diapirotik pasatuz, zeinaren gunean buztin eta gatztriasiko higagarriak dauden. Beste ibilgu eta errekabatzuek zatika edo osorik jarraitzen dute NW_SE norabi-dea, Euskal Arkuko egitura geologikoen norabide nagusiadena, eta beraz, baita Urdaibaikoa ere.

Lurpea: kobazuloak.

Kanpoaldeko paisaietan, Urdaibairen xarmaren eta eder-tasunaren zati handi batez ez da lehen begiratuan ageri.Barrualdean begiratu behar da.,lurpean dauden zulo,kobazulo eta leizeetan. Urdaibaiko historiaren zati handibat bertan idatzi da. Lehenengo biztanleak bertan babes-tu ziren, legendak, mitoak eta bitxikeriak sortuz.Euskalondare arkeologikoaren zati handi bat ere bertan kontser-batu da hainbat mendetan zehar. Azkenik, bioaniztasunoso berezia garatzen da lurpean, sakonera handiko biziraguztiz egokitutakoa.

Paisaia karstikoak dira, eta euri-uretatik eta elurretatik era-torritako urak arroka disolbatzean sortzen dira. Ur aberas-tuta egon ohi denez (karbono dioxidoan bereziki), azidota-sun gradu bat hartzen du, higadura erraztuz, eta lurreanbarrena sartzen da.

Edozein mendiguneren egitura geologikoa eta materialenezaugarriak dira leize eta zuloen agerpena definitzenduten elementuak. Failek, hausturek eta diaklasek -orohar, goi-geruzaren edozein etengunek- sarbide moduanjokatzen dute; bertatik, ura sartu egingo da, arrokak disol-batuz. Apurka-apurka etengune horiek eboluzionatu egi-ten dute, denborarekin handitzen diren zuloak sortuz eta

lurpeko haitzulo eta konduktuen sare korapilotsuak osa-tuz. Logika den moduan, disoluzioak eragin handiagoaizango du material ahulez osatutako arroketan.Horrelakoek disolbatuak izateko joera handiagoa duteuraren eraginez; esate baterako, horrela gertatzen damaterial karbonatotsuen (kareharriak nagusiki) eta ebapo-ritikoen (gatzak eta igeltsuak) kasuan. Hala ere, horiek ezdira prozesu karstikoak jasan ditzaketen arroka-motabakarrak.

Urdaibain, elementu bi horiek batu egiten dira, paisaiakarstiko oparoa sortuz; ondorioz, zulo, kobazulo eta leize-en ugaritasuna da bertako ezaugarri nabarmena. Egituratektoniko garrantzitsuak diren Gernikako diapiroaren etaNabarnizko antiklinalaren inguruan etengune ugari garatudira. Horietan zehar ura barrurantz sartzen da, Urdaibaikokarbonatozko mendiguneak disolbatuz. KareharriakErreserbako arroka ugarienak dira, KonplexuUrgondarrekoak (behe Aptiar-Erdi Albiarrekoak) bereziki;eta bigarren maila batean. Purbeck-Weald Konplexukokareharri jurasikoak ere bai.

Giza jarduerak.

Antzinatik,Urdaibaiko ezaugarri geologikoek eragina izandute bertako giza jardueran. Batzuetan geologiak biztan-leei mesede egin die; izan ere, batetik, lurpeko materialakerabili dituzte eraikuntzan edo herri-lanetan, eta bestetik,aldian-aldian urperatzen ziren lur-eremu emankorrak era-bili eta labore-lur bihurtu dituzte.

Beste kasu batzuetan, ostera, lurraren baldintzak gizajardueren aurka altxatu dira, eta arrisku eta arazobatzuen agerpena eragin dute. Horixe da, kasurako,aldapa handiko mendi-magaletan eta koherentzia txiki-ko materialetan gertatzen diren irristatzeen kasua,Elantxoben gertatzen den moduan. Hori dela eta, eremukarstiko batzuetan ez dago ia giza finkapenik, zulo etakobazulo ugariko eremu horretako zimendatze-baldin-tzak oso zailak baitira.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

tologikoen, edafologikoen, bio-logikoen, eta abarren menpe-koak dira.

Landare batzuk askotarikoinguruneetan hazten dira;beste batzuk, ostera, toki gutxibatzuetan eta baldintza bere-zietan baino ez; eta,azkenik,landare gutxi batzuektoki oso espezializatua behardute, nahitaez garatu ahal iza-teko. Landare batzuk faktoreberberak behar dituzten espe-zie askoren komunitateetanbiltzen dira, eta beste batzuk,ordea, banaka hazten dira,espezie bakar batek osatutakokomunitateetan. Beste aldebatetik, landare-mota askokgiza jarduerarekiko menpeko-tasuna dute garatzeko, etabeste batzuk, aurkako mutu-rrean, iriste zaileko eremumalkartsuetan baino ez dirahazten.

Landare bat haziko den tokiabaldintzatzen duen faktorenagusietako bat substarua da,landarea inkatuko den lurra,eta substratu hori geologiarenmenpekoa da. Horrela, esaterako, dunetan –Urdaibaikokostaldeko eremu batzuk betetzen dituzten hareazkoeremu mugikorretan- estres hidrikodun baldintzetara ego-kitutako landareak hazten dira, aldi berean hareatzarenkontserbazioa eta garapena baldintzatzen edo laguntzenduten harearen higidurara egokitzen direnak.

Okaren barrualdeko estuarioaren alde banatan oso uga-

riak dira padurak, etabertako landareak ego-kituta daude zikloakdiren gazitasun-baldin-tza eta marearen gora-b e h e r e t a r a .Erreserbako gainerakotokietan hazten denare-kin konparaturik, itsasla-barretan eta harkaitze-tan hazten den landare-tza oso ezberdina da,ia-ia substraturik gabebizirauten baitu haizea-ren aurrean, zartaduraeta diaklasa txikienbabesean, Ogoñon etaMatxitxakon, besteitsaslabar batzuetan etaantzinako harrobienezpondetan gertatzenden moduan. Azkenik,ur-lasterren ondoan edoeremu karstikoetangaratzen diren hezegu-neek landaretza espezi-fikoari ematen dioteosatu. Sistema karstiko-etan, oro har, artadikantauriarra garatzenda, Urdaibaiko elemen-tu oso bereizgarria

dena.

Landaretza-mota baldintzatzen duten baldintza morfologi-koez gain, substratu desberdinetako materialen ezaugarrimineralogikoek ere desberdintasunak markatzen dituztelandaretzan; adibidez, horrelaxe gertatzen da Urdaibaikoeremu kareharritsu, silizeo edota ebaporitikoetan.

Paisaia: mendia, itsasadarra, itsaslabarrak, kos-taldea, eta abar

Berezko harremana dago geologiaren eta lurral-deko paisaiaren artean, erliebearen bidez arti-kulatzen dena. Gando eta ertzez betetakoeremu menditsu batean, harea-basamortu bate-an edo kostaldean, erliebea paisaiaren funtsez-ko elementuetako bat da, geologian oinarriaduena. Geologia modelatzen duten prozesuakpaisaiarekiko funtsezko faktoreak dira.

Ondorioz, Urdaibaiko paisaia baldintzatzenduten faktoreak hainbat dira. Lehenengo etabehin, substratua osatzen duten askotarikoarrokek paisaian eragina duten hainbat alderdibaldintzatzen dituzte, hala nola erliebea, higa-dura-formak eta kolorea. Ez dira gauza bera

gogortasun handiko eta higatzen zailak diren

Kareharrien eta tupen arteko txandaketzea Urrutxun.

Gernikako diapiroko ofitak (Gamelua).

Okaren itsasarraldeko bokalea.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

18EH 95 Zk.

19EH 95 Zk.

200 milioi urte bitartekoa, Goi Triasikoko Keuperfazieseko buztinek eta gatz ebaporitikoek ordezka-

tzen dute; horiek guztiek Gernikako diapiroa osatzendute. Leku horretan beha daitekeen azaleramenduan,Urkitxepen, material horiek metatzean izandako ingu-rune-baldintzak daude islatuta.

Kate kantauriarraren ekialdeko eremu horretan, GoiTriasikoko materialak oso antzekoak dira, eta tonuanitzeko buztin nabar gorriez eta tartekatutako igeltsu-mailez osatuta daude. Urmael gazietan metatu ziren,ebapotranspirazioari laguntzen zion klima lehor bate-an. Denbora luzean sedimentu gazteagoen multzoa-ren azpian lurperatuta egon ondoren, eta materialenizaera oso plastikoa zela aprobetxatuz, azalerantzmigratu zuten konpresio tektonikoaren ondorioz, etahorrela Gernikako diapiroa sortu zen.

Buztin triasikoen artean izaera azpibolkanikodun arro-ka basikoen masa batzuk bildu ziren, ofitak hainzuzen. Ofitak osaera basaltikodun arroka kristalinoakdira, kolore gris ilunetik berderanzkoak, eta oso alte-ratuta egon ohi direnak. Hori dela eta, jatorrizko mine-ral oso gutxi gordetzen dute.

Arroka horien adina eta kokapen-mekanismoa ezta-baidagai dira. Bi hipotesi daude intrusioa azaltzeko.Lehenengoak dio arroka horiek adinkideak direla mate-rial buztintsuen sedimentazioarekin, eta eremu disten-tsibo batean igo zirela zokaloko failetan zehar.BIgarrenak dio, buztin eta gatz triasikoen metaketarenondoren kokatu zirela, buztinetan kokatuz, konpeten-tzia txikiko beren ezaugarrien alde.

GERNIKAKO DIAPIROKO OFITAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Oka ibaian zehar sakabanatuta-ko ofiten azaleramendu askodaude, baita Lagako hondartza-ko erdiko eremuan ere. SanAntonioko hondartzan (Abiñan)ondoren mantendutako azalera-menduetako bat dago, “gamelua”deiturikoa, haren morfologiabitxia dela eta.

DESKRIBAPENA: Ofitak arrokaigneoak dira, hau da, magma bathoztean eta kristaltzean eratuta-ko arrokak. Zehazki esanda, bal-

dintza azpibolkanikoetan sortzen dira, magma azalerai-no igotzen denean, baina kanpora azaleratzen ezdenean, sakonera txikian lekutuz.

Arroka masiboak dira, itxura konpaktu eta kolore ilune-koak, berde ia beltzak, alteratu gabe daudenean.Alteratuta daudenean, azalaren itxurak zenbait narras-tiren azala gogorarazten du; hortik datorkie, hain zuzen

ere, izena, ofidiotik eratorria.Pikor-tamaina aldakorra da,finetik ertainera, eta batzue-tan zenbait milimetroko kris-tak ilunak (piroxenoak) iden-tifika daitezke. Konposizioaeta mineralogia basaltoekdituztenen antzekoak dira,alegia, Lurreko arroka bolka-nikorik ugarienen antzekoak.

Oka ibaian zehar ageri ofitenjatorria OzeanoAtlantikoaren irekierarekinlotuta dago (duela 200 milioi

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Geologia Ondarea Natura Ondarearenparte bereizezina da. Are bereizezina-

goa da Urdaibaiko Biosferaren Erreserbamoduko lekuetan, bertan natura-ondarekohainbat elementu biltzen baitira, arkitektura,historia, etnografia eta bestelako motatakoelementuekin batera.

Horien guztien artean,geologia-ondarekoelementuek ezaugarri jakin bat dute, gaine-rakoetatik bereizten dituena. Baliabideberriztaezinak dira giza eskalan; horregatik,oso zail izaten da gizakiak horietan eginikoedozein aldakuntza edo ekimen zuzentzea,eta, sarri askotan, ezinezkoa izaten daaurreko baliabidea berreskuratzea. Hortaz,ondo zaindu behar dira elementu horiek,ordezkaezinak baitira. Toki horien nahitaez-ko babesa lege egokiekin hasten da, non,lehenik eta behin, beraien balioa aintzates-ten den eta, horrez gain, arau zehatzak era-bakitzen diren ondarearen kontserbazioabermatzeko, betiere kontuan izanik mehatxa-turik dagoela, mota askotako arrazoiak tarteko direla.

Izatez, administrazio publikoak dira edozein ondarerenkontserbazioaren arduradun nagusiak; eta, horretarako,arauak sortzen dituzte espresuki; baina kultura, zientziaeta hezkuntzako elkarteek ere hainbeste esfortzu etaekarpen egiten dituzte kontserbazioaren alde.

Geologia-ondarea kaltetu dezaketen jarduerek ondare-aren hondamendia ere ekar dezakete, eta hori moduaskotan gerta daiteke. Besteak beste, modu kaltega-rrienetakoa da harri. Mineral edo fosilen bilketa; betisaihestu behar da ohitura hori, zeren, horrelako osa-gaiak hartzearen ondorioz, desagertu edo galdu eginbaitaitezke gure planetaren eta euskal geologiaren his-toriari buruzko hainbat datu. Tokiaren aldaketa morfolo-gikoa ekar dezaketen jarduerek, gainera, tokiaren etainguruaren aldakuntza larriak sor ditzakete; zer esanikez oso kaltegarria da edozein motatako isurketa solidoeta likido, zeren horrelakoek oso modu negatiboan era-giten baitute, zuzenki edo zeharka, airearen, zoluareneta lurgaineko edo lurpeko uren kalitatean, eta kalte egi-ten baitiete tokiaren inguruari eta paisaiari.

Urdaibaiko geologiak badu nahikoa arrazoi erakargarribertara bisita egiteko eta haren azterketa eta aitorpenajustifikatzeko. Hala ere, Urdaibaiko natura-ondarehorretaz gozatzeko, hainbat gomendio izan behar dirakontuan:

Errespetatu ingurua alderdi guztietatik. Ekidin itzazu

espazio naturalaren edozein alderdi (geologia, flora,fauna...) desegin, hondatu, transformatu eo desitxuratu-ko duten jarduerak edo ekintzak.

Saihestu Urdaibaiko Biosferaren Erreserbako edozeinelementu biltzea, bai arrokak edo fosilak direla edo bes-telako elementu naturalak direla, hala nola intsektuak,tximeletak maskorrak...

Errespetatu ingurunearen lasaitasuna.

Errespetatu Biosferaren Erreserban antzinatik burutzendiren giza jarduerak.

Ez utzi zaramarik edo hondakinik horretarako prestatu-tako lekuetatik kanpo.

Ez egin ezelako isurketarik Biosferan Erreserbarenbarruan eta, bereziki, ibaiaren ubideetatik edo lurpekouren hobietatik (dolinak, diaklasak, kobazuloak...) hur-bil.

Planifikatu ibilaldiak eta informazioa lortu aurretiaz bide-an aurkituko dituzun elementuei buruz.

Biosferaren Erreserbako eremu batzuk malkartsuakdira. Aukeratu arduraz oinetako jantzi egokiak.

Patxadaz egin ibilbideak, ez ibili korrika eta poliki beha-tu xehetasunak. Hatu behar adina denbora behaketakegiteko.

GEOLOGIA INTERESGUNEAK

TRIASIKOA(Duela 251-200 milioi urte)

URDAIBAIKO ONDARE GEOLOGIKOAREN KONTSERBAZIOA

Gernikako diaporo ofitak.

Urkitxepeko buztin gorrieki Goi Triasikoariburuzko informazi o oso baliotsua

gordetzen dute.

Santimamiñeko koba (Kortezubi).

20EH 95 Zk.

21EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

eta mineral-edukia basaltoenaren antzekoa da.Lurreko arroka erresistentzia handiagokoak dire-nez, lurraren irtenguneak sortzen dituzte.

Ofitak arroka igneoak dira,hau da, magma batenhoztetik eta kristaltzetik sortzen diren arrokak.Baldintza azpibolkanikoetan sortzen dira, magmaazalerantz igo, baina kanporatzen ez denean, sako-nera txikian lekutuz.

Ofiten azaleramendu honen jatorria duela 200 milioiurte gertatutako Atlantiko Ozeanoaren irekierarekinlotuta dago. Monumentu horretan, Lurrean existi-tzen zen kontinente bakarra, Pangea superkonti-nentea, zatitzen hasi zen, plaka europarraren etaAmerikarraren artean ozeano berri bat sortuz.

Orduan, Pangea apurtzen duten indar distentsiboberberek magma basaltikoaren kantitate handiak(mantutik eratorritako urtutako arrokak) sortutakohausturetatik igotzea eragiten dute. Ofiten sorreraeragingo duen magma igo eta hoztu egingo da aza-letik hurbil. Keuperrean (Goi Triasikoan, duela 229eta 200 milioi urte artean) sedimentatutako buztinen,igeltsuen eta dolomien artean sartuko da. Xafla-itxu-rako gorputz horizontaletan lekutuko da, sill izeneko-etan; batzuetan konkortuagoak direnean,lente itxurako-ak, lakolitoak eratuko dituzte.

Ondoren, duela 40 milioi urte, diapirismo izeneko pro-zesu geologiko batek sedimentu modernoagoen azpianlurperatutako material triasikoak mobilizatu eta igoara-ziko zituen. Igoeran buztin eta igeltsu triasikoek afitakarrastatuko dituzte, historian lehenengoz azaleratuz.

Ofiten higadura nabaria da azaleramendu honetan.Plano askotako haustura ugariek eta faila-ispilu dezi-metrikoek lagundu egiten diote higadura horri.Haustura horietan kaltzita eta epidota bezalako mine-ralen betekinak ageri dira. Eremu batzuetan, oraindik

ere, arroka freskoaren hondarrak aurki daitezke, jato-rrizko egitura eta ehundura erakutsiz.

Ofitak ageri dituzten buztin koloreaniztunek gatez osa-tutako konkrezioak dituzte, jeneralean igeltsuzkoak.Horiek disolbatu egiten dira eta masa buztintsua zehar-katzen duten hainbat hausturetan birsedimentatzendira.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Ofiten azalera-mendu isolatuak, arroka azpibolkanikoak dira eta egitu-ra diapirikoen sorrera eragin zuten material buztintsutriasikoekin elkartuta ageri dira. Arroka horiek oso alte-ratuta eta apurtuta ageri dira.

Urdaibain Jurasikoa, duela200 eta 146 milioi urte bitar-

tean, Gernikako diapiroarenertzeko xingola estu batzuetan(100-250 m) ordezkatuta dago.N-S norabideko lerrokadura dueta Erreserbaren ekialdeanbeste xingola batean ageri da.Xingola horietako batean,Okaren estuarioaren ekialderaeta Kanala herritik hurbil, mate-rial jurasikoen tokirik esangura-tsuena dago kokatua.

Euskal Arkuaren Eremuan azale-ramendu jurasikodun hiru eremubaino ez daude, geografikokibanaturik; baina, oro har, ezauga-rri berberak dituzte. Kanalakoeremuan, segida jurasikoa ingu-rune itsastarreko makrofaunaugariko tupaz eta kareharri tupa-tsuz dago ordezkatuta.Azpimarratzekoa da ammoniteeneta belemnite zentimetrikoenagerpena, bizi oparoko itsas epelhaien lekuko direnak.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

urte). Orduan, Lurrean existitzen zen kontinente baka-rra -Pangea superkontinentea- zatitzen hasi zen, plakaEuroparraren·eta Amerikarraren artean ozeano berribat sortuz.

Pangea apurtzen zuten indar distentsiboek lurrazalkontinentala mehetzea eta hainbat haustura agertzeaeragin zuten. Haustura horietatik magma basaltikoaren(mantutik eratorritako arroka urtua) kantitate handiakigo ziren erraz azalerantz.

Ofiten sorrera eragiten duen magma igo eta hoztu egi-ten da azaletik hurbil. Keuper-ean zehar (Goi Triasikoa,duela 220 Mu) sedimentatutako buztinen, Igeltsuen,gatzen eta dolomien artean sartu zen.Geruzapenarekiko paraleloak diren xafla itxurako gor-putzetan lekutu zen, sill izenekoetan; batzuetan, lakoli-to izenekoak sortu dira, konkortuagoak direnak, lenteitxurakoak.

Ondoren, material multzo hori guztia beste sedimentu-multzo baten azpian gertatu zen lurperatuta, bainaaipatutako arrokek (igeltsuak eta gatzak) gaineko sedi-mentu-multzoak baino dentsitate txikiagoa zutenez,gainazalera igotzeko joera izango zuten. Duela 40milioi urte, diapirismo deiturako prozesu geologikohorrek material triasikoak mobilizatu eta igoarazizituen. Igoeran ofitak eramango zituzten herrestan, his-torian lehenengoz azaleratuz.

Gernikako diapiroko ofitak tono berdexkako arrokakdira, oso alteratuta ageri dira eta hedapen txikiko aza-leramenduetan banatuta daude ibaiadar osoan zehar.Ofiten agerpenak diapiro-egitura markatzen du.Higadurari aurre egiten inguruko materialak bainogogorragoak direnez, lurraren irtenguneak sortzendituzte.

San Antonio hondartzan (Abiña-Busturia) azaleramen-du onenetakoa ageri da.

Mota honetako arrokak sarritan galtzada-harriak egite-ko erabili dira, eta trenbideetarako balasto moduan,higadurarekiko erresistentzia handia baitute. Arrokafreskoa ageri den tokietan ohikoa da harrobiak egotea.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Ofitak arroka azpi-bolkanikoak dira; beraz, mantuko arroka urtuetatik(magma basaltikoak) datoz. Magma horrek hausturasakonetan zehar egin zuen gora, eta goiko gainazale-an hoztu zen, Triasikoan metatutako buztinen eta igel-tsuen artean ahokatuta geraturik.

LAGAKO DIAPIROKO OFITAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Bi-323 errepidetik joa-ten da autoz, lagako hondartzako aparkalekuraino.Ofiten azaleramendua errepideko mozketan atzeangeldituko zaigu, eta hondartzan bertan, harearenerdian.

DESKRIBAPENA: Urdaibaiko material triasikoak,Gernikako itsasadarreko antiklinalaren gunean ageridira, nagusiki, izen bereko diapiroan. Baina materialbuztintsuko masa handi horrez gain, badaude besteagerpen txiki batzuk Lagako hondartzan etaIbarrangeluko udalerrian.

Azaleramendu triasiko txiki horiek ofitaz osatuta daudenagusiki: hedapen txikiko arroka igneoen masak diraeta oso bretxifikatuta eta alteratuta egon ohi dira. Pikor-tamaina fin-ertaineko arrokak dira.

Batzuetan tamaina handiagoko mineralak, milimetriko-ak (piroxenoak) ageri dituzte. Egitura masiboa dute,itxura konpaktua eta tonu berdexkak. Azaleko itxurak,alteratu gabe dagoenean, narrasti batzuen azala gogo-rarazten su, hortik datorkie izena, ofidiotik. KonposizioaOfiten azala normalean oso alteratuta ageri da.

“Gamelua” izenez ezagutzen den ofiten azalaramendua San Antonioko hondartzan

JURASIKOA (Duela 250-146 milioi urte)

Lagako hondartzeko ofiten azaleramendua prozesudiapirikoaren lekuko modura geratu da.

Ammonite-aztarnadun kareharriak.

22EH 95 Zk.

23EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Urdaibain, Behe Kretazeoa, duela 146eta 100 milioi urte bitartean, ordezka-

pen zabalena duen aldia da, eta bi fasesedimentarioz osatuta dago: batetik,Urgondarra deritzona, Aptiarretik ErdiAlbiarrera arte doana, eta, bestetik,Supraurgondarra, Albiarretik BeheCenomaniarrera arte doana.

Fazies Urgondarreko materialak metatuziren denbora-tartean, sedimentazioa ingu-rune itsastarrean gertatu zen Urdaibaikoeremu osoan, eta karbonatozko plataforma-multzo batez osatuta zegoen. Horietakobatzuetan arrezife-sistemak garatu ziren.Plataforma horiek zatikatuta zeuden gora-guneetan; hain zuzen ere, goragune horienaltxatzea eta ildoen hondoratzea kontrola-tzen zuten haustura-sistemez banatuta.

Bertan dauden arrokak banku metrikoetanageri diren kareharriz (hondar fosil itsastarugarikoa) osatutako plataformako fazieskarbonatatuei eta arrezife-faziesei dagoz-kie. Azken hauek lumakelak -hau da, funtse-an arrezifea osatzen zuten hondar fosilez(maskorrak, oskolak, etab.) osatutako arro-kak- eta kareharri oso fosiliferoak -Foruaneta Kantera Gorrian ustiatutakoak- sortudituzte.

MATXITXAKO LURMUTURREKOFLYSCH

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Matxitxakolurmuturra Urdaibaiko BiosferarenErreserbaren iparraldeko ertzean kokatutadago. Kantauri itsasoaren sartune bat osa-tzen du, eta Bermeotik Bakioraino doan Bi-3101 errepidetik heltzen da bertara. Bidehorretatik pista bat irteten da eskuinetara,Bermeotik 3 kilometrora, Matxitxako antzina-ko itsasargiraino eramaten gaituena.

DESKRIBAPENA: Matxitxako lurmuturreko itsaslabarikusgarria Flysch Beltza Taldeko arroka sedimentarioensegida batez osatuta dago.

Flyschak arroka gogorren (hareharriak) eta bigunen(lutitak) geruzaz osatutako segidak dira. Itsaso sakone-an sortzen dira, eta bertan modu uniforme eta ziklikoantxandakatzen dira geruzak, hostopil batean bezala.Flyscha osatzen duen geruza bakoitzak sortu zen garaieta inguruneko baldintzei buruzko informazioa gorde-tzen du.

Geruza horiek gordetzen duteninformazioa deskodetzeko,hainbat ebidentzia behar dirakontuan, hala nola azalera-menduan ageri diren materia-len identifikazioa (arrokamota), mineral-edukia eta ageridituzten ehundurak eta egitu-rak (geruzapenak, xafladurak,tolesak, korronte-markak,organismoen higidurarenaztarnak, etab.), propietategeofisikoak eta geokimikoaketa fosil-edukia. Propietate-multzo horri fazies deritzo.

Horrela, faziesak garai hartan nagusi ziren ingurunekobaldintzen berri (inguruneko energiaren aldaketakmetakinaren jatorria, etab.) ematen du, eta geruzahorien sorrera eragin zuen sedimentazioa noiz gertatuzen ere ondoriozta daiteke.

Modu horretan, estratu horien sorrera.prozesuaren jato-rria duela 100 milioi urte baino lehenago, BeheKretazeoan, gertatu zela jakin dezakegu. Garai hartan,plaka iberiarra plaka Europarrarekiko erlojuaren orra-tzen aurkako noranzkoan hasiko zen biratzen higitzean,ordura arte estua eta sakonera txikikoa zen KantauriItsasoa, irekitzen eta sakontzen hasiko zen, ezpondahandiak sortuz. Ezponda horiek itsasbazterretik hasi eta

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

KANALAKO KARE-HARRI JURASIKOAK

KOKAPENA ETA IRISPI-DEA: Azaleramendu hauitsasadarraren ertzeandago kokatuta, Kanalaauzorik hurbil.Ibarrangelurako noranzko-an estuarioaren eskuinal-dea zeharkatzen duen BI-3234 errepidetik heltzen dabertara. Hondartzara sar-tzeko, aldapa handiko hain-bat bide daude. Kanala jate-txearen paretik (errepidea-ren beste aldean kokatuta-koa) irteten den etaSolabeko hondartzarainodoan pistatik jaits daiteke,edo Kanalako elizaren atze-tik irten eta izen berekoontziolaraino doan pistatikere joan daiteke. Hobe damareabeheran bisitatzea.

DESKRIBAPENA; Kanalanazaleratzen diren kareharriak Jurasikokoak dira (duela199.145 milioi urte bitartekoak). Urdaibain adin jurasi-koko arroken xingola edo banda bi daude itsasadarra-ren albo banatan. Bata Sukarrieta eta Elexalde (Forua)artetik pasatzen da, ezkerreko ibaiertzean, eta bestea,Kanalatik (Sukarrieta) Bekoa Irlaraino (Gautegiz-Arteaga), eskuineko ibaiertzean.

Kanalako kareharriak energia txikiko itsas-inguruneansortu ziren. Garai hartan, Pangea Superkontinentearenzatiketa hasi zen (orduan, Lurreko kontinente bakarrazen). Pangearen banaketa haustura kontinental batetik(rifta) hasi zen, gaur egungo Iparraldeko Itsasoarenaltueran. Haustura hori itsasoak inbaditu zuen, etaIparraldeko OzeanoAtlantikoa izango zena sortuzuen; beraz, Bizkaiko Golkoaere bai.

Aldi hartan, kontinentea hon-doratuz zihoan etengabe.Ondorioz, itsasoko ura geroeta barruago sartu zen.Europaren zati handi baturpean geratu zen. Orduan,Iberiar mendiguneak (hegoal-dean) eta MendiguneArmorikarrak (iparraldean)mugatzen zuten Eusko-Kantauriar arroa inbadituzuen sakonera txikiko itsasobatek; eta karbonatozko arra-

pala zabal bat eratu zuen.

Ingurune-baldintza ezin hobeek lagunduta (beroa etahezetasuna) ozeanoetan aktibitate fotosintetikoarengorakada itzela gertatu zen (planktona asko ugarituzen), eta horrek biziaren hedapen zabala eragin zuen;horrek garai hura ezaugarritzen du. ItsasoetanKanalako kareharrietan ageri direnak bezalako ornoga-beak ugaritu ziren itsas plataformetan: amoniteak etabelemniteak. Biak ala biak molusku zefalopodoak dira,duela 65 milioi urte desagertutakoak. Hiltzean, organis-mo horien zati gogorrak fosildu egin ziren, arrokarenparte bihurtuz. Ammoniteen fosil askok nabar-koloreaageri dute, zeren, diagenesiaren bitartez, beraien mas-

korrak edo betekinak limonitaizeneko burdina-mineral bihur-tu baitira. Kanalako aztarnate-gia multzo kalkareoen etadetritikoagoak eta tupatsuago-ak (fosildunak) diren multzoentartekatzeaz osatuta dago.

ALDERDI AZPIMARRAGA-RRIAK: Kanalako aztarnategijurasikoa Bizkaiko garrantzi-tsuenetakoa da, bertan posiblebaita garai geologiko horrenezaugarri estratigrafiko, sedi-mentologiko eta paleontologi-koak aztertzea. Aztarnategian

oso ugaria da fauna, moluskuzefalopodoak nagusi izanik.

Azaleramendu jurasikoaren xehetasuna.

Matxitxako lirmuturreko Flych Beltza Taldea.

Haizeak eragindakohigadura-egiturak.

Azaleramendu jurasikoaren ikuspegiamareabeheran.

BEHE KRETAZEOA (Duela 146-100 milioi urte)

24EH 95 Zk.

25EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

sakonen sorreraren fro-gak eta erreferentziakageri dira. Erlatibokisakonak ziren itsasingurune horietan meta-tuko zen flycha.

Flych Beltza Taldeaosatzen duten materialezberdinen segida zikli-koa behatzean (hareha-rri eta lutiten txandaka-pena), urpeko kanoiakjasaten zituen pultsotektoniko ezberdinakhauteman daitezke;izan ere, material horiekegitura sedimentarioasko eta deigarriak osa-tuz metatzen zirenkanoietan.

ARITZATXU HONDARTZA-KO OLISTOLITOAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Bermeotik Bakiorako bidean abia-tuta, BI-3101 errepidea hartuz,herriaren erdigunetik irten eta bere-hala, Bermeoko hilerriaren mende-baldetik pasatuz, bidezidorbatek Aritzatxu hondartzaraeramango gaitu.

DESKRIBAPENA: Aritzatxuhondartzan azaleratzendiren-eta hondartza bera ola-tuetatik babesten duten-arroka handietako asko olis-tolitoak dira. Grabitateareneraginez arro sedentariobatean irristatutako arroka-zatiak dira olistolitoak, arro-an metatzen ari diren mate-rialen artean material arrotzmoduan barneratuta gera-tzen direnak. Askotarainotamainakoak izan daitezke: zentimetro batzuetako blo-keak edo zenbait kilometrotakoak, edo baita mendilerroosoko tamainakoak ere.

Behe Kretazeoaren bukaeran, duela 100 milioi urte,Bizkaiko Golkoa irekitzen ari zen, eta Kantauri itsasoa-ren hedapenak failen sorrera (lurraren hausturak, apur-tutako blokeak elkarrekiko mugituz) eragiten zuen.Failek zatitu egin zuten itsas hondoa, eta modu horre-tan urpeko eremu altxatuak (sakonera txikikoak) etaeremu hondoratuak sortu ziren. Altxatutako eremuetanbaldintza tropikaletan, karbonatozko plataformak garatu

ziren, organismoen hondarrezedo organismo biziez osatuta-koak: errudistak bezalakobibalboak, belakiak eta kora-lak, besteak beste. Kareharrigris horiek dira fazies urgonda-rra osatzen dutenak. Garai har-tan, hondoratutako eremuak(ildoak) material terrigenoz(legarrak, hareak eta lohiak)

eta goraguneetatik itsashondorantz eroritako karbo-natozko plataformetakozatiez betetzen ari ziren.

Goragune eta ildoen arteanmalkar aldapatsuak zeu-den. Ezegonkortasunekouneetan, altxatutako ere-muetatik kareharrizko blo-keak askatu eta malkarre-tan behera jausten ziren,ezpondaren oinaldean hon-doko materialen arteanmetatuz. Jausitako blokehoriek dira Aritzatxuko hon-dartzan aurkituko ditugun

olistolitoak.

Material autoktonoek eta kareharri urgondarrezko blokegogorrek higaduraren eraginpean duten portaera edoerantzun oso ezberdinaren ondorioz, milioika urteberanduago, Aritzatxu hondartzako morfologia apeta-tsua eratu da.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Olistolitoen adibi-dea: itsas ezponda baten ezegonkortasunaren ondo-rioz, tamaina metrikoko bloke handian daude metaturik,berez ez dagokien segida sedimentario batean.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

itsas hondo sakonetaraino hedatzendira.

Ipar-ekialdean azaleratutako lur kon-tinentalak Flych Beltza Taldea osa-tzen duten sedimentuen iturria dira.Itsasoa irekitzen ari zen aldi berean,eragile atmosferikoek kontinenteahigatzen zuten, eta sortutako sedi-mentuak garraiatu eta itsasora hel-duko ziren.

Ezponda handietan zehar, itsasbaz-terraren azaletik itsas hondoraino,grabitateak eragindako korronte bor-titzak sortu ziren (uhertasun-laste-rrak). Hedatzen ari zen itsasokolurrazalaren irekitze-mugimenduakere korronte horiek bultzatukozituen, sedimentu-oldeak eraginez(legarra, hartxintxarrak, harea etalohia).

Sedimentu hori modu turbulentoanmugituko zen itsas hondorantz, ziga-rroen keak haizearekin egiten duenantzera. Horrela, sedimentuak itsashondorantz irristatuko ziren gero etaazkarrago, bidean ezponda zulatuzeta urpeko kanoiak sortuz.

Itsas hondora heltzean eta aldapamoteltzean, korrontearen energia txi-kiagotu eta uhertasun-lasterrak eka-rritako materialen sedimentazioahasiko zen, lehenengo hareak etapikor larrienak sedimentuz, eta ondo-ren, gero eta harea finagoak. Korronteak indar guztiagaltzean eta urak baretzean,dekantazio-prozesu geldobaten bidez esekiduran garraiatutako buztinak eta limo-ak metatuko ziren, lutita geruzak osatuz. Modu horre-tan, pasarte bakoitzak tamaina-gradazioa erakusten du,oinetik sabaira txikiagotuz, hartxintxar eta hareatik buz-tinetara. Arrokaren kolore beltza korronteek sedimen-tuekin batera deskonposizio-bidean ekarritako materiaorganikoaren ugaritasunak eragindakoa da.

Prozesu horrek eredu zikloa segitzen du, alegia, behineta berriro errepikatzen da denboran zehar, sedimentunahikoa pilatzen edo ezpondaren goiko eremuetan dar-dara edo ezegonkortasun tektonikoa sortzen den aldibakoitzean. Horrela, pasarte horietako bakoitzak hosto-pilaren geruza gogorren eta bigunen multzo bat sortzendu.

Gero, zenbait milioi urtetan zehar, geruza horiek lurpe-ratu egingo ziren; eta, sedimentu modernoagoen azpiankonprimituak izatean, presio-eta tenperatura-baldintzagogorren eragina jasango zuten, kontsolidatu gabeko

sedimentuak arroka bihurtuz, diagenesi deritzon proze-suaren bidez.

Horrela gertatuko zen, duela 40 milioi urte ingurura arte.Orduan,Lurraren barne-indar boteretsuek plakaIberiarraren eta Europarraren arteko talka eragingozuten, eta bien arteko sedimentuak tolestu eta azalera-tzea eragingo zuten.

Une horretatik aurrera, eragile klimatikoek eragindakohigadura, itsas mailaren aldaketak eta itsasoaren enba-ta izan dira Matxitxakon lekututako flyscharen gauregungo itxuraren eragileak.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Matxitxako lurmutu-rreko itsaslabarretan, bisitariak uhertasun-lasterrensegida baten erregistroa aurkituko du, Flysch BeltzaTaldea, Albiarretik Behe Cenomaniarrera arte hedatzendena (duela 104-98 milioi urte inguru). Historia geologi-koaren zati horrek euskal geologiaren alderdi esangura-tsuak biltzen ditu. Segida zikliko horretan BizkaikoGolkoaren irekitzearekin lotutako lehenengo itsas arro

Azaleramenduko olistolitoak antzinako itsas ezponda baten ezegonkortasunarenondorioz sortu dira.

Hareharrien eta lutiten alternantzia segida turbiditikoan.

26EH 95 Zk.

27EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

neritikoan bizi dira (alegia, kostaldetikhurbil dagoen baina itsasbazterrarekinkontakturik ez duen eremuan, 10metrotik 200 metrora bitarteko sakone-ran).

Eguzki-argiak argitzen du eremua etaolatuek eta mareek ere eragiten diote.Oso aberatsa da elikagaietan, eta,beraz, oso emankorra. Mundakarenkasuan koralak,m moluskuak, brakipo-doak eta orbitolinak bezalako foramini-fero erraldoiak dira, nagusiki.

Mundakan itsas animalia hauek BeheKretazeoaren bukaera aldean bizi izanziren, duela 100 milioi urte, karbona-tozko plataforma aberats batean.

Garai hartan Iberiar penintsularen ipa-rraldeak Kanariar Uharteek gaur egunduten kokapenaren antzekoa zeukan;beraz, baldintza klimatikoak tropikalakziren.

Baldintza mesedegarri horietan, sako-nera txikiko eta elikagaietan aberatsakziren itsas eremuetan organismo erai-kitzaileak ugaltzen hasi ziren, eta orga-nismo horiek gai ziren beren eskeletoeta maskorretan kaltzio karbonatoagordetzeko.

Mundakako lumakela sortu zuen pila-keta organikoa hazi egin zen gorputzarrokatsu gisa, material terrigenozinguratuta. Azken material horiek ener-gia txikiko ingurune batean sortu ziren,non lohiaren pilaketa gertatu baitzen.

Koralen, errudisten eta ostreidoenzatiek lumakelen karekizko faziesaosatzen dute; ostera, fazie detritikoan

orbitolinen, ekinodermoen, brakiopo-doen, gasteropodoen eta algen hon-darrak dira nagusi.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK:Hondar fosilen pilaketa handiaz osa-tutako antzinako arrezife-plataformabaten hondarrak dira Mundakakolumakelan daudenak; bereziki kora-lak, errudistak eta ostreidoak.

FORUKO HARROBIA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Harrobia Foruko Udalerriko Elexaldeauzoan dago kokatuta.

DESKRIBAPENA: Foruko harrobianustiatutako arrokak kareharri urgon-darrak dira. Horien jatorria BeheKretazeoan gertatutako sedimenta-zio itsastarra da, kontinenteko ekar-penik ia ez duena. Arrokak tamainametrikoko multzoetan ageri dira, etaitxura masiboa dute.

Organismoek eraikitako kareharriakdira, kareharri biostromiko deritze-nak. Forukoak errudista, ostreido etakoral zaitez osatuta daude nagusiki,baina orbitolinak, ekinodermoen hon-darrak, brakipodoak, gasteropodoaketa algak ere badituzte. Zati horiekguztiaz karekizko lohiaz osatutakopasta edo matrize batez daude lotuta.Beraz, klastoz (organismo fosilenzatiak) eta karekizko matrize batez(lohiak osatzen duen pasta) osatuta-ko arroka-mota bat da.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

ONDARTZAPE HONDAR-TZAKO LUMAQUELA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Ondartzape hondartza Mundakaeta Bermeo lotzen dituen errepide-aren alboan dago,eta MundakakoIsla Kale Auzotik iristen da bertara.

DESKRIBAPENA: Lumakelakedo maskordun kareharriak itsa-soko animalien maskorren edooskolen pilaketaz eratzen dira.Arroka organogenoak dira, hauda, hondar organikoz osatutadaude ia esklusiboki.

Lumakelen jatorria diren organismoakozeanoetako zona neritikoan bizi dira(alegia, kostaldetik hurbil dagoenbaina itsasbazterrarekin kontakturikez duen eremuan, 10 metrotik 200metrora bitarteko sakoneran). Eguzki-argiak argitzen du eremua eta olatueketa mareek ere eragiten diote. Osoaberatsa da elikagaietan, eta, beraz,oso emankorra. Ondartzaperenkasuan, nagusiki koralak (karekizkoeskeleto gogorra sortzen duten poli-poak, kolonietan bizi direnak), errudis-tak (desagertutako molusku bibalbo-ak), brakipodoak (pedunkulu batenbidez substratu gogorretan finkatutaedo substratu bigunetan lurperatutabizi diren animaliak, batutako bi bal-banz osatutakoak) eta foraminiferoak(eskeletodun protisto mikroskopiko-ak), erlatiboki handiak, hala nola orbi-tolinak (ornogabe txiki biribilduak,oskol zirkularrekoak, pixka bat koniko-ak, 5 eta 7 mm bitartekoak) dira.

Gaur egun Ondartzapen ikustendena, duela 100 milioi urte, BeheKretazeoaren bukaera aldean,Urdaibaiko itsas hondoa izandakoada: itsas plataforma bat, non bereneskeletoetan eta maskorretan kaltziokarbonatoa metatzeko gai ziren orga-nismoak bizi baitziren.

Organismo-hondar horien pilaketaketa ondorengo diagenesi- eta fosiltze-prozesuak Ondartzapeko lumakela-ren sorrera ekarri zuten. Bertan,tupazko hondo bigunaren gainekoorganismoen kolonizazioa eta pila-keta ikus eta beha daitezke: orbitoli-nek (Kretazeoan ohikoak zirenak) kolonizatu zuten

ohea. Hain zuzen, horiexek erabiltzendira arrokak datatzeko eta urrun dau-den estratuen arteko denbora-korrela-zioak egiteko.

Orbitolinen gainean koralak, errudis-tak, eta neurri txikiagoan ekinodermo-ak (itsas izarrak, itsas trikuak, etab.),brakiopodoak, gasteropodoak (barras-kilo formako moluskuak), ostreidoak(molusku bibalboak, ostrak, esatera-ko( eta algak bezalako organismoakfinkatu ziren.

Garai horretan Iberiar penintsulareniparraldeak Kanariar Uharteek gauregun duten kokapenaren antzekoazeukan; beraz, baldintza klimatikoaktropikalak ziren, itsaso epeletakoak.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK:Kretazeoko itsas hondoko faunarenerakusgarria da, hondar fosilen pilake-ta handi batez osatutakoa, berezikikoralak, foraminiferoak, errudistak etaostreidoak biluz.

MUNDAKAKO LUMAKELA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Mundaka herriko bertako itsaslaba-rretan dago, eta elizaren albokoeskaileretatik jaitsita heldu daitekebertara.

DESKRIBAPENA: Lumakelak edomaskordun kareharriak itsasoko ani-malien maskorren edo oskolen pila-ketaz sortzen dira. Arroka organoge-noak dira, hau da, hondar organikozosatuta daude ia esklusiboki.

Lumakelen jatorria diren organismoak ozeanotako zona

Lumakelak ia esklusiboki organismoen hondarrez osatutako arrokakdira.

Higadura eolikoak eragindakoalbeoloak.

Lumakelaren fosil-edukia:bibalboak (1) eta korakak (2).

Lumakelaren fosil-edukia.Koralak (1), errudistak(2) eta

ostreidoak (3).

Mundakako lumaquela azaleramendua.

11

22

3

28EH 95 Zk.

29EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

EREÑOKO KAREHARRIGORRIAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: KanteraGorria Muruetaganeko gainetik 100metrora kokatuta dago, Gautegiz-Arteagatik Ereñoko herrigunerakonoranzkoan.

DESKRIBAPENA: Gautegiz-ArteagakoKantera Gorria bertan behera utzitakoustiakuntza da gaur egun.Harrobi hone-tan kareharri gorrien ezohiko azalera-mendua ageri da, KonplexuUrgondarreko unitate bereizgarrienadena. Gautegiz-Arteagan kokatuta egonarren, Ereñoko kareharri gorria izenazezagutzen da, udalerri horren herrigune-arekiko hurbiltasuna dela-eta.

Kretazeoan, duela 110 milioi urte inguru,sakonera txikiko itsas-plataformetan sor-tutako arrokak ira. Garai hartan eremuabaldintza tropikalen menpean zegoen,eta tenperatura altuek (27 ºC ingurukoak)bereziki erraztu zuten hainbat organismobentoniko ugaritzea (itsas hondoan bizidirenak).

Horien artean errudistak ziren nagusi(duela 65 milioi urte desagertu zirenmolusko bibalboak) eta baitaChondrodontak ere (gaur egungo ostrenantzeko bibalboak). Biek ala biek koloniahandiak eratu zituzten, gaur egungo arrezifeen antzekobioeraikuntzak sortuz. Bestelako espezie batzuk ere uga-ritu ziren, hala nola ekinodermoak, foraminiferoak, gaste-ropodoak, briozooak eta koralak.

Organismo hiriek hiltzean, nagusiki kaltzio karbonatozosatutako hondarrak (maskorrak, oskolak eta eskeletoak)fosildu egin ziren, karbonatozko pikor oso fineko pastabatean bilduta. Ondoren, diagenesiaren bidez, hau da,sedimentu solteetatik arroka sedimentario trinkoa sortze-ko gertatzen diren prozesu-multzoaren bidez, hondarorganiko horiek arroka bihurtu ziren. Ereñon, diagenesia-ren estaia berantiar batean, ur hidrotermalen bidez, burdi-naren sarrera gertatu zen, tamaina oso fineko hematitemineralaren sorrera eraginez. Hematiteak arrokarenmatrizean izan zuen eragina, kolore gorri bereizgarri etapreziatua emanez. Prozesuaren emaitza arroka originalbat da, helburu apaingarrietarako gutizia bat. Matrizegorria du eta fosil bigunez beteta dago. Horrek balio este-tikoaz gain, erresistentzia mekaniko handia ematen dio,eta erraz lantzen da.

Kareharri horiek, komertzialki Ereñoko gorria edo Bilbokogorria izenez ezagutzen direnak, “marmol” modura ustia-tu ziren, apaingarri-zentzuan, azaleko akaberetarako era-biltzen baitziren leunduta, izatez kareharriak diren arren

(zehazki, marmolak arroka metamorfikoak dira).

Bere apaingarri-balioa erromatar garaitik da ezaguna.Horiek izan ziren, hain zuzen ere, komertzializatzen lehe-nengoak. Ordutik, pasa den mendeko hirurogeita hama-rreko hamarkadan ustiapena bertan behera utzi zen arte,harrobi honetatik material horren hainbat tonelada ateraziren. Bizkaiko hainbat eraikuntza publiko zein pribatutanikus daiteke, eta baita Italian edo Estatu Batuetan ere.

Azken aldiko ustiakuntzako mozketa diamantedun haria-rekin egin zen, mailakako blokeetan. Horrela ebakiduragarbia lortzen zenez, fosilen morfologia argiro ikus etabeha daiteke. Gainera, maila bioklastikoak ere ageri dira,noizbehinkako ekaitzen pasarte modura interpretatzendirenak.

Azken batez, antzina apaindura-harrien biltegia izandakoKantera Gorria, gaur egun, entziklopedia bat da, duela110 milioi urteko itsas plataformetan zegoen biziaren era-kusle.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK.: Historian zehar,harrobi honetan Ereñoko kareharriak ustiatu izan dira,betiere ornamentazio-helburuarekin. Kareharri horiek GoiAptiar-Behe Albiar adineko (110 milioi urte) sakonera txiki-

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Material horiek BeheKretazeoan metatuziren, duela 120 milioiu r t e . K o n p l e x uUrgondarra deritzonaosatuz. Denboraldi har-tan eskualde osokosedimentazioa sakoneratxikiko itsaso epel bate-an gertatu zen. Batezere, karbonatoen sedi-mentazioa izan zen,lurraldearen baldintzatropikalek lagundutakoa.

Harrobiak ustiatzendituen kareharrizkomaterialen gainean,karstifikazio-prozesu bat(kareharriaren disolu-zioa) gertatu daKuaternarioan zehar(azken 2,6 milioi urteak).Horrek Atxagakoabezalako kobazuloensorrera ekarri zuen.Azken horretan hondar paleontologiko garrantzitsuakaurkitu dira eta aurkikuntza horrek Urdaibaiko BiosferarenErreserban Pleistozenoko ingurune-baldintzen eta fauna-ren birreraiketa egitea ahalbidetu du.

Foruko harrobitik ateratako materiala eraikuntzarakoagregakin modura erabiltzen da, eta obra zibiletarako,hormigoia fabrikatzeko, aurrefabrikatuetarako etab.Komertzializatzen da, Ustiakuntza multzoetan egiten da,leherketa, iraulketa eta arrokaren ondorengo birrinketarenbidez.

Erauzketaren eta tratamenduaren ondoren, agregakinekhainbat erabilera izan ditzakete, bereziki eraikuntzarako

eta industriarako hainbat material egiteko, hala nola: hor-migoia eta morteroak, betegarriak, harri-lubetak, trenbide-etako balastoak, errepideetarako oinarriak eta azpi-oina-rriak, asfalto-aglomeratuzko bide-zoruak, hormigoizkoaurrefabrikatuak, herri-lanetarako materialak, hargintzara-ko harriak, etab..

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Foruko harrobianagregakinetarako kareharrien erauzketa eta tratamendu-prozesuak ikus daitezke. Era berean, horrelako erauzke-tetan gertatzen den moduan, harrobiak aukera ezin hobeaeskaintzen du kareharri urgondarren izaera eta egiturazehatz-mehatz ikusteko.

Foruko harrobian kareharria erauzteko ebaketa.

Burdina oxidoen agerpenak eragindako kolore gorri bereizgarridun eta fosil zuriz betetako arroka.

Kantera Gorriak errudisten bioeraikuntzen azaleramendu bikainak eskaintzen ditu.

30EH 95 Zk.

31EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

plataformak sortu ziren; bertan, baldintza tropikaletan,organismoen zatiak sedimentu ziren (bioklastoak):errudistak bezalako bibalboak eta koralak, nagusi.Diagenesiaren ondoren material horiek kareharriurgondarren fazies bereizgarriak sortu zituzten.Hondoratutako eremuetan, material finak sedimentatuziren poliki-poliki, dekantazioz.

Bien artean, hau da, goragune eta ildoen artean, alda-pa makartsuak zeuden. Bertatik goraguneetako kare-harri-blokeak jausi ziren. Bloke horiek ezegonkortasun-garaietan askatu ziren, eta ezpondaren oinaldekomaterial finen artean metatu.

Azaleramendu hau ezpondaren oineko metakineidagokie. Bertan kareharri-blokeak ageri dira, horienarten karbonatozko plataformetatik eratorritako kareha-rri bioklastikoak (fosildutako organismoen hondarrezeratutakoak). Zati horiek ezegonkortasun-garaianaskatu ziren, itsas ezpondaren oinaldean, tupen arteanmetatuz.

Hegal ezegonkor horietan sedimentuak metatzen zirenbitartean, edo sedimentazioa gertatu eta berehala, kon-tsolidatu gabeko material horien grabitate-irristatzeak sor-tuko ziren. Higidura horien ondoriozko egiturak, kasuhonetan slumpak dira. Prozesu horren ondoriozkoak diraazaleramenduan ageri diren toles etzan ikusgarriak.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Behe Kretazeokoazaleramendua; izatez, sakonera txikiko karbonatozkoplataforma bateko faziesak dira. Bertan slump handi batikus daiteke, itsas ezpondaren ezegonkortasuna dela-eta

sedimentazio-garaian sortutako masa-irristadura batenondorioz sortu zena.

ASNARREKO PLATAFORMA-EZPONDAKOFAZIES-MULTZOA ETA PALEOKARSTA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Geologia Interesgune hautontor arrokatsua da, Lagako hondartzatik ekialdera ageridena. Bertara joateko, hondartzatik bertatik irteten denpista bati jarraitu behar zaio, ekialdean kokatutako erai-kuntza baterantz.

DESKRIBAPENA: Behe Kretazeoan zehar, duela 110milioi urte, Iberiar Penintsulak hego-ekialderanzko jitoajasan zuen, eta erloju-orratzen aurkako noranzkoanhigitu zen NO-SE norabideko faila transformakorretanzehar (higidura horizontaleko failak dira, plakak batabestearekiko higitzen direnak). Horrek itsas hondoarenzatikatzea eragin zuen, goraguneak eta ildoak sortuz.Altxatutako eremuetan karbonatozko sedimentazioagertatu zen, eta hondoratutakoetan, terrigenoa.

Asnarren elementu geologikoen aniztasun handiaaurki dezakegu. Segidaren oinarrian, fosildun karbo-natozko unitate tupatsua bereizten da: fosilen arteankoral adarkatuak eta planarrak, belakiak, orbitolinak,etab, ageri dira. Gainean, makrofosilik gabeko unitatetupatsua dago. Materialen aldaketa hori sakonerarenhanditze edo itsas mailaren igoera moduan interpretadaiteke.

Materialen zutabe horri jarraituz, materia organikoanoso aberatsa den unitate hareatsu bat ikus daiteke,ikatz-hondar ugarikoa, alderantzizko faila baten bidezlekututakoa (faila horiek konpresioz eratzen dira, blo-keetako bat bestearen gainera igoz). Unitate horrekgeruzapen gurutzatu oso nabaria du, hots, jatorrianokertuta zeuden xafladuna. Geruzapen gurutzatu horidelta-sistema baten lekukoa da, hau da, ibai batenbokalean metatutako sedimentuek osatzen duten egi-

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

ko plataforma tropikaletako fosil-eduki zabala eta askotarikoadaukate gorderik.

Antzinako harrobiak fosildutakoorganismoen azterketarako bal-dintza ezin hobeak eskaintzenditu.

LAIDAKO PLATAFORMAKRETAZIKO FAZIESAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Arroka hauek behatzeko azalera-mendurik onena Arketako kanpine-tik Laidako aparkalekura doanerrepideko ezpondan dago.

DESKRIBAPENA: BeheKretazeoaren bukaeran, duela 115milioi urte, Bizkaiko Golkoa ireki-tzen ari zen, eta KantauriItsasoaren hedapenak itsas hon-doa zatikatzen zuten failak sorrara-zi zituen. Horrela, altxatutako ere-muak eta hondoratutako eremuaksortu ziren. Altxatutako eremuetansakonera txikiko itsas plataformaksortu ziren; bertan, baldintza tropi-kaletan, organismoen zatiak sedi-mentatu ziren (bioklastoak): erru-distak bezalako bibalboak eta kora-lak, nagusiki. Diagenesiaren ondo-ren material horiek kareharri urgon-darren fazies bereizgarriak sortuzituzten. Hondoratutako eremuetan,material finak sedimentu ziren poli-ki-poliki, dekantazioz.

Bi artean, hau da, goragune etaildoen artean, aldapa malkartsuakzeuden. Bertatik goraguneetakokareharri-blokeak jausi ziren. Blokehoriek ezegonkortasun-garaietanaskatu ziren, eta ezpondaren oinal-deko material finen artean metatuziren.

Azaleramendu arrokatsu hau tokionenetarikoa da Behe Kretazeokofazies bi horien arteko trantsizioabehatzeko.Lehenengoa metro-tamainako multzoetan kokatutakokareharri urgondarrez osatuta dago.Atxarreko mendigunea osatzenduten sakonera txikiko karbonatoz-ko plataformako faziesak dira.Bigarrena karbonatozko platafor-maren ondoko ezpondan metatu

zen, eta material finez, tupaz,kareharri tupatsuz eta kalkare-nitaz osatuta dago. Bertan piko-rrak karbonatozkoak dira, etabelaki orbitolina edo ekinoder-moen motako organismoenhondarrak ageri dituzte.

Faziesen segida hau oso ondoikusten da Arketako azalera-menduan. Errepideko ezpon-dan era bertikalean eta laterale-an pasatzen da fazies batetik

bestera, plataformako errudista-dun kareharrietatik ezpondareningurunean metatutako kareharritupatsuetara.

Karbonatozko multzo hau guztiahainbat diaklasa- eta salto txikikofaila-sistemaz zeharkatuta dago.Diaklasen kasuan ez dago mugi-mendurik blokeen artean, bainafailen kasuan, bai. Etengunehorietan disoluzio karstikoarenaztarnak ageri dira, plataforma-kareharrietan, bereziki.

ALDERDI AZPIMARRAGA-RRIAK: Sakonera txikiko karbo-natozko faziesetik itsas ezpon-daren oineko fazieserako igaro-tzea ageri duen azaleramenduarrokatsua da. Duela 115 milioiurte garatu zen, BeheKretazeoen zehar.

LAIDAKO EZPONDA-FAZIESAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Laidako hondartzan bertan ageridira. Mareabeheran mareartekoeremutik ibili behar da, ekialdeankokatutako ezponda arrokatsuajarraituz, marearen mugatik ipa-rraldera, errepidearen azpitik

zehazki.

D E S K R I B A P E N A : B e h eKretazeoaren bukaeran, duela115 milioi urte, Bizkaiko Golkoairekitzen ari zen, eta KantauriItsasoaren hedapenak itsas hon-doan zatikatzen zuten failaksorrarazi zituen. Horrela, altxatu-tako eremuak eta hondoratutakoeremuak sortu ziren. Altxatutakoeremuetan sakonera txikiko itsas

Ezpondarnen oinaldeko bioklastodunfazies tupatsuak.

Ezpondaren ezegonkortzearen ondo-riozko irristatze-egitura.

Belaki baten fosila ezpondaren oinal-deko faszies tupatsuan.

Sakonera txikiko karbonatozko plataforma batean bioeraikitako arroka.

Ibai-eragineko delta bateko geruzapen-gurutzatukohareharrien azaleramendua.

Arrokak hainbat faila eta diaklasa ageri ditu.

32EH 95 Zk.

33EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

bitartekoa, Europaren penintsularekikoerloju-orratzen noranzkoaren aurkakobiraketaren eraginez Bizkaiko Golkoaireki zenekoa.

BALDATIKAKO PILLOW-LABEN KOLADAK ETA

BRETXA PIROKLASTIKOAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Baldatitako arroka bolkaninoakGernikaren ipar-mendebaldean koka-turik daude. Forutik irits daiteke berta-ra, Baldatika auzora doan errepidelokal batetik. Behaketa-punturik onenaForuko errepidetik Olaeta baserriradoan pistan dago.

DESKRIBAPENA: Baldatikan azale-ratzen diren arrokak hainbat izaerata-ko arroka bolkanikoak dira. Duela 90milioi urte,Goi Kretazeoan, jarraituziren itsas hondotik.

Alde batetik, pillow-laben edo kuxin-laben koladakdaude. Forma biribilduak edo hodi –itxurakoak dituzte(gutxi gorabehera, forma zirkularreko sekzioa, 30-50 cmbitarteko diametrokoa). Elkarren gainean pilatutakokuxin edo burukoen itxura daukate metakinek; hortikdatorkie, beraz, izena. Metakin horien forma bereziakitsaspeko izaeraren ondorioz eratzen dira, honelaxe:arrakalatik datorren eta tenperatura altuan dagoen labagoria (1.200 ºC inguru) azkar hozten da urarekin kon-taktuan jartzean, eta kontaktu-alde horretan zarakar finbat eratzen du; horrela, poltsa antzeko egitura biribil etaluzangak sortzen dira jarioaren edo fluxu-hodiarennoranzkoan, bere barruan material oraindik urtua dau-katenak. Larbak arrakalatik jariatzen jarraitzean, poltsakbanandu egiten dira, aldapan behera jaisten dira biribil-ka, eta arrakalak sortutako ezponda txikiaren oinean

lekutzen dira. Poltsa horiei pillow-laba edo kuxin-labakderitze.

Kuxinek barne-egitura kontzentrikoa dute, sarritantamaina milimetrikodun bakuoloen eta zulo biribilenlerrokadurak markatutakoa. Hutsune horiek magmakzituen gasek ihes egitean sortzen dira. Bakuolo horiekkolore zurixkako kaltzitaz beteta ager daitezke. Kuxinenbarruko aldeak astiroago hoztu direnez, kanpoko aldeanbaino kristal handiagoak sortzen dira, eta egitura kon-tzentrikoa agerian gertatzen da. Kuxinen hoztearenondorioz, bukaeran, hausturak sortzen dira kontrakzioz.Haustura horiek geometria erradiala dute, gurpil batenerradioen antzera, erdigunetik kanpoko alderantz heda-turik.

Arroka piroklastikoak ere ageri dira, tamaina ezber-dineko laba-zatien (edo arroka-zatien) metaketazosatutakoak. Batzuk errauts xeheak dira, baina 64mm-tik gorako bonba edo blokeak ere badaude.Mota honetako arrokak erupzio leherkorretan sor-tzen dira, non magma (edota eraikin bolkaninoabera) apurtu edo zatitzen den; horrelakoetan, leher-ketaren ondorioz piroklastoak sortzen dira.

Arroka hauen gogortasunak higadura diferentzialaeragin du. Horregatik, eremu altxatuak eta maldahandiak sortu dira material bolkanikoetan, ondoriozerliebe sortu dira material bolkanikoetan, ondoriozerliebe aldapatsuak eraturik, ibaien ubideetan erenabarmen ageri den legez. Baldatika ibaian hainbatsalto ageri dira material bolkaniko trinkoen eta sedi-mentu bigunen arteko ukipenean. Horietako batzuk50 metrokoak dira, Olaeta baserriaren hego-ekial-dean kokatutakoa adibidez.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

tura-geologikoarena. Bere itxura eta geruzen kokape-nagatik, Gilbert motako delta dela ondorioztatu da.

Gainean fosildun (koralak, orbitolinak, etab.) karbona-tozko unitate tupatsua errepikatzen da, organismoenkolonizazio-segida batekin bukatzen dena. Horreksakoneraren txikiagotzea adierazten de. Deigarria damakrofosilen ugaritasun ikusgarria, bereziki, bizi-posi-zioan dauden errudista eta chondrodontena.(Asnarreko kareharriak).

Segida honek guztiak okerdura handia dauka,ia berti-kala, orogenia Alpetarra hastean gertatutako prozesutektonikoak direla-eta. Ondorioz, material horiek itsashondoan egotetik tolestu eta azaleratu arte altxatzerapasatu ziren. Orogenia Alpetarra Zenozoikoan gertatu-tako mendien sorrera-etapa da (orogenia9 Afrikak,Indiar subkontinenteak eta Cimmeriako plaka txikiakEurasiarekin talka egin zutenekoa. Europa eta Asiakohegoaldeko mendizerra nagusiak sortu ziren,Atlantikoan hasi, Mediterraneotik eta Himalaiatik pasa-tuz eta Java eta Sumatra uharteetan bukatuz.

Eremu honetan gertatzen diren azkenengo prozesuakKuaternarioko (azken 2,6 milioi urteak) karstaren gara-penarekin eta kostaldeko dinamikarekin lotuta daude.Olatuek eragindako higadura diferentzialak, materiakbigunetan (tupatsuak) gogorretan (hareharriak eta kare-harriak) baino gehiago eragiten duenak, bloke handienezegonkortzea eta erorketa eragin dute, Asnarrekokareharrietan ezkutatutako endokarsta agerian utziz.

Lagako hondartzaren ekialdean, Asnarreko lurmuturra-ren goialdean, haustura-planoek eta geruzen arteko eten-guneek markatzen duten egitura-kontrola ikus daiteke.Horiekin lotuta dago sedimentuz betetako hutsune karsti-koen sorrera. Barrunbe horien konglomeratuzko betetzehorizontala ere beha daiteke bertan.

Tarte honen guztiaren gainean segida detritiko bat agerida, Behe Kretazeoko Flysch Beltza; azkenik, horien gai-nean, Ogoñoko kareharriak daude.

Aldaketa horiek guztiek argiro azaltzen dituzte Lurraren

barne-indarrek eragindako aktibitate tektoniko gogorrekogarai bateko gorabeherak, “milioi urte gutxi batzuetan”mundua aldatzen zutenak.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Asnarreko Puntakoitsaslabarrak osatzen dituzten arrokek, Lagako hondar-tzaren eta Ogoñoko mendigunearen artean kokatutakoek,lurralde honetako historia geologikoaren parte garrantzi-tsu bat kontatzen dute, aldaketa handiko garaia izanzena. Zehazki, 214 m inguruko sedimentuen segida batda, duela 110 milioi urte sortu zena. Behe Kretazeoan.

Bizkaiko sinklinorioan, Goi Kretazeoak, duela 100 eta66 milioi urte bitartean, 3.000 metro baino gehiago-

ko lodiera du. Urdaibaiko Erreserbaren hegoaldeankokatutako zerrenda zabala osatzen dute materialhoriek, katearen egitura-norabideak jarraitzen dituena.Karbonatozko flysch motako segida bat osatzen dute,1.000 -3.000 metro bitarteko sakonerako ildo bateanmetatutakoa. Alternantzia erritmiko hori karbonatozkometakinez osatuta dago: kareharriz, kareharri tupatsuz

eta tupaz, turbidita detritiko eta karbonatotsuen metakintipikoekin batera.

Arroka bolkanikoak ere ageri dira segida horretan tarte-katuta. Urdaibain bi eremutan kontzentratuta daude,Gernikatik hurbil eta Ajangizen. Labakoladak, lobula-tuak edo kuxin-itxurakoak, eta bretxa piroklastikoakdira. Metakin horiek garai hartako jarduera bolkanikogarrantzitsua islatzen dute, duela 100-85 milioi urte

GOI KRETAZEOA (Duela 10-66 milioi urte)

Bretxa piroklastikoen segida, Olaetan.

Konplexu Urgondarreko kareharriak eta tupak.

Dortoka-oskolen itxurako egitura pilow-laba batean.

34EH 95 Zk.

35EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Pillow-labek edo kuxin-labek forma biribilduaedo hodi-itxurakoadute, (gutxi gorabehe-ra, forma zirkularrekosekzioa, 30-50 cmbitarteko diametrokoa).Elkarren gainean pilatu-tako kuxin edo buruko-en itxura daukate meta-kinek; hortik datorkie,beraz, izena.

Metakin horien formabereziak itsaspeko iza-eraren ondorioz era-tzen dira, honelaxe:arrakalatik datorren etatenperatura altuandagoen laba gorria(1.200 ºC inguru) azkarhozten da urarekin kon-taktuan jartzean, etakontaktu-alde horretanzarakar fin bat eratzendu; horrela poltsaantzeko egitura biribileta luzangak sortzendira jarioaren edo fluxu-hodiaren noranzkoan,bere barruan materialoraindik urtua daukate-nak. Labak arrakalatikjariatzen jarraitzean,poltsak banandu egitendira, aldapan beherajaisten dira biribilka, etaarrakalak sortutakoezponda txikiaren oinean lekutzen dira. Poltsa horieipillow-laba edo kuxin-labak deritze.

Kuxinek barne-egitura kontzentrikoa dute, sarritantamaina milimetrikodun bakuoloen eta zulo biribilenlerrokadurak markatutakoa. Hutsune horiek magmakzituen gasek ihes egitean sortzen dira. Bakuolo horiekkolore zurixkako kaltzitaz beteta ager daitezke. Kuxinenbarruko aldeak astiroago hoztu direnez, kanpoko aldeanbaino kristal handiagoak sortzen dira, eta egitura kon-tzentrikoa agerian geratzen da. Kuxinen hoztearenondorioz, bukaeran, hausturak sortzen dira kontrakzioz.Haustura horiek geometría erradiala dute, gurpil batenerradioen antzera, erdigunetik kanpoko alderantz heda-turik.

Material bolkanikoa pilatzen ari den hegalak ezegonkor-tzean ere sor daitezke zatiak, materiala beherantz erori-ta. Horrela, hegal horietako materiala pillow-labaz edokuxin-labaz osatuta badago, pilow-bretxak sortuko dira.Bretxa horietako tamaina ezberdineko zati angelutsuakpillow-laben zatiak dira. Ondoren, material bolkaniko

berriak estaliko ditu higakin horiek.

Bolkanismo hau Kantauri Itsasoaren irekierarekin erla-zionatuta dago. Goi Kretazeoan gertatu zen hori, duela90 milioi urte, Plaka Iberiarra hegoalderantz higitzenhasi zenean.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Azaleramenduhonetan lodiera handiko eta egitura ezberdineko zenbaitkolada ikus daitezke, pillow-laben koladak eta koladamasiboak. Kantauriko bolkanismo kretazeoaren metakinpiroklastiko bereizgarriak ere ageri dira.

AJANGIZKO BRETXA PIROKLASTIKOAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Urdaibaiko GeologiaInteresgune hau Gernika eta Munitibar batzen dituenerrepidean (BI-2224) dago kokatuta, puntu hauetan:Ajangiz herrira heldu baino apurtxo bat lehenago, erre-pidearen beraren ezponda batean, herriaren sarrerakoaparkalekuaren ondoan eta, herrigunea pasatuta, mate-rial hauen ebakidura onena dagoen tokian.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Bolkanismo hau Kantauri Itsasoarenirekierarekin erlazionatuta dago. GoiKretazeoan gertatu zen hori, duela90 milioi urte, Plaka Iberiarra hego-alderantz higitzen hasi zenean. Horida Baldatikan ikus daitezkeen arro-ka bolkanikoen jatorria, eta baitaArro-Eusko-kantauriarreko bolkanis-mo kretazeo guztiarena ere.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK.:Baldatikakoa Urdaibaiko bolkanismokretazeoen azaleramendu zabale-netarikoa da. Nabarmentzekoak dirapillow-laben koladen formak eta egi-turak, bakuoloen fronteak eta dorto-ka-oskolen itxurako egiturak, etabaita toba eta bretxa piroklastikoakere. Erliebea oso aldapatsua da,arroka bolkanikoaren gogortasuna-ren ondorioz. Baldatika ibaia eremu-rik ahulenetan ahokatu da, eta ber-tan kontuan hartzeko moduko altue-ra duten jauzi eta urjauzi batzuksortu dira.

ABALIZKO KUXIN-LABENKOLADAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Gernikatik Errigoitira doan Bi-3213errepidetik igonda, laugarren kilo-metroan Garbiguneko instalazioetara heltzen gara.Garbigunean bertan kalitate oneko azaleramenduakikus daitezke, eta baita puntu horretatik errepidean

gora edo behera joanda ere.

DESKRIBAPENA: Abalizen kuxin-laben edo pillow-leben edo pillow-laben koladak, laba-kolada masiboak, arroka piroklastikoaketa dike basaltikoak azaleratzen dira.Gutxi gorabehera duela 90 milioi urte,Goi Kretazeoan, Kantauri Itsasoanjasandako jarduera bolkaniko handiaislatzen dute material horiek guztiek.

Laba-koladak sedimentu itsastarrekintartekatua ageri dira. Igorpen-tasa altuadenean, hau da, laba-emaria ugariadenean, laba-kolada masiboak sortu ohidira. Kuxin-labak emari txikiagoarekinlotzen dira,nahiz eta faktore horrekikoindependenteki ere sortzean diren,kolada masiboen frontean. Fronte haue-tan kuxin-laben sorrera eragiten dutenatzamar antzeko digitazioak sortzendira. Une batzuetan jarduera bolkanikoaaldatu egiten da, efusibo izatetik leher-kor izatera pasatuz. Ondorioz, magmazatitu egiten da, eta piroklastoak sortzendira. Piroklasto horiek metatzean, arrokapiroklastikoak eratzen dira.

Kuxin-labak magma urarekin kontaktuan ipintzen denean sortzendira- Magmaren azalera hoztean oraindik urtuta dagoen barruko

magma biltzen duen poltsa antzekoa eratzen da.

Apurtutako kuxinez eratutakoa arroka. Tamaina handiena duenklastoan gaztatxo egitura bereizgarria ikus daiteke, lerro zurixkak

bakuoloen frontea adierazten du.

Zutabe-disjuntzioa ageri duten dikea kuxin-laben kolada zeharkatuz.

36EH 95 Zk.

37EH 95 zk

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

UARKAKO KOLADA LOBULA-TUAK ETA KUTXIN-LABAK

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: GeologiaInteresgune hau Arratzuko Uarka auzoan,kokatutako antzinako harrobi baten kor-tan dago. Gernikatik Eleizaldera doan BI-3242 errepidetik heltzen da harrobi horre-tara; eta Munitibarrera garamatzan BI-3241 errepidearen bidegurutzea pasa etasegituan aurkituko dugu.

DESKRIBAPENA: Uarkan azaleratzendiren arrokak Goi Kretazeoan, duela 90milioi urte inguru, itsas hondotik jario zirenarroka bolkanikoak dira.

Uarkan material labikoen eta piroklastiko-en segida bat ikus daiteke, material sedi-mentarioarekin eta bolkano-sedimentariofinekin tartekatuta. Laba-koladen arteankolada masiboak eta pillow-laben edokuxin-laben egiturako koladak eta pillowlobulatuen koladak bereizten dira.

Laba-koladek hartzen dituzten formaezberdinak maldaren, labaren likatasuna-ren, hozte-abiaduraren eta laba-igorpena-ren emariaren araberakoak dira.Batzuetan, kolada masibo batetik pillow-edo kuxin-egituretarako pasaera behadaiteke. Horrek igorpenaren fokuari edojatorriari edo jarioaren noranzkoari buruz-ko informazioa ematen digu. Pillow-labekedo kuxin-labek forma biribildua edo hodi-itxurakoa dute, ebakidura zirkularrekoa,gutxi gorabehera. Metakinak pilatutakokuxin edo burkoen itxura dauka; hortik datorkio, beraz,izena. Laba urarekin kontaktuan jartzean sortzen direnegiturak dira: azkar hoztean, kanpoaldean zarakar finbat eratzen da, barruan material urtua gordez, eta jario-aren noranzkoan luzatutako edo itxura biribileko poltsaantzekoak sortuz.

Laba-koladak jariotzean sor daitezke poltsa edo pillowhoriek. Igorpen-fokuaren ondoan banatu, eta aldapanbehera jaisten dira biribilka, azkenean arrakalak sortuta-ko ezponda txikiaren oinean lekutuz. Laba-kolada masi-bo baten frontetik ere bana daitezke, atzamar edo digi-tazio moduan irtenez, pillow-ak sortuz. Pillow lobulatuenkasuan, digitazio horiek osatzen dituen labak likatasuntxikia du. Ondorioz, forma biribildu zapalduak sortzendira (zapalak azpitik eta gainetik), hanburgesen antze-koak.

Laba-kolada horien tartekatuta daude material piroklas-tikoaren eta xafladura paraleloko material bolkano-sedi-mentario finaren artean.

Uarkan segida osoa alderanztuta dagoela ikusten da;hau da, jatorriz oinarrian egondako materialak, gauregun gainean daude. Alderanzketa hori orogenia alpe-tarrean gertatutako prozesu tektonikoen eraginezkoada, material horiek guztiak itsas hondoan egotetik toles-tu eta altxatu zirenekoa. Segida bat normal ala alde-ranztuta dagoen ikusteko irizpide onenetako bat pillow-labetan ageri da. Poltsa edo pillow-ak ezponda batenoinaldean bata bestearen gainean pilatuz doazenean,egoera erdi-urtuan daude; ondorioz, gainean lekututakopillow-ak azpikoekiko moldatzen dira, eta punta edo “V”leun batek itsas hondoa edo oinarria erakusten du.Uarkan punta horrek gorantz seinalatzen du, eta hortikondorioztatzen da, segida alderanztuta dagoela.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

DESKRIBAPENA: GoiKretazeoko arroba bolkani-koen azaleramendua da.Oka ibaiaren haranareneskuineko ertzeko eremuzabal hartzen du,Gernikaren ekialdean justu.

Ajangizen ikusten ditugunproduktu bolkanikoak gerta-era bolkaniko berberaridagozkio, eta igorpen-mota-ren arabera sortzen dira:igorpena lasaia denean kola-dak sortzen dira, eta leher-korra bada, piroklastoak.Lehenik eta behin, lodierahandiko kolada masibo batageri da, laba-emari handikojario lasai batekin lotukogenukeena; arroka oso kon-paktuak dira, kolore iluneko-ak edo gogorri hautsitakoak.Koladak modu konkordante-an lekutu dira azpiko arrokasedimentarioekin edo bolka-nikoekin.

Ajangizko aroka piroklastikoak (jarduera leherkorrarenondoriozkoak) mota askotarikoak dira: errauts-eta lapilli-tobak, tamaina oso fineko (errautsak) edo 66 arteko(lapillia) zatiz edo piroklastoz osatutakoak; kristal-tobak,kristalez edo kristal-zatiz osatutako piroklastodunak;bretxa piroklastikoak, tamaina askotako zati angelutsuzosatutakoak eta tamaina ertain-larriko matrize edo pastabatean bilduak, toba-itxurakoak; pillow-bretxak, nonzatirik handienak pillow-laben zatiak diren (gazta-zatibaten itxurako zati bereizgarriekin).

Klastoen konposizioa osoaldakorra da. Pillow-laben,arroka beiratsuen eta fluxu-egiturako beste arrokabatzuen zatiak oso ugariakdira.Ehundurari dagokionez,eremu batzuetan matrizegutxiko bretxak dira nagusi,eta, beste batzuetan, multzoosoa matrize bolkanikoaz etaklasto isolatu batzuez osatutadago.

Pillow-zatiak leherketaz edohoriek pilaturik dauden

ezponda ezegonkorrak behera etortzean sortzen dira.Leherketa- edo eraiste-uneetan, koladak zatitu eta bre-txa piroklastikoak metatzen dira. Koladen fronteen erais-penez ere sortzen dira pillow-labaz osatutako bretxak.

Halaber, segida hori mozten duten bi dike metriko para-lelo ere ikus daitezke.

Bolakanismo hau Kantauri Itsasoaren irekierarekin erla-zionatuta dago. Plaka Iberiarra hegoalderantz higitzenhasi zenean gertatu zen hori, Goi Kretazeoan, duela990 milioi urte. Hori da, hain zuzen ere,Ajangizen ikus

daitezkeen arroka bolkanikoen jato-rria, eta baita Eusko-Kantauriar arro-ko bolkanismo kretazeo guztiarenaere.

Itsas hondoan sortutako labak etapiroklastoak itsas sedimentuekin tar-tekatuta metatu ziren. Kretazeokokonplexu bolkanikoko materialhoriek, beranduago, orogeniaAlpetarrean, tolestu eta altxatu ziren,itsasotik urgaineratuz. Modu horre-tan, Ajangizen bezala, Kantaurikoerlaitz osoan ikus eta azter ditzake-gun azaleramenduak sortu ziren.Kuxin zatiak toba-matrizean.

Kuxin-laben segida eta pikor fineko material bolkanoklastikoauarkan.

Tobak errausten eta tamaina txikiko beste produktu bolkanikoen metaketazeratzen dira. Argizkiaren erdian kolore iluneko toba bat dago, lodiera

bereko bi dikeren artean.

38EH 95 Zk.

39EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

gara.

DESKRIBAPENA: Gorozikakoharrobian ustiatu ziren arrokenhistoria gaur egunera artekoa da,harrobi horretako harriarekin erai-ki baitzen, besteak beste,Gernikako Juntetxea.

Alabaina, haren historia duela 50milioi urte hasi zen, Eozenoan,Kantauri Itsasoaren hondoan.

Eozenoan zehar, plaka Iberiarraeta Europarra bata besterantzhurbiltzen ari ziren, eta 10 milioiurte beranduago, talka egin zutenelkarrekin. Plaka bien artean itsasarro bat zegoen kokatuta, apurka-apurka sedimentuz betetzen ziho-ana.

Plataforma kontinentaletan landa-retza oso urria zenez, higaduragogorra jasaten zuten. Plataformahorietatik eratorritako materialak,uhertasun-lasterrek garraiatuta, arroaren alde sakone-netara heldu ziren, lautada abisalera. Oro har, uherta-sun-lasterrak indartsuak izan ohi dira; harea- eta lokatz-oldeetan arro sakonera irristatzean, abiadura handitzendute eta urpeko kanoiak zulatzen dituzte itsas hondoan.Modu horretan flysch izeneko arroka-segida bat sortzenda.

Ezponda handien luzetara, itsasbazterretik itsas hondo-

raino, grabitateak eragindako korronte laster indartsuaksortzen ziren (uhertasun-lasterrak). Hedatzen ari zengarai hartako itsasoaren irekidura-mugimenduak bultza-tu egiten zituen laster haiek, sedimentu-oldeak sortuz.

Sedimentu hori modu turbulentoan higituko zen itsashondorantz, zigarroaren keak haize dagoenean egitenduen antzera. Horrela, sedimentuak itsas hondora irris-tatzen ziren gero eta azkarrago, bidean ezponda indus-katuz eta urpeko kanoiak sortuz.

Itsas hondora heldu eta aldapa moteltzean, korrontea-ren energia gutxitu egiten zen, eta uhertasun-lasterre-tan eramandako materialak sedimentatzen hastenziren, hasieran harea eta pikor larrienak, eta gero,harea gero eta finagoak. Lasterrak indarra guztiz gal-tzean eta urak lasaitzean, dekantazio-prozesu geldobaten bidez, esekiduran garraiatutako buztina finak etalimoak metatu ziren, lutita geruzen sorrera ekarriz.Modu horretan, pasarte bakoitzak tamaina-gradazioberezia dauka, betiere oinarritik sabaira txikiagotuz,granuluen eta harearen tamainatik buztinen tamaineta-ra.

Flyscha edo turbidita arroka-segida bat da, modu uni-forme eta ziklikoan tartekatzen diren arroka gogorrez(mikrokonglomeratuak eta hareharriak) eta bigunez(lutitak) osatua. Prozesua behin eta berriz errepikatzenda denboran zehar, eta pasarteetako bakoitzak flysche-ko geruza-talde bat osatzen du.

Gorozikan ustiatutako arroka flyscheko hareharria zen.Antzina materiak preziatua zen eraikuntzan, arrokagogorra eta trinkoa baitzen. Harrobi honetatik atera zen

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Gainera, badaude jardue-ra leherkorreko uneetansortutako bretxa eta tobapiroklastikoen motakoarroka piroklastikoak ere.Arroka bolkanikoen hain-bat tamainatako zati ange-lutsuz osatuta daude,matrize edo pasta fin bate-an barneratuta.

Uarkan azaleratzen direnarroka bolkano-sedimen-tarioak pikor-tamaina osofinekoak eta xafla-egitura-koak dira. Errauts tamai-nako piroklasto oso finakageri dira, eta horieknahastuta daude garaihartan arroan metatzen ariziren sedimentuekin eta lehenagoko materiak bolkani-koaren higaduratik eratorritako sedimentuekin.

Bolkanismo hau Kantauri Itsasoaren irekierarekin erla-zionatuta dago, Plaka Iberiarraren hegoalderanzko higi-duraren eraginez gertatutakoa, Goi Kretazeoan, duela90 milioi urte inguru.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK.: Uarkan ageri direnarroka eta material bolkanikoek Goi KretazeokoKonplexu Bolkanikoa osatzen dute. Kuxin-egiturakokoladak dira nagusi. Bi motatakoak bereizten dira:kuxin-laben koladak eta pilow lobulatuen koladak.Horien artean bretxa piroklastikoak eta materiak bolka-no-sedimentarioa tartekatzen dira. Segida alderanztutadago.

Tertziarioko materialek Urdaibain ordezkaritza txikiaduten arren, badago garrantzia bereziko puntu bat;

izan ere, azaleramendu horretan, KretazeotikTertziariorako igarobidea ageri da, buztinezko geruzabatek markatzen du muga zehazki. Geruza horrek iri-dio-kontzentrazio garrantzitsu eta anomaloa dauka, iri-dioa izanik Lurraren azalean oso urria baina meteorito-etan ugaria den elementu metalikoa. Urrutxuko geruza-ko iridioa Yucatango (Mexiko) penintsulan talka eginzuen meteoritotik dator eta Lurreko ingurune-baldintzenaldaketaren eragilea izan zen, azkenean espezie asko-ren suntsipen masiboa eragin zuena, horien arteangarai horretan nagusi zen espeziearena: dinosauroena.

Gune geologiko garrantzitsu horrekin batera,Gorozikako harrobia adibide ona da, hareharri tertzia-rioak eraikuntza-elementu moduan nola erabili direnazaltzeko. Harrobia kokatuta dagoen mendi-hegalarimasa-mugimenduko prozesuak eragiten diote, behar-bada harrobiaren beraren irekierak eragindakoak, neu-rri batean behintzat. Beraz, argi ikus daiteke giza jar-duerak nola aldatzen duen ingurune fisikoa.

GOROZIKAKO HARROBIA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Gorozikako harrobira Bi-635 errepidetik joaten da, Gernika-Lumotik abiatuta.Errepide horretatik Zornotzarako noranzkoan joanda,Zugastieta pasatu ondoren, eskuinetara desbideratubehar da Gorozika auzora heltzeko. Hortik eskuinetara,Txakale auzora doan pista batetik, harrobira helduko

Gernikako Juntetxea Gorozikako harrobiko materialekin eraiki zen.

Gorozikako harrobian ustiatutako hareharriakarroka gogorrak eta trinkoak dira.Beraz,

erainkutzarako oso egokiak.

Uarkako azaleramenduko pilow-laba kolada.

Eozeno garaiko turbiditei dagozkien mikrokonglo-meratu, hareharri eta lutiten arteko alternantziak.

TERTZIARIOA (Duela 66-2,6 milioi urte)

40EH 95 Zk.

41EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

zen. Orduan, itsas mailaren jaitsierakaldaketa drastikoak eragin zituen itsaso-ko habitatean, eta horrek elkarri zuenlehenengo suntsipena. Bigarrena, bos-tehun mila urte eta milioi bat urte bitarteberanduago gertatu zen, alderantzizkoprozesu batean itsas maila azkar gora-tzean.

* Duela 360 milioi urte, Devoniarrekosuntsipen masiboa gertatu zen,Devoniarraren eta Karboniferoaren arte-ko trantsizio-aldian. Orduan, zeudenespezieen arteko %70 desagertu ziren.Gertaera horrek hiru milioi urte inguruiraun zuen.

* Duela 251 milioi urte, Permiar-Triasikoko suntsipen masiboan, itsasokoespezieen arteko %95 desagertu ziren.Hori izan da Lurrak ezagutu duen honda-mendirik handiena. Itsasoko familia bio-logikoen %53 desagertu ziren, itsasokogeneroen %84 eta lehorreko espezieen%70 (landareak, intsektuak eta ornodu-nak barne).

* Duela 210 milioi urte, Triasiko-Jurasikoko suntsipen masiboan arko-sauroen hainbat talde desagertu ziren.Nabarmentzekoa da Thrinaxodonabezalako sinapsido ez-ugaztunen sun-tsipen osoa ere. Kausa bolkanikoa izan-go zen, seguru asko.

* Duela 65 milioi urte, Kretazeo-Tertziarioko suntsipen masiboan espezieguztien arteko %75 desagertu ziren,dinosauroak barne.

Mendatan , sakonera handiko itsasoko sedimentuenartean, zenbait zentimetrotako buztinezko geruza batazaleratzen da, iridioan bereziki aberatsa dena. Geruzahorrek markatzen du Era Sekundarioaren etaTertziarioaren arteko muga. Duela 65 milioi urte sortuzen, eta planetako bioaniztasunaren bat-bateko jaitsie-rarekin bat dator.

Itsasoan ammoniteak (gaur egungo Nautilusaren arba-soak) desagertu ziren. Fosil horiek desagertutakomolusku zefalopodoen azpiklase bat dira, itsasoetanDevoniarretik Kretazeora existitu zirenak. Eboluzioazkarri eta mundu osoko banaketari esker, fosil parega-beak dira arroken dataziorako.

Garai hartan, dinosauroak desagertu ziren, baina,horrez gain, ordura arte kontinenteetan eta ozeanoetanbizi ziren espezieen %70 ere betiko desagertu ziren.

Uste da bat-bateko hondamendi horren kausa 10 kilo-

metroko diametrodunmeteorito handi batenerorketa izan zela.Yucatango penintsularenkostaldearen parean,Chicxulub-en (Mexikon).Talka izugarri horrek bat-bateko klima-aldaketaeragingo zuen, hauts-hodeiek eta gasek eguz-kia estaliko zuten eta

hainbat urtetan zehar iluntasuna eta hotza eragin zutenplanetan, bizidunengan modu erabakigarrian eraginez.

Talkaren ondoren, Lurraren azal osotik iridioan aberatsazen buztinezko geruza bat metatu zen, Lurrean osourria baina meteoritoetan oso ugaria den elementumetalikoa. Urrutxuan ageri den geruza buztintsu hori,planeta osoan aldi berean metatu zen.

Toki askotan identifikatu da, eta, beraz, korrelazionatze-ko eta itsasoko eta lehorreko talde biologiko ezberdinekjasandako suntsipen- eta suspertze-lerroak konparatze-ko maila ezin hobea dela kontsideratzen.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Kretazeo/Tertziariomugaren azaleramenduek iridio-kontzentrazio handikobuztin-geruza bat ageri dute. Elementu metaliko horrenmetaketa gertaera katastrofiko batekin lotuta dago,meteorito baten erorketarekin preseski. Erorketa horrekkrisia sorrarazi zuen planeta osoan, eta dinosauroeneta beste hainbat espezieren suntsipena eragin zuen.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

inguruko hainbatbaserri egitekoharria.

Hala ere, harrobia-ren historia ez dahor bukatzen; izanere, duela urtebatzuk hango jar-duera amaitu beharizan baitzen, mendi-hegalean eskalahandiko irristatzemotako mugimendugarrantzitsua sortubaitzen, eta erauz-keta-lanetako ere-muari eragin bai-tzion.

Hegal baten irristatzea arroka-masa baten mugimenduada, preseski, lurraren desplazamendua aldapan behera.Desplazamendu hori ondo definitutako haustura-azalbat edo gehiagoren gainean gertatzen da. Gehienetan,irristatzeetan masa osoa batera desplazatzen da, mul-tzoan, unitate bezala jokatuz, eta ibilbidean zehar ia-iabarne-deformaziorik jasan gabe.

Gorozikako irristatzea eragin zuen haustura-azala kon-kaboa da, goilara itxurakoa. Hori dela eta, desplazatze-an, lurrak forma mantendu zuen, eta kurioski, arbolakere irristatzearekin batera higitu ziren; ondorioz, irrista-tzeak ez ziren baldintza naturaletan eragin, eta funtziobiologikoak mantendu dituzte, normaltasunez.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Eozenoko flysche-ko hareharriak ustiatzen ziren harrobia da. BertatikGernikako Juntetxea eraikitzeko harriak atera dira, adi-bidez. Ikuspuntu geomorfologikotik eta geoteknikotikere garrantzitsua da, eskala handiko irristatzeak izaten

dituzten hegal ezegonkorrak ageri baitira.

MENDATAKO KRETAZEO-TERTZIARIOMUGA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: BI-3231 errepidearenertzean kokatutako azaleramendu txiki bat da.Muxikako Zugastieta auzotik 3 kilometrora dago, etaUrrutxua auzoa pasatuz joaten da bertara. BizkaikoBalkoiko behatokitik 750 m ingurura gelditzen da.

DESKRIBAPENA: Bizia duela 3.500 milioi urte agertuzen Lurrean, gure planeta sortu eta 1.000 milioi urtera.Organismo bizi haietatik gaur arte, eboluzioak prozesuetengabea jasan du, dibertsifikazio progresibo etajarraitua izan duena. Biziak planetan existitzen direnhabitat gehienak kolonizatu ditu. Hala ere, prozesuhorretan zehar, izaera katastrofikodun naturako feno-menoak sortu dira, eta horiek krisi biologiko handiakekarri dituzte, suntsipen masiboak bereziki.

Suntsipen masiboa espezie-kopuru handi bat desagertzenden aldi batean gertatzen da.Aldi normaletan, milioi urtebakoitzean bi-bost familiaornogabe itsastar eta orno-dun desagertzen direla kalku-latzen da, gutxi gorabehera.Lurrean bizia sortu zenetikbost suntsipen larri hautemandira:

* Duela 444 milioi urte,Ordoviziarretik Siluriarrerapasatzean, bi suntsipen masi-bo gertatu ziren, Ordoviziar-Siluriarreko suntsipen masi-boak deiturikoak. Arrazoiposiblea aldi glaziarra izan

Itsaso sakoneko kareharriak eta tupak Mendatan.

Azaleramendu honetan dagoen buztin-geruzak bi periodogeologikoren arteko muga adierazten du: Kretazeoa “K”

(145-65 M.u) eta Tertziarioa “T” (65-2.6 M.u.).

42EH 95 Zk.

43EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

erreliktu edo antzinako abra-sio-plataforma bihur daitez-ke.

Bermeo, Mundaka etaAsnarreko gaineko platafor-ma horizontalek –30, 10 eta60 metroko altitudeko karbo-natozko lautadak, hurrenez-hurren- itsasoko higadurarenezaugarriak dituzte (azalera-tutako marearteko lautadak),eta Kantauri ekialdeko bestelautada batzuen kota beradute, hala nola Uribe-Kostako (Bizkaia),C a s t r o U r d i a l e s k o(Cantabria) edota Pindaleko(Asturias) lautadena.

Horiek guztiak itsasbazterre-ko modelatuari dagozkionberezko higadura-formakdira. Hala ere, hainbat mate-rialen metaketaz sortutakoforma sedimentarioak ere sor-tzen ditu ozeanoko uraren ekin-tzak. Urdaibaiko Biosferaren Erreserban, hondartzakdira forma horiek.

Hondartzak sedimentuen pilaketan dira, ozeano batenertz kontinentalaren edo laku baten luzetara kokatuta-koak. Normalean, hondartzetako sedimentuak harea-tamainakoak izaten dira, baina badaude legarrez, har-koskoz edo harritzarrez osatutako hondartzak ere.Lehenengoen artean daude Lagako eta Aritzatxukohareazko hondartzak; legar eta harkoskoz osatutakohondartzen artean, Matxitxako eta Antxonazpiko itsas-bazterrak aipa daitezke; azken horren ondo garatutakoabrasio-plataforma dauka. Hondartza uretatik hurbilendagoen eremu moduan ulertu ohi dugun arren, benetanberma bat edo gehiagoz osatuta egoten da. Bermakplataforma erlatiboki lauak dira, malda-aldaketez bana-tuta daudenak. Hondartzaren aurrealdea okertutakogainazala da, azken bermatik itsasbazterreraino heda-tzen dena.

Hondartzen osaera eskualdeko materialen araberakoada, metakinen jatorria eskualdeko materialen arabera-koa da, metakinen jatorria ondoko itsaslabarren etamendien higaduran edo ibaiek kostaldean metatzendituzten sedimentuetan baitago. Harea-hondartzetakomineralen osaera, batez ere, kuartzozko pikor gogorre-koa da, nagusiki.

MATXITXAKO HARKOSKO-HONDARTZA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Matxitxakoko harkosko-hondartza izen bereko lurmuturraren ondoan kokatutadago eta Bermeo eta Bakio batzen dituen BI3101 erre-

pideak eramaten gaitu bertara. Bide horretan,Bermeotik 3 kilometrora, Matxitxako itsasargira heltzenden pista bat irteten da eskuinetara. Pista horren erdialdera, itsaslabarraren oinera eramango gaituensaihesbide bat dago. Bertara heltzen da La Gaviotagas-plataformatik datorren gas-hodia. Hortik sartzen dahondartzara.

DESKRIBAPENA: Matxitxakoko hondartza olatuenekintzatik babestutako eremu batean dago kokatuta.Lurmuturrak osatzen duen kostaren irtenuneak babestueta gorde egiten du ingurua olatu-tren nagusien ekin-tzatik, nagusi ipar-mendebaldetik datozenak itsasbazte-rraren eremu honetan. Harkoskoz osatutako hondartzamalkartsua da, aldapa handikoa eta forma estu etaluzekoa.

Hondartzako harkoskoak askotariko tamainatakoak diraeta antzeko izaerakoak, baina biribiltze-gradu ezberdi-netakoak. Hala ere, gehienak oso biribilduta daude den-boraren poderioz, olatuen kolpatze etengabeak higatuegin baititu. Harkoskoekin batera, harea-maila batzukere ageri dira, mareabehera denean ikusgai direnak.

Hondartzako materiala Matxitxako Flysch Beltza Taldeaosatzen duten arroken higaduratik dator, batez ere.Neguko denboraletan, olatuek apurtu eta sakabanatuegiten dituzte Burgoa mendiaren hegaletan kokatutakomaterial horiek. Arroka-zatiak itsaslabarrean beherajausten dira, eta askatutako harri-koskorrak pilatu egi-ten dira, aldapan behera biraka hondartzaraino helduz.Olatuek eta marea-lasterrek ekartzen dute harea albo-ko itsas plataformatik kontinenterantz, itsasertzeraino.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Itsasbazterreko modelatua agentegeologiko nagusietakoa da

Urdaibaiko paisaian, ibai-modelatu etamodelatu karstikoarekin batera.

Ozeanoko urak higidura etengabeandaude. Haizeak azalean lasterrak sor-tzen ditu, ilargiak eta Eguzkiak ura era-kartzean mareak sortzen dira eta urozeanikoaren dentsitate-ezberdintasu-nek sakoneko korronteak eragitendituzte. Higidura horiek guztiak kostal-dean islatzen dira gehien, lurreko hiruagente nagusi batzen diren lekuan:lurra, ura eta airea. Bertan sortzen deninterfase dinamikoa dela eta, kostalde-ko eremuak aldaketa etengabeandaude.

Marearen puntu baxuenaren eta olatuek eragiten dutenmailarik altuenaren eremuari itsasbazterra deritzo.Gizakien denbora-eskalan, itsasbazterra ez da osoaldakorra; kosta-lerroa, aldiz, lurraren eta itsasoarenarteko ukipena markatzen duen lerroa, eguneko alda-tzen da tokiz, marearen arabera. Ikuspuntu geologiko-tik, ozeanoarekin erlazionatutako forma eta egiturakdituen barrualdeko tokiak biltzen ditu kostaldeak.

Kosta-lerroak etengabeko aldaketan daude, baina ezinda esan, kostaldean gertatzen diren prozesuen eragilenagusia itsasoko uraren ekintza dela. Benetan, denbo-ran zehar batu diren hainbat prozesu geologikorenondorioa da edozein kostalde.

Eskala geologikoan, itsas mailaren igoera-jaitsiera dakostaldean gertatzen den prozesu nagusietako bat.Horrela, garai glaziarretan itsas maila planeta osoan jai-tsi zen, ordura urpean zeudenlurrak agerian utziz. Kaskopolarren fusioaren ondorioz,aldiz, itsas maila berriro igozen, kosta-lerroa barrualde-rantz atzeratuz, eta garai gla-ziarrean airepeko higadura-prozesuen pean egondako lur-zatiak urperatuz.

Altxatze edo hondoratze tekto-nikoek ere kostaldearen igoeraedo jaitsiera eragiten dute,

itsasbazterreko morfologian aldaketak eraginez.Horrelako prozesuak dokumentatuta daude Urdaibain,hainbat geologia-interesgunetan, hala nola antzinakomarearteko lautadetan, alegia, gaur egungo itsas maila-rekiko altxatuta dauden abrasio-plataformetan.

Ohikoa da altxatze orogenikoaren eraginpeko itsas-baz-ter menditsuetako kostaldean uharte edo irlatxoak ager-tzea barreiatuta. Urdaibain, Sandindere eta izaro uhar-teak antzinako kostako goraguneen hondarren erakus-garri dira.

Marearteko lautadekin eta uharteekin batera, itsaslaba-rrak Urdaibaiko itsasbazterraren morfologia-klase batdira. Kostaldeko lurraldeen oinarriaren gaineko olatuenhigadura-ekintzaren ondorio dira forma horiek. Apurka-apurka, olatuek higatu eta zulatu egiten dute azaleratu-tako eremuen oinarria, gaineko hegalak behera etorri

arte, eta itsaslabarra atzeratuz.Hori da Ogoñoko labarretangertatzen dena.

Itsaslabarraren atzeratzeakgainazal leuna uzten du atze-an, olatuen erasoaren peangeratzen dena. Bertara jausteneta bertan pilatzen dira itsasla-barretik askatutako arrokak.Higidura tektoniko edota eusta-tikoen ondorioz azaleratuzgero, marearteko lautadak

Flychh Beltza Taldeko materialak Matxitxako iurmuturrean.

Matxitxakoko hondartzako uharriak Burgoa-magaletik eratorritako materia-lak dira.

ITSASBAZTERREKO MODELATUA

KUATERNARIOA(Duela 2,6 milioi uretik gaur

egunera arte)

44

EH 95 Zk.

45EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

antzina, eta, beraz, ola-tuek eta marea-laste-rrek eragindako higadu-ra jasaten zuen orduan.

Abras io -p la ta fo rmabaten sorrera eta heda-pena zehazten dutenfaktoreak arroken mota-ren eta kokapenaren,olatuen ekintzaren etamarea-tartearen -hots,mareagora eta marea-beheraren altuera des-berdintasunaren- men-pekoak dira. Tarte horinabarmena izan beharda plataforma haueksortzeko.

Gainazal hauek geruzagogor eta bigunen txan-dakapeneko segidetakomaterialetan sortzen dira sarritan. Hori da Bermeokomarearteko zabalgunearen kasua. Bertan, izaera bigu-neko tupazko geruza ia bertikalez eta hareharri kalka-reo, kareharri hareatsu eta kalkarenitazko maila gogo-rraren alternantziaz osatuta dago segida.

Abrasio-plataforma olatuen indarraren ondorioz hastenda eratzen, hasieran itsaslabarraren oina zulatuz etaondoren irtenguneak sortuz, azkenean behera jausikodirenak. Etengabeko prozesu jarraitu horrek itsaslaba-rraren atzeratzea eragiten du. Itsaslabarrak atzera egi-ten duen heinean, urpean geratzen den eremua higatuegiten da etengabe, eta gainazal horizontal eta lauasortzen da, abrasio-plataforma, alegia.

Geroago, itsas mailaren aldaketak edo mugimendu tek-tonikoak sortzean, itsas maila aldatu egin zen, gauregungo mailara heldu arte. Ondorioz, lehenago sortuta-ko plataforma itsas maila baino 300 m gorago geratu daikusgai, eta gaur egungo itsas mailaren altueran beste

marearteko zabalgune bat sortzen hasi da.

Sarritan, itsaslabarretatik jausirik urpean geratu direnarrokek moteldu egiten dute olatuek labarra higatzekoduten ahalmena, eta horrela babestu egiten dute itsas-labarra, beraren atzeratzea geldotuz. Marearteko tarteahandia den eremuetan, aldiz, arroken motak eta koka-penak areagotu egiten dute higadura, eta olatuak gogo-rrak izaten dira; horrelakoetan, higatutako plataformatiksakabanatutako arroka-zatiek lagundu egiten dute higa-dura-prozesua, benetako mailu moduan jokatzen baitu-te. Bermeon eta Mundakan itsas maila baino 10 m gara-go dagoen beste marearteko zabalgune bat ikus daite-ke.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Bermeo marearte-ko zabalgunea olatuek itsaslabar baten oinean sortuta-ko plataforma arrokatsua da. Zabalgune hori itsas mailagaur egungoa baino 30 m gorago zegoen garai batekoolatuen eraginaren lekukoa da.

MUNDAKAKO MAREARTEKOZABALGUNEA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Mundakakomarearteko zabalgunea herrigunetik hurbildago kokatuta, Santa Katalina ermita dago-en lautada osoa okupatuz, herriguneareniparraldean, eta Mundakako Barraren pare-ko itsaslabarretan bukatuz.

DESKRIBAPENA: Itsasbazterreko marear-teko zabalgunea itsasorantz arinki okertuta-ko plataforma bat da, gaur egungo itsasmaila baino gorago kokatuta dagoena, kasu

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Ondoren, olatuen eta mareak sortuta-ko lasterren menpe geratzen dira sedi-mentuak. Itsasoak etengabe estaltzenduen hondartzaren zatiari mareazpikoeremua deritzo; marearen araberaurpean edo airepean egoten den ere-muari, marearteko eremua; eta itsasmailaren gainekoari, mareagoitikoeremua.

Sedimentuak tamainaren araberabanatzen dira. Eremurik baxuenean,mareazpiko eremuan eta mareartekoeremuaren beheko aldean, harea,legarra eta harri-koskor txikiak eta biri-bilduak ageri dira. Eremurik, altuene-an, aldiz, marearteko eremuarengoiko aldean eta eremu supramarea-lean, harritzarrak eta harri-koskorhandienak eta astunenak daude.

Energia handiko aldietan soilik, nor-malean neguan, denborale eta mareabizien garaian, orduan mugitzen etahigatzen dira sedimentu lodienak.Baina gertaera horiek itsaslabarrarendesegitea eta materialaren ordezka-pen berria ere eragiten dituzte.

Beraz, itsaslabarrak higadura-proze-su etengabearen pean daude, etahorrek kontinenteranzko atzeratzegeldo baina halabeharrezkoa eragitendie.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK:Matxitxako hondartza Urdaibaiko har-kosko-hondartzen adibiderik onenada. Itsaslabarretan gertatzen direnhigadura-prozesuetatik eratorritakomaterialez eta olatuek eta marea-las-terrek sortutako itsasoko ekarpenezosatuta dago.

BERMEOKO MAREARTEKOZABALGUNEA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Bermeoko herrigunea-ren ondoan kokatuta dago. Hilerrira daraman bideari

jarraitu behar zaio. Ortuen eremu bat pasatu ondoren,itsaslabarrera helduko gara eta bertatik beha daiteke

marearteko zabalgunea. Gibeleko goragunetik ikuspegipanoramiko bikaina dago, Bakioranzko noranzkoan.

DESKRIBAPENA: Marearteko zabalgunea (abrasio-plataforma ere esaten zaiona) gainazal laua da, itsaso-rantz arinki inklinatutakoa, eta itsasoak marearteko ere-muan sorrarazten duen higaduraren ondorioa da.Normalean, itsasgoran guztiz estalita geratzen da, eta

itsasbeheran, airepean. Batzuetan, plataforma haualtxatuta gara daiteke, hain aspaldi ez dela(Kuaternarioan, azken 2,6 milioi urteak) izandako itsasmailaren fluktuazioen ondorioz gertatu zen bezala.

Bermeon itsas mailatik 30 m-ra kokatutako abrasio-pla-taforma bat dago.Horren arabera, itsas maila gauregungoa baina 30 metro gorago (gutxienez) zegoeneansortu zen gainazal hori.

Kuaternarioaren ezaugarrietako bat itsas mailaren alda-ketak dira, batez ere, aldaketa klimatikoekin erlaziona-tuta daudenak. Izan ere, aldi glaziarretan itsas mailabeste aldietan baino baxuagoa egoten da; aldi intergla-ziarretan, aldiz, itsas maila igo egiten da, kasko polarrenfusioaren eta bestelako fenomenoen ondorioz. Horrela,orain altxatuta dagoen eremua itsas mailan zegoen

Facies margocalizas kareharri tupatsuen faziesa Bermeon.Disoluzioz eratutako egiturak harkoskoetan.

Bermeoko marearteko zabalgunea itsas mailaren gainetik 30 metroaltxatutako itsas plataforma da.

46EH 95 Zk.

47EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

SANDINDERE UHARTEA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA:Sukarrieta udalerriari dagokio etaAbadiño San Antonioko hondartza-tik heltzen da,baina soilik mareabe-hera denean.

DESKRIBAPENA: Sandindereuhartea Oka ibaiaren bokalean dago kokatuta, etaKantauriko artadi dentsoaz dago estalita. KareharriUrgondarrez eratutako harkaitzaz osatuta dago, eta ingu-ruko material triasiko bigunagoek -Gernikako diapirokoak-baino hobeto egin dio aurre higadurari.

Harrigarria da kareharri Urgondarren zati handi honenagerpena Okaren estuarioaren bihotzean.

Mareabeheran, Kuaternarioko material hareatsuetan mur-gilduta ageri da, eta mareagoran, urez inguratuta.

Irla hau behatzean, estuarioa ekialdetik mendebalderazeharkatzen zuen “A” formako tolesa imaginatu behardugu. Toles hau gaur egungo estuarioaren eremuan sako-nean lurperatutako Triasikoko (duela 220 milioi urte) den-tsitate baxuko materialek gora egitean eta ingurukoak(Triasikotik duela 400 milioi urtera arte arroan sedimenta-tutako materialen segida osoa) moztu eta deformatzeansortu zen.

Dentsitate baxuko material horiek arrakalak bezalakoahultasun-eremuak edo planoak aprobetxatuz hedatu etagainazalera igo zirenean, kupula edo domo itxurako egi-tura bat sorrarazi zuten. Material triasikoen mugimenduhori Kantauriar Mendikatea sortu zuten tolestura-indarberberek eragin zuten. Lehenik eta behin, estratuak

sabeldu egin ziren, eta ondore-en, goiko aldeko estratuakzeharkatu zituzten, garai harta-ko hausturak edo ahultasun-planoak aprobetxatuz. Igoerahorren ondoren, antiforme-egi-tura zenbait zatitan apurtu zen,kolapsatuz, eta osatzen zutenmaterialak triasikoko material

buztintsuen masa baten hondoan lekututa geratu ziren.Oka ibaiaren ahokatzearen ostean, material horiek higatuegin ziren.

Horrela sortutako higadurak erliebearen alderanzketa era-gin zuen. Zenbait milioi urte iraun zituen prozesu batenbidez, “A” itxurako paisaia batetik (domo edo antiformea)aurkako itxurako “V” formako (ibai-harana) paisaia baterapasatu zen. Ibai-haran hori Oka ibaiak hainbat urtetanzehar eragindako higaduraren eraginez sortu zen(Kuaternarioko azkenengo pasarteetan, azken 2,6 milioiurteetan).

Duela 8.500 urte hasitako itsas mailaren igoeraren ondo-ren, itsasoak hartutako ibai primitibo hura estuario bihurtuzen. Sandindere uhartea, beraz orduko tolesaren zatia da,higaduraren aurreko gogortasuna dela-eta eratua, jato-rrizko egituraren lekuko moduan geratu dena. Mota horre-tako masa arrokatsuei enklabe deritze.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Sandindere uharteakareharri urgondarren enklabea da, Gernikako diapiromaterial triasikoen gainean dagoena. Itsasotik Oka ibaia-ren antzinako ubidearen barrualderantz garraiatutakoKuaternarioko hareez estalita dago. Kuaternarioko(Holozenoa) itsas mailaren igoeraren ondoren, ubidehori estuario bihurtu zen.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

honetan 10 m gorago. Itsas maila altuera horretanzegoen garaietan sortuko zen. Ondorengo itsas maila-ren aldaketa batek eskegita zuen antzinako abrasio-pla-taforma.

Abrasio-plataforma bat kostaldeko gainazal arrokatsuada, itsaslabarraren aurrean itsas mailan kokatuta dago-ena. Arroken mota eta kokapena, olatuen ekintza etamarea-tartea dira sorrera baldintzatzen duten faktoreak.

Abrasio-plataforma olatuen indarraren eraginez hastenda sortzen, itsaslabarraren oina zulatuz eta irtenguneakutziz, eta hauek jausi egingo dira azkenean.Itsaslabarra atzeratuko duen etengabeko prozesujarraitua da hori. Itsaslabarra atzeratzen den neurrian,oinarria urpean geratzen da, eta bertan lixatze moduko

higadura-prozesua jasaten du, itsasorantz pixka batinklinaturik egongo den gainazal horizontal eta laua sor-tuz.

Sarritan jausitako eta urpean geratutako arrokek ola-tuen indarra moteltzen dute, eta itsaslabarrak ez du iaatzera egiten. Marearteko diferentzia handia den ere-muetan, arroken mota eta kokapena mesedegarriakdirenean eta olatuak gogorrak diren kasuetan, aldiz,higadura-prozesua bortizki garatuko da.

Ondoren, itsas maila aldatu eta gaur egungo kokapene-an egonkortu zenean, plataforma ikusgai geratu zen,kasu honetan, itsas maila baino 10 m gorago, marear-teko zabalgunea sortuz.

Marearteko zabalgunea dagoen KonplexuUrgondarreko kareharrietan karst bat sortu zen. Uramasa kalkareoaren ezjarraitasunetatik edo hausture-tatik iragazi zen, eta arrokaren alde batzuk disolbatuzituen. Ondoren, barrunbe horiek sedimentuz betedira. Material eta egitura horiei paleokarst deritze.Gaur egun, barrunbe eta arrakalak burdina oxidozbeteta daude.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Mundaka, etakostalerroaren (Santa Katalina) ondoko herriguneaniparraldeko eremua bereziki, Euskadiko AutonomiaErkidegoko tokirik onenetakoa da itsas maila baino 10m gorago kokatutako marearteko zabalgunea ikusieta behatzeko.

Mundakako marearteko zabalgunea itsas maila baino 10 metro gorago dago.

Sandinereko uhartea Gernikako antiklinal-gunea osatzen duten material triasikoen artean kokatutako kare-harri urgondarren enklabea da.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

49EH 95 Zk.

eskaintzen duten hainbat talaia daude.

DESKRIBAPENA: Itsaslabarrez osatutakokostaldea eten egiten da Lagako hareazkohondartza txikian. Ahokatutako hondartzaedo poltsiko-hondartza bat da. Bertan izenbereko erreka itsasoratzen da. Lagako diapi-roko buztin triasiko bigunen higadura diferen-tzialaren ondorioz sortu da kostaldearen sar-tunea. Buztinak eta material azpibolkanikotriasikoak (hondartzaren erdiko aldean ofitakazaleratzen dira) diapiro-egitura osatuz ageridira eremu honetan. Erresistentzia txikikomaterialak izaki, badia bat sortzen da, etahorrek harearen metaketa ahalbidetzen du.

Alboko Laidako hondartzako harearekin alde-ratuz, hondartza honetako harea tamainalarriagokoa da, olatuek gogorrago jotzen bai-tute bertan. Beraz, bertako baldintza energe-tikoak altuagoak dira. Harea, lehenik etabehin, kuartzoz (% 70) eta bigarrenik, bio-klastoz (organismoen maskor-zatiz) (%25)osatuta dago, nagusiki. Gainerakoak litoklas-toak dira, itsaslabarretik eratorritako arroka-zati nimiñoak eta higadura eta garraioa jasanduten mineral ferro-magnesiodun gogorrak.

Mareabeheran posible da hondartzako mare-arteko eremua behatzea, itsasbazterrarekikoparaleloa den kordoi estu bat, zeina kosta-lerroaren eta duna-eremuaren (mareagoitikoeremua) artean kokatuta dagoen. Neguan,bereziki, eremu horrek elkarri lotutako ilargi-itxurako formak erakusten ditu goitik begiratu-ta. Itsasbazterreko forma hori hondartza modelatzenduten lasterrek eragiten dute, nagusiki ipar-mendebal-detik datozen olatuen ekintzaren ondorio direnek.Olatuen erasoak korronte zirkularrak sortzen ditu.Horietako batzuk erlojuaren orratzen noranzkoan higi-tzen dira eta beste batzuk aurkako noranzkoan. Lasterhoriek batzen direnean, erresaka-eremuak sortzendituzte (hondartzako profileko ilargi-erdiak batzen direneremuen bidez identifikatzen direnak). Hor itsasorantzdoan laster indartsua sortzen da. Horregatik, toki arris-kutsuak dira esperientzia txikiko bainularientzat.Prozesu horietan sorturiko sedimentuen garraioarenondorioz, sedimentua hondartzaren mendebaldeko ere-muan metatzen da.

Ahokatutako eta lasterretatik babestutako hondartzakoharea-metaketak duna-sistema baten hazkuntza bultza-tzen du marearteko eremuaren atzean. Gaur egunberreskuratze-prozesuan dago. Dunak itsas plataforma-tik eratorritako hareatik sortzen dira. Harea hori olatueketa marea-lasterrek metatzen dute marearteko ere-muan. Garai epel eta euri gutxienekoetan, harea lehor-tu egiten da, eta itsasoko haizeak garraiatu egin deza-ke hondartzako mareagoitiko eremura. Behin hor, dune-tako landaretzak eragindako haizearen moteltzeakharearen pilaketa eragiten du, dunak apurka-apurka

haziz eta garatuz.

Denbora luzean zehar, hondartzako presio turistikoakdakarren duna-sistemako landaretzaren zapalketak etadeusezteak eta hainbat ekipamenduren eraikuntzak sis-tema honen degradazioa ekarri dute. Hori dela eta,azkenengo urteotan hainbat ekimen eta saio egiten aridira sistema hori berreskuratzeko asmoz.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Oso antropizatuta-ko eremua izan arren, presio turistiko handiaren peandagoena gainera, oraindik duna-sistemen morfologiabeha daiteke. Lagako hondartzan, eta bai itsasora ireki-tako Kantauriko hondartza ahokatu tipikoen ezaugarriakere.

OGOÑOKO LURMUTURRA ETA KARSTA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: BiosferarenErreserbaren ipar-ekialdeko ertzean kokatuta dago,Okaren estuarioaren eta Elantxobeko herri-gunearenartean.Heltzeko biderik errazena, udalerri horretakoOlaeta auzotik joatea da. Hortik abiaturik, zementatuta-ko pista batek lurmuturraren inguruetara eramangogaitu. Ondoren, oinez jarraitu beharko da Ogoñoko ton-torreraino. Tontor hau talaia naturala da, Urdaibaiko

48EH 95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

ANTXONAZPIKOABRASIO-PLATA-FORMA ETA HAR-KOSKO-HONDAR-

TZA

KOKAPENA ETA IRIS-PIDEA: Laidatik Lagakohondartzarantz jarraituz,Antzorako auzora hel-tzen, bidexka bat hartukodugu lehenengo baserri-tik ezkerretara, handikitsaslabarreraino jaiste-ko. Mareabeheran abra-sio-plataforma eta har-kosko-hondartza ikusdaitezke bertatik.

D E S K R I B A P E N A :Antzorako itsaslabarrekLaidako (mendebaldean) eta Lagako (ekialdean) hon-dartzen artean kokatutako kostaldearen irtengunea osa-tzen dute. Kuaternarioko (azken 2,6 milioi urteak) itsa-soaren higadura-ekintzaren ondorioz sortu dira.Itsaslabarra osatzen duten arroka gogorrak BeheKretazeoko (duela 115 milioi urte) kareharriak dira,Konplexu Urgondarreko Oizko unitatekoak.

Arroka horietan itsasoak abrasio-plataforma landu du.Itsaslabarraren oinean kokatzen den kostaldeko gaina-zal arrokatsu laua da.

Abrasio-plataforma olatuen indarraren eraginez sortzenda. Olatuek itsaslabarraren oina zulatzen dute goikoaldean irtengunea utziz. Azkenean, irtengune horiekjausi egingo dira. Prozesu etengabea da, milaka urtetanzehar itsaslabarraren atzeratzea eragiten duena.

Itsaslabarrak atzera egiten duen neurrian, mareartekoeremuak lixatzearen antzeko prozesua jasaten du, gai-nazal horizontal laua utziz.

Abrasio-plataforma mareabeheran bakarrik dado ikus-gai, eta horrekin batera Hotzarri eta Lemajale harkaitzakere ikusten dira. Azken horiek itsasbazterraren eta IzaroUhartearen artean daude kokatuta; gogortasun handia-goa dutenez, hobeto jasan dute olatuen higadura-ekin-tza.

Antzorako itsaslabarren artean 50 metroko luzerakokala txiki bat irekitzen da. Olatuek sortu eta biribildutakoharkosko-hondartza aldapatsua da, antzeko tamainakoharkoskoz osatutakoa. Noizean behin, udan, hareazestalitako eremuak agertzen dira bertan.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Antzorakoitsaslabarraren azpiko abrasio-plataformaitsaslabarraren atzeratze-prozesuan zehareratu da, olatuen higaduraren ondorioz.Arroken artean irekitako kala txikia itsaslaba-rretik eratorritako harkosko biribilez osatutadago.

LAGAKO HONDARTZA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Lagako hon-dartza Urdaibaiko Biosferaren Erreserbarenipar-ekialdeko ertzean dago kokatuta, ekialde-an Asnarreko punta eta Ogoñoko mendiguneaeta mendebaldean Antzorako lurmuturra ditue-la, horien artean. Erraz iristen da bertara, kos-taldeko turista-olde handieneko tokia baita.Laida eta Ibarrangelu lotzen dituen errepidetik(BI-3234) heltzen da hondartzara.

Laidako hondartzatik Lagara doan errepidea-ren ondoan, hondartzaren ikuspegi osoa

Karabiko hondartzaren ikuspegia (Antzora, Ibarrangelu). Atzean, Izaro uhartea.

Lagako hondartza (Ibarrangelu) Antzora eta ogoñoko lurmuturren artean dago.

Higatutako itsaslabarren zatiak Kuaternarioko harearen artean. Itsasbazterreko modelatuaren emaitza.

51EH

95 Zk.

tutako itxura izaten dute, eta ertz zorrotzez banatutadaude. Lapiazaren garapena zenbat eta handiagoa den,hainbat eta handiagoa da ildoen pitzadura, eta hainbat etamalkartsuagoak dira ertzak; horrela, eremu iraganezinaksor daitezke batzuetan.

ALDERDI AZPIMARRAGARRIAK: Ogoñoko talaiakoikuspegi panoramikoak zenbait alderdi biltzen ditu bisita-riaren gozamenerako, tontorretik ikusten den paisaiaparegabetik hasi eta Urdaibaiko itsaslabarren ikuspegirai-no. Ogoñoko balio geologikoak inguruetan eta urruneanikus daitezke, Erreserbako beste Geologia Interesguneenikuspegi ezberdinez gozatuz. Itsaslabarretan fosilez bete-tako Ogoñoko kareharri urgondarrak beha daitezke;batzuetara erraz irits daiteke.

IZARO UHARTEA

KOKAPENA ETA IRISPIDEA: Izaro Uhartea Gernikakoestuarioaren bokalearen parean dago kokatuta,Mundakako porturik bi kilometrora eta Bermeokotik hirukilometrora. Irispide bakarra itsasoz da, nahiz eta kostal-deko hainbat puntutatik ere ikus daitekeen. AipagarrienakMundakako Santa Katalina ermitako ikuspegia,Ibarrangeluko Antzora auzokoa, Laidatik hurbil, edoMundaka eta Bermeo batzen dituen errepidea dira.

DESKRIBAPENA: Itsasadarraren irteeratik pixka bat ipar-

ekialdera, hondo hareatsuko kanal estu batek banatzendu kostaldetik. Forma luzanga du NW-SE norabidean,750 metro luze da eta 120 metroko zabalera maximoa du.Punturik altuena, Magdalenako antzinako ermitatik hurbil,50 metrora dago.

Itsasoaren higadura-ekintzaren eraginez, kostaldera higa-tuz joan da, apurka-apurka, uhartea kostatik banatu arte.Uhartearen azalera ia 4 hektareakoa da. Hotzarri edoPotorroharri harkaitzek ere biziraun dute higaduraren era-ginetik. Uharte nagusia bezala, altxatutako kostaldearenhondarrak dira harkaitz horien ere; aspaldi kontinentearilotuta egon ziren, gaur egun Antzora lurmuturra deritzonpuntua eratuz.

Izaro itsaslabarrez inguratuta dago. Bertan urak kobak etasartuneak sortu ditu. Mareabeheran, hegoaldeko kostal-dean marearteko zabalgune bat aireratzen da, eta, ipa-rraldekoan, karezko multzo handi bi.

Uharteko substratua osatzen duten materialak flyschmotako sedimentuak dira, Behe Kretazeoan, duela 100milioi urte sorturiko Konplexu Supraurgondarreko FlyschBeltza Taldekoak. Ziklikoki txandakatzen diren hareharrieta lutitazko geruzen segida bat da. Itsas ingurune sakonbatean sortutako sedimentuak dira, metakin turbiditikoak.Metakin turbiditikoak sortzen dituzten uhertasun-lasterrakezponda ozeanikoetan sortutako kanoi handietan zehar

heltzen dira itsaso hondora.

ALDERDI AZPIMARRAGA-RRIAK: Urdaibaiko identita-te-elementua da. Balio geo-morfologiko nabarmena du,zeren Antzora lurmuturrarenaspaldiko kokapenaren erre-ferentzia baita, hau da, ola-tuek uharteak kontinenteare-kin izandako lotura deseginbaino lehenagoko kokape-narena.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

kostaldearen ikuspegi ezinhobeaeskaintzen duena.

DESKRIBAPENA: Ogoñok,Urdaibaiko estuarioa ekialdetik ixtenduen lurmuturrak, itsaslabar altuekmugatutako penintsula biribildua osa-tzen du. Tontorra, Atxurkulu izenekoa,300 metro baino gehiagoko altuerandago.

Behe Kretazeoko, duela 110 milioiurteko, Konplexu urgondarreko karbo-natozko arrokek osatutako mendigu-nea da. Garai hartan, Urdaibaiko klimasubtropikala zen, tenperatura altuaketa hezetasun handia nagusi izanik.Giro horrek eskeletoetan, maskorre-tan eta itsas hondoan kaltzio karbona-toa pilatzeko ahalmena zuten organis-moen ugaritzea eragin zuen, hala nolaerrudistak, koralak, orbitolinidoak etakarezko algak. Itsas hondoan meta-tzen ziren organismo horien zati gogo-rrak karbonatozko arroka bihurtu zirendiagenesi-prozesuaren bidez.Horrelasortu ziren.Ogoñoko lurmuturrekokareharri urgondarrak.

Ogoñoko arrokak kareharri mikritiko(pikor oso fineko kareharriak) masibo-ak edo geruzatuak dira. Geruzek zen-bait metroko lodiera izandezakete.Ageri duten faunaren arte-an, sakonera txikiko plataformetanbizi ziren organismoen hondarrak daude: errudistak, kora-lak, ostreidoak, orbitolinak, algak, protozooak, belakiak,etab.

Euskal Arkuko eremu honetako kareharri urgondarrak iso-latutako eta altxatutako (goraguneak) karbonatozko mul-tzoen segidetan egituratzen dira. Goragune horiek sedi-mentu klastikoz (buztinak eta hareak, nagusiki) betetakoildoen mugatuta daude.

Goraguneetako karbonatozko multzoak failez mugatutadaude; zehazki, faila horiek mendikatearen norabide oro-korra (NE-SW) dute. Beraz, tektonikak kontrolatzen zuenargi eta garbi arroaren egitura, haustura horien noranzko-an; Ogoño bera, horrela altxatutako blokeetako bat da.Ogoñoko blokeko ertzeko malkar gogorretan, plataforma-tik askatu eta aldapan behera jausten ziren arroka kalka-reoen zatiak (megabretxa kalkareoak) metatu ziren.

Kareharri urgondarrak gogorrak dira; horrexegatik sortzendute horrelako irtengune izugarria, lutitek, tupek, kareharritupatsuek eta hareharriek ez bezala, azken hauek konpe-tentzia txikiagokoak eta higatzen errazagoak baitira.

Karbonatozko masa hori guztia eraldatu egin da prozesu

karstikoen ondorioz, bai gainazalean eta bai lurpean.Karbonatozko pakete honen sabaia higadura eta karstifi-kazio-azala izan zen. Disoluzio-barrunbeak Flysch BeltzaTaldeko sedimentu terrigenoz bete ziren, hau da, segidaberean gainean dagoen unitateko materialez.

Ogoñoko karstaren ezaugarri nagusia, gaur egun, azale-ratutako gainazala itsasbazterrarekin lotzen duten kobaeta barrunbeak dira. Itsas urak etenguneetan zehar higa-dura-ekintzaz sortutako bufoi-karstiko horiek, barrunbeluzatuak osatzen dituzte, eta horiek lotura izaten bukatzendute azaleko barrunbe karstikoekin (dolinak eta poljeak).Ondorioz, mareagorako eta haize gogorrekoegunetan,itsas ura konduktu karstiko horietatik sartzenda, presioz igo eta azaleraino irtenez. Bufoi horietakobatzuk itsas mailatik 100 m baino gorago ageri dira, nahizeta gehienak itsaslabarraren hormetatik irteten diren.

Urak mendigunearen gainazalean sortzen dituen disolu-zio-formak ere ageri dira, lapiazak, esaterako.

Landaretzarik gabeko guneetan eta lurraren etenguneeklaguntzen dutenetan sortzen dira, hala nola diaklasa etafailetan.Ondorioz, azal oso irregularra sortzen da. Lurreanarrakalatutako ildoz osatutakoa. Neurri ezberdinean luza-

50EH

95 Zk.

UR

DA

IBA

IKO

GE

OL

OG

IAIN

TERESGUNEEN

Atxurkulu gaineko tontorrean Ogoño lurmuturrak 308 metrokoaltuera du.

Izaro uhartea.