Uribeko Corpus Onomastikoa

KOLDO MITXELENA KATEDRAREN III. BILTZARRAIII CONGRESO DE LA CTEDRA LUIS MICHELENA3rd CONFERENCE OF THE LUIS MICHELENA CHAIR

SUBTTULO

Ricardo Gmez, Joaqun Gorrochategui, Joseba A. Lakarra & Cline Mounole

(arg./eds.)

2013Vitoria-Gasteiz

CIP. Biblioteca UniversitariaUniversidad del Pas Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Ctedra Luis Michelena.

Congreso (3. 2012.Vitoria-Gasteiz)Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra = III Congreso de la Ctedra Luis Michelena =

3rd Conference of the Luis Michelena Chair / Ricardo Gmez [et al.](eds. = arg.). Vi-toria-Gasteiz: Universidad del Pas Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbi-tzua = Servicio Editorial, 2013. XXII, 770 p. : il., map. ; 24 cm. (Publicaciones de la Ctedra Luis Michelena = Koldo Mitxelena Katedraren Argitalpenak ; 5)

Textos en euskara, espaol e ingls. D.L.: BI-1849-2013. ISBN: 978-84-9860-911-0

1. Euskara (Lengua) Congresos. 2. Michelena, Luis, 1915-1987. I. Gmez, Ricardo, ed. lit.

811.361(063)

Argitalpen hau ondoko ikerketa proiektu eta taldeen barruan sartzen da / Esta publicacin se enmarca en los siguientes proyectos y grupos de investigacin / This publication has been developed in the framework of the following research projects and groups: Historia de la lengua vasca y lingstica histrico-comparada (HLMV-LHC) (Eusko Jaurla-

ritza, GIC. IT698-13), Monumenta Linguae Vasconum (IV): textos arcaicos vascos y euskera antiguo (Espainiako

MINECO, FFI2012-37696), Onomstica aquitana e ibrica: datos y evaluacin lingstica (Espainiako MINECO,

FFI2012-36069-C03-01), Hizkuntzalaritza Teorikoa eta Diakronikoa: Gramatika Unibertsala, Hizkuntza Indoeuropa-

rrak eta Euskara (HiTeDi) (UPV/EHU, UFI11/14).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the University of the Basque Country Press.Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu infomatikoa ematea edota liburua ezein modutan transmiti-tzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo bes-te edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman.

Ricardo Gmez, Joaqun Gorrochategui, Joseba A. Lakarra & Cline Mounole (arg./eds.)

Egileak / Los autores / The authors Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua

Servicio Editorial de la Universidad del Pas VascoISBN: 978-84-9860-911-0Lege gordailua/Depsito legal: BI - 1.849-2013

R. Gmez, J. Gorrochategui, J.A. Lakarra & C. Mounole (arg./eds.), Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra - III Congreso de la Ctedra Luis Michelena - 3rd Conference of the Luis Michelena Chair. UPV/EHU, Vitoria-Gasteiz 2013, 445-466.

Uribeko Corpus Onomastikoa (UCO)

Ander Ros CubasBarakaldoko HEO

1. Euskal Corpus Onosmastikoa (ECO) eta Orotariko Euskal Hiztegia (OEH)

Bizkaian azken hogeita bost urteotan burutu diren ikerketa onomastikoen urrunxko berri duenak pentsa lezake ez daukala orain zentzu handirik Uribe merindade historiko osoko corpus onomastiko bat planteatzeak, eskualde ho-rretako dozena bat herritan gutxienez egin direlarik azken mende laurden hone tan bateko edo besteko bilketa lanak eta Euskal tzaindiako Onomastika Batzordeak Euskal Corpus Onomastikoa izeneko proiektua aurrera darama-larik. Nahikoa luke, ordea, begirale horrek benetako errea litatera pittin batez urreratzea kontura ledin irin denak ez direla zuriak, are gehiago, inguru ho-netako irin onomastikoek gehiago dutela beltzetik zuritik baino. Ez dut uste oso makur nabilenik azken urteotan, Koldo Mitxelena zenduta, euskal ono-mastika, oro har, umezurtz gelditu eta alderrai ibili dela baldin badiot.

Ez du honek esan nahi, inondik ere, Batzorde horren magalean edo itzalean, azken urteotan, munta handiko lanak burutu edo bultzatu ez dire-nik. Hor dugu, besteak beste, Gasteizen burutzen ari diren bilketa toponi-mikoa. Dibortzioa gero eta nabariagoa da, ordea, hilberako lan burutsu ho-rien eta dibulgazio eta utilitaris moaren izenean aipatu batzordeko idazkaria den Mikel Gorrotxategiren inguruan sortu taldeak buruturiko hilberriko lan lastotsuen artean. ECO bietatik elikatzen da, iragazki berezirik gabe, antza denez.

Asmoz erraldoia da ECO proiektua, Mitxelenak abiarazitako eta Ibon Sarasolak buru emandako Orotariko Euskal Hiztegia1 proiektuarekin para-lelismo gutxi ez dituena. Orain berriro omentzen dugun hizkuntzalari gipuz-koar handiak gogorarazten digu euskal hiztegi baten lehen proiektu erraldoi

1 Egunotan, foro honetan bertan Ibon Sarasolak jakingarri zehatz interesgarriak eman diz-kigu honetaz.

446 ANDER ROS CUBAS

kolektiboak, Real Sociedad Bascongadak abiatu zuenak, onomastika hartzen zuela barne (1970: 22), entziklopediaren urrezko garaiak izaki XVIII. gizal-diaren bukaerako haiek. Ezagunagoa zaigu hurrengo saio erraldoian, bakar-kakoa baina beharrik burutua, onomastikaren arloa zentzu onez alde batera utzi zuela Azkue jaunak, geroago Mitxelenak berak egingo zuen bezalaxe. Holakoetan ohi bezala, osagarriak eta paraleloak dira asmoz eta izatez OEH hiztegi eta ECO nomenklatorra; egitez, alabaina, zaila da proiektu bien ar-tean antzekotakosunik aurkitzea.

Lehendabiziko alde nabarmena, biltzeko materialen izaerak eta egoe-rak inposatuez gaindi, kritikarekiko eta zuhurtziarekiko jarrera da. Mitxe-lenak, ezagun eta nabaria denez, gauza bat egin zuen denen aurretik: ezin alde batera utzizko abiapuntua zuen Azkue hiztegiaren berrikusketa kriti-koa. Berrikusketa hartan, berak bere eskuz burutuko zuen bilketaren meto-dologia eta baitezpadako betebeharrak ari zen ezartzen Mitxelena. Hauxe dugu ECO proiektuan faltan ematen den oinarrizko lehen puntua, proiek-tua sortzetik beretik erabat erren eta ahul uzten duena. Funtsean, filologia-ren zutaberik sendoena den kritika testuala dugu lanabesa, eta Mitxelenak Julio Urkixori ikasia edo miretsia zion kritika zorrotz eta gupidagabea kali-tate berme bakarra:

habr que dejar sentado que la crtica que merece ese nombre, la cr-tica a secas, es por su misma naturaleza, lamento decirlo, radicalmente des-tructiva. Pretender otra cosa es querer garantizarse la propia inmunidad. Slo que y sta es una precisin indispensable no es destructiva por destruir, sino por creer que nada estable puede asentarse sobre cimientos inciertos, vacilantes o carcomidos (Mitxelena 1966: 22).2

Andres Iigo Euskaltzaindiako Onomastika Batzordeko buruak eta Pa-txi Gal batzorde bereko kideak, ECO proiektuaren zuzendari akademikoak eta arduradun teknikoak hurrenez hurren, 2005ean egin aurkezpen luze zeha-tzean kritika hitza ez da, tamalez, inon behin ere ageri. Lehenak, onomas-tika gaiaren Espainiako egoera eman duen entzute handiko argitalpen berri xamar batean (Gordon 2010) eskaini digun ikuspegia ere, ez da batere kriti-koa, ezpada bertan gozo gelditzeko autoatseginkeria saioa.3 Bigarrenak, bes-taldetik, kritika ekarpen eraikigarri gisa, inola ere kritika latz hondagarri le-

2 Argitu behar da Estudio sobre las fuentes del diccionario de Azkue obra, nahiz eta 1970ean argitaratua izan, bost urte lehenagokoa dela, Lekeitiko udalak bere seme kutunaren jaiotzaren lehen mendeurrena ospatzeko antolaturiko lehiaketan saritua. Diogun bidenabar, iturriez ari garelarik iturriei zor diegun begiramenaz, guk lerrootara ekarri aipua Fuentes-etik (25-26. or) hartua duela Mitxelenak, aldaketaren bat gorabehera.

3 Bibliografia kritiko bat, xume bezain prometagarria, Urduako II. Onomastika Jardu-naldietan eskaini zigun Javier Garca Arizak (2000), Manuel Arizarena (Ariza 1981) buruan urrean. Sarrera historiografiko interesgarri baten ondoren, Onomasticon Vasconiae proiektua-ren osagarria litzatekeen bibliografia egitasmoa aurkezten zigun, baina ez zuen, guk dakigula behintzat, inoiz bururatu.

URIBEKO CORPUS ONOMASTIKOA 447

gez hartua izan dadin nahi du Lezamako toponimia liburuaren erreseinan (Gal 2004: 710), maisu errenteriarraren hitz eta izpirituari bizkar emanda. Kritika deitzen dion hori, gainera, toponimoen arauzko formak erabakitzeko orduan Euskaltzaindiak eman irizpideei lotzeko maila eta modura mugatzen da, hots: ortodoxia normatiboa betetze neurrira. Besterik da, Bermeoko topo-nimia liburuari aiherrak jota eskaintzen diona (Gal 2008).

ECO bi iturri nagusiz hornitzen da, Euskaltzaindiak berak edo Euskal-tzaindiaren gidaritzapean buruturiko lan onomastikoez batetik eta kanpo-tiko bestelakoez bestetik. Lehenda bizikoen artean, funtsezko bereizketa argia egin behar dugu lan batzuen eta bestetzuen artean, iturrietatik zuzenik gutxi-asko edaten dutenen eta iturriei molde batera edo bestera muzin egiten die-tenen artean. Aurrenekoak, oro har, Jos Mara Jimeno Juroren obrek abiada emandako Onomasticon Vasconiae bilduman argia ikusitakoak dira. Badira beste zenbaitsu, arrazoi ezberdinengatik bilduma horretan agertzekotan as-matuak izan arren azkenik bildumatik kanpo argitaratu zirenak, aurrerago ai-patuko ditugun Bermeoko toponimia eta Basauriko toponimia lanak, berba baterako; edota bestela, beste bide batetik abiatu zirenak, Labayru ikastegia-ren ekimenez buruturikoak (Lezamako toponimia eta Etxebarriko toponimia, besteak beste) edo Andres Iigoren beraren doktorego tesia (Iigo 1997). Onomasticonak gorabehera handiak izan ditu, baita detraktoreak ere Eus-kaltzaindian barnean berean. Nekez uler daitezke beste era batez Onomas-tika batzordeko idazkaria den eta bestelako lanen egilea eta sustatzailea den M. Gorrotxategiren hitz hauek:

Lamentablemente la realidad es que estos trabajos tienen un cierto regusto a lpida puesto que recogen la toponimia para enterrarla, tal vez de forma definitiva, en un libro, puesto que no hay espritu de recuperacin (Gorrotxategi 2008b: 46).4

Pentsamolde honen ondorio zuzen bat, aipatu batzordeak 2011. urtean estreinaturiko Izenak bilduma berriaren sorrera dugu, aitortu zein aitortu ez, Onomasticon ehorzteko pentsatua dena, beronek toponimia ehortziko ez badu. Berdin pentsa daiteke Toponimia Jardunaldiez ere, 23 urte bete behar baitira Lizarran III. eta azkenak5 egin zirenetik. 1986, 1987 eta 1990 urteetan burutu ziren jardunaldiok, beraien aktek argia ikus zezaten 5, 13 eta 18 urte behar izan zirelarik. Katalunian, bien bitartean, 40. Colloqui delakoa anto-latu dute 2013ko udarako, urteroko martxari zintzoki loturik.

4 Etxean uso agertu behar edo hizkuntza menperatu ez eta, lan honen euskarazko bertsioan (Gorrotxategi 2008c), Toponimia administrazioaren eguneroko jardunean ikastaroan aurkez-tua, samurtu egin zituen hitzak, lpida hitzaren ordez harlauza erabiliz.

5 IV. eta V. Jardunaldi batzuk ere badira: 1992koak Nevadako Reno hirian aurreko jardu-naldietako desideratum bat (Amerikako onomastika aztertzea) betetzeko Basque Library-k an-tolatuak eta 1994koak Biarritzen exonomastika gaiaren inguruan burutuak, baina oihartzunik gabe inor konturatzeke pasatu ziren gure artean. Orri eta erdiko adierazpen bat dugu azkenei buruz, besterik ez.

448 ANDER ROS CUBAS

Toponimia kaleratu eta zabaldu beharrak ez du aldez aurretik be-rau sakonki eta osoki aztertzea baztertzen, baina bai eskatzen. Bermeokoa (Allika & Uriarte 2007) izan daiteke adibide eredugarria. Izenak bilduma be-rriaren asmoa horixe bide da, liburuen azalean bertan lau hizkuntzatan lau haizetara zabaldua denez:

Izen horiek bildu, sailkatu, ikertu eta arautu ondotik, beharrezkotzat jotzen du Euskaltzaindiak izenen forma zuzenak plazaratzea, euskararen erabileran eta normalizazioan eragina izan dezaten.

Kontua da, kontu erdiragarria, orain artean eskaini diguten ale baka-rrak6 zeharo gezurtatzen eta ezeztatzen duela asmo eder hori. Izan ere, Leioako leku-izenak liburuan plazaratu izenen formak ez dira kasu gehiegi-tan zuzenak, aldez aurretik egin beharreko bilketa lana oso-oso azalekoa eta zabarra baita, sailkapena hatsarri onomastikoen kontrakoa, ikerketa ezdeusa eta aurreiritziz josia, eta arautzea, aurreko guztiaren ondorioz, oso zalantza-garria. Honi guztiari gezurrak, manipulazioak, obsesioak, hankasartzeak, baieztapen merke eta borobilegiak, estilo eta euskara dorpe eta zenbaite-tan okerra, erdarazko bertsio libreegia baina askotan akatsen zuzentzailea, akats tipografiko eta bestelako ugariak erantsi behar zaizkio.7 Lan eta hitz zuri eta lardatsak, bina sustantibo eta adjetiboz esanik. Hori denori, gainera, diru publiko asko eralgita eta estatu mailakoen pareko ohore guz-tiekin publikoari aurkeztuta. Arazoa, handia izanik ere, ez da edan osteko biharamon txar bateko ondorio tamalgarri huts bat; atzean hiru urteko lana dagoela dioskute egileek, eta Leioako udalarekin sinatutako hitzarmen bat dela medio, gainerako entrega gehiagoren mehatxu beldurgarria egiten. Lan horren hiru egileetarik bik, Mikel Gorrotxategik eta Iratxe Lasak, burutu dute berriki Leioakoa baino askoz hobea ez den Gernika-Lumoko toponi-mia liburua ere. Azken kasu honetan, 22 dira, ez bat ere gehiago, gerrako bonbardaketa aitzakia, liburu osoan jatorrizko iturritik dokumentatzen diren toponimoak.

Aipatu berri dugun kontu erdiragarria maiseaketa hutsa izango litzateke eta ez kritika, azterketa filologikoan oinarrituko ez bagenu. Horixe mahai-ratu behar dugu hurrenik, Mitxelenak Fuentes-en egindakoa eredu hartuta. Horixe euskal letrek izan duten gizasemerik zuhurrenari gure gorazarrea eta euskal onomastikari gure ekarpen xumea.

6 Izatez bigarrena, oso bestelako Euskal Herriko udalen izendegiak zabaltzen baitu bil-duma.

7 Jokabide akritikoaz inork zalantzarik balu, gogoratu behar da M. Gorrotxategik (2008c: 670) Leioako ikerketa, berau argitaratu aurretik jakina, egile beraren Erandiokoarekin batera, inoizko emaitzarik onenaren adibide jartzen duela, kritika laudorio neurrigabea bihurtuz.


2. Filologia, hizkuntzalaritza eta onomastika

2.1. Corpus onomastiko baten kritika testuala: Leioa

Hasi aurretik, kritika testualaz zenbait argitzapen egin beharrean gaude. Izan ere, corpus onomastikoak testuez osaturik daudela inork ezin uka ba-dezake ere, ezin dezake halaber uka alde nabaria dagoela kritika testualak aztertu ohi dituen testuen eta aipatu corpusek osatzen dituzten milaka mi-krotesturen konpilazioen artean. Argitaragabeko eskuizkribuak dira ia kasu guztietan onomastak erabiltzen dituen testuak. Argitaratuak ez izateak ez du esan nahi, ordea, kopiatuak ez direnik, nahiz eta kasu gehienetan zatiak baino ez izan kopiaren objektua. Eskribauak, hitz-hitzezko trasladoak egi-ten dituen kasu urrietan salbu, eskritura berriak sortzen ditu etengabe, baina eskritura horietako onomak ez ditu eskuarki eskritura emailearen ahotik hi-tzetik hortzera jasotzen, baizik eta idatzizko tradizio batetik hartzen. Eskri-bauak askotan, egin behar duen eskrituraren aurretikoak ditu esku artean, aurretiko eskribauen erregistroak gordetzen dituen eskribautza osoaren ja-bea edo arduraduna baita bera. Garai modernoagoetan, idazteko gaitasuna zabaltzen den heinean, testu motak ugaltzen doaz eta honekin batera kopia-tzetik-eta sortu akatsen tipologia zabaltzen ere bai. XIX. mendearen bukae-ratik, gero eta ohikoagoa da inprimaki ofizialen betekizuna interesa tuen be-ren esku uztea. Guzti honek onomastikarako datu iturrien konplexutasunaz ohartarazi behar gaitu, baliabide kritiko ezberdinak beti presente eduki di-tzagun.

Kritika testualaren ohiko fase, baliabide eta atazak bertsuak diren arren, neurri ezberdinez erabili behar ditu onomastak; selectioari dagozkionak, esaterako, nabarmenkiro gailenduarazi behar baitizkie besteei. Onomastak ez du arketipoa berrezartzeko eta edizio kritikoa egiteko asmorik, nahikoa baitu biltzen dituen forma susmagarrien edo arazotsuen emendatioa egitea, recensio prozesu guztia nolabait esplizitatu gabe buruz egiten duelarik. Kri-tika testual onomastikoa bereizten duen beste ezaugarri nagusi bat onomen alderdi semantikoaren falta da, eta honen ordezko denotatu estralinguisti-koen presentzia, zenbaitetan euskarri kartografikoetan seinalatuak. Berezi-tasun honek zenbait errore mota kanpo uzten ditu, baina beste zenbait berri sortzen, aspalditxoko lan batean (Ros 1987) adierazi nahi izan genuen be-zala.

Gauzak horrela, ohikoa ez den ariketa egin behar dugu orain, Leioako leku-izenak liburuaren egileek egin ez duten lan kritikoa esplizitatu, beti ere corpus onomastiko batek jartzen dizkigun mugen eta ezaugarrien barruan. Aurretiko hauek amaitu aurretik, beste gauza bat ere argitu behar da: ono-mastika, toponimiara mugatzen da corpus honetan, eta oikonimia eta hodo-nimiara batez ere, berezko toponimia, liburuaren izenburuak jasotzen duen leku-izenak, lato sensu hartuta, hidronimoak, oronimoak, dindronimoak, agroni moak eta beste barne hartuta, liburu amaierako orri gutxi batzuetako

450 ANDER ROS CUBAS

kapitulu berezi bateko8 15 toponimotara mugatzen da, aurreko sarreretara bidaltzen duten beste 6 aipu huts eta liburuko beste ataletara bidaltzen gai-tuzten beste 3 lagun, denak ere ez datarik ez bestelako datu dokumentalik gabekoak, eta horien artean hapax bat oso dudazkoa dena. Aurretiko kapi-tulu batean, liburua zabaltzen duena, herriaren izena bera hartzen da ahotan ezer funtsezkoa esateko baino excusatio non petita itxurako Leioaren ize-naren aldeko apologia hutsa egiteko. Honi darraikion beste kapitulu batean auzoak aztertzen dira, onomastikoa baino historikoa izan nahi duen saioan, baina historilarien auzo lotsarako balio lezakeena aisa. Ez da kapitulu ho-netako huts potoloena, temati M. Gorrotxategik (2008a: 540) saldu nahi di-guna:9 deiturak XVI. mendekoak direla, alegia. Faltsazioa, berriro ere, Mi-txelenak berak ematen digu bere lan ezagunenetariko batean:

Si tomamos como ejemplo el documento de donacin del monasterio de Varra (San Agustn de Echevarra, en Elorrio), en el ao 1053, encon-tramos ya los nombres seguidos de un patronmico y de un apellido que indicaba la procedencia de sus portadores (Mitxelena 1955: 21).

Liburuaren oinarria bost dokumentutako etxe zerrendak dira. Uzta urri eta ziztrin hau gezur batean dago funtsaturik, egileen alferkeriaren, presta-kuntza rik ezaren eta diru errazaren tentabidearen estalgarria dena:

Leioako toponimia biltzen duen dokumentazioa eskasa bada ere, zorionez, udalerrietan mendeetan egindako erroldek etxe-izenak jaso izan dituzte, eta ondorioz, oikonimiaren berri ugari dugu. Egindako etxe zerrenda garrantzitsuenak XVIII. mendekoak dira (Gorrotxategi & Lasa 2012: 58).

Dokumentazioa, jakina, egon badago, beste zenbaitetan baino ez hain zaharra, baina beste askotan baino ugariagoa eta aberatsagoa, nahi bestekoa inoiz izango ez bada ere. Dokumentazioari gutxieneko errespetua eta begi-ramena izan baliote egileek iturri nagusitzat erabili dituzten fogerazioetako datuak eskuragarri dauden jatorrizkoetatik jaso zitzaketen, eta ez kalitate ezagun ezin txarragoko iturri argitaratutik.10 Hurrengo stemmak, liburuaren ardatza diren bost dokumentu horietako 1796ko fogerazioarenak, hitz asko aurreztu diezazkiguke:

8 Beste leku-izen batzuk: mendiak, basoak, errekak eta lur sailak, 277-284 orriak, ber-tsio elebidunean jakina.

9 Leioakoan, berriz, inspirazioa findu eta gizaldi horren erdialdean kokatzen du deituren hasiera.

10 Are barkagaitzagoa da jokabide hau, baldin baliteke, kontuan hartzen badugu egileek fogerazio horien kopia mikrofilmatu bat Euskaltzaindian bertan bertatik bertara kontsultatzeko gertu zutela.


KNA

[Propios y Arbitrios 1795]N4NB

[Fogueracin 1796]/ \

C D[Kere.] [Irigo.]

NE

[Gorr. & Lasa 2012]

Urte hartako fogerazioa, mende horretako aurretiko beste biekin batera, J. Kerexetak transkribatu eta Labayru Institutuak argitaratu zuen 1992. ur-tean.11 Ez dugu denborarik galduko edizio horren huts eta akats nabari uga-riak berrerideiten. A. Irigoyen beste edizio bat ari zen prestatzen, 1641eko fogerazioa ere hartuta, heriotzak harrapatu zuelarik. Orduan ere, Labayruk prestatu zuen kaleratu zen edizioa (Irigoyen & Olasolo 1997). Kerexetaren baino askoz ere txukunagoa da datuen transkripzioari dagokio nean, baina edizioa bera zabarra da oso eta ezin konta ahala erroreak, obra alferrik bihur-tuz, oikonimoak zein antropo nimoak ordena alfabetiko erosoan aurkitzeko salbu. Gorrotxategik eta Lasak esku artean izan dute Irigoyenen bertsioa ere, baina datuak bete-betean, akats gehiago eginda, Kerexetarenetik hartu dituzte.

Esan bezala, fogerazioaren jatorrizko testua kontsultaerraza da. Baina fi-lologoa harago joan behar da eta ohartarazi Barakaldoko Lorenzo de Abasolo eskribau dimoz tarraren kopia hutsa dela 1796koa. Jatorrizkoak udalerrietako artxiboetan gordetzen zi ren, eta Leioako kasuan, gehienetan bezalatsu, gal-dua da. Fogerazioaren etxe zerrenda, alabaina, aurreko urteko Propios y Arbitrios dokumentuan dago oinarriturik, aldaketa txiki gutxi batzuk gora-behera. Berau ere, kopia batean gordetzen da, baina kasu honetan udaleko idazkaria zen Matas de Menchaca eskribauaren esku berekoa. Iturria, jakina, argigarria zaigu zenbait kontu argitzeko. Esan gabe doa, beraz, A eta B tes-tuak eskuragarri ditugularik, ezin onartuzkoa dela edizio moderno kaxkarre-naz baliatzea. Emaitzak mintzo dira.

11 Aurretiko edizio bat, Casas solariegas de Bizkaia izenburuduna, Diccionario onoms-tico y herldico vasco obraren gehigarri moduan argitaratua zuen 1987-1988. urtean.

452 ANDER ROS CUBAS

2.1.1. Izen mamuak

Ez da esan beharrik hizkiren bat edo grafiaren bat oker duten izenak baino errefusagarriagoak direla akatsetatik sortuak direnak, existentzia agiri bakarra mamu arena dutenak alegia. Mitxelenak lexikorako dioskunak berdin balio du onomasti karako ere:

En el lxico, el peldao de nfima realidad est ocupado por las voces que suelen llamar ghost words, palabras fantasmas o irachus, que dira el bilbano Arriaga: es decir, por todas aquellas que han nacido de descui-dos, erratas, malas lecturas, falsas interpretaciones o de una cualquiera de las incontables especies y subespecies en que se diversifica la falibilidad humana. () Y es misin, poco caritativa por cierto, del lexicgrafo, tan pronto como entra en la historia de las palabras, descubrir y delatar su bas-tarda (Mitxelena 1970: 24-25).

Honelakorik asko daude aztergai dugun corpusean. Aurkez ditzagun ho-rietako gutxi batzuk, denak aztertzeak luze joko bailiguke.

**Agilloena. Mitxelenak (1970: 41) ondo karakterizatzen duen errore baten emaitza da: grafien interpretazio okerra, anakronikoa: tomar las letras por su valor nominal, es decir, por el que tienen en su da en el sis-tema ortogrfico que le es ms familiar. Agiloena irakurtzen da testu gehienetan, eta hauek erdarazkoak dira jakina. Oinarria Ajillo dugu, Ajo deituratik sortutako izengotia, dudarik gabe.

**Agoetxena. Kasu paradigmatikoa inondik ere. Casa llamada de Agoechena irakurtzen da deskuiduan 1796ko fogerazioko testuan, baina arretaz begiratuta di ere irakurri daiteke, behar bezala. Diagoch(u)ena dugu oikonimoa, ondoko dokumentazioak argi uzten duenez.

**Barberuena. Udua del peluquero dugu testatzen den bakarra, hor-tik Udua Pelukeruena asmatu dute liburuan itzulpenetik harago doan erre-kreazio batez, berotuta Udua Barberuena gero, eta azkenik, lizentzia boro-bilduz, Barberuena soila, Getxon eta hainbatetan dagoen oikonimoaren irudira. Barberuenaz ematen duten azalpena narrasa bezain soberakoa da, beraz.

**Domingonena, **Domingorena. Lehenengo forma irakurri zuen Kerexetak 1796ko fogerazioan eta hortik oker jaso autoreek eta bigarrena 1825eko Polizia zentsoan autore hauek eta 1796ko aipatu Fogerazioan Iri-goyen eta Olasolok; bietan ala bietan, arazorik gabe Domingorrena irakur-tzen den arren.

**Etxebarria Areetan. 1746ko fogerazioan bukaeran izenik gabeko bi etxe eta errota bat aipatzen dira, Etxebarria izenekorik ez dago beraz dokumentu horretan Aqueche Echebarria eta Echebarria becoa izenekoez landa, nabarmen onomatizatu gabeko otra casa nueba en Las Arenas baino ez, aipatzen dugun hizkuntzan aipatzen dugula.

**Txopoeta. 1950eko eraikinen zerrendan ageri zaigu La Chopera ize-neko etxea. XIX. mendearen bukaeran, inmigrazioa handitzearekin batera, La Chopera Lamiako auzoa bera edo auzo alde bat izendatzeko erabiltzen


hasi zen. Txopoeta ez da inoiz existitu, ondoko Getxoko Makaleta existitu izan ez den bezala.

**Ubedatxikia. Menor espezifikatzailearen itzulpen eta aglutina zio onar-tezina gorabehera, ez dago Ubeda baserrien artean, izenean txikigarririk due-nik. 1796eko foge razioan, aurreko urteko Propios y Arbitrios dokumentutik akats bat arrastatzen da: Ubeda idatzi da okerrik Udua onomaren ordez.

**Urragabarria. 1746ko fogerazioan nueba que hizo Joseph de Urraga besterik ez dugu. Urraga izeneko etxerik ez da sekula izan Leioan. Oro-bat, Askorrena bezala liburuan zerrendatzen zaiguna la casa pequea de Domingo de Ascorra da fogerazio berean, ez besterik. Balio bezate hauek liburuan barrena barreiaturik dauden quid pro quo kasutzat har daitezkeen ugarien adibide gisa.

**Zamonena. Zansoena dugu, eguneko Santsoena beraz, 1825eko Censo de Policia delako dokumentuan irakurri behar dena, bateratsu ida-tzitako -ns- kontsonante multzoaren irakurketa okerretik sortua baita izen mamu hau.

Ez dugu gehiagorako tarterik. Diogun, amaitze aldera, beste lanetan ere ez direla honelakoak falta. Getxo, Erandio eta Gorlizko lanetako adibide bana **Gorria, **Degoiena eta **Kordelena ditugu, zeinetan mamuak beraiek baino negargarriagoak diren existentziarik gabekoaren existentzia argudio burutsuak, ad hoc asmatutako fonetika barne.12 Gonia, Degollaena (< Gobelaena) eta Cordelera izen ondo testatuen irakurketa okerrak baino ez dira, agerikoa denez.

2.1.2. Detractatio kasuak

Kopia prozesuan testu bateko hizkiren bat edo hitzen bat jateari deritzo detractatio. Corpus onomastikoetan, bigarren kasuan, onoma osoa desager-taraztea dakarke honek. 1704ko etxe izenak zerrendatzen direnean Libano auzo izena jan dute autoreek, baita Zuazo auzoko etxe bienak eta Peruri auzo izena ere, azken auzo honetako etxeak Zuazo auzo hustuaren epi-grafean zerrendatzen dituztelarik. Kontuak ez zaizkie ateratzen (2012: 54) eta sutegien beste bertsio batean Irigoyen eta Olasoloren edizioan, ale-gia gauzak beste era batera ageri direla azalduta konpontzen dute kontua, zerrendaren bukaeran, badaezpada ere, jandako Libao itxuraldatua erantsita. 1746ko fogerazioan Iturriena ahaztu dute Iturricoechea zerrendatu eta gero, homoioteleuton jauzi ezaguna eginda. Aurreraxeago, eta tranpa psikologiko berean erorita, Lejona jan dute Lejona Elespuru izenekoaren ondoren. Ze-rrendaren bukaeran, aurrekoan egin bezalaxe, Iturriena galdua zerrendatu dute eta honekin batera Libaoatzekoa, Likitxa Libano atzekoa moduan aurre-tik jada zerrendatua, dokumentuko Luquicha Libano Azecoa jato rrizkoaren lekuan.

12 Gaitz ezaguna gure mugetatik kanpo ere: Certains fois on invente mme une phoneti-que ad hoc, pour les besoins de la cause (Baylon & Fabre 1982: 7).

454 ANDER ROS CUBAS

Gorago esana dugu Fogerazioen Irigoyen eta Olasoloren edizioa txuku-nagoa zela, transkripzio erroreei dagokienean baina gaineratu behar dugu ugaria dugula holako akatsetan. Leioari dagokionez, Ubeda de Medio, Ubeda de abajo eta Hospital de Hondiz gutxienik ematen dira faltan 1704ko fogera-zioan eta Elorrieta menor 1796koan. Guztiarekin ere, gutxiena litzateke itu-rriren batetik izen bat edo beste ahaztea, izen horiek kasu gehientsuenetan beste dozenaka dokumentutan errepikatzen baitira. Larriena da, eta metodo-logikoki onartezina, corpus onomastiko bat hain dokumentu gutxitan oinarri-tzea, horrela ehunka baitira jaso gabeko onomak; asko eta asko, zinez, liburu honetan inondik ere azaltzen ez direnak.

2.2. Hizkuntzalaritza historikoa eta onomastika

Filologiarekin batera, hizkuntzalaritza da onomastaren prestakuntzaren zutabeetariko bat, eta honen barruan hizkuntzalaritza historikoa, lexikologia, dialektologia eta fonetika nabarmenduko genituzke gainerako jakintza arloen gainetik. Asko du onomastikak diziplina hauei ematekoa, baina ez gutxiago onomastak berauetatik aldez aurretik, lana bermez egingo badu, ikasi beha-rrekoa. Ez da, alabaina, gurean sobera landutako alorra onomastikaren alderdi teorikoa. Labur beharrez, puntu ilustratibo jakin batzuetara mugatuko dugu oraingoan geure aurkezpena. Oro har, ez dira gauza berriak esan eta oroitarazi nahi ditugunak, ezpada beste momentu eta leku askotan adierazitakoak, nagien ahazturaren eta ezjakinen orojakintasunaren astingarri suerta daitezkeelakoan.

2.2.1. Historia: beldurra eta nagia eragiten dituen mamua

Onomastika diziplina historikoa izan da orain 150 urte jaio zenez geroz-tik, azken urteotan geografiak eta administrazioak besterik sinestarazi nahi izan badigute ere. Kontu luze bezain eztabaidatua da eta ez dugu lerro bat gehiago ere horretan galduko. Edozein esku-liburutan aurki dezakegun fun-tsezko hatsarria da. Beste zeinahi ekar baliteke ere, honatx hurbileko hitzak, Mitxelenarenak:

Tratndose de una disciplina histrica como la nuestra, parece intil encarecer la importancia de las formas antiguas consignadas en documen-tos o inscripciones y, sin embargo, no siempre se han tenido suficiente-mente en cuenta en nuestros estudios, y no slo por quienes se dedican a trabajos toponmicos (Mitxelena 1955: 13).

Gure eskualdean azken urteotan egindako lanek hauxe dute hutsune na-barietako bat. Mota biko argudioak baliatzen dira aukera hori sostengatzeko: dokumentazio faltarena eta lanen enfoke normalizatzailea. Bata eta bestea, jakina, argudio errenak dira, gezurrak motza baitu hanka. Hurrengo datuek


agerian uzten dute forma historiko zaharrenei behar duten garrantzia emate-tik oso urruti gabiltzala. Herri horietako bilketetan, ahozko formak alde ba-tera utzita, zenbat erregistro bildu diren eta berauen bataz besteko datazio ur-tea zein den erakusten du hurrengo laukiak:

Erreg Urtea Erreg Urtea

Getxo (UCO) 4.875 1714 Getxo (UDAL-Suso) 10.700 1824Lemoiz (UCO) 3.000 1717 Basauri (UDAL-Ros) 5.850 1874Leioa (UCO) 2.150 1727 Etxebarri (LAB-Bidart) 2.250 1879Gorliz (UCO) 7.300 1733 Gorliz (UDAL-Romaa) 7.800 1887Erandio (UCO) 5.925 1743 Erandio (UDAL-Lasa) 7.000 1887Plentzia (UCO) 3.025 1755 Lezama (LAB-Bidart) 10.100 1925

UCO proiektuaz landakoetan, Getxoko bilketak eman du emaitzarik onena, eta hori, UCOkoetan13 bezalaxe, erabilitako protokolo notarialen hus-tuketari eskertu beharrekoa da. Urduan burutu II. Onomastika Jardunaldie-tako 5. ondorioak honakoa zioen: Jabego Erregistro, Artxibategi, Protokolo-tegi eta abarretara sarrera erraztea behar-beharrezkoa da, berau Onomastika ikerketarako ezinbestekoa baita. Getxoko bilketak funts honek zer eman de-zakeen argiro erakutsi zuen, baina eskatzen duen lanak ere atzera bota bide ditu arrainak ipurdia busti gabe harrapatu nahi dituztenak. Horretan bereziki pobreak baldin badira Labayruk buruturiko lanak,14 ez dira hobeak Euskal- tzaindiak buruturikoak, goiko laukian ez baitira azaltzen corpusik osatu gabe proiektu toponimikoak finantzatutako hainbat herri. Izan ere, lantegi lantsu hau saihesteko modurik errazena zuzenean mapak atontzea da, hauek inolako corpusik eta bahe filologikorik eskatzen ez baitute.

Datuen datazioaren garrantzia inbentario onomastikoek berezkoa duten ordena kronologikoan bertan islatzen da.15 Horregatik ez da ulergarria lan

13 2012ko abuztuaren 31ko datuak dira hauek, gaurkotu gabeak, beraz.14 Aipatu Lezamako kasuaz gain, esanguratsua da, Labayru ikastegiaren Bizkaiko Ono-

mastika Datutegian interneten ikus daitezkeen ehundaka kasuetariko bat besterik ez aipatzea-rren, Larrabetzurako Goikosolo agronimoa 35 aldiz 1930. urterako. Ez dugu guztirako kontu osoa egin, ezta aisa topa litezkeen adibide are lotsagarriagorik bilatu nahi izan. Lasto moder-noaren sublimazioa dugu hau, soil-soilik. Etnolin guis tikaren izenean batere baliorik gabeko parrafo osoak kopiatzen dira iturri dokumentaletatik, pisurako salmentan paper-kartoi bustia edo txatarra artean harriak ezkutuan sartzen diren bezalaxe. Iratxe Lasak burutu zuen Eran-dioko proiektuan hau ere interneteko datutegi batean ikusgai lastoaren zama bera ikus daiteke. Degoiena sarrera bestela ere negargarrian 111 lerro eta kasik 10.000 karaktere duen jabego erregistroko inskribapeneko deskribapen osoa ematen zaigu, eta gutxi balitz hori berori beste bitan errepikatzen zaigu hurrenik. Bilaketan denbora askorik galdu gabe ere, adibideak ad nauseam ekar daitezke, latinajoaren hitzez hitzeko zentzu osoan oraingoan.

15 The most obvious preliminary step in the elucidation of a Place Name is to collect all the early spellings available from the various documents, and to arrange them in chronological order, that is, according to the date at which the documents were written in which the forms occur (Wyld 1911: 4).

456 ANDER ROS CUBAS

batzuetako ordena irizpide alternatibo nahasgarria. Getxoko proiektuan gra-fia baliatu zen, esaterako, krono logiaren aurretik. Leioakoan, berriz, gutxi dira bost dokumentu jakinetatik kanpoko datuak, baina hauek ez datarik ez filiazio dokumentalik gabe aurkezten zaizkigu.

Historizitatearen beste muturrean, ahozko inkestako formak daude. Ez dugu guk datu iturri hori gaitzetsiko,16 bere interes propioa baitu eta ez ma-kala gainera, baina datu horien gainbaloratzea ere ez da gomendagarria. La-bayrukoen lanek badute gaitz hau, bestela birtute moduan saldu digutena, eta ez da falta Euskaltzaindiak babestuetan ere, Gorlizekoan nabarmen, kasu ba-karra aipatzearren.

Historizitatearen eta modernitatearen artean, oreka gaitzean mugitzen dira toponi mista ofizialak, izenak arautzeko eta zenbait fonetismo datatzeko orduan ikusten denez. Batzuetan, ahozko formetara makurtzen dira halako ahozko izen batek urteen marka erakutsi bezain laster. Gorlizko Orabille da-torkit tupustean burura, Olagibel jasoaren kaltetan horrela arautua. Beste batzuetan, ordea, fonetismoak demonizatu egiten dituzte, zabarki parago-gea deitzen dutena izanik adibide paradig matikoa. Modakoa da, modernoa eta deklinabidea kaltetzen du gainera. Obsesio patologiko moduko bat dute fenomenoarekin eta berau zigortzeko eta deson dratzeko denboran aurreratu eta aurreratu egiten dute, horrela zilegitasuna galduko balu bezala. Irakurri diedan azken datazioa XIX. mendearen amaierakoa da,17 nahiz eta fenome-noa XVII. mendearen hasieratik ondo testatzen den, eskribauen norma kul-toaren iragazkia eta guzti ere. Sopelanako Manene XVI. mendetik dugu eza-guna eta badirudi, Gaztelugatxerako Gazteluache jasotzen dutela San Juan de la Peako funtseko erromantzezko testuek, 1053ko Castiello latinezkoaren forma ezagunaren ordezko (Perdiguero 2003: 150). Testigantza historikoen sakontasuna gorabehera, burugabea dirudi P. Galk (2008: 791) Euskaltzain-diaren izenean forma etimologikoaren alde, paragogea borrokatuz, egiten duen aldarria: Dudarik ere gabe, Gaztelugatx emango genuke arauzko era gisa.

Korolario gisa eta jokabide aldaketa premiaren gogoragarri ezin aipatu gabe utz daiteke E. Moreu-Rey toponimista katalan handiak aipatu 1986ko Gasteizko I. Onomas tika Jardunaldi etan oparitu zigun hausnarketa:

En una mayora de estos inventarios o bastantes de ellos, parece que el valor mtico de la informacin oral ha prevalecido en demasa, y que en lamentable contrapeso no se ha profundizado lo suficiente en la

16 Bilbao, Hego Uribe osoa, Alonsotegi, Barakaldo eta Uribeko Kostako herriren bat edo beste (Barrika, Lemoiz, Bakio) izan ziren nire ardurapekoak Eusko Jaurlaritzaren ekimenez 1986-1987. urteetan egindako ahozko inkestan, eta Bilbao eta Hego Uribe osoa berriro ere, 2006ko berrikusketan.

17 Gorlizerako hau diosku P. Galk: 1723 () es fecha muy temprana en Bizkaia para ese fenmeno, por lo que seguramente ser un error de transcripcin; Gernikarako, berriz, hauxe idatzi digute Gorrotxategik & Lasak (2011: 45): Amaieran duten formak lehenen-goz XIX. mende oso amaieran eta XX. mendean dokumentatzen dira batez ere.


bsqueda y captura del material indito de archivo (pienso en casos donde la investigacin de lo escrito no pas ms all de un somero repaso del exi-guo contenido del archivo municipal y el parroquial del lugar; cuando for-zoso es acudir a fuentes ms ricas (Moreu-Rey 1991: 42).

2.2.2. Dialektologia: ezagutzen ez den etxean arrotz

Ez goaz onomastikak dialektologia historikorako duen munta ez eridei-tera ez eta aldarrikatzera ere. Balio beza S. Sonderegger germanista eta topo-nimista handiaren karak terizazioa gogoratzeak, zeinentzat toponimia, dia-lektologiaren iraganerantz luzatutako beso moduko bat den.18

Adibide gutxi batzuk jarriko ditugu, tokian tokiko hizkera ezagutzeak daukan garran tzia eta ez ezagutzeak dakartzan arriskuak azpimarratzeko.

Uribe kosta osoan abaro dugu besteetan berezi edo txara(ka) dena, P. Galk Gorlizerako ondo seinalatu bezala. Erandioko lanean, baita Leioa-koan ere, behin eta berriro hiztegitik ateratako abereentzako zuhaizpeko babesgunea adiera arrotza ematen digu I. Lasak. Aldapa, solo eta ortu le-xemen sinonimoa dela sinestarazi nahi digute lasaikeria bera errepikatzea-ren errepikatzeaz, konturatu gabe llosa erromantzearen kide koa dela, etxe ondoko solo itxia, alegia. Leioako Indurriena oikonimoaren etimo logia as-matu nahian indurri huntz, huntzorri haizeratzen da bertako euskalkian holakorik dagoen egiaztatu gabe. Inguruan dugun bakarra intzurri da, ho-rrela Gilisagastik Urdulizerako (2003: 136). N. Holmerrek (1977: 27) aldaki sabaikari ahostuneko inddurri aldakia jaso zuen Fruizerako eta galdera iku-rraz in(d)urri lematizatu. Oharkabean, horrela iragan da OEH-ra, Mitxele-nak iragarritako profezia metodologikoa beteaz. M. Gorrotxategik, Getxoko Erromarasolo agronimoko erromara langa, lata lexemaz egiten duen in-terpretazio bitxiak (a Roma) euskalkiaren beraren eta gehiagoren inoran-tzia salatzen du. Txakurrazena oikonimoan, txakur-aza aza gailegoa baino ez dugu, ezizen gisa erabilia, ez **Txakurra zena ez eta **Txakurras ere. Zerrenda aisa luza liteke baina bego horretan.

Eskualdean ematen diren bi fonetismo aipa daitezke berebat. Leioa eta Erandio -il-, -in- multzoak sabaikaltzen ez dituen eremuaren muturrean daude, ondoko Laukiz herriarekin kontraste argian, adibidez. Leioan Txu-riena eta Urtiena baserriak, esaterako, Txurine eta Urtine ahoskatu izan dira, nahiz eta Iortza (< Inaurritza) ohikoagoa dirudien XIX. mendetik gutxienik, beharbada taldea ez delako sekundarioa aurreko kasuetan bezala. Kontuak, beti ere, azterketa arretatsuago bat eskatzen du. Bestalde, berezitasun dialek-talak jagon behar direlako eta euskararen sistema grafikoak ere horrela eska-tzen duelako, sobera leudeke nonahi sartzen dizkiguten grafia palatalak.

18 Stefan Ruhstaller (2010)-en artikulu gomendagarri batetik jasoa. Obra berean (Sousa 2010), kontraste zatarrean EAEko toponimiaz N. Mujikaren lan bat ere irakur daiteke.

458 ANDER ROS CUBAS

Beste fenomeno interesgarri bat, Loiuko Kamiruaga izenerako Mitxe-lenak (1955: 90) iradoki zuena -n- > -r- aldaketarena da. Maiztasun handiz ematen da Leioa erdigunea duen inguruan. Fenomenoari erreparatu izan ba-liote bestelako iruzkinak irakurriko genituzkeen Leioako Domingorena edo Getxoko Galarena oikonimoez.

2.2.3. Etimologia: saihestu beharreko tentabidea

Entzungor egiten jarraitzen diegu zuhurtziazko aldarriei, etimologiak ja-kinmina pizten duenez saldu egiten baitu eta egorako altxagarri ezin hobea bide baita. Autoritate hatsarriak azken garaiotan merke kotizatzen badira ere, hona hemen, hona ekarri gaituen maisuaren aholku berretsia, berriro ere lexi-kotik onomastikara estrapolatuta:

Por otra parte, la etimologa es algo que, en principio, debe mantenerse cuidadosamente separada de la lexicografa descriptiva. Har falta decir, adems, que el estado de la etimologa vasca es todava bastante primitivo? (Mitxelena 1970: 35).

Mitxelena hil aurretik bere lagun eta onomastikan ez maisu txikiagoa izan genuen E. Moreu-Reyk Kataluniako esperientziatik zekarkigun aholku bera:

La exigente tarea, eminentemente prctica y positiva, de la recogida de datos, no tiene porque compartir lecho con la funcin especulativa del eti-mlogo. () Reflexin y especulacin sobre timos parecen pertenecer a otro captulo (Moreu-Rey 1991: 42).

Forma modernoetan eta bakarretan oinarrituriko espekulazioak, beraz, atrebentzia lotsagabeak baino ez dira. Holakoez josita daude Euskaltzain-diaren babesean egindako lanak. Bereziki loratuak dira M. Gorrotxategi-ren eskutikoak, baina ez dira faltan beste batzordekideenak ere, P. Galk eta F. Mugurutzak auzo lotsarako ale andanatxoa utzi baitiz kigute. Leioako izan baitugu hizpide nagusia aipa ditzagun laburki, corpusaren kritika ixtearren, liburu horretako batzuk. Indurriena ez da, hurrengo kasu gehienetan bezala datu hutsek salatzen digutenez, la casa del Hiedra, Indianoena baizik; Do-mingorrena ez da Domingo gorrarena eta bai Domingo Urre (jaunar)ena; Otsobarrena ez da Otso Barren(en)a, ezpada Otxoa Agirrena; Martiba-rrena ez da Martin Barren(en)a, Martn Ibarraena baitugu; Txakurrazena ez da el que era perro, Txakur-aza ezizen dun batena baizik; Ajilloena ez da Trebiuko Agillo herriko batena, Ajillo izengoitia zuenarena baizik; Anpo-rrena nekez izan daiteke la casa del Tronco o de Cereza blanca, ezta Mo-txorrena la casa del Tronco ere; Abranena ez da Abaroena oikonimo aren irakurketa okerra, bai ausaz Abra(i)n deiturako batena; Marinerri ez da ba-rrio del mar, ezpada de la marinera, Aketxe nekez lot daiteke aker lexe-marekin, Zuhatzu zuhaitz+tzu interpretazioak topiko gastatu frogatu ga-


bea izaten jarraitzen du, Euskal Herriko guztiak horrela idaztera behartu nahi bagaituzte ere. Ondiz-erako ematen duten la propiedad de Ondius gehiago da fantasia beste deus baino. Azkenik, denbora ezen ez gaia agortu zaigu-lako, Leioa herri izenerako *Leiona etimo bat postulatzea ez da ezer esa-tea, edo txarragoa dena, obscurum per obscurius azaldu nahi izatea dugu, eta bide batez Leioa, honelakoetan irizpide nagusia izan beharko zatekeen ahos-kera errespe tatuta, Lejoa idatzi beharko litzatekeela estali nahi izatea, ezpada Lexona, Leioa asmatu aurretik Leioako bertako jeltzaleek beraiek konplexu-rik gabe idazten zuten bezala.

2.2.4. Semantika: ezdeusaren iraultza

Ez dugu errepikatu behar onomen ezaugarririk behinena, esanahirik eza-rena dela. Inbentario toponimikoetan sailkapen semantikoak baliatzea, beraz, ez da oso kontsekuentea, batere praktikoa ez izateaz gainera. Toponimoen osagaien araberako sailkapena baliatzen duten lanak, toponimian oinarritu-riko lan lexikologikoak dira funtsean.

Hori baino txarragoa da, eta hortara berriro ere salatu beharrekoa, ono-mastikatik kanpotik inposatu zaigun sailkapen ofiziala. Toponimoak be-ren denotatu estralinguistikoen arabera sailkatzea toponomas tikaren sena-ren bete-betean aurka doan ariketa da. Unescok bultzaturiko unibozitatea eta komunikagarritasunaren hatsarriaren argudioa, onomastika ulertzen ez duenaren autoritate argudio xantaiazkoa da. Onomastarentzat onoma da abiapuntu bakarra, honek denotatu bakarra edo hamaika eduki. Bes-terik da karto grafia apailatzeko kartografoen arazoa, baina arazo hori ez da onomastarena. Onomas tak ezin du onartu, ez dakit zer hastapenen ize-nean onomen hautapen diskri minatzailea egitea. Horixe da, esaterako, Ber-meoko toponimia obra erraldoia pobretzen eta neurri batean baliogabetzen duen irizpidea (Ros 2007). Honetan, Euskaltzaindia Deustuko Unibertsita- teko Nerea Mujikaren interes pertsonal eta ikusmoldera makurtu da, horixe baita beronen esanetara Eusko Jaurlaritzako Hiz kuntz Politikatik bultzatu den eredua:

Baina kasu gehienetan zerotik hasten den ikerlaria trebatu behar da, eta hori izanen da Euskaltzaindiaren ordezkariaren eginbeharra. Lehenengo eta behin ikerlariari azaldu behar zaio ikerketaren ardatza lekua dela, eta ez, Euskaltzaindiak berak aspaldian egiten zuen bezala, izena (Gorrotxategi 2008c: 670).

Geografo honek Eusko Jaurlaritzaren enkarguz prestatu Toponimia eta kartografia: oinarrizko eskuliburua (Mujika 2002) toponomastikari mesede gutxi baina kalte handia egiten dion obra publiko ofiziala da. Ikusten denez, mota guztietako harrak dauzkagu barreneraino sarturik eta ondorioz euskal onomastika, oro har, harjoa dugu.

460 ANDER ROS CUBAS

3. Onomastikaren arautze eta normalizazioa

Normalizazioa, aipatu dugun Euskaltzaindiaren Izenak bildumak adierazi bezala, azken pausua da, aurretik izenak, sailkatu, aztertu eta abar eskatzen dituena. Kontraesan onartezina da, Lezamako Toponimia liburuan, besteak beste, esplizitatu bezala, bilketa lan batek normalizazio helburu nagusia iza-tea. Honi gaineratu behar zaizkio errespetatzen ez diren hiru arrazoi pisuzko, normatibizazio lana mugatu beharko luketenak.

Lehendabizi, esparru pribatuaren inbasioa dugu. Joxerra Gartzia kaze-tariak aspaldixkoan salatu zituen publikoan izena libre aukeratzeko Euskal-tzaindiak jartzen zituen trabak. Izan ere, handia da inposaketa honek sor-tzen duen ondoeza eta haserrea, oraindik orain Epaitegi eta Erregistroekin egindako hitzar menei esker arazo bertsua pairatzen jarraitzen baitugu, Espainiako legeak berak ponte-izenak aukeratzeko erabateko askatasunari ezartzen zizkion hiru salbuespenetarik bat, izaera txikigarriko izenak jar-tzearena, baliogabeturik geratu zen arren. Hitzarmen hauekin, Epaite giak, legea interpretatzeko pertsonal euskalduna eduki behar izatetik exoneratu zituen Euskal tzaindiak, ordainez legearen izpiritua bortxatzen duen izen-degi ofizial bat prestatzearen eta izenen kudeaketa eskuratzearen trukez. Izendegi horrek, beste aberrazio batzuen artean, euskararen sen eta histo-riaren kontra jotzen duen mask. - / fem. -a sistema asmatua inposatzen du, Mitxelenaren lan bat (Mitxelena 1959) faltsutuz. Izan ere, beronek azter-tzen dituen Frantziskua eta tankerakoen -a morfema artikulua bide baita, ez genero marka, eta euskararen sistema tradizionalak, Hegoaldeko sistema batek behintzat, - emakumezkoen izenetarako baitu, eta ez alderantziz: Inaxi, Antoni, Zezili, etabar. Horrenbestez, Oihan / Oihana moldeko be-reizketa generikoak egitea, eta hedaduraz berez -a hori ez zuten izenetara zabaltzea (Liernia, Goiuria, Lexuria, etab.) eldarnio oso baten beste pauso bat baizik ez da.

Gauza berbera esan behar da toponimiaz ere, izenak esparru publikoak ez diren ondasun higiezinei dagozkienean, etxe gehientsuenen kasua baita. Hizkuntzaren normatibizazioan eta normalizazioan alde handia daramakigu-ten katalanen eskarmentutik Moreu-Reyren hitzetan:

No puedo extenderme como quisiera sobre el caso de los antropoto-pnimos (topnimos cuyo ncleo es un antropnimo), problema legal y humano que clama al cielo. () repetidamente () hemos pedido para cada antropotopnimo un examen particular, frente a generalizaciones e imposiciones que constituyen un atentado, creo yo, contra derechos ina-lienables (Moreu-Rey 1991: 46).

Bigarren kontua da, onomastikarenganako begirune falta. Izen bereziak, bereziak dira, uniformizatzetik, estandarizatzetik, arautzetik libre behar dute-nak, ezpada grafia hutsaz den bezanbatean. Berriro ere Moreu-Reyren aho-tik:


Enfrente de la necesidad de normalizacin de todo el vocabulario comn, por ms que me esfuerce no se me acude ninguna razn entin-dase razn vlida, racional, funcional, no mtica o de rutina, o elitista por la cual habra que sujetar tambin a dicha unificacin, tanto el nombre de lugar como de persona (Moreu-Rey 1991: 43).

Itzulpena ere, beste aldetik gurera sumatzen zenean salatu izan den be-zala, onartezina da,19 onomak per se itzulezinak baitira. Beste kontu oso ez-berdina da geografiatik inpo satu diguten generiko izendapen nahasgarriaz erreferitzen ditugun apelatiboak eta hizkuntzako gainerako elementu funtzio-nalak momentuan momentuko hizkuntzan ematea.

Hirugarrenik eta azkenik, hizkuntzaren beraren sena errespetatu behar da oroz gainetik. Normatibizatzaileak bere apetak, obsesioak eta inorantziak alde batera utzi behar ditu eta hizkuntza bere horretan errespetatu. Biblia be-zala itsuki bete beharreko Toponimia txikia arautzeko irizpideak izeneko Euskaltzaindiaren idazkiak (Gorrotxa tegi & Salaberri 2000)20 baditu inter-pretazio okerretatik inferitutako hainbat kontu. Bide apelatiboa, esaterako, hizkuntza arruntean bideak erreferitzeko erabiltzen denean, hizkuntza biziko izen arrunta da eta ez onoma, hortaz zentzugabekeria handia da ono mari lo-turik idaztea, biak bat balira bezala. Ezberdina da, eta hortik interpretatu da oker, bide baten ondoan daudelako bide osaga rria duten lursailen izenen ka-sua. Esanak berdin balio du mendi izenerako ere.

Goikoa, be(he)koa, erdikoa, barria, za(ha)rra eta abarreko espezifika-tzaileak ere, zenbaitetan fosilizatu eta aglutinatzera jotzen badute ere, ele-mentu independen teak dira, beste maila batekoak, ezin zaizkionak, aipatu bide apelatiboaren kasuan bezala, berezko onomari itsasi. Irizpide itxurapeko inposaketa arbitrario hauek eta beste hainbat hizkuntza molde arrotzez ari dira gure bazterrak betetzen.

Ahozko erregistroari, erregistro eskolagabetuari gainera, dagozkion for-mak bultza tzea, askotan falazia baliaturik, normatibizatzailearen eskumena nabarmen gainditzen duen beste jokabide arrunta dugu geure artean. Aban-doko Miribilla, Miravilla baino ez da izan dokumentazio aberats osoan XVII. mendearen bukaeratik azaltzen hasten denetik. Biribila euskarakotik datorrelakoa Mitxelenaren ahotan jartzea (Gorrotxategi 2000: 471),21 mai-suarekiko begirune falta barkagaitza da. Maila berekoak dira Okondo, Ur-dua eta Bilbo bera ere, azken kasu honetan ahozko formaren aztarnak zaha-rrak badira ere. Kataluniako kasua berriro geure eginda ezin gogoratu gabe utzi ditzaket hitz argigarri hauek: No tenen cap dret els llegs nostlgics a voler imposar canvis contra natura, basats en situacions de molt de temps en-terrades, o totalment imaginades (Moreu-Rey 1981: 20).

19 Una cosa s la normativitzaci ortogrca i una altra la traducci (Prats 1981: 28).20 Gerora, 2005-2006 urteetan, Deiker-ek erabilitakoekin adostu eta Eusko Jaurlaritzarako

eguneratuak.21 Argudioaren gainerako faltsukeriek are gehiago zikintzen dute Mitxelenaren izena.

462 ANDER ROS CUBAS

Honelakoak dira Euskaltzaindiaren eta euskararen eta beronen norma-lizazioaren izenean, Onomastika Batzordeko idazkariak eta bere taldeak in-posatzen dituen astakeriak. Nik neuk ezin dut normaltasun hau ez ikusiarena eginez onetsi, desarrazoi mukuru hau normaltasunez bizi. Gure proiektua, funtsean, monopolio ustela paratu aurreko molde etiko eta metodologikotik egindako egitasmoa da, aldi berean arlo teorikoan arazo zahar zenbaitetarako irtenbide berriak proposatzen dituena.

4. Loietatik lokatzok

Asmoa genuen, baina lekurik ez, gurean onomastikaren ikasketak loka-tzaren pare utzi dituen monopolio despotikoaren sorreraren nondik norakoak azaltzeko, Correas maisuaren de aquellos polvos vienen estos barros buruan genuela. Errenditu egin beharko gara esanez, geure Basauriko toponimia li-buruari Onomasticon Vasconiae bilduman argitaratua izateko Lizundia jau-nak jarritako betoak,22 denboragarrenean jakin genuenez, beronek eraman dituen finantza uharrekin lotua izan zela eta egun Erakunde osoaren ia irudi publiko bakarra den Onomastika Batzordeko idazkari Mikel Gorrotxategi-ren inguruko taldearen kutunkeria eta ustelkeria min izugarria ari zaizkiola egiten onomastikari ez ezik, euskarari eta euskal kultura osoari ere. Labayru ikastegia ere, diogun, bidenabar, politikarekiko harreman aitortezinez baliatu izan zen besteek utzi zieten bitartean toponimia proiektuak beraganatzeko, Etxebarriko toponimia enkargu aren gauerdiko esleipen lotsagarria, kasu. Bien bitartean, euskal kulturaren historia beltza idazten denerako materiala pilatzen jarraituko dugu.

5. Uribeko Corpus Onomastikoa (UCO) proiektua

Labur beharrez, azaleko ezaugarri batzuk baino ez ditugu azalduko. Proiektua mamitzen joan ahala aukera gehiago izango da xehetasun gehiago eman ditzagun. Egi tasmoaren ezaugarririk behinenak nabarmendu beharko bagenitu, eskualde historiko zabal bat aztergai hartu izana, toponimia eta an-troponimia, biak ere lato sensu hartuta, eta azkenik paradigma onomastiko zaharberrituari eutsi izana aipatu litezke.

Uribe merindade historikoa hartu dugu egitasmoaren esparrutzat. Errea-litate historiko eta linguistiko konplexu eta aldakorra dugu Uribe. Jurisdik-zioari dagokionez indepen denteak baziren ere, Uribeko esparru geografikoko bost hiribilduak (Bilbao, Mungia, Plentzia, Larrabetzu eta Ugao) eta tradizio-

22 Betoaren benetako arrazoiak artean ezagutzen ez genituela, arrazoi edota desarrazoi ulergarri edota ulergaitzak diplomatiko batez ixten genuen kontua liburuaren sarreran. Orain, arrazoiez gain ondorioak ere ikusita, kontua ustel gainean itxi zela erraz uler daiteke.


nalki merindadekoak izan ez diren baina beronekin bateko edo besteko harre-man historiko eta geografikoak izan dituzten Arrieta, Bedia eta Zeberio uda-lerriak ere gaineratu ditugu. Mungia, hiribilduak eta elizateak osatzen zuten, hiribilduak eskualde osoan barrena oraintsura arte izan dituen uriauzo zeri-tzen enklabe ugariak barne. Larrauri eta Laukariz elizateek ere osatzen zuten Mungia, baina ez baitzuten independentziarik sekula lortu ezta bizitza admi-nistratibo propiorik ere, Mungia barruan aztertu ditugu, bereizketarik egin gabe. Zeberioren jurisdikzioa Ugao hiribilduaren eta Olabarrieta elizatearen artean banatuta zegoelarik, eguneko udalerria hartu dugu oinarri. Arranku-diaga eta Zollo, egun administratiboki bat eginda badaude ere, independen-teak izan dira orain asko ez arte, eta halaxe hartu ditugu, Arrigorriaga eta Alonsotegi bezalaxe. Barakaldok ere ezaugarri propioak ditu, halako moldez non inoiz Uribetik kanpo ere izan den. Ehun urtez Alonsotegi barneratuta izan zuen eta honekin batera Uribe osoko alde erdaldunena osatzen zuen. Bedia Galdakaoren kolazioa izan zen behinola, herriaren egungo ahozko izendapenak salatzen duenez. Denen erdian, Bilbao hiribildua dugu, orain ehun urte inguru irentsitako elizateekin batera, Abando lehenago eta Deustua eta Begoa geroxeago. Guztira 44 udalerri horietatik 5, egun beste udalerri batzuetan sartuta edo haiekin elkartuta eta 620,55 km karratu. Bizkai osoa-ren bi zazpiren bat, eta Bizkaia euskaldunaren ia bi bosten.

Kronologiari dagokionez, 1860 urtea jarri dugu jomuga. Arrazoiak ani-tzak dira. Laburki esanda, orduan finkatzen delako onomastikarako aro mo-dernoa, eta oro har eskuragarriago dugulako informazio zabal eta zehatza. Izan ere, Jabego Erregistroez gain udal artxibo gehienek gorde izan dute ho-beto txartoago harrezkeroko dokumentazio nahikoa.

Dokumentazio notarialari eman diogu lehentasuna. Honetan ere, arrazoiak anitzak dira. Batetik eta nagusiki, informazio iturri inoratuena eta kasu asko-tan mespretxatua izan delako, denetan aberatsena izanik ere. Funts notarial osoa miatzea ezinezkoa da pertsona bakar batentzat, bereziki Bilbaoko do-kumentazio erraldoiak daukan tamai narengatik. Horrenbestez, zenbait akota-zio egin beharrean suertatu gara. Hustutako beste artxibo eta funtsak Bizkaiko Foru Agiritegiko sail judiziala eta administratiboa izan dira batik bat, Biz-kaiko Elizaren Histori Artxiboarekin eta Valladolideko Chancillerako Reales Ejecutorias deritzenekin batera. Udal artxiboetan, beste funtsekin egin bezala, 1860ra arteko guztia miatzen gabiltza. Dokumentazio iturri txikiagoei ere ez diegu muzinik egin, artxibo pribatu zenbait kontuan hartuz, Boluetako Santa Ana fabrikako artxibo txiki baina interesgarria, esaterako.

Antroponimiari dagokionez, izengoitietan jarri dugu berebiziko arreta, orain artean gure eskualderako kasik ez direlako jaso eta toponimo asko eta asko, oikonimoak bereziki, ulertzeko ezinbestekoak direlako. Pertsona ize-nak ez ditugu sistematikoki, baina bai hautaz, bildu, materialak ez baitu abe-rastasun handirik eskaintzen. Deituren kasuan, lehen agerpenak jasotzen aha-legindu gara, nahiz eta a priori zaila den lehen dabiziko agerpenak zein diren jakitea.

464 ANDER ROS CUBAS

Egitasmoa, beronen azken bultzada eta diseinua 2011. urtekoak badira ere, gora behera askorekin orain hogei urte luze abiatu zen, Nafarroako topo-nimia biltzeko proiektu erraldoi bat, gero Nafarroako toponimia eta mapa-gintza izango zena, zapuztuta etxera itzulitakoan, Basauriko toponimia jaso-tzeko enkargua luzatu zidatenean. Harrezkero, Bilbao eta orain berau osatzen duten Abando, Begoa eta Deustua elizate historikoetako eta Galdakaoko to-ponimia biltzeko proiektuak burutu nituen. Orain, dena ondo bidean, beste hiru urte eman beharko nituzke bilketa nagusia burutzeko. Lehenengo per-tsonan mintzo naiz orain, neroni ari naizelako bakarlanean, neure poltsikotik ordain dutako aldian aldiko laguntzak gorabehera.

Bataz beste, lurraldearen kilometro karratuko 50 bat toponimo biltzea au-rreikusi da eta toponimo bakoitzeko 10 erregistro. Orotara, 31.000 toponimo ezberdin eta 310.000 erresgistro, 7.750 artxibo ordutan biltzekoak. Horieta-rik herena bildurik dago jada.

Arlo teorikoan, onomastikaren bi alderdi, baina ez jakina bi alderdi baka-rrak, diren toponimia eta antroponimia hartu ditugu aztergai, eta hauetan es-kuarki nahasten diren azpisailak bereiztu ditugu. Oikonimia bereziki, kuanti-tatiboki berebiziko pisua eta ontologikoki aparteko izaera dituelako, berezko toponimiatik banatu dugu. Onomak eta sintagma onimikoak ere ezberdindu ditugu errotik; baita, onomatizazio prozesua kontuan hartuta, berezko ono-mak direnak eta ez direnak, prozesua buruturik gabe dutenak batera edo bes-tera baitezpada lerratuta. Goian salatu sailkapen geografikoaren aurrean, sailkapen onomastikoa baliatu dugu momentuoro, onoma harturik ardatz ba-kartzat, ez honen erreferente estralinguistikoa. Terminologia ere, gaurkotu egin dugu, aspalditik salatuta eta komunitate onomastikoan errefusatuta dau-den toponimia nagusia / txikia, espezifiko / generiko eta horrelakoen ordez, onomastika rekin koherenteak diren terminoak hobetsiz.

6. BibliografiaAllika, I. & B. Uriarte, 2007, Bermeoko toponimia. Bermeotarren izana izenetan,

Bermeoko udala, Bermeo.Ariza Viguera, M., 1981, Intento de bibliografa de la onomstica hispnica, Uni-

versidad de Extremadura, Cceres.Baylon, Ch. & P. Fabre, 1982, Les noms de lieux et de personnes, ditions Fernand

Nathan, Paris.Blecua, A., 1983, Manual de crtica textual, Literatura y Sociedad 33, Castalia, Ma-

dril.Euskaltzaindia, 2008, Toponimia administrazioaren eguneroko jardunean, Plazabe-

rri 68. Kontsultagai: http://www.euskaltzaindia.net/dok/plazaberri/0068/index.html.

Garca Ariza, J., 2000, Bibliografa critica de toponomstica vasca, complemento del Onomasticon Vasconiae, in M. Gorrotxategi & H. Knrr (prest.), II. Ono-mastika Jardunaldien Agiriak. Urdua, 1987, Euskaltzaindia, Bilbao, 285-289.


Gal, P., 2004, Lezamako toponimia lanaren gaineko ekarpen kritikoa, Euskera 49: 2, 709-724.

, 2007, Toponimia ikerketak zergatik, zertarako, FLV 104, 161-172., 2008, Bermeoko toponimia lanaren azterketa kritikoa, Euskera 53: 3, 727-803.Gilisagasti, I., 2003, Urduliz aldeko berba lapikokoa, Bilbao.Gordn Peral, M.. (koord.), 2010, Toponimia de Espaa: estado actual y perspec-

tivas de la investigacin [Patronymica Romana 24], De Gruyter, Berlin.Gorrotxategi, M., 2000, Sustitucin y alteracin de topnimos en las Encartaciones

de Bizkaia, FLV 85, 467-486., 2008a, Galdamesko toponimiaz zenbait ohar, III. Onomastika Jardunaldien

Agiriak. Lizarra, 1990, Onomasticon Vasconiae 7, Euskaltzaindia, Bilbao., 2008b, Metodologa en trabajos de toponimia local, la experiencia de Euskal

Herria, in A. Valls Morague et al. (koord.), III Seminari de Metodologia en To-ponmia i Normalitzaci Lingstica (2007), Universitat de les Illes Balears, Palma, 39-68.

, 2008c, Toponimia ikerketak: prozedura eta urratsak, Euskera 53: 3, 663-691. & I. Lasa, 2011, Gernika-Lumoko Toponimia, Gernikako Udala, Gernika., , G. Ugarte, 2012, Leioako leku-izenak, Izenak Bilduma 2, Euskal tzaindia, Bil-

bao. & P. Salaberri, 2000, Toponimia txikia arautzeko irizpideak, Euskera 45: 1,

273-314. & S. Suso, 2004, Getxoko leku izenak, Getxoko udala, Getxo.Holmer, N., 1977, Apuntes vizcanos (Tercera parte). ndice y vocabulario,

ASJU 11, 3-47.Iigo, A., 1997, Toponomstica histrica del valle de Santesteban de Lern, Nafa-

rroako Gobernua, Iruea. & P. Gal, 2005, Euskal Corpus Onomastikoa, Euskera 50: 1, 49-105.Irigoyen, A. & E. Olasolo, 1997, Nombres de familia y oicnimos en las foguera cio-

nes de Bizkaia de los siglos XVII y XVIII, Bizkaiko Batzar Nagusiak, Bilbao.Kerexeta, J., 1970-1980, Diccionario onomstico y herldico vasco, 7 lib., La Gran

Enciclopedia Vasca, Bilbao., 1987-1988, Casas solariegas de Bizkaia, 2 lib., Wilsen, Bilbao., 1992, Fogueraciones de Bizkaia del siglo XVIII, Labayru Ikastegia, Bilbao.Lasa, I., 2009, Erandioko toponimia, Erandioko udala, Erandio. Online kontsultagai:

http://www.toponimia.biz/erandio/.Mitxelena, K., 1955, Apellidos vascos, Biblioteca Vascongada de Amigos del Pas,

Donostia, 2. edizioa (= OC IX, 1-235)., 1959, Sobre -a en los nombres vascos de persona, Euskera 4, 5-10 (= OC IX,

451-6), 1966, Azkue Lexicgrafo, in Michelena, L.; Caro Baroja, J. y Tovar, A.,

Don Resurreccin Mara de Azkue: lexicgrafo, fol klorista y gramtico. Conme-moracin del centenario del nacimiento del fillogo vasco, Junta de Cultura de Vizcaya, Bilbao, 15-37 (= OC X, 215-31)

, 1970, Estudio sobre las fuentes del diccionario de Azkue, Centro de Estu dios Hist ricos de Vizcaya, Bilbao (= OC VIII, 29-191)

Moreu-Rey, E., 1981, Sobre els noms propis andorrans, Colloqui dAndorra, But-llet Interior de la Societat dOnomstic 4, 14-26.

466 ANDER ROS CUBAS

, 1991, Recogida, clasificacin, normalizacin de un corpus topon mico: conside-raciones crticas sobre su problemtica segn nuestra experiencia en Catalunya, in I. Onomastika Jardunaldien Agiriak. Gasteiz, 1986, Euskaltzaindia, Bilbao, 37-47.

Mujika, N., 2002, Toponimia eta kartografia: oinarrizko eskuliburua, Eusko Jaurla-ritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Vitoria-Gasteiz.

, 2010, Bilingismo, toponimia y cartografa en la Comunidad Aut noma del Pas Vasco, in Sousa Fernndez (arg.), 73-102.

Perdiguero, H., 2003, Lengua romance en textos latinos de la Edad Media: sobre los orgenes del castellano escrito, Universidad de Burgos, Burgos.

Prats Sobrepere, J., 1981, Ferran Jov i Hortoneda: Toponimia de Les Borges del Camp i del seu terme municipal, 1981, Butllet Interior de la Societat dOno-mstic 6, 25-28.

Ros Cubas, A., 1987, Ekdotika kartografikoa, Bilbo eta Arrigorriagako toponimia eta mapagintzaz, Enseiukarrean 3, 37-63.

, 2007, Allika, Irune; Uriarte, Bitor. Bermeoko Toponimia. Bermeotarren izana izenetan, RIEV 52: 2, 473-476.

& J.M. Cabello, 1997, Basauriko toponimia, Labayru, Bilbao.Ruhstaller, S., 2010, Toponimia y geografa lingstica medieval, in Sousa Fernn-

dez (arg.), 129-146.Sousa Fernndez, X. (arg.), 2010, Toponimia e cartografa, Consello da Cultura Ga-

lega - Instituto da Lingua Galega, Santiago de Compostela.Wyld, H.C.K., 1911, The Place Names of Lancashire. Their Origin and History,

Constable and Company, London.

Aurkibidea / ndice / Table of contents

Hitzaurrea / Prlogo / Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII

TXOSTENAK ETA KOMUNIKAZIOAK / PONENCIAS Y COMUNICACIONES / INVITED PAPERS AND COMMUNICATIONS

El topnimo Trevio y la prevalencia de errores de historiografa lingstica The place name Trevio and the prevalence of errors in linguistic histo-riography JOSEBA ABAITUA ODRIOZOLA (Universidad de Deusto) & MIKEL UNZUETA PORTILLA (Diputacin Foral de Bizkaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Kolokazioak: OEH eta egungo erabilera Collocations: The OEH and contemporary use XABIER ALTZIBAR & JUAN CARLOS ODRIOZOLA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . 23

Euskal aditz jokatuaren osaeraz eta jatorriaz zenbait ohar Some observations on the origin and composition of conjugated verbs in Basque BORJA ARIZTIMUO LOPEZ (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Txistukarien neutralizazioa mendebaldeko euskaran XVI-XVIII. mendeen bi-tartean (lehen hurbilketa) Sibilant neutralisation in Western Basque between the 16th and 18th centu-ries (an initial approach) UDANE ATUTXA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Euskalkien historiaz: Lapurdi eta Nafarroa Garaia On the history of Basque dialects: Labourdin and High Navarrese IAKI CAMINO (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Aparicin y evolucin de esquemas de valencia no cannicos y ergatividad The appearance and evolution of non-canonical valency pattern systems and ergativity DENIS CREISSELS (Universidad de Lyon II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Euskal azentueren historiaz On the history of the Basque accentual systems ANDER EGURTZEGI & GORKA ELORDIETA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Basque spatial cases and the ergative-absolutive syncretism RICARDO ETXEPARE (IKER-UMR5478, CNRS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Las reglas del juego. Notas para una nocin de ley morfolgica The rules of the game: Notes for a notion of morphological law CARLOS GARCA CASTILLERO (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Instrumentalaz gogoratuz, instrumentuaz haratago. Kasuaren izaera tipolo-gian eta euskararen bilakabidea Recalling the instrumental, beyond the instrument: The nature of the case in typology and the evolution of Basque IVN IGARTUA (UPV/EHU) & EKAITZ SANTAZILIA (UPNA/NUP & UPV/EHU) 227

Hasperenaren galera Iparraldeko euskaran The loss of aspiration in Northern Basque OROITZ JAUREGI (UPV/EHU) & IRANTZU EPELDE (IKER-UMR5478) . . . . . . 245

Euskarazko egitura erresultatiboen diakronia The diachrony of Basque resultative constructions DOROTA KRAJEWSKA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako: forma kanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa Towards a more profound reconstruction of prehistoric Basque: Canonical form, holistic typology, chronology and grammaticalisation JOSEBA A. LAKARRA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Le Dauphin itsasontziko euskarazko gutunak (1757): lehen hurbilketa The letters in Basque from the ship Le Dauphin (1757): An initial approach XABIER LAMIKIZ (UPV/EHU), MANUEL PADILLA (UPV/EHU & IKER-UMR5478) & XARLES VIDEGAIN (UPPA & IKER-UMR5478) . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Euskaldunen jatorria eta berezitasun genetikoa eztabaidan The debate on Basque origins and genetic singularity SAIOA LPEZ, NESKUTS IZAGIRRE & SANTOS ALONSO (UPV/EHU) . . . . . . . . 343

Ergatibitate hautsiaz. Zergatik ote da orainaldia iraganaldi/irrealisa baino ergatiboagoa? Split ergativity: Why is the present more ergative than the past/irrealis? MIKEL MARTNEZ ARETA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

XIV AURKIBIDEA / NDICE / TABLE OF CONTENTS

AURKIBIDEA / NDICE / TABLE OF CONTENTS XV

Ohar bat [partizipioa + joan/eraman, eroan] perifrasiaren diakroniari buruz A note on the diachrony of the periphrasis [participle + joan go / eraman, eroan bring] CLINE MOUNOLE (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

(Des)genitibizazioaren historiaz gehiago: genitibozko subjektu iragangaitzak (ISGEN) ekialdeko euskaranMore on the history of (de)genitivization: Intransitive subjects genitive (ISGEN) in Eastern Basque MANUEL PADILLA MOYANO (UPV/EHU & IKER-UMR5478) . . . . . . . . . . . . 383

Basque in the Becerro. Basque names and language in the Becerro Galicano of San Milln DAVID PETERSON (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

Euskararen dialektalizazioaren hastapenetarantz: konbergentzia eta diber-gentzia prozesuak Erdi Aroan Towards the beginnings of Basque dialectization: The process of converg-ence and divergence in the Middle Ages URTZI REGUERO UGARTE (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

Uribeko Corpus Onomastikoa (UCO) The Onomastic Corpus of Uribe (UCO) ANDER ROS CUBAS (Barakaldoko HEO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

Aspectos del desarrollo de la lingstica histrica en los siglos XIX y XX Aspects of the development of historical linguistics in the 19th and 20th cen-turies PIERRE SWIGGERS (Universidad de Lovaina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

Testuak kokatuz dialektologia historikoan: egiteetatik metodologiara Situating texts in historical dialectology: From acts to methodology KOLDO ULIBARRI ORUETA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511

Euskal Filologia. Zer (ez) dakigu 25 urte beranduago? Basque Philology: What do(nt) we know twenty-five years later on? BLANCA URGELL (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

Vasco y gascn en el Thesaurus Polyglottus (1603) de Megiser Basque and Gascon in the Thesaurus Polyglottus (1603) by Megiser JOSU M. ZULAIKA HERNNDEZ (Eusko Ikaskuntza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571

Oharrak Nerbioi ibarreko euskara zaharraz eta Viva Jess testuaren jatorriaz Notes on the old Basque of the Nervion Estuary and the origins of the Viva Jess text ENEKO ZULOAGA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593

XVI AURKIBIDEA / NDICE / TABLE OF CONTENTS

KOLDO MITXELENAREN OBRA 25 URTE GEROAGO / LA OBRA DE LUIS MICHELENA 25 AOS DESPUS /

KOLDO MITXELENAS WORK 25 YEARS LATER

Sobre Lenguas y Protolenguas About Lenguas y Protolenguas JOAQUN GORROCHATEGUI (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

La lingstica ibrica antes y despus de Luis Michelena Iberian linguistics before and after Luis Michelena JAVIER DE HOZ (Universidad Complutense) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643

Apellidos Vascos eta Mitxelenaren onomastika lanak Apellidos Vascos and Mitxelenas onomastic work PATXI SALABERRI ZARATIEGI (UPNA/NUP & Euskaltzaindia) . . . . . . . . . . . . 673

Fontica histrica vasca, hitz eraketaren morfonologia eta neutralizazio erraldoiak Fontica histrica vasca, word formation morphonology and massive neu-tralization MIREN LOURDES OEDERRA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699

Textos Arcaicos Vascos 50 urte geroago Textos Arcaicos Vascos fifty years later GIDOR BILBAO (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717

Euskal literaturaren historiaz Koldo Mitxelenak finkatu zuen eredu historio-grafikoa The historiographic model established by Koldo Mitxelena on a history of Basque literature JON CASENAVE (Universit de Bordeux 3 & IKER-UMR5478) . . . . . . . . . . . 729

Koldo Mitxelena, crtico de cine en euskera durante el franquismo Koldo Mitxelena, film critic in Basque language during the Franco years JOXEAN FERNNDEZ (Euskadiko Filmategia & Universit de Nantes) . . . . . . 743

English Abstracts of the Articles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755

Uribeko Corpus Onomastikoa

Documents

Transcript of Uribeko Corpus Onomastikoa