PERFIL ORGANIZASAUN SOSIEDADE SIVIL SIRA HUSI DISTRITU LIKISÁ NO NINIA RELASAUN
HO AUTORIDADE LOKÁL SIRA ESTUDU
PROJETU
MAIS CIDADANIA,MAIS DESENVOLVIMENTOREPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE
DCI-NSAPVD/2011/253-068
KO’ORDENASAUN: TERESA CUNHA / ASISTENSIA TEKNIKA: ANTÓNIO SOARES / REVIZAUN: IMVF
OUTUBRU 2011
Agradesimentu
Estudu ida ne’e sei la bele hotu se la ho kolaborasaun husi Organizasaun La’os-Governamental sira husi distritu Likisá, Or-
ganizasaun Baze Komunitaria no grupu organizasaun sosiedade sivil sira seluk nune’e mos Autoridade Lokal no entidade
Governamental sira ne’ebé mak partisipa ho entuziasmu iha elaborasaun estudu ida ne’e no iha diskusaun konabá progra-
ma kapasitasaun ne’ebé atu implementa. Agradese espesial, bá disponibilidade no apoiu:
- bá Sr. António Jerónimo, Ko’ordenador sekretariadu Rede ONG Likisá nian
- bá Sra. Maria Fernanda Mendes, DLO FONGTIL no
- bá Sr. Salvador, reprezentante distrital Direksaun Nasional Ko’operativa nian.
Indise
Lista Sigla sira 5
I. Enkuadramentu estudu nian 71. Projetu “Mais Cidadania, Mais Desenvolvimento 7
2. Estudu: metodolojia no difikuldade prinsipal sira 8
3. Sosiedade Sivil iha Timor-Leste: kontekstu politiku, sosial, ekonomiku husi nasaun
no sosiedade sivil timor-oan 9
II. Analise bá kontekstu ne’ebé ha-opera Organizasaun Sosiedade Sivil Timor-oan nian 111. Legalizasaun Organizasaun La’os-Governamental sira - dekretu-lei nº 5/2005 11
2. Evolusaun ko’operativa sira no lei ne’ebé vigor 14
3. Analise bá estrutura no mekanismu ko’ordenasaun Sosiedade Sivil distritu Likisá nian 15
4. Prosesu Desentralizasaun nian 16
4.1. Kontekstu prosesu desentralizasaun nian 16
4.2. Programa desentralizasaun ne’ebé la’o tiha ona – PDD, PDL no PDS 16
4.3. Difikuldade/dezafiu sira bá implementasaun prosesu Desentralizasaun nian 18
4.4. Sosiedade sivil nia papel iha prosesu desentralizasaun nian 19
5. Sosiedade Sivil no Estadu – nia relasaun saída? 19
6. Dezafiu atual 20
III. Analise bá Organizasaun Sosiedade Sivil husi distritu Likisá A. Organizasaun La’os-Governamental sira 21
1. Tipu ONG 23
2. Dinamika hari’i ONG nian 23
3. Legalizasaun 24
4. Rekursus Umanus 25
5. Area tematika bá intervensaun nian 27
6. Zona jeografika bá intervensaun nian 28
7. Volume projetu ne’ebé jere ona iha tinan 5 ikus nian 28
8. Fonte prinsipal finansiamentu nian 29
9. Volume finansiamentu ne’ebé jere ona 30
10. Metodolojia servisu nian 31
10.1 Diagnostiku bá nesesidade no definisaun bá intervensaun 31
10.2 Meius informasaun konabá oportunidade finansiamentu nian 31
10.3 Akompañamentu no avaliasaun bá projetu 32
11. Analise bá governasaun interna nian 33
11.1 Estatutu no Planu Estratejiku 33
11.2 Kontabilidade 33
12. Formasaun Rekursus Umanus 34
13. Rekursus material organizasaun nian 36
14. Analise bá relasaun eksterna nian 38
14.1 Nível relasaun ho Entidade Estatal sira 38
14.2 Nível relasaun ho ONG sira seluk no Organizasaun sira ne’ebé ho estrutura ko’ordenasaun nian 39
14.3 Nivel partisipasaun iha prosesu desentralizasaun nian (PDD, PDL no PDS) 40
15. Dezafiu Sosiedade Sivil nian 41
B. Ko’operativa sira 42
1. Diresaun Nasional Ko’operativa nia papel no prosesu legalizasaun 43
2. Analise bá funsionamentu ko’operativa sira nian 45
2.1 Dinamika hari’i ko’operativa nian 45
2.2 Rekursus Umanus 45
2.3 Tipu Atividade sira 46
2.4 Rendimentu no gastu sira 46
3. Dezafiu prinsipal husi ko’operativa nian 46
IV. Konkluzaun/Rekomendasaun 50
Guia BÁ ONG SIRA HUSI LiKiSá 53
Lista Sigla sira
AECID Agência Espanhola de Cooperação para o Desenvolvimento
AL Autoridade Local
ANE Atores Não Estatais
AUSAID Australian Agency for International Development
CAC Comissão Anticorrupção
CDD Comissão de Desenvolvimento Distrital
CDI Comunity Development Interest
CDSD Comissão de Desenvolvimento do Subdistrito
CIDA Canadian International Development Agency
CRS Catholic Relief Services
DNCOP Direcção Nacional de Cooperativas
DNSAS National Directorate of Water and Sanitation Services
DLO District Liaison Officer
HIVOS Institute for Development Cooperation
KSI Kdalak Sulimutu Institute
FONGTIL Fórum das Organizações Não Governamentais de Timor-Leste
JSMP Justice System Monitoring Program
MAEOT Ministério de Administração Estatal e Ordenamento do Território
MAP Ministério de Agricultura e Pescas
OBC Organização de Base Comunitária
ONG Organização Não Governamental
OSC Organização da Sociedade Civil
PDD Programa de Desenvolvimento Descentralizado
PDL Programa de Desenvolvimento Local
PDS Programa de Desenvolvimento de Suco
UNDP United Nations Development Programme
UNICEF United Nations International Children’s Emergency Fund
UNWOMEN United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women
UNMIT United Nations Integrated Mission in Timor-Leste
USAID United States Agency for International Development
WFP World Food Programme
WNPA World News Press Agencies
Yayason HAK Hukum - Law, Hak Asasi - Basic Rights, and Keadilan - Justice
7
I. ENKUADRAMENTU ESTUDU NIAN 1. Projetu “Mais Cidadania, Mais Desenvolvimento”
Hahú husi independensia Timor-Leste no liu-liu iha
ikus-ikus ne’e, ita haré katak iha mobilizasaun ne’ebé
aumenta husi sosiedade sivil hodi hamosu organiza-
saun foun no movimentu sira ne’ebé mai husi komuni-
dade. Apar ho kresimentu ida ne’e, Governu Timor nian
mos iha apoiu bá prosesu desentralizasaun – nu’udár
mekanizmu promosaun nian bá eksersisiu sidadania
nian no reforsu bá governsaun di’ak no kresimentu so-
sioekonomiku lokal- sai di’ak liu.
Maibé, maski, iha enkuadramentu legal ne’ebé di’ak bá
partisipasaun aktivu husi Organizasaun Sosiedade Sivil
(OSC) no Organizasaun Baze Komunitaria (OBC) sira,
iha parte desentralizasaun nian, rekoñese katak ninia
kapasidade no papel iha prosesu sei limitadu.
Maski nune’e, Organizasaun Sosiedade Sivil kaer papel
importante iha prosesu hari’i no kresimentu nasaun
nian, ne’ebé foka dadaun, dala barak sira hatán bá ne-
sesidade lalais sira liu husi projetu durasaun-badak,
ladún fó atensaun bá dezenvolvimentu organizasional
ka kapasidade institusional organizasaun nian bá prazu
mediu-naruk nian.
Barak liu husi aksaun sira dudu husi oportudade finan-
siamentu sira ne’ebé ejisti liu-liu iha Dili, iha hanoin
bá “prestasaun servisu” la konsidera katak iha misaun
ruma, prinsipiu ka valor sira husi organizasaun ne’e ra-
sik. Ida ne’e hetan liu-liu mak iha OBC sira ne’ebé ha-
tudu baze institusional fraku/sustentabilidade atu halo
tuir ninia misaun no objektivu sira.
Maibé, organizasaun hirak ne’e hatudu nivel husi koñe-
simentu, hakbesik, no kapasidade mobilizasaun sosial,
iha kontekstu distritu/subdistritu sira, insubstituivel,
halo nia forsa bainhira ator inkontronavel sira iha de-
zenvolvimentu sustentavel – parseiru ne’ebé metin husi
Aurtoridade lokal sira – medida ida ne’ebé importante.
Haforsa kompetensia organizasaun no kapasidade re-
prejentasaun husi sidadaun sira nia hakarak hamutuk
ho orgaun distrital sira mak sai elementu xavi bá susesu
prosesu desentralizasaun nian, hare tuir partisipasaun
husi organizasaun hirak ne’e iha dezenvolvimentu eko-
nomiku distritu nian nu’udár parseiru lolós AL nian.
Ho objetivu ida ne’e, projetu Mais Cidadania, Mais
Desenvolvimento, kofinansia husi Comissão Europeia
no Cooperação Portuguesa, hahú la’o husi Juñu 2011
no hala’o iha distritu Likisá, sai nu’udár programa pi-
loto, bá nivel nasionál bá haforsa kapasidade OSC no
OBC sira nia kapasidade. Iha sentidu ida ne’e, proje-
tu hakarak kontribui bá kresimentu sosioekonomi-
ku no atu hametin demokrasia nomós governasaun
di’ak iha distritu Likisá, haforsa kapasidade Organiza-
saun Sosiedade Sivil sira atu sai efisiensia di’ak liu tán
no sustentabilidade husi sira nia servisu no promove
dialogu no ko’operasaun ne’ebé di’ak liu iha Organiza-
saun Sosiedade Sivil no Autoridade Lokál sira nia le’et.
Sei iha nu’udár grupu alvu prinsipal sira mak OSC nain
8 to’o 10 ho sede iha distritu Likisá, pontu fokal sira
husi FONGTIL no rede sira seluk husi sosiedade sivil no
Autoridade Lokál sira nomós nu’udár benefisiariu-final
– liu husi pontu forte kapasitasaun no apoiu tekniku
nian bá OSC nomós promosaun sinerjia servisu ne’ebé
sustentavel entre ANE no AL – komunidade sira ne’ebé
8
vulneravel liu husi, distritu Likisá ne’ebé mak sai benefisia-
riu direita husi apoiu organizasaun hirak ne’e.
Projetu ne’ebé refere prepara atividade sira tuir mai ne’e:
• Halo estudu konabá perfil Organizasaun Sosiedade Sivil
sira husi distritu Likisá no ninia relasaun ho Autoridade
Lokál no Estatal sira atu iha komprensaun di’ak bá rela-
saun parseiru aktual no diagnostiku di’ak liu tan bá OSC
husi distritu nian;
• Kapasitasaun bá OSC husi distritu Likisá inklui pontu
formasaun teorika no formasaun on the job nomós pon-
tu reforsu tekniku/operasional apoiu nian atu hadi’ak sira
nia kondisaun servisu;
• Hari’i no promosaun bá fatin ‘Cidadania +’, nu’udár fatin
enkontru, fahe no informasaun servisu bá OSC lokál sira;
• Promosaun bá programa troka eksperensia no in-
terkambiu nasional no internasional sira.
Objektivu prinsipal husi estudu ida ne’e mak atu halo
analiza bá situasaun aktual OSC sira nian husi distritu
Likisá hodi komprende didi’ak realidade distritu nian,
hari’i baze informasaun ida ne’ebé atualizadu kona-
bá realidade no dinamika OSC sira husi distritu no fó
apoiu ba estruturasaun programa kapasitasaun ne’ebé
implementa dadaun iha ambitu projetu Mais Cidada-
nia, Mais Desenvolvimento.
Estudu bazeia bá iha abordajen integradu husi analise
perfil no kapasidade teknika nomós material sira husi
OSC (dimensaun interna nian) no, husi parte seluk, bá
potensialidade no obstaklu husi kontekstu sira ne’ebé
ha-opera (dimensaun eksterna nian).
Metodu halibur informasaun nian
• Hala’o inkeritu bá ONG lokal nain 17 husi distritu Li-
kisá (Matriz inkeritu iha aneksu 1);
• Hala’o inkeritu bá grupu Sosiedade Sivil sira seluk,
mak hanesan, ko’operativa sira no Organizasaun Baze
Komunitaria sira ne’ebé hala’o aktividade iha distritu
(Matriz inkeritu ne’ebé hala’o bá OBC no ko’operativa
sira iha aneksu 2);
• Hala’o intervista bá atór sira ne’ebé lá hanesán hahú
husi entidade governamental sira mak hanesán: Mi-
nisteriu Administrasaun Estatal no Ordenamentu
Territoriu (MAEOT), Diresaun Nasional Ko’operativa
(DNCOP), Autoridade Lokal sira, OSC internasional no
nasional sira mak hanesán: FONGTIL, Rede feto, Rede
ONG Likisá, FOKUPERS, Belun, AECID, no sira seluk tan;
2. Estudu: metodolojia no difikuldade prinsipal sira
imajen 1Entrevista bá Sra. Isabel dos Santos, diretora OBC Moris Hakmatek.
9
3. Sosiedade Sivil iha Timor-Leste: kontekstu politiku, sosial,ekonomiku husi nasaun no sosiedade sivil timor-oan
• Hala’o peskija bibliografika konabá tema (artigu sira,
lejislasaun no estudu sira seluk ne’ebé disponivel).
Difikuldade prinsipal sira
Iha elaborasaun estudu ida ne’e mosu difikuldade bo’ot
rua.
• Difikuldade iha halo identifikasaun bá ONG/OBC sira
ne’ebé ejiste iha distritu. Baze dadus ne’ebé konsulta, iha
FONGTIL ka iha BELUN la’os aktualizadu, no liu-liu susar
atu identifika Organizasaun Sosiedade Sivil ne’ebé ativu
iha distritu nomos konsensu konabá definisaun ne’ebé
bele konsidera nu’udár ONG / OBC ka ko’operativa;
• Difikuldade iha informasaun lolós ne’ebé rekolla liu
husi aplikasaun inkeritu sira liu-liu husi parte kestaun
komunikasaun nian. Ida ne’ebé aumenta difikuldade iha
asesu dokumentu sira mak hanesan relatoriu aktividade
no finanseiru, estatutu, no seluk tán, ne’ebé bele hakom-
pleta informasaun oral ne’ebé fó sai husi membru orga-
nizasaun sira.
Bazeia bá iha konstituisaun Timor-Leste nian, liu-liu iha
artigu 5º konabá desentralizasaun no 71º konabá orga-
nizasaun Administrativu, Governu halo ona servisu hahú
husi tinan 2003, kuadru juridiku bá desentralizasaun ho
objetivu atu estabelese Governu lokal ida ne’ebé metin,
demokratiku no efisiente no kontribui bá realizasaun
objetivu dezenvolvimentu ne’ebé estabelese ona husi go-
vernu bá nasaun. Atu apár ho politika ida ne’e, Governu
haforsa ona katak sosiedade sivil importante atu envolve,
liu-liu nu’udár promotor bá edukasaun sivika no sai ob-
servador bá prosesu hotu-hotu.
Tuir ida ne’ebé refere, politika desentralizasaun iha Timor-
-Leste hahú iha tinan 2003 hodi hari’i Grupu Tekniku Ser-
visu Interministerial, ho objetivu atu estuda opsaun go-
vernasaun lokal oi-oin iha nasaun. Grupu Servisu envolve
membru hotu-hotu husi ministeriu sira, ne’ebé lidera husi
Ministeriu Administrasaun Estatal no Ordenamentu Te-
ritoriu (MAEOT). Bazeia iha Estudu bá Opsaun Governu
Lokal no iha prosesu konsulta konabá politika desentrali-
zasaun no divizaun teritorial, ne’ebé hahú iha entre tinan
2006 no 2007 iha distritu 13 tomak no subdistritu nasaun
nian, ne’ebé rekomenda opsaun nén ne’ebé bele bá desen-
tralizasaun iha Timor-Leste, Governu desidi ona atu hahú
hari’i ona munisipiu sira.
Bainhira, reforma bá desentralizasaun la’o ona, hamosu
aprovasaun politika nasional no matadalan ida bá pro-
sesu desentralizasaun nian, nune’e mos aprezentasaun
bá parlamentu Nasional lei governu lokal hamutuk tolu:
Lei konabá Divizaun Administrativa no Teritorial, Aprova
husi Parlamentu Nasional iha fulan Juñu 2009 ne’ebé defi-
ni limitasaun husi munisipiu futuru sira iha limite distrital
aktual sira nia laran, projetu lei sira konabá Governu Lokal
no Eleisaun Munisipal sira, ne’ebé defini papel no estru-
tura institusional munisipiu futuru sira nian nomos regra
eleisaun munisipu sira nian, ne’ebé sei hein hela aprova-
saun iha parlamentu nasional bá tinan 2013/2014, liu tiha
eleisaun nasional sira (2012 nian).
10
Apar bá kriasaun lei ne’ebé refere, Planu Dezenvolvimentu
Estratejiku Timor-Leste nian tinan 2011 – 2030 tuir nesesi-
dade sosiedade sivil ida ne’ebé iha kapasidade atu fó apoiu
bá partisipasaun sivika iha planeamentu no implementa-
saun dezenvolvimentu nian. Maibé, Sosiedade sivil ida
ne’ebé sei nurak hanesan timor-oan, persija haforsa atu
nune’e sai parseiru ida ne’ebé efektivu hamutuk ho gover-
nu lokal defensor ida ba sidadaun sira nia interese, nune’e
bele kontribui bá governsaun lokal ida ne’ebé demokrati-
ku liu bele atu simu kriasaun bá munisipiu sira. Rekoñese
ho faktu ida ne’e, FONGTIL halo tiha ona desentralizasaun
nu’udár area prioridade iha ninia programa bá tinan tolu
(2010 – 2012), ho atensaun espesial bá halo lei foun sira,
atu haforsa kapasidade OSC sira nian iha nivel distrital no
bá liña ko’ordenasaun ho governu iha ambitu prosesu de-
sentralizasaun nian.
Istória no kontekstu badak sosiedade sivil Timor-oan nian
Iha tinan 1975, Sosiedade Sivil iha Timor-Leste barak liu
mak reprejenta husi movimentu resistensia igreja nian no
joven/estudante sira. to’o tinan 1999, barak husi OSC sira
mak halo parte klandestina hodi kontra rejime Indonesia.
Liu tiha ukun-an no ho deklarasaun independensia iha ti-
nan 2001, Sosiedade Sivil nia konseitu muda ona, nune’e
nia servisu konsentra iha rekonstrusaun nasaun nian.
Ohin, asumi papel importante iha manutensaun paz no
dezenvolvimentu sustentavel nasaun nian.
Lia fuan ‘Sosiedade Sivil’ utiliza atu hatudu grupu sira
ne’ebé organiza husi sosiedade, hanesan Organizasaun
La’os-Governamental (ONG), asosiasaun tematika sira,
ko’operativa, grupu relijiozu, grupu feto sira, grupu joven
sira, grupu media, no seluk tan, ne’ebé halibur ema ho in-
terese komun.
Organizasaun La’os-Governamental (ONG) ida nu’udár
entidade ne’ebé tenki tuir kriteriu sira ne’ebé persija atu
bá tau naran iha FONGTIL no/ka iha Ministeriu Justisa.
Reprejenta grupu ema sira ne’ebé hala’o aktividade sira
ne’ebé hatudu bá bén-estar no dezenvolvimentu sosio-
ekonomiku populasaun nian. ONG sira ne’ebé hala’o ser-
visu iha nivel distrital, bain-bain ho nia sede iha suku ruma
husi distritu, sira ne’e mak hanaran ONG lokal.
Tuir dekretu-lei nº 5/2005 (aneksu iii) ne’ebé regula legali-
zasaun ONG sira nian, sira ne’e bele asumi forma rua: aso-
siasaun no fundasaun (haré artigu 1º).
Ho legal, asosiasaun mak rekoñese hanesan ema kolekti-
va, lukru rohan laek, tan ne’e labele fahe lukru saída de’it,
aktivu ka restu hamutuk ho sira nia membru. Husi parte
seluk, Fundasaun mak kualker ema kolektivu ne’ebé ho
lukru rohan laek, bá interese sosial no ho propriedade.
Husi parte seluk, lia fuan Organizasaun Baze Komunitaria
(OBC) dala barak utiliza atu hatudu grupu sira ne’ebé in-
terese komun nian, iha nivel suco sira. Hirak ne’e bele husi
grupu feto sira, joven sira ka kahur malu, ida ne’ebé halo
aktividade komunitaria – hanesan halo sensibilizasaun bá
tematika direitus umanus – ka aktividade jeradora sira
atu hetan rendimentu mak hanesan: homan, agrikultura,
peskas no seluk tan.
Iha ida ne’ebé refere bá ko’operativa sira, dekretu-lei nº
16/2004, defini nu’udár “ema kolektiva sira ne’ebé autono-
mu, livre husi konstituisaun kapital no kompozisaun va-
riavel sira, ne’ebé liu husi ko’operasaun no ajuda malu husi
membru sira nia le’et, hodi halo tuir prinsipiu ko’operativu
sira, objetivu, hetan lukru la hotu bá satisfasaun nesesida-
de no aspirasaun ekonomika sosial sira, ka kultural husi
sira ne’e nian.
11
ONG bá dahuluk ne’ebé hari’i iha Timor-Leste mak
ETADEP iha tinan 1987, maibé rejistu formal bá ONG
foin halo bainhira FONGTIL hamri’ik, iha tinan 1998.
Ho ukun-an no mosu estadu demokratiku ne’ebé
hari’i, tuir ida ne’ebé refere, lei fo’un ida iha tinan 2005
- Dekretu-lei nº 5 / 2005 ne’ebé regula legalizasaun bá
entidade hirak ne’e hamutuk ho Ministeriu Justisa no
regula kriasaun no funsionamentu Organizasaun La’os-
-Governamental sira no entidade lukrativu sira seluk.
Maibé, liu tiha tinan 5 ona promulgasaun bá lei ida ne’e no
ho rekoñesimentu ne’ebé aumenta husi papel ONG nian
iha exersisiu bá demokrasia no sidadania nian, prosesu
legalizasaun kontinua sai nu’udár problema bo’ot ida bá
sosiedade sivil.
Ho sentidu ida ne’e, iha tinan 2010, FONTIL hato’o pro-
posta revizaun lei bá governu. Atu halo diskusaun ne’e
bé kle’an no iha utlidade ba governu, hari’i ona iha forum
laran grupu servisu ida ne’ebé kompostu husi ONG sira
husi timor: Forum tau Matan, Fundasaun Espada, JSMP,
Lao Hamutuk, CDI, A.HAK, Haburas, Save the Children,
FONGTIL Advocacy Division ne’ebé ho apoiu husi asesor
legal ida, fó apoiu iha aperezentasaun proposta hadi’ak lei
hamutuk ho Governu no membru FONGTIL nian.
Analise bá difikuldade prinsipal sira
Tuir artigu “Citizenship, democracy and community parti-
cipation in Timor-Leste: does the Decree Law No. 5 / 2005
need fixing?”, publika iha tinan 2010 iha site FONGTIL nian
husi ninia ekipa advokasia, iha diskusaun ida konabá pro-
blema aktual ho dekretu-lei n.º 5/ 2005,
Iha defeza bá interese ninia membru sira no haforsa mo-
vimentu sosiedade sivil timor-aon nian, enjeral, akipa ad-
voksia husi FONGTIL publika ona iha ninia site iha tinan
2005, artigu, “Citizenship, democracy and community par-
ticipation in Timor-Leste: does the Decree Law No. 5 / 2005
need fixing?”, reflete konabá kondisionante sira iha prosesu
rejistu ONG sira nian.
Iha artigu ida ne’e afirma katak, “(…)“ íha deklarasaun in-
dutoria mak rekoñese lolós katak sidadaun sira bele hetan
oportunidade atu organiza-an hodi bele partisipa efektivu
iha prosesu desizaun politika, atu nune’e partisipasaun
alkansa ho di’ak liu husi dezenvolvimentu no apoiu bá
sektor ONG ne’ebé forti. Maibé, organizasaun la barak mak
bele tau naran tuir lei tamba sira nia kriteria atu hili mak
aperta liu. Maski dala ruma mosu problema espesifiku ho
lei iha ne’e rasik mak presija koriji, karik difikuldade prinsi-
pal sira mak administrativu de’it, no la mai husi lei ne’e ra-
sik. Organizasaun sira ne’ebé husu atu tau naran, sira la kohi
ho razaun katak funsionariu husi Ministeriu Justisa “hasai
nar-naran de’it”, la tuir kriteriu sira ne’ebé iha lei laran”.
II. Analise bá kontekstu ne’ebé ha-operaOrganizasaun Sosiedade Sivil Timor-oan nian 1. Legalizasaun bá organizasaun La’os-Governamental sira (dekretu-lei nº5/2005)
12
Atu rejistu bá tipu ONG rua ne’ebé rekoñese tuir lei iha FONGTIL no iha Ministeriu Justisa persija kriteriu sira tuir mai ne’e:
A. Kriteriu atu tau naran iha FONGTIL
Asosiasaun no Fundasaun
1. Deklarasaun nu’udár ONG ida;
2. Estatutu;
3. Estrutura organizasaun nian;
4. Mapa sede nian;
5. Relatoriu aktividade sira ne’ebé implementa ona durante tinan ida no planu aktividade bá tinan tuir mai;
6. Lista doador sira;
7. Rekomendasaun husi ONG Nasional/internasional nain rua;
8. Rekomendasaun husi DLO FONGTIL;
9. Kontribuisaun bá rejistu: $ 20.00;
10. Kontribuisaun bá membru tinan-tinan ($ 60.00) ka fulan-fulan ($ 5.00).
B. Kriteriu rejistu nian iha Ministeriu Justisa
Fundasaun
1. Rekerimentu/pedidu rejistu nian diriji bá ministru/a;
2. Ata/deklarasaun ONG nian;
3. Estatutu organizasaun ne’ebé hakerek ho Portuges
ka Tetun;
4. Mapa sede nian;
5. Patrimoniu (inkliu fundus ho valor $50 000 iha
banku);
6. Fotokopia kartaun identifikasaun Diretor ONG
nian;
7. TIN (Numeru identifikasaun Fiskal) husi Ministe-
riu Finansas;
8. Deklaraun balun husi Ministeriu ne’ebé iha rela-
saun ho servisu.
Asosiasaun
1. Requerimentu/ pedidu rejistu nian dirigi bá
ministru/a;
2. Ata/deklarasaun ONG nian;
3. Estatutu organizasaun nian ne’ebé hakerek ho
Portuges ka Tetun;
4. Mapa sede nian;
5. Numeru membru minimu nain 10;
6. Estatutu organizasaun nian tuir lei nº 5/2005;
7. Orsamentu minimu $ 12 000;
8. Fotokopia kartaun identifikasaun Diretor ONG
nian.
13
Parte husi kriteriu atu tau naran husi organizasaun ida ha-
nesan asosiasaun inklui kahur malu pelu menus membru
nain sanulu no ninia estatutu tuir dekretu lei ne’ebé iha
dadaun. Organizasaun sira mos tenki iha osan minimu
$ 12.000. Tuir artigu ne’ebé refere iha kotuk, “ejijensia ida
ne’e la tama iha lei, maibé Ministeriu Justisa la hatán bá
aplikasaun husi organizasaun sira ne’ebé la iha osan ida
ne’e. Ida ne’e mak problema prinsipal ne’ebé impede orga-
nizasaun sira atu rejistu nu’udár asosiasaun.”
Husi parte seluk, organizasaun ida atu tau naran nu’udár
fundasaun persija iha osan pelu menus, $ 50.000. Tuir eki-
pa advokasia FONGTIL nian, “kontrariu ho ‘regra’ osan $
12.000 bá asosiasaun sira, ejijensia ida ne’e halo parte iha
lei, maibé efeitu pratiku mak atu hanesan ho organiza-
saun lokal tomak ne’ebé impede atu tau naran hanesan
fundasaun”.
Alterasaun balun ne’ebé mak hato’o husi FONGTIL mak
substituisaun atu haketak nian entre asosiasaun no fun-
dasaun, liu husi dezignasaun jeral ONG nian asumi krite-
riu sira ne’ebé aplika bá organizasaun sira hotu.
Tau naran iha Ministeriu Justisa nia importansia mak
saída?
“Rejistu tuir lei bele fó personalidade legal bá organiza-
saun, hanesan rekoñesimentu formal husi doador sira
no banku ne’ebé persija atu hala’o sira nia aktividade lor-
-loron, tuir ninia estatutu. Rejistu mos lori obrigasaun atu
garante transparensia no prestasaun kontas atu ONG bele
atua nafatin ho forma konsistente tuir prinsipiu lukrativu
rohan laek.” (in Citizenship, democracy and community
participation in Timor-Leste: does the Decree Law No. 5 /
2005 need fixing?, ekipa advokasia FONGTIL nian).
La iha efikasia husi lei hamosu, agora dadaun, organiza-
saun barak mak depende bá rejistu iha FONGTIL hodi he-
tan rekoñesimentu formal. Tama bá FONGTIL dala barak
aseita atu loke konta bankaria no, bá maioria doador sira,
sai membru FONTIL hetan ona estatutu ofisial natón atu
bele posibilita finansiamentu. Maibé, tama bá FONGTIL lá
fó personalidade juridika no dezenvolve hanesan sistema
rejistu ne’ebé troka bá difikuldade ne’ebé iha husi orga-
nizasaun sira ne’ebé tau naran ho formal iha Ministeriu
ne’ebé responsavel.
FONGTIL sei avansa katak, situasaun ida ne’e hamosu
preukupasaun balun ho organizasaun sira balun. “Organi-
zasaun balun hato’o preukupasaun katak tama bá FONG-
TIL sei sai la persiza buat ne’ebé iha efeitu atu hafraku
efikasia soiedade sivil nian. Sira seluk dehan katak organi-
zasaun tenki rejistu iha Ministeriu Justisa ka iha FONGTIL,
la’os iha rua ne’e hotu. Preukupasaun hirak ne’e mak la iha
ninia baze. Halo sistema rejistu ida iha Ministeriu Justisa
hamosu sektor ida ne’ebé forti liu bá ONG sira, ne’ebé sai
nudár objetu rekoñesimentu legal formal ho benefisiariu
oi-oin ne’ebé asosiadu. Ne’e lá interfere tama bá FONGTIL
tamba konseitu rua ne’e la hanesán tebes. Tama bá FON-
TIL nu’udár ekspresaun solidaridade entre ONG sira ser-
visu hamutuk no aktividade sira nomós objektivu komun.
Diferensa ida ne’e bele refere bá ONG sira ne’ebé hala’o
pozisaun komun konabá forma di’ak atu rezolve proble-
ma rejistu nian tuir Dekretu-lei n.º 5 / 2005.”
14
Liu tiha fulan Maiu tinan 1975 iha habelar ideia
ko’operativa ne’ebé lalais liu ho motto “Ajuda ó nia-an ra-
sik servisu hodi ajuda ema seluk”, sai tema motivasaun ida
ne’ebé forte atu hakas-an hadi’ak kondisaun moris mem-
bru sira husi ko’operativa hodi ajuda bá dezenvolvimentu
nasaun nian. Iha periodu ida ne’e nia laran, verifika tiha
ona envolvimentu no partisipasaun bo’ot husi komunida-
de iha ambitu bá valor servisu no solidaridade ema nian
nomos responsabilizasaun husi dezenvolvimentu ne’ebé
komesa asumi ho naturalidade.
Maibé, bainhira iha invazaun indonesia, movimentu or-
ganizasaun ekonomia rural iha ko’operativa ida ne’e para
tiha. Ukupasaun indonesia buka, ikus mai muda tiha
ko’operativismu hari’i fali iha sira nia forsa nia okos, iha
periodu ida ne’e, ha-signifika sala tiha mehi ko’operativa.
Ko’operativa sira, uluk, uza atu satan auto-sufisiensia husi
membru sira hodi hari’i forma ida ne’ebé organizadu bá
dependensia subsidiu husi membru sira, husi subsidiu no
ajuda sira husi Estadu nian. Liu tiha restaurasaun inde-
pendensia, moris fila fali esforsu no hakarak atu haforsa
dezenvolvimentu ko’operativa ho valór sira ne’ebé bazeia
iha solidaridade, iha servisu individual no koletivu, iha in-
dependensia no dezenvolvimentu bá ninia membru sira
ne’ebé iha, bá objetivu ida ne’e mak elabora ona Dekretu-
-Lei nº 16/ 2004 ne’ebé atu fó apoiu bá konstituisaun no
legalizasaun ko’operativa sira nian. (Aneksu iv).
Dekretu-Lei nº16/2004
Tuir lei ko’operativa sira nian, sira bele hala’o atividade iha
setor oi-oin: produsaun, konsumu, komersiu, agrikola,
kreditu, habitasaun no konstruksaun, produsaun opera-
ria, artesanatu, peskas, kultura, servisu, hanorin, nomós
solidaridade sosial.
Atu hari’i ko’operativa grau dahuluk nian, ne’ebé mem-
bru sira ema sira ne’ebé mesak ka kolektiva persija mini-
mu nain 15. Bá ko’operativa grau superior - koresponde
uniaun, federasaun no konfederasaun - mak persija mini-
mu ema nain tolu (3). Atu halo rejistu bá ko’operativa ida
iha Ministeriu Justisa persija kapital minimu $1 000.
2. Evolusaun Ko’operativa sira no lei ne’ebé vigor
Saída mak ONG sira bele halo hodi fasilita bá prosesu
legalizasaun?
Tuir FONGTIL, organizasaun ne’ebé halibur organizasaun
sosiedade sivil Timor nian, “Organizasaun sira ne’ebé
hakarak sai rekoñese ho formal hanesan asosiasaun tenki
hahú prosesu rejistu iha Ministeriu Justisa. Halo tuir pedi-
du formal bá rejistu iha presaun hamutuk ho ministeriu
ida ne’e iha sentidu atu obriga hodi avalia pedidu ida-idak
no foti desizaun ida ne’ebé formal konabá tau naran simu
ka lae”.
Relasiona ho ida ne’e, FONGTIL fiar katak esforsu tomak
sei bele hala’o hodi hare bá promosaun diskusaun ida
ne’ebé metin konabá lei ho Ministeriu Justisa. “(…) Se
karik Ministeriu Justisa hatán bá ami nia analise juridika
husi lala’ok difikuldade lolós, organizasaun sira la kohi
simu atu rejistu ho osan $12.000 sei para no problema sei
hotu.(…) ita persija iha pozisaun ida ne’ebé ami bele halo
analiza bá difikuldade nia lala’ok ho kritiku, ikus mai bele
rezolve ho efetivu ida ne’ebé sai kestaun bá importañsia
sentral bá sektor ONG tomak husi Timor-Leste.” (ekipa
advocacia husi FONGTIL).
15
Buat ne’ebé ami kaolia liu iha kapitulu ida ne’e, mak estru-
tura no mekanizmu ko’ordenasaun oi-oin husi Sosiedade
Sivil ne’ebé iha distritu Likisá:
FONGTIL - Fórum Organizasaun La’os-Governamen-
tal Timor-leste
FONGTIL hari’i iha tinan 1998 ho ONG nain 14 de’it, ativu
dala barak liu iha defeza direitus umanus no iha promo-
saun inisiativa advokasia nian. Liu tiha ukun-an iha tinan
1999, FONGTIL sai tiha bá organizasaun xápeu indepen-
dente bá ONG Nasional no Internasional sira ne’ebé hala’o
servisu iha Timor-Leste. Iha periodu pos-referendu nia la-
ran mosu ONG fo’un barak, no Iha inisiu tinan 2002 iha
ona ONG Nasional/Lokal nain 231 ne’ebé rejistu ona iha
FONGTIL.
Ninia misaun prinsipal mak atu defende no haforsa ninia
membru sira no sosiedade enjeral, kapasita sira atu par-
tisipa didi’ak iha prosesu dezenvolvimentu nasional no
finansia nu’udár parseiru ne’ebé kritiku no independente
bá instituisaun estadu nian iha prosesu konstruksaun na-
saun nian, liu tiha tinan sanulu agora dadaun FONGTIL
iha, ONG Nasional/Lokal nain 679 no ONG Internasional
nain 188 mak rejistu ona. Maski susar atu identifika nume-
ru lolós hirak ne’ebé ativu dadaun.
FONGIL jere husi sekretariadu ida ne’ebé inklui Diretor
exekutivu no Konsellu eksekutivu, no fahe bá unidade hát:
unidade Administrasaun, unidade Servisu Atendimen-
tu (inklui kapasitasaun no teknolojia informasaun nian),
unidade Advokasia, no unidade Ligasaun bá Distritu sira
(DLO, District Liaison Officer).
Ofisial Ligasaun Distritu (DLO) sira funsiona hanesan pon-
ti entre FONTIL no rejiaun distrital sira, nia iha funsaun
prinsipal hát: (i) asegura ko’ordenasaun entre Governu
no Sosiedade Sivil; (ii) habelar informasaun bá membru
ONG sira; (iii) kapasita ONG sira liu husi formasaun oi-oin
no (iv) hala’o aksaun advokasia no akompañamentu bá
membru sira hotu. Agora dadaun distritu hotu-hotu iha
DLO nain ida, no ninia prezensa iha teritoriu oi-oin impor-
tante liu. Barak liu OSC sira la iha sede iha Dili, ida ne’ebé
sai difikuldade bo’ot bá asesu informasaun no oportuni-
dade bá formasaun, nune’e hamosu diferensia bo’ot entre
OSC sira iha distritu no hirak ne’ebé mak ho sede iha kapi-
tal nasaun nian. Kriasaun no DLO nia prezensa kontarariu
nu’udár izolamentu no potensia oportunidade foun bá
kresimentu organizasaun sira, fasilita mos dialogu entre
Sosiedade Sivil no Governu, atu nune’e haforsa relasaun
ko’operasaun nian entre poder sentral no distritu sira.
Rede ONGs Likisá nian
Rede ONG Likisá nian mak mekanizmu seluk bá
ko’ordenasaun lokal distritu nian funsiona hahú husi fu-
lan Setembru tinan 2009. Ida ne’e konta ho partisipasaun
ONG lokal tomak ne’ebé ativu iha distritu no grupu Sosie-
dade Sivil sira seluk ne’ebé hakarak partisipa iha nia. Rede
konstitui husi sekretariadu ida ne’ebé kompostu husi:
Ko’ordenador, Vice-ko’ordenador, Sekretariu, Tezoureiru,
no departementu rua : Kapasitasaun ho Informasaun no
Advokasia ho Monitorizasaun.
3. Analise bá estrutura no mekanizmu ko’ordenasaun Sosiedade Sivil husi distritu Likisá
16
4.1. Kontekstu bá prosesu desentralizasaun nian
Konstituisaun Timor-Leste nian, hakerek iha tinan 2002,
halo referensia ba Desentralizasaun iha Artigu 5º no bá
Governu lokal artigu 72º, ne’ebé afirma katak: “Poder
lokal konstitui husi ema ne’ebé hili husi teritoriu orgaun
reprezentativu iha bá, ho objetivu atu organiza partisipa-
saun sidadaun nian hodi rezolve problema sira husi ninia
komunidade rasik no promove dezenvolvimentu lokal, la
halo a’at bá partisipasaun husi Estadu.”
Objetivu desentralizasaun persija mak transferensia po-
der - politiku, administrativu no finanseiru -bá nivel lokal
no ho nune’e garante partisipasaun populasaun nian iha
dezenvolvimentu no hadi’ak sira nia moris rasik. Objeti-
vu mak estabelese munisipiu 13, ho asembleia, muni-
sipal lokal sira, hili liu husi eleisaun direta no lidera husi
presidente Kamara ida. Funsaun balun servisu nian sei fó
kna’ar bá munisipiu ne’ebé sei iha estrutura finanseira no
administrativa nomos kompetensia partisipasaun nian no
governasaun lokal ne’ebé efetivu.
Politika desentralizasaun sei diskuti hela iha Parlamentu
Nasional no desentralizasaun ne’ebé efetivu karik muda
tiha ona to’o, maizumenus tinan 2014. Maibé, programa
preparasaun balun la’o dadaun ona.
4.2. Programa desentralizasaun ne’ebé la’o tiha ona – PDD, PDL no PDS
Lansa tiha ona programa desentralizasaun balun ne’ebé
funsiona nu’udár programa kapasitasaun no transferensia
poder to’o medida desentralizasaun sai efetivu:
• Programa Dezenvolvimentu Desentralizadu (PDD)
ne’ebé atu estimula kapasidade empreza lokal sira no iha
tempu hanesán fó responsabilidade bá administrasaun
lokal atu administra projetu sira;
• Programa Dezenvolvimento Lokal (PDL) ne’ebé buka atu
fó poder bá Autoridade Lokal sira atu desidi projetu ida
ne’ebé mak atu implementa no,
4. Prosesu Desentralizasaun nian
Barak liu husi rede ONGs distrital mosu nu’udár mekaniz-
mu atu haforte ninia membru sira, hanesan meiu reforsa
bá ninia reprezentatividade no efetividade husi ninia ser-
visu sira. Iha sentidu ida ne’e, FONGTIL fó apoiu no pro-
move formasaun bá sira hirak ne’e iha distritu hotu-hotu
iha nasaun. Iha tinan 2010, DLO sira habelar informasaun
no fó apoiu bá dinamizasaun rede hirak ne’e liu-liu ho
objetivu atu haforsa kapasidade advokasia no sensibiliza-
saun bá tema oi-oin ne’ebé afeta lor-loron bá komunidade
sira, mak hanesán kestaun ne’ebé iha relasaun ho desizaun
politika no lejislasaun.
Iha relatoriu anual 2010 husi FONGTIL, fó presaun bá im-
portansia estrutura ko’ordenasaun lokal ida ne’e no hatu-
du tiha ona rejultadu balun ne’ebé rede atinji ona.
Husi buat ne’ebé hakerek, mak hanesán, kapasidade mo-
bilizasaun bá Rede ONGs Likisá nian, atu rezolve proble-
ma ambiental ruma iha nivel distritu, sira konsege orga-
niza, aksaun reflorestasaun bá fatin sira ne’ebé iha risku.
17
• Planu Dezenvolvimento Suco nian (PDS) ne’ebé konsiste
iha konsulta bá nivel aldeia ne’ebé forma planu individual
husi Suco ne’ebé agora dada’un ho Ministeriu Administra-
saun Estatal atu halo revizaun no publikasaun.
Programa Dezenvolvimentu Desentralizadu (PDD)
Tuir dekretu-Lei nº 18/2011 (Anexu v), PDD reprejenta
medida esensial atu haforsa ekonomia iha distritu sira no
atu ha-intensivu empreza lokal sira ne’ebé hari’i no ninia
dezenvolvimentu, bá konstrusaun no reabilitasaun infra-
-estrutura iha distritu. PDD hare liu husi forma tuir mai
ne’e:
tabela 1Kategoria distribuisaun bá verba PDD nian
Kategoria Verba
Grupu A - kontratu komunitariu To’o US$ 15000
Grupu B - kontratu komunitariu Husi US$ 15 001
to’o US$ 75 000
Grupu C - empreza ne’ebé iha US$ 75 001
sub-distritu sira to’o US$ 150 000
Grupu D - empreza ne’ebé iha US$ 150 001
sub-distritu sira to’o US$ 500 000
Prosesu atu halo seleksaun bá empreza no implementa-
saun programa mak sai rezultadu ko’ordenasaun hamu-
tuk husi entidade oi-oin ne’ebé ho funsaun la hanesán:
Ajensia Dezenvolvimentu Nasional, Ministeriu Adminis-
trasaun Estatal no Ordenamentu Teritoriu, Ministeriu Fi-
nansas no Ministeriu relevante sira seluk.
Iha nivel distritu hari’i Komisaun Dezenvolvimentu Dis-
trital (CDD) ho partisipasaun Administrador Distritu no
sub-distritu, reprezentante sira husi Ministeriu oi-oin, no
seluk tan (aneksu v).
Iha distritu Likisá PDD hahú iha tinan 2010, projetu sira
foin mak atu implementa iha tinan 2011, ho orsamentu
total maizumenus $ 1,336,000. Projetu sira iha oi-oin hahú
husi merkadu peskas nian, postu Guarda-Florestal, Klini-
ka Saude Animal, hadia monumentu sira, para-fatin bá
trator, no seluk tan, maski, nune’e, projetu barak mak iha
relasaun ho Bé no Saneamentu.
Programa Dezenvolvimentu Lokal (PDL)
Programa Dezenvolvimentu Lokal mak nu’udár projetu
bá dahuluk husi prosesu preparasaun bá desentralizasaun
nian. Hahú ho projetu pilotu ida atu koko modelu proje-
tu oi-oin bá desentralizasaun no governasaun lokal, agora
dada’un la’o hela iha distritu sanulu resin tolu.
PDL implementa liu husi fundu Dezenvolvimentu Lokal
(FDL) no orsamentu deside tuir numeru habitante husi
distritu ida-idak, iha eskala US $ 2,4 kada habitante. Fun-
du fó bá Asembleia Distrital Lokal, kompostu husi Xefe
Suku sira, Reprezentante husi Konsellu Suco, no dirijente
distritu sira no utiliza atu selu aktividade no projetu infra-
-estrutura ho eskala ki’ik, hanesan klinika, ka postu saude,
eskola, obra prepara bé no saneamentu ka halo sistema
irigasaun, aktividade sira ne’e hotu ho impaktu kedas bá
komunidade sira nia moris.
Iha tinan 2011 nia laran, sira investe ona iha distritu Likisá
maizumenus $ 150,000.00, bá projetu 7 ne’ebé la hanesan,
konformi hakerek iha tabela tuir mai.
18
Bá tinan 2012 proposta sira husi distritu sei diskuti no ava-
lia hela.
Kontrariu ho PDD, prosesu implementasaun PDL tuir
dalan ne’ebé la hanesan hahú husi nivel lokal to’o bá iha
nivel nasional. Subdistritu ida-idak iha Komisaun Dezen-
volvimentu Subdistritu (CDSD) ko’ordena husi Adminis-
trador subdistritu no kompostu husi xefe suco hotu husi
subdistritu, tau reprezentante feto ida husi konsellu kada
suco no liu husi reprezentante orgaun governamental sira
ka nivel subdistritu.
Planu Dezenvolvimentu Suco (PDS)
Planu Dezenvolvimentu Suco nudar inisiativa ho partisi-
pasaun komunitaria dala ida, tamba iha nia ambitu halo
ona konsulta iha nivel aldeia no elabora proposta, husi
suco ida-idak, bazeia bá iha ninia nesesidade real sira, pro-
blema no potensialidade sira. Iha fulan Fevereiru to’o Jullu
tinan 2010, xefe suco hotu-hotu no ninia pesoal adminis-
trativu simu formasaun husi diresaun Nasional Dezenvol-
vimentu Lokal no Ordenamentu Teritoriu husi MAEOT
konabá planeamentu dezenvolvimentu partisipativu. Tuir
mai, xefe suco sira promove planeamentu dezenvolvi-
mentu sustentavel bá aldeia tomak husi ninia suco sira ho
partispasaun no apoiu husi Konsellu suco. Ho media, pla-
nu suco nian estabelese maizumenus proposta priorita-
riu 25 (bá tinan 1-5 la hó estimativa orsamentu nian), iha
setor prinsipal hitu: (i) saude; (ii) bé no saneamentu; (iii)
edukasaun (inklui kultura no desportu); (iv) agrikultura;
(v) meiu ambiente; (vi) infra-estrutura no (vii) seguransa
sosial.
MAEOT halibur ona planu hotu-hotu atu haré fila fali ho
objetivu atu halo planu bá dezenvolvimentu distritu nian,
ho pojeksaun bá tinan 5. Informasaun ida ne’e prepara atu
publikasaun iha tinan 2011.
4.3. Difikuldade/dezafiu bá implementasaun prosesu desentralizasaun nian
Tuir MAEOT, ekjekusaun bá planu desentralizasaun nian
hamosu ona problema balun. Ida husi dezafiu hirak ne’e
balun bazeia bá iha faktu katak proposta barak husi PDL
no PDS, ne’ebé elabora ona bá nivel aldeia sira, la tuir ne-
sesidade lolós suco nian.
tabela 2Projetu iha ambitu bá PDL husi distritu Likisá ne’ebé aprova iha tinan 2011
No. Projetu Subdistritu Orsamentu
1 Kuda ai-oan iha rai ha 4. Maubara $ 13,668.00
2 Ekipamentu klinika nian Likisá $ 37,724.44
3 Konstrusaun EP Filial Hubunti Likisá $ 12,904.02
4 Reabilitasaun bá tanki bé nian no hari’i MCK Likisá $ 10,900.19
5 Konstrusaun tanki no sistema kanalizasaun Likisá $ 25,280.00
6 Konstrusaun postu SISCa Bazartete $15,672.00
7 Konstrusaun tanki no sistema kanalizasaun Bazartete $ 33,387.98
TOTAL $ 149,536.63
19
Ita hare bá hanesan proposta sira ne’ebá hato’o hatudu
katak populasaun sira seidauk komprende lolós konsei-
tu dezenvolvimentu nian, liu-liu sira nia nesesidade jeral
sira, difikuldade bo’ot ida hodi estabelese prioridade sira
no, aldeia barak mak hasentra iha infra-estrutura la halo
estudu uluk bá ninia funsionamentu, hamosu kaju hane-
san husu konstrusaun sanitariu publiku, la haré uluk bá
ejistensia bé.
Frakeja bá konsistensia proposta sira ne’ebé aprezenta
ne’e estraga husi falta koñesimentu husi parte Governu,
bá komunidade sira husi meiu rural no tamba falta in-
formasaun hanesan politika nasional no programa sira
ne’ebé implementa husi ministeriu oi-oin. Duplikasaun bá
fundus PDL no PDD hamosu difikuldade ko’ordenasaun
entre nivel lokal no sentral.
4.4. Sosiedade sivil nia papel iha prosesu de-sentralizasun nian
Rezultadu husi implementasaun Programa Dezenvol-
vimentu Lokal no Programa Dezenvolvimentu Distritu
tinan dahuluk hatudu katak sidadaun sira la envolve ho
sufisiente hamutuk ho lider komunitariu sira no funsio-
nariu governu lokal nian iha elaborasaun, seleksaun no
akompañamentu projetu nian.
Governu aktual afirma fali importansia husi envolvimen-
tu dala barak husi Sosiedade Sivil hodi dudu partisipasaun
dala barak husi komunidade sira no sentidu responsabi-
lidade sosial ne’ebé bo’ot iha fiskalizasaun bá programa
Governu nian no dinamizasaun bá servisu hodi aumenta
asesu populasaun bá informasaun utilidade nasional nian.
5. Sosiedade Sivil no Estadu – nia relasaun saída?
Tuir buat nebe refere ona, nota katak, Iha preukupasaun
ne’ebé aumenta husi parte governu iha promosaun bá
maior partisipasaun husi Sosiedade Sivil iha dezenvolvi-
mentu nasaun nian. Tan ne’e, prepara fundu espesial atu
finansia atividade dezenvolvimentu ne’ebé implementa
ona husi grupu Sosiedade Sivil, hanaran Fundu bá Sosie-
dade Sivil. Fundu ida ne’e prepara iha Gabinete Primeiru-
-Ministru, no ninia administrasaun halo husi Asesoria bá
Sosiedade Sivil ho objetivu atu haforsa servisu hamutuk
entre sira ho Governu. Iha kontekstu ida ne’e, hatudu
katak FONGTIL mos iha papel ida ne’ebé importante
nu’udár fasilitador bá ONG Lokal sira, iha asesu bá fundu
ida ne’e, espesialmente liu husi DLO sira.
Iha tinan 2010, hato’o ona fundu ida ne’e ho total propos-
ta 251 bá OSC sira husi rai laran tomak. FONGTIL reko-
menda proposta 81 husi ONG sira, ne’ebé verifika uluk
husi DLO sira.
Tuir relatoriu anual FONGTIL nian iha tinan 2010, orga-
niza ona enkontru oi-oin ho objetivu atu haforsa dialogu
entre entidade governamental sira no Sosiedade Sivil. En-
tre sira seluk, promove ona enkontru ho Prezidente Repu-
blika Jose Ramos-Horta no membru husi ONG sira – bele
halo diskusaun bá problema aktual oi-oin iha nasaun - no
ho UNMIT atu esklarese konabá resolusaun husi Nações
Unidas no ninia pozisaun ho relasaun bá estabelesimentu
Tribunal Nasional.
20
Kresimentu ONG ne’ebé aumenta maka’as iha rai laran
hamosu, dala barak, hasa’e numeru doador depois ukun-
-an. Maski dala barak iha envolvimentu husi parte ONG
Nasional/Lokal iha implementasaun projetu sira, maibé
sei verifika katak apoiu internasional barak mak sei dispo-
nibel, iha dala barak, ne’ebé la hetan asesu husi ONG Na-
sional/Lokal balun tamba falta eksperensia organizasional
no teknika.
Maski esforsu oi-oin bá kapasitasaun no apoiu bá ONG
sira atu toman ho prosedimentu obrigatoriu bá elabora-
saun projetu sira, sei iha difikuldade bo’ot husi parte hirak
ne’e hodi adapta bá regra husi doador sira ne’ebé la ha-
nesan, aumenta liu husi lian oi-oin iha rai laran. Enkuantu
ajensia internasional sira kalkula grau nesesidade no re-
gulamentu hanesan ne’ebé aplika iha nasaun hotu-hotu,
ONG sira hakarak nesesidade ne’ebé tuir regulamentu bá
realidade Timor-Leste nian, kritika ajensia internasional
sira tamba difikulta partisipasaun ONG sira nian iha pro-
sesu dezenvolvimentu bá ninia nasaun.
Hatudu katak, agora dada’un, iha preukupasaun bo’ot,
husi parte organizasaun internasional sira no husi Gover-
nu, servisu hamutuk ho Sosiedade Sivil Timor-oan. Maibé
sei iha Ajensia internasional balun ne’ebé implementa ni-
nia programa la efetivu ho parseiru lokal sira, nune’e mos,
programa governu nian ne’ebé seida’uk implementa tam-
ba ho kolaborasaun Sosiedade Sivil.
Bá tinan tomak, ONG sira husi membru FONGTIL parti-
sipa iha enkontru no diskusaun barak ho ministeriu sira
no ajensia oi-oin, entre sira ne’e mak: Komisaun anti ko-
rupsaun (CAC) konabá dezafiu atu kombate korupsaun
iha rai laran, Ministeriu Finansas, konabá orsamentu no
Prioridade Nasional sira; Ministeriu Justisa, konabá direi-
tu labarik sira nian; Ministeriu Solidaridade no Direksaun
Nasional Dezastres Naturais atu elabora planu servisu
umanitaria iha kaju dezastre natural nian.
6. Dezafiu atual
21
Bazeia bá iha projetu Mais Cidadania, Mais Desenvolvimento, no ho objetivu bá promosaun koñesimentu ne’ebé metin
liu bá realidade Organizasaun Sosiedade Sivil nian husi distritu Likisá, ambitu estudu ida ne’e, hala’o tiha ona, entre fulan
Jullu no Outubru tinan 2011, total intrevista nain 39 no inkeritu bá ONG Lokal nain 17 no OBC/ ko’operativa/Grupu Joven
husi distritu Likisá nain 11.
Atu hetan definisaun ne’ebé di’ak no efikaz husi programa kapasitasaun (teknika no operasional) husi Organizasun So-
siedade Sivil (OSC) no Organizasaun Baze komunitaria (OBC) husi distritu, bá analiza ida ne’e hare liu konabá dimensaun
interna no eksterna sira husi organizasaun ida-idak ne’ebé intrevista. Aprezenta analise bá dadus ne’ebé halibur tuir mai.
A. Organizasaun La’os-Governamental sira
Liu husi informasaun ne’ebé fó sai husi FONGTIL no Rede ONG Likisá, identifika ona – no halo intervista iha ambitu bá
estudu ida ne’e – ONG lokal nain 17 ne’ebé funsiona dadaun iha distritu Likisá. Sira ne’e mak:
III. Analise bá Organizasaun SosiedadeSivil husi distritu Likisá
1. Fundasaun Hader;
2. Yayasan Goretti;
3. Fundasaun Moris Foun (FMF);
4. Fundasaun Espinhos Da Rosa (FEdaROS);
5. Fo Liman Serbi Timor Leste (FOLSETIL);
6. Tane Hamutuk (Taha);
7. Halibur Juventude Timor Leste (HJTL);
8. Luta Organiza Desenvolve Area (LODA);
9. Bidon Salva Ai-han (BSA);
10. Fundasaun Malaedoi;
11. Nova Esperanca Timor Leste (NETIL);
12. Rai Maran;
13. Sub-Comissão Justiça e Paz (SCJP);
14. Haforsa Dejenvolvimento (SAVI);
15. Caunserlink;
16. Centro Esperança ba Futuro (CEF);
17. Associação Vítimas de Timor-Leste
22
mapa 1Area sira ne’ebé influensia husi ONG 17 ne’ebé intrevista iha distritu Likisá laran.
1
VATUBORO
MAUBARA
GUIÇO
1 12
133
33
3
33
3
312
1
1
33
3
1212 11
31212
112
10
16 58
94
2 7
LEOTALAAÇUMANU
LISSADILA
GUGLEUR
LEOREMA
DARULATE
HATUQUESSI
VATUVOU
MAUBARALISSA
VAVIQUINIA
LIQUIÇÁ
DATO
LOIDAHAR
ULMERA
MOTAULUN
LAUHATA
MAUMETA
FAHILEBO
METAGOU
LUCULAI
TIBAR
1315
67
3
3
312
1
3
3
3
3
5
5
2
11
3
3
3
3
1310
8 11
2BAZARTETE
10
14
16
16
14
8
9
16
169
8
11
17
1554 7
62
417
23
1. Tipu ONG sira
Bainhira kestiona konabá forma organizasaun, iha ONG ida de’it mak hanaran-an nu’udár asosiasaun no tolu hanesan fun-
dasaun, no sira seluk konsidera nu’udár ONG la ho referensia ba personalidade juridika seluk. Alen ida ne’e, organizasaun
ida mak espesifika ninia dimensaun katolika. Resposta sira hatudu katak la iha klarifikasaun husi konseitu husi Organiza-
saun Sosiedade Sivil tipu oi-oin no ladún iha koñesimentu, husi parte ONG sira, bá konseitu hirak ne’e.
ONG sira nia sede barak mak iha Likisá, enkuanto ONG ida de’it mak nia sede iha Bazartete no rua mak nia sede iha Mau-
bara. Maski sira hala’o aktividade uituan iha distritu tomak, ONG barak mak ho sede iha besik administrasaun distrital no
subdistrital Likisá nian.
2. Dinamika hari’i ONG nian
Entre ONG sira ne’ebé intervista, barak mak hari’i iha ukun-an liu tiha, liu-liu iha tinan 2003, bainhira iha ona tempu pos-
-krize no estabilidade di’ak ona. Iha ikus-ikus ne’e, mosu ONG foun ne’ebé tu-tuir malu.
grafiku 1 grafiku 2 Dezignasaun ONG Lokal nain 17 ne’ebé intervista Lokalizasaun sede ONG Lokal ne’ebé intervista
1991 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
1 1
0 0 0
5
0
1 1
Nº de ONG
2 2 2 2
Likisá
Bazartete
Maubara82%
12%
6%Fundasaun
ONG
Asosiasaun
Organizasaun Katólika70%
6%6%
18%
grafiku 3Numeru total ONG ne’ebé hari’i iha distritu Likisá, kada tinan (entre 1991 no 2010)
24
3. Legalizasaun
Tuir ida ne’ebé temi tiha ona iha leten, bá prosesu legalizasaun ONG ida, importante mak nia bá rejistu iha FONGTIL. Husi
ONG sira ne’ebé intervista ona maizumenus 71% mak agora dada’un rejistu ona iha FONGTIL hanesan entidade lejitimu
rejistu nian no legalizasaun bá nivel nasional.
ONG Lokal sira hotu hari’i liu husi grupu ki’ik oan ida,
husi ema nain 2 to’o nain 6, ne’ebé hela iha komunidade
distritu nian. Iha ONG ida mak forma iha tempu ukupa-
saun Indonesia, atu fó apoiu bá dezenvolvimentu area
agrikultura iha area sira ne’ebé remota liu. Organizasaun
sira ne’ebé forma iha tinan 2003 mai husi ninia fundador
sira nia hakarak rasik, maski nain rua husi sira hari’i ho
apoiu husi organizasaun internasional (Oxfam no CRS).
Sira seluk mai husi ema ne’ebé husi komunidade nia liman
ne’ebé, ka hirak ne’ebé sai membru ativu husi movimen-
tu libertasaun, ka partisipa iha aksaun formasaun kona-
bá dezenvolvimentu no foti inisiativa hodi hari’i ONG ho
membru voluntariu.
Hahú husi tinan 2007 organizasaun sira ne’ebé hari’i mai
mos husi membru sira nia inisiativa rasik, ne’ebé iha ba-
rak mak ho background hetan eksperensia servisu husi
organizasaun sira seluk, nasional ka internasional no hili
atu hari’i ninia organizasaun rasik atu hatán bá nesesida-
de ne’ebé, nia haré, seida’uk tau matan no la kobre husi
programa organizasaun sira seluk ne’ebé hala’o aktividade
iha Likisá.
los71%
lae29% 2
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
0 0 0
1 1
Nº de ONG
2
4
1
0
1
grafiku 4 grafiku 5
Persentajen ONG ne’ebé Nº ONG ne’ebé rejistu iha FONGTIL, kada tinan tau naran nian,
rejistu ona iha FONGTIL entre 17 ONG ne’ebé intrevista.
entre ONG 17 ne’ebé intrevista.
25
4. Rekursus Umanus
Dala barak organizasaun sira iha numeru membru ne’ebé permanenti, hirak ne’ebé tama bá iha estrutura prinsipal organi-
zasaun nian no mos iha ema ne’ebé kontratadu. Membru organizasaun nian, se la iha finansiamentu, sira halo servisu ho
voluntariu no sira iha mos aktividade seluk ne’ebé sai rendimentu individual, ho paralela, ne’ebé bele halo sira hetan rendi-
mentu. Bainhira organizasaun hetan finansiamentu bá projetu ruma, membru sira husu atu jere programa no implementa
atividade sira, bele mos kontratu ema ho rejime temporariu.
Organizasaun sira hotu ne’ebé intervista dehan katak sira
hatene no hetan ona informasaun konabá dekretu-lei
nº5/2005 ne’ebé tau matan bá ONG sira hodi bá rejistu-
-an iha Ministeriu Justisa bá ninia legalizasaun.
Maibé la iha organizasaun ida ne’ebé agora dada’un tau
naran iha Ministeriu ida ne’e, maski balun hatama ona
dokumentus atu rejistu.
Bainhira husu konabá razaun tamba sá mak la iha ONG
ida lada’uk hetan legalizasaun husi parte Ministeriu Jus-
tisa, metade husi organizasaun sira ne’e hatudu faktu bá
kriteriu sira ne’ebé nia husu, la tuir kapasidade lolós orga-
nizasaun nian iha nivel lokal, mak hanesan persija minimu
ema nain 10 (maibé iha FONGTIL persija ema minimu
nain 5) no liu-liu osan rejistu ($ 12 000) ne’ebé bo’ot liu
bá maioria husi ONG sira. ONG balun mos salienta katak
finansiador sira persija de’it rejistu iha FONGTIL nu’udár
kriteria, no tuir faktu FONGTIL rasik, sai nu’udár organi-
zasaun xápeu no reprezentante ONG sira, mos seida’uk
rejistu iha Ministeriu Justisa, sai hanesan razaun rua ne’ebé
forti atu rejistu liu husi ida ne’e de’it.
a b c d e f g h i j k l m n o p q
Mane Feto
25
20
15
10
5
0
grafiku 6
Distribuisaun numeru total mane no feto husi kada ONG ne’ebé intrevista
26
Organizasaun sira ne’ebé intervista sira iha numeru rekur-
sus umanus la hanesán, tuir numeru atividade ne’ebé sira
hala’o. Verifika katak, ho media, ekipa sira varia entre ema
nain 3 to’o 20. Iha tempu halo intervista, bá ONG nain 17,
hamutuk, iha total membru nain 127, iha ne’ebé, 36% mak
feto no mane 64%:
Verifika katak Iha partisipasaun husi feto ne’ebé ki’ik liu ho
mane sira no liu-liu liga bá ONG husi sektor justisa no de-
feza Direitus Umanus nian. Maibé, iha dala barak, feto sira
mak ukupa kargu importante sira iha organizasaun laran,
hanesán kargu tezeoureiru no administtrasaun, ukupa di-
resaun 43% husi ONG distritu nian.
Alen husi jeneru ida ne’e, halo mos analiza ona bá mem-
bru ONG sira nia otas, rezultadu husi analiza ne’e mak tuir
mai ne’e:
Verifika katak konsentrasaun husi membru sira entre otas
20 no 40, ne’ebé koresponde ho piramida etariu nasaun
nian no ho intevalu husi populasaun nasional ativu. Maski
grupu otas barak husi ema ho tinan liu 40 ladún repre-
zenta iha termu persentual, iha ne’e mak ema sira ne’ebé
oukupa kargu responsabilidade bo’ot iha organizasaun,
hanesan kargu Diretor ka Ko’odenador Programa nian.
64%
36%
Mane
Feto
Mane Feto
100
80
60
40
20
0
81
46
Mane
Feto
0-20 21-30
80
70
60
50
40
30
20
10
0
02
49
27
31-40 liu 40
25
8
79
grafiku 7Persentajen husi mane no feto ne’ebé
halo parte bá ONG 17 ne’ebé intrevista
grafiku 8Persentajen feto no mane ne’ebé
tama bá ONG 17ne’ebé intrevista
grafiku 9Nº total husi mane no feto ne’ebé
halo parte bá ONG 17 ne’ebé intrevista, kada intervalu otas nian
27
5. Area tematika sira bá intervensaun nian
ONG lokal sira ne’ebé mak entervista, afirma katak sira dezenvolve sira nia aktividade tuir buat ne’ebé iha ona ninia estatu-
tu. Enjeral iha area atuasaun ne’ebé defini tiha ona, maibé sira bele dezenvolve programa iha area seluk bainhira tuir ninia
misaun no vizaun. Atu identifika lolós area atuasaun tematika prinsipal ONG lokal sira nian, analiza ona projetu sira ne’ebé
dezenvolve iha tinan 5 ikus.
Liu husi analise bá grafiku verifika katak maizumenus sorin baluk husi organizasaun sira ne’e implementa ona atividade
iha agrikultura no iha area saneamentu. Promosaun saude no Direitus Umanus mos sai prioridade bá ONG lokal sira, no
35% husi sira implementa ona programa balun iha kada area tematika sira ne’e. Servisu iha area edukasaun formal no la’os
formal mos barak, iha opozisaun ba aktividade sira ne’ebé iha relasaun ho meiu ambiente no dezastre naturais.
Agrikultura / Hortikultura / Pekuária / Biogás
Kursos ba Informátika
Terras e Propriedades
Mudansa klimátika
Dezastre natural
Peacebuilding / Resolusaun ba konflito
Saude
Educasaun formal no laos formal / Alfabetizasaun
Lideransa Komunitária
Educasaun Sivica
Direitus Umanos
Bé no saneamentu
Juventude / Desportu
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
grafiku 10Area tematika Prinsipal sira bá intervensaun husi
ONG 17 ne’ebé intrevista, durante tinan 5 ikus
% husi ONG nebe hala’o aktividade iha area tematika, tinan 5 ikus nian
28
6. Zona jeografika intervensaun nian
Besik 80% husi ONG lokal sira ne’ebé entervista ona, implementa atividade iha sub-distritu likisa liu ida iha tinan 5 ikus
nian: besik 65% husi ONG sira implementa atividade balun iha subdistritu Maubara, 65% iha Likisá no 47% iha sub-distritu
Bazartete. Alen ida ne’e mos, 18% ONG sira ne’ebé intervista implementa atividade iha distritu seluk, liu-liu ONG nain 2
iha distritu Ermera no ONG nain 1 iha distritu Bobonaro.
7. Volume projetu sira ne’eb’e jere ona iha tinan 5 ikus
Husi tinan 2007 to’o 2011, ONG nain 10 to’o 15 mak hala’o ona tipu atividade ruma, nu’udár implementasaun projetu
mediu ka longu prazu ho apoiu husi finansiador, nu’udár servisu voluntariu ka pontual hanesán hala’o workshop, servisu
sosializasaun bá komunidade ka akompañamentu bá grupu sira husi komunidade.
Iha tinan 2011, iha de’it ONG nain rua mak la implementa nein atividade ida enkuantu organizasaun nain 10 hetan ka iha
apoiu husi finansiador bá implentasaun atividade ka programa. Sira seluk, organizasaun nain 5 mak hala’o atividade la ho
apoiu diretu husi finansiador.
Bazartete Likisá
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Maubara Bobonaro Ermera
47%
65% 65%
6%12%
2007 2008 2009 2010 2011
12
10
1413
15
grafiku 1 1Area jeografika prinsipal sira bá intervensaun husi ONG 17 ne’ebé intrevista, iha tinan 5 ikus.
grafiku 12Numeru ONG ho atividade la’o, kada tinan, iha tinan 5 ikus
29
8. Fonte prinsipal finansiamentu nian
Iha tinan 5 ikus, ONG lokal sira hetan asesu bá fonte finansiamentu ne’ebé la hanesán, biar husi entidade nasional ka inter-
nasional nian, hanesán hatudu iha tabela kra’ik ne’e.
tabela 3Finansiador prinsipal sira bá ONG 17 ne’ebé intrevista, iha tinan 5 ikus
Finansiador sira Organizasaun sira
Ajensia Nações Unidas nian World Food Program (WFP), UNDP, WNPA, UNMIT, UNIFEM, UNICEF
ONG Internasional sira WaterAid, Chatolic Relief Services, Caritas Austrália, CIDA (Canada), TODA (Holanda), Associação Sem Fronteiras (Ásia), OXFAM, ONG da Finlândia, HIVOS, CARE, Trócaire, Rotary Club, ChildFund
Ajensia Ko’operasaun USAID, AUSAID, AECIDGovernamental sira
ONG Nasional sira CVS, FOKUPERS, Fundação Alola
Entidade Governamental DNSAS, Ministério do Trabalho e Solidariedade, Gabinete do Primeiro MinistroTimor-oan nian para a Sociedade Civil, Secretaria de Estado da Política Energética
Programa Banku Mundial nian Rural Water Supply Programme (RWSP)
Husi analiza bá informasaun ne’ebé halibur, bele identifi-
ka katak finansiador barak mak iha tinan 5 ikus fó apoiu
bá ONG hirak ne’e iha implementasaun projetu. Hirak
ne’ebé fó kontribuisaun ho volume finansiamentu ne’ebé
bo’ot mak ajensia husi Nações Unidas, hanesán WFP no
UNICEF. Maibe, maski WFP finansia montante bo’ot, ida
ne’e aloka bá organizasaun ida de’it. Tuir mai UNICEF fó
montante ki’ik maibé bá organizasaun barak. Tuir fali mai,
iha OXFAM, ne’ebé atribui volume bo’ot datoluk nian bá
ONG Lokal barak, no entidade ida ne’e mak finansia ONG
barak iha distritu Likisá.
Gabinete Primeiro Ministru nian bá Sosiedade Sivil mos
bele dehan dala barak sai nu’udár finansiador bá ONG
lokal sira iha tinan 5 ikus hamutuk ho OXFAM, maibé ho
montante mediu ne’ebé ki’ik liu husi entidade internasio-
nal sira.
Sei iha tán, dala ruma, apoiu husi finansiador balun, ha-
nesán bá ONG nasional ka internasional -bá ONG Lokal
sira, ho de’it rekursu material ka liu husi selu transporte
ka salariu membru ONG nian bá implementasaun tipu
atividade ruma.
30
9. Volume finansiamentu ne’ebé jere ona
Tuir dadus ne’ebé ONG sira fó, montante finansiamentu ne’ebé sira jere ona iha tinan 5 ikus nian, varia entre $200 to’o
milaun 6 USD, tuir programa anual nian.
2007 2008 2009 2010 2011
$ 290,000.00 $ 150,000.00
$ 3,000,000.00
$ 6,000,000.00
$ 2,00,000.00
a b c d e f g h i j k l m n o p q
7500 0 9500 15000 79000 11200 0 15000 0 0 4000 0 26600 12000 0 17500 0
0 0 5500 0 24000 5000 0 30000 300 0 4000 0 42000 0 0 35000 0
30000 50000 0 0 24000 5000 22000 30000 0 0 8500 0 32600 3E+06 0 35000 0
18000 50000 8100 0 24000 8000 0 35000 0 0 8500 0 29000 6E+06 0 35000 0
38000 3000 8100 0 24000 0 0 20000 0 0 47000 0 62500 2E+06 0 17500 6200
$ 120,000.00
$ 100,000.00
$ 80,000.00
$ 60,000.00
$ 40,000.00
$ 20,000.00
$ 0.00
2007
2008
2009
2010
2011
grafiku 13Valor total mediu husi finansiamentu ne’ebé hetan husi ONG 17 ne’ebé intrevista, kada tinan
grafiku 14Montante mediu total (ho USD) husi projetu sira ne’ebé dezenvolve ona, husi ONG 17 ida-idak, ne’ebé intrevista, iha tinan 5 ikus
Liu husi analiza bá grafiku verifika katak volume finansia-
mentu aumenta hetan iha tinan tolu ikus maibé hetan
heterojenidade ne’ebé bo’ot entre volume mediu husi
osan ne’ebé ONG ida-idak simu, iha tinan tomak, hanesan
hatudu iha grafiku 14 no 15 husi pajina tuir mai. ONG ida
de’it mak partisipa iha projetu ho volume finansiamentu
bo’ot, maizumenus millaun 5 USD tinan-tinan, barak husi
ONG sira seluk jere projetu husi valor mediu to’o 40 000
USD, dala ruma, bele jere programa maizumenus husi 80
000 USD tinan-tinan.
Verifika katak hahú husi tinan 2007 besik 41% husi ONG
(7) la hetan tipu finansiamentu saída de’it, hatudu husi
orsamentu ne’ebé la estavel husi organizasaun sira no
karakter temporariu bá asesu finansiamentu. Husi parte
seluk, organizasaun balun konsege hetan finansiamentu
bá programa anual sira ka bá tinan barak nian, bele bá sus-
tentabilidade ONG nian no bá efetidade di’ak liu tan husi
aksaun sira ne’ebé implementa ona.
31
10. Metodolojia servisu nian
10.1 Diagnostiku nesesidade no definisaun bá intervensaun prioridade sira
Kompetensia teknika formal ne’ebé fraku iha dominiu jes-
taun siklu projetu nian mak sai evidensia no fó sai husi
ONG hotu-hotu ne’ebé intervista. Iha tempu halo pre-
parasaun bá projetu ruma, atu halo diagnostiku bá buat
ne’ebé persija no defini intervensaun prioridade sira, ONG
sira hatudu meius atu hetan informasaun tuir mai ne’e:
• Observasaun bá realidade fatin no nivel koñesimentu
membru sira husi organizasaun nian ne’ebé hela iha Liki-
sá no hatene tuir moris lor-loron nomós potensialidade
rejiaun nian;
• Diskusaun informal ho komunidade atu hetan informa-
saun husi suco sira ne’ebé iha rural liu no susar atu hetan
asesu;
• Realizasaun enkontru formal ho komunidade, autorida-
de lokal sira, ONG ka entidade governamental sira seluk
hodi diskuti prioridade ida ne’ebé mak bele halo interven-
saun no saída mak sai planu aktividade husi organizasaun
ida-idak;
• Peskiza liu husi inkeritu no intervista bá komunidade
no lider lokal sira atu halo formulasaun bá baze de dadus
hodi defini planu aksaun ruma;
• Informasaun ne’ebé hetan husi eksperensia servisu iha
implementasaun husi atividade sira seluk;
• Meius komunikasaun ka sentru informasaun sira seluk
hanesan revista Lafaek, jornal, no CAVR.
10.2 Meius informasaun konabá oportunida-de finansiamentu nian
Bainhira husu konabá asesu informasaun bá kandidatura
finansiamentu husi meius saída, ONG sira hateten katak
mai husi fontes inforamsaun oi-oin, hanesan:
• Husi inisiativa rasik, hakerek proposta no entrega bá fi-
nansiador potensial sira;
• Liu husi avizu iha meius komunikasaun hanesán jornal,
panfletu, rádiu, TV no internet;
• Liu husi FONGTIL;
• Iha enkontru regular fulan-fulan ho rede ONG Likisá
nian, DLO FONGTIL nian no membru sira;
• Liu husi kontaktu pesoal husi membru ONG lokal ho
kolega sira ne’ebé servisu iha Dili no iha ONG seluk nomós
iha;
• Liu husi Rede Feto no ONG nasional sira seluk ne’ebé
fahe informasaun bá ONG lokal sira;
• Doador rasik mak mai konvida ONG sira bá entrega kan-
didatura hodi hetan finansiamentu.
Bainhira husu ONG sira konabá elaborasaun bá proposta
ruma bazeia bá kriteriu saída, 71% hatán katak sira bazeia
bá iha regulamentu internu husi ONG rasik, iha ninia mi-
saun no vizaun bá apár ho konsulta husi komunidade no
ho lider lokál sira hodi halo levantamentu bá nesesidade
sira. Organizasaun ida de’it mak hatán katak persija tetu
kriteria sira ne’ebé finansiador sira husu no aksaun ne’ebé
tuir kriteria hirak ne’e, enkuantu 23% hatán katak persi-
ja halo planu ne’ebé bazeia bá iha kriteria husi ONG ne’e
rasik maibé persija halo komparasaun no adaptasaun bá
kondisaun sira ne’ebé doador sira husu.
32
10.3 Akompañamentu no avaliasaun bá pro-jetu
Konabá eksistensia sistema akompañamentu internu no
avaliasaun bá aktividade sira, 100% husi ONG sira hatán
los bá kaju rua ne’e hotu.
Bainhira husu bá sira atu esplika tipu akompañamentu
ne’ebé halo, hatudu ona, husi totalidade ONG sira, bá
nesesidade pesoal tekniku husi ONG ne’ebé halo vizita re-
gular bá fatin atividade sira iha komunidade liu husi utili-
zasaun metodu partisipativu no sikat le’et bá iha dinamika
aldeia nian.
Mensiona mos importasia husi halo enkontru ho komu-
nidade atu halo planu aksaun no aksaun follow-up sira
tuir mai / akompañamentu no avaliasaun.
Konabá bá avaliasaun bá atividade sira, resposta sira la ha-
nesán no ONG sira iha abordajen la hanesán bá ejijensia
husi finansiador sira.
ONG sira hotu dehan katak halo relatoriu atividade nian,
ne’ebé iha periodisidade la hanesán, husi mensal to’o anu-
al, tuir kriteria husi doador sira. Relatoriu hirak ne’e barak
mak fó de’it bá doador sira, no iha kazu balun ONG sira
mos hatama relatoriu bá ninia parseiru implementasaun
sira - ne’ebé bele bá entidade governamental ka ONG
lokal sira no ho autoridade lokal sira. Alen ida mos, orga-
nizasaun balun dehan katak fahe informasaun atividade
nian ho FONGTIL no Rede ONGs Likisá, maibé bain-bain
sira halo rezumu oral la entrega ninia kopia formal ruma
(grafiku15).
Finansiador sira EntidadeGovernamental
sira
120%
100%
80%
60%
40%
20%
0%
AutoridadeLokalsira
Rede sira
100%
50%
21% 21%
Alen relatoriu, ONG sira mos dehan katak hala’o enkontru semanal ka mensal ho benefisiariu aksaun nian, iha ne’ebé,
maioria husi kaju sira, diskuti konabá problema no solusaun liu husi ko’alia de’it. Sira balun dehan katak utiliza formulariu
avaliasaun, bá indikasaun aspektus pozitivu no negativu husi atividade sira no ONG ida hatudu ona utilizasaun indikador
atu avalia se sira atinji ona proposta nia objektivu ka lae.
grafiku 15Entidae prinsipal sira ne’ebé simu informasaun konabá atividade sira ne’ebé impelmenta husi ONG 17 ne’ebé intrevista
Nº ONG
33
11. Analise ba governasaun internanian
11.1. Estatutu no Planu Estratejiku
Konabá analiza governasaun interna ONG nian, husu
ona sira konabá ejistensia estatu no misaun no vizaun
ida ne’ebé defenidu. Hare hanesan ONG barak mak iha
misaun ida ne’ebé definidu tuir nesesidade fatin ne’ebé
identifika ona, maibé sei iha tendensia atu sira hala’o ser-
visu ho lojika, hodi implementa programa sira husi ajensia
internasional sira.
Iha kazu hotu-hotu, organizasaun sira iha estatutu ne’ebé
elabora ona, ho misaun no vizaun, estrutura direitu no
dever, regulamentu no deskrisaun bá responsabilidade
membru sira nian. Estatutu sira iha obrigatoriu atu rejistu
iha FONGTIL, ONG sira hotu ne’ebé iha lista dadaun ka sei
iha prosesu bá rejistu, iha obrigatoriu atu iha dokumentu
ne’ebé elaboradu.
Konabá ejistensia planu estratejiku bá ONG, resposta sira
ladún hanesan maski barak husi ONG sira (13) mak dehan
katak sira iha planu estratejiku, ne’ebé la’o husi anual to’o
tinan 10.
Organizasaun sira seluk dehan katak sira la iha planu es-
tratejiku ruma tamba susar atu estabelese objektivu sira,
hamosu husi doador sira ne’ebé la permanente no persija
atu adapta bá atividade sira bá finansiamentu ne’ebé mak
hetan. Atu hasoru susar ida ne’e, husi ONG sira ne’ebé
intervista, importante atu promove reflksaun interna iha
ninina nivel Planeamentu Estratejiku nu’udár elementu
baze no orientador bá atividade saída de’it husi organiza-
saun no la’os sai hanesan instrumentu bá servisu finansia-
mentu ne’ebé iha ona.
Husi ne’e hatudu katak, ONG lokal sira hotu iha planu es-
tratejiku hetan ajuda husi liur iha ninia elaborasaun, bele
husi FONGTIL ka husi doador ruma.
11.2. Kontabilidade
Besik metade husi organizasaun ne’ebé halo survei bá
(47%) dehan katak sira iha fundu bá organizasaun. Fundus
sira nia orijen iha oi-oin, liu-liu: bá programa balun ne’ebé
implementa ona no husi doador sira bá kustu adminis-
trasaun nian; husi membru sira husi ONG ne’ebé deskon-
ta sira nia osan fulan atu kria fundu ka nu’udár inisiativa
privadu husi membru ruma husi ONG ne’ebé utiliza ninia
osan rasik hodi mantein kustu funsionamentu.
Maioria husi ONG sira (15) iha konta bankaria, hakarak
tau bá kestaun transparensia no husi inisiativa ONG ra-
sik (14% husi kazu), mai husi ejijensia doador sira (76%).
ONG nain rua ne’ebé la iha konta bankaria dehan katak
sira seida’uk iha volume finansiamentu ne’ebé justifika ne-
sesidade ida ne’e maibé sira rekoñese ida ne’e importante
atu halo hodi simu fundus.
Husi organizasaun sira ne’ebé iha konta bankaria, 29% uti-
liza sistema asinatura husi ema nian tolu atu bele halo mo-
vimentu osan ho kombinasaun ne’ebé la hanesán: Diretur,
1 tinan 2 tinan 3 tinan 4 tinan 5 tinan
6
5
4
3
2
1
0
Nº ONG
grafiku 16Numeru ONG ne’ebé ho planu estratejiku husi ONG 17 ne’ebé intrevista
34
Tezoureiru no Sekretariadu; ema nain rua husi diresaun no
Diretor; Diretor, Ko’ordenador projetu, ema nain ida husi
diresaun; diretor, Tezoureiru ema nain ida husi diresaun.
Nain sanulu husi ONG sira utiliza sistema ema nian
rua de’it: Diretur no Tezoureiru/administrativu ka
Ko’ordenador projetu nian; Ko’ordenador Konsellu no Te-
zoureiru. Iha de’it 12% husi ONG sira mak utiliza konta
bankaria iha ne’ebé ema ida de’it mak bele halo transak-
saun, dala barak Diretur ONG nian.
ONG sira hotu afirma katak iha sistema kontabilidade, iha
ema ida ka seksaun ne’ebé responsavel bá parte finansei-
ru. Bainhira husu atu esplika sistema ida ne’e, ONG sira,
enjeral, hatudu katak iha livru kontas, arkivu faktura sira
nomós halo relatoriu osan nian.
Ida ikus ne’e mak ONG ne’ebé simu finansiamentu sira
hotu halo, tamba doador mak husu obrigatoriu. Relatoriu
husi kazu hotu-hotu, entrega bá finansiador ho periodu
ne’ebé mak la hanesan husi fulan-fulan, fulan-tolu, fulan-
-nén to’o tinan nian.
Alen ida ne’e, ONG nain rua (2) dehan katak fahe relatoriu
ho parseiru sira ne’ebé implementa atividade no adminis-
trador distritu nian kuandu justifika.
Bá dala ikus, 71% husi kazu, sira nunka hala’o auditoria in-
terna bá sira nia osan ONG nian, enkuantu 29% husi sira
dehan katak halo auditoria ne’ebé varia tuir nia periodisi-
dade: hahú husi fulan-fulan, fulan-tolu, fulan-nén no tinan
nian. Konabá auditoria eksterna nian, nain sanulu hatán
katak sira nunka halo no nain hitu halo ona auditoria eks-
terna ruma maizumenus dala ida husi parte finansiador
sira. Ida husi ONG sira hatudu rede tematika ne’ebé hala’o
mos auditoria anual bá ninia osan.
12. Formasaun bá Rekursus Uma-nus nian
Atu halo analiza bá kapasitasaun rekursus umanus ONG
nian husu ona se iha membru ruma ne’ebé hetan tipu
formasaun ruma iha tinan lima ikus nian. ONG nain 15
hatán katak tebes, no nain rua mak dehan lae. Aksaun
formasaun/worshop sira ne’e hala’o husi organizasaun in-
ternasional sira no husi doador sira rasik, mak hanesán:
i) OXFAM, AECID, UNICEF, CRS; ii) husi organizasaun
nasional sira, mak hanesán: HAK; iii) HUSI entidade go-
vernamental sira hanesán SAS no Ministeriu Agrikultura
no Peskas (MAP) no v) husi rede FONGTIL no Likisá, no
seluk tan.
Husi tema formasaun sira ne’e, liu-liu: jestaun negosiu;
planu aksaun ho komunidade atu rezolve problema; li-
deransa; advokasia; informatika; lian ingles; buka fundus;
governasaun di’ak; oinsá sai fasilitador; jestaun finanseiru;
oinsá hakerek proposta; oinsá halo relatoriu finanseiru;
administrasaun.
Bainhira husu konabá sei persija tán kapasitasaun ruma,
sira hatán katak los. Justifikasasun iha relasaun ho faktu
husi iha membru barak mak ho nivel eskola ki’ik ne’ebé
servisu iha ONG lokal no la’os membru hotu-hotu hetan
asesu bá informasaun. Alen ida ne’e, evolusaun lalais bá
konseitu no tendensia global Dezenvolvimentu nian, per-
sija reforsu bá kapasidade ne’ebé konstante.
Iha sentidu atu orienta di’ak liu tan eixu formasaun no
kapasitasaun husi projetu Mais Cidadania, Mais Desen-
volvimento, husu tiha ona bá ONG sira ne’ebé intervista
konabá formasaun prioridade sira ne’ebé persija, bazeia
iha difikuldade sira ne’ebé hatudu husi ninia membru sira.
35Liu husi analiza bá resposta sira ne’ebé hetan verifika ka-
tak, kuaze organizasaun hotu hili area jestaun no finan-
sas nu’udár prioritariu iha programa haforsa kapasidade
nian. Enjeral, difikuldade bo’ot sira mosu bá nível jestaun
bá orsamentu ruma, planeamentu bá atividade, hakerek
relatoriu no halo proposta. Ida ikus ne’e mak ONG sira
hotu-hotu mensiona, no, la iha duvida katak ida ne’e sai
nu’udár preukupasaun bo’ot liu entre sira. Difikuldade
espesifiku sira mai husi faktu katak finansiador sira utili-
za kriteriu no modelu sira ne’ebé la hanesan entre sira no
barak mak utiliza lian inglês nu’udár meiu komunikasaun.
Alen ida ne’e, ONG sira mos hatudu, difikuldade bo’ot
iha nivel administrativu, iha ONG balun ne’ebé hatudu
difikuldade atu define responsabilidade husi kada depar-
tamentu organizasaun nian, dala ruma susar atu halo dife-
rensa entre obrigasaun administrativu no tezoureiru nian.
Preokupasaun bo’ot seluk mai husi kapasidade lideransa
nian, biar husi nivel diretor no ko’ordenador projetu nian,
biar iha nível tekniku sira ne’ebé implementa atividade ha-
mutuk ho komunidade sira.
Tan ne’e nota katak persija reforsa bá dirijente sira husi
ONG la’os deit, hodi sira bele halo ko’ordenasaun interna
ho di’ak, maibé atu iha kapasidade ko’ordenasaun projetu
no ekipamentu ne’ebé di’ak liu tan no halo relasaun di’ak
ho entidade externa sira – doador sira, autoridade sira,
no seluk tan.
Husi parte seluk, verifika mos katak persija haforsa kapa-
sidade intervensaun bá ekipa kampu nian ne’ebé iha kaju
barak mak sei joven liu, la ho formasaun espesifikadu no
la iha eksperiensia, ho servisu mobiliza no komunika ho
komunidade sira hodi hala’o projetu ne’ebé la hanesán.
Dejafiu bo’ot liu ida seluk bá ONG sira mak kestaun lingua.
Hahú husi ukun-an no ho doador internasional ne’ebé au-
menta, difikuldade barak mak husi linguistiku nian. ONG
sira sente katak persija aumenta sira nia kompetensia, liu-
-liu iha Lian Portuges, ne’ebé sai nu’udár lian nasional.
0 2 4 6 8 10 12 14
Nº ONG
grafiku 17Area formasaun prinsipal sira ne’ebé hatudu husi ONG 17 ne’ebé intrevista
EdukasaunJeneru
Aprezentasaun ba publikuMikrokreditu
MultimediaDinamizasaun grupus kumunitáriu sira
Rekursos UmanusBe no saneamentu
Agrikultura / Seguransa ai-hanRezolusaun ba conflito no harii dame
AdvokasiaTeknolojia Informasaun no Komunikasaun
Lian Ingles no PortugesLideransa
Jestaun FinanseiraAdministrasaun
Planu estratejikuJestaun Orgazasional
36
13. Rekursus material organizasaun nian
Atu halo planu didi’ak bá komponente apoiu material, lojistiku no operasional bá ONG benefisiariu sira iha ambitu proje-
tu Mais Cidadania, Mais Desenvolvimento, promove ona analise bá rekursu material tuir kategoria sira tuir mai ne’e: sede,
transporte, Internet, elektrisidade, mobiliariu, no ekipamentu sira. Rezultadu sira ne’ebé hetan mak tuir mai ne’e:
Parte husi ONG sira ne’ebé la iha meius atu aluga ka hetan fatin atu sai sede bá ninia organizasaun, babain sira utiliza uma
husi familia ka parte husi membru ONG nia uma rasik. Iha de’it nain 6 husi ONG sira mak iha edifisiu rasik, no nain 2
dehan katak aluga. Organizasaun 1 mak utiliza edifisiu ne’ebé oferese husi igreja no ONG ida de’it mak dehan la iha, sede
permanente iha momentu ida ne’e.
ONG sira ne’ebé ho sede, iha ahi ne’ebé lakan estavel ne’ebé mai husi EDTL no ne’in ida mak utiliza fonte enerjia alterna-
tiva. Husi parte seluk la iha ONG ida mak iha internet rasik maibé sira utiliza internet publiku ka dala ruma bá fasilidade
FONGTIL nian iha Dili ne’ebé bele halo servisu ho gratuita.
Ninia dominiu mak importante hodi komunika di’ak liu
tán ho entidade governamental sira, komprende didi’ak
politika nasional sira, nomós hodi hetan susesu bo’ot bá
oportunidade ko’operasaun ho entidade internasional
luzofona sira. Iha dominiu ida ne’e, tau tán bá Portuges,
membru sira balun ONG nian mak Lingua Ingles, ne’ebé
sai hanesán lian global komunikasaun nian, no sai im-
portante bá asesu informasaun nasional no internasional
nune’e mos atu halo komunikasaun ho organizasaun in-
ternasional sira no asesu ba liña finansiamentu seluk, liu-
-liu montante a’as liu ba nasional sira.
grafiku 18 grafiku 19 Tipu Sede husi ONG ne’ebé intrevista Tipu transporte husi ONG ne’ebé intrevista
Husi Igreja
Impresta uma husi familia / belun
Aluga
ONG nian rasik
Laiha
Nº ONG
1
7
1
2
6
Motor (4)
Motor (3)
Motor (2)
Motor (1)
Kareta (3)
Laiha
Nº ONG
1
6
2
2
1
5
37
Kompenente importante seluk liu husi meius transporte
ne’ebé kada organizasaun iha. Parte husi ONG sira ne’ebé
la iha kualker meius transporte, no ne’e sai nu’udár deza-
fiu bo’ot ida bá ninia funsionamentu. Bain-bain membru
sira balun utiliza sira nia transporte rasik ka aluga trans-
porte bá implementasaun aktividade sira, hanesán atu bá
halo workshop ruma.
ONG ida de’it mak iha kareta 3 no motorizada 4, no ONG
ida ne’ebé ho fundus bo’ot no meius transporte barak.
ONG ida seluk mos iha motorizada 4, ONG rua seluk iha
motorizada 3, ONG ida mak iha motorizada 2, no barak
(6) mak iha motorizada 1. Transporte sira ne’e hotu-hotu
finansia husi doador sira, ONG ida de’it mak sosa rasik ni-
nia motorizada ho fundus rasik ne’ebé hetan husi deskon-
tu mensal husi persentajen salariu husi ninia membru sira.
Konabá ejistensia mobiliariu, ONG 1 de’it mak la iha
kualker buat ida, no sira seluk iha mobiliariu baziku eskri-
toriu nian, nain 15 mak iha meja no kadeira no nain 10
mak iha tan estante ka armariu. Organizasaun nain 11
mak iha kuadru formasaun nian.
foto 2 foto 3 Sede ONG Caunserlink nian Sede ONG Fundasaun Moris Foun nian
grafiku 20 grafiku 2 1 Mobiliariu husi ONG ne’ebé intrevista Ekipamentu husi ONG ne’ebé ntrevista
Laiha
Komputador (8)
Komputador (6)
Komputador (5)
Komputador (2)
Komputador (1)
Fotokopiadora
Impresora (2)
Impresora (1)
Nº ONG
1
7
2
2
1
14
1
4
1
Laiha
Armariu / Estante
Kuadro formasaun
Meja
Kadeira
Nº ONG
1
15
11
15
10
38
14.1 Nível relasaun ho Entidade Estatal sira
Bá nivel Autoridade Lokal sira ONG lokal sira kolabora
ho lider lokal sira hotu hahú husi Administrador Distritu
to’o bá Xefe Aldeia sira, durante faze siklu projetu tomak.
Autoridade lokal sira tenki konvida bainhira iha abertura
ka atu hahú aktividade ruma no sempre fó hatene bá sira
konabá aktividade sira nebá atu implementa bá iha nivel
komunidade sira. Importante atu kolaborador ho sira iha
identifikasaun no ko’ordenasaun bá meius hodi rezolve
problema lokal ruma.
Konabá Entidade Governamental sira, ONG sira servisu
diretamente ho entidade nivel sentral, biar ho departe-
mentu nivel distrital nian, tuir area tematika projetu sira
ne’ebé la’o dadaun. Hanesan ho Servisu Bé no Saneamentu
(SAS), Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP), Ministeriu
Ekonomia no Dezenvolvimnetu (MED), Ministeriu Saude
(MS), Ministeriu Turismu Komersiu no Industria (MTCI),
Ministeriu Seguransa sosial (MSS) no seluk tán. Nune’e
mos ho autoridade lokal sira, kolaborasaun ida ne’e mak
halo dala barak iha faze siklu projetu sira.
14. Analise bá relasaun eksterna nian
Halo ona analise bá ONG nia relasaun ho entidade eksterna sira, liu-liu iha estrutura ko’ordenasaun distritu nian. Barak liu
husi ONG sira iha relasaun di’ak ho Autoridade Lokal no entidade governamental sira, espesial liu iha nivel distrital, nune’e
mos ho organizasaun Sosiedade Sivil sira seluk.
Halo tan tiha ona levantamentu ida bá kuantidade eki-
pamentu informatiku. ONG nain 11 mak dehan iha pelu
menus komputador ida ka rua. ONG ida de’it mak iha
komputador 6 bá ninia funsionamentu, no ida seluk iha
komputador 5 ka 6 atu uza bá formasaun iha area infor-
matika nian. Maioria husi ONG sira iha impresora 1, no
ida de’it mak iha ninia fotokopiadora rasik. Organizasaun
rua mak la iha kualker ekipamentu.
Rede sira
IONGs / Ajensia Internasional sira
ONG Lokal sira
ONG Nasional sira
Entidade governamental sira
Autoridade Lokal sira
grafiku 22Numeru ONG ne’ebé iha kanal komunikasaun ho entidade externa oi-oin
0 5 10 15 20
39
14.2 Nível relasaun ho ONG sira seluk no Organizasaun sira ne’ebé ho estrutura ko’ordenasaun nian
Entre ONG lokal sira existe troka informasaun regular no
kolaborasaun iha implementasaun atividade sira. Ida ne’e
akontese mos ho ONG Nasional sira, hanesan Fokupers,
Belun, HAK, HNTL, Fundação Alola, Haburas, KSI, Perma-
til, no seluk tán, ne’ebé mos fó workshops no formasaun
bá ONG sira husi distritu.
Iha nível Ajensias Internasional sira iha relasaun ne’ebé
regular ho finansiador no alen ida ne’e iha tán esforsu
balun bá ko’ordenasasun atividade nian, hanesán CARE,
UNIFEM, Aecid, Plan, WaterAid, UNMIT, no seluk tán.
Organizasaun internasional barak mak halo kontratu ho
ema rai na’in, no sira seluk hala’o relasaun ONG lokal sira
nu’udár parseiru.
Iha mos relasaun organizasaun sira nian ho estrutura
ko’ordenasaun, ONG sira hotu ne’ebé asosia bá rede ruma
ho forma ruma liu husi oinsá fahe no ko’ordena atividade
sira.
Liu husi intrevista ne’ebé hala’o, ONG 1 de’it, mak dehan
sai membru Rede HASATIL no ida seluk Rede Feto, rede
sira ne’ebé temi ne’e hanesán meius importante atu fó
apoiu bá organizasaun sira, liu-liu iha nível mekanizmu
jestaun no asesu informasaun. Husi parte seluk, ONG sira
hotu ne’ebé intrevista, dehan katak sai membru bá Rede
ONGs Likisá desde hari’i iha 2009. Maibé la iha rejistu ida
(ka evidensia) formal nu’udár membru bá Rede no balun
la iha lista husi ninia membru sira. ONG nain 4 dehan tán
katak iha membru sira ne’ebé halo parte bá sekretariadu
Rede ONGs Likisá nian, no sei iha duvida bá estrutura
sekretariadu no ema sira ne’ebé asumi kargu oi-oin.
Husi ONG nain 17 ne’ebé intrevista 16 dehan katak par-
tisipa iha reuniaun fulan-fulan ne’ebé organiza husi DLO
FONGTIL no Rede de ONGs de Likisá. Tuir resposta sira,
reuniaun sira ne’e inklui fahe informasaun entre ONG no
rede sira, hanesan bainhira iha: oportunidade bá asesu fi-
nansiamentu; oportunidade bá ema husi Dili ka organiza-
saun sira seluk ne’ebé mai atu fahe informasaun ka imple-
menta aksaun ruma iha distritu; fahe planu atividade husi
kada ONG hodi labele iha duplikasaun esforsu no buka
solusaun bá difikuldade ne’ebé mosu bá implementasaun
aktividade oi-oin; hato’o difikuldade sira ne’ebé iha rejiaun
no priorizasaun problema sira; identifika planu aksaun nia
hodi hatán bá ida ne’ebé sai problematiku lokál nian; halo
refleksaun planu aksaun follow-up bá problema ne’ebé
identifika ona no aksaun sira ne’ebé implementa ona no-
mos diskusaun konabá politika no projetu ne’ebé imple-
menta iha distritu hanesán PDD no PDL.
Ho analise ne’ebé kle’an liu konabá impaktu Rede ONGs
Likisá nian, halo levantamentu bá vantajen no difikuldade
sira husi funsionamentu estrutura ida ne’e, hetan rejulta-
du sira tuir mai ne’e husi opiniaun ONG lokal sira:
Vantajen sira• Fatin atu fahe informasaun no asesu atu aprende buat foun; • Oportunidade atu hetan asesu bá informasaun kona-bá finansiador sira; • Haforsa kapasidade ONG ida-idak nian no ninia mem-bru sira; • Oportunidade atu koñese ONG sira seluk; • Oportunidade atu halo analiza hamutuk bá prosesu dezenvolvimentu no rejiaun; • Haforsa organizasaun sira hotu no hari’i sentidu re-ponsabilidade bá partisipasaun no servisu hamutuk; • Posibilidade bá akompañamentu atividade sira ne’ebé implementa ona husi ONG ida-idak;
40
• Efektividade di’ak liu tán iha kontrolu sosial no kapa-sidade atu rezolve problema sira ne’ebé afekta bá ko-munidade to’o bá iha nivel aldeia sira ne’ebé remota liu;• Reforsa bá identidade Sosiedade Sivil nu’udár aktór bá mudansa;• Meiu propulsor atu fó koñese ONG lokal sira bá enti-dade nasional no internasional sira seluk.
Difikuldade sira • Falta apoiu finanseiru no tekniku hodi fó apoiu bá funsionamentu sekretariadu rede nian; • Limitasaun bá ekipamentu sira no falta sede atu hala’o atividade sira; • Falta asesu bá informasaun ne’ebé adekuadu konabá oportunidade finansiamentu no parseiru sira bá imple-mentasaun programa sira iha distritu; • Falta esforsu no partisipasaun husi parte membru sira balun; • Falta klareza konabá estrutura no responsabilidade husi membru sekretariadu ida-idak;
• Servisu no aktividade ne’ebé mak hala’o ladún efektivu.
14.3 Nível partisipasaun iha prosesu desen-tralizasaun nian (PDD, PDL no PDS)
Ho objektivu atu komprende saída mak grau koñesimen-
tu no partisipasaun organizasaun sosiedade sivil hirak
ne’e nian iha atividade sira no sensasaun bá informasaun
ne’ebé promove husi organizasaun eksterna oi-oin, iha
dominiu prosesu desentralizasaun no Dezenvolvimentu
sustentavel, husu ona bá ONG sira ne’ebé intrevista ko-
nabá enkontru prinsipal ne’ebé promove iha distritu, iha
ikus-ikus ne’e.
Konabá enkontru ne’ebé realiza husi MAEOT hamutuk ho
Administrasaun Distritu hodi habelar informasaun kona-
bá planu dezenvolvimentu nian 53% husi sira hatán katak
partisipa no nain 8 dehan katak la partisipa iha enkontru
tamba la simu konvite konabá ida ne’e.
Iha fulan 2010, FONGTIL hamutuk ho Rede ONGs Likisá,
organiza worshop ida konabá Governasaun Diak. Sesaun
ida ne’e iha partisipasaun maizumenus reprezentante 20
husi ONG no OBC lokal sira.
Bainhira husu konabá se partisipa ona ho forma ruma
iha aktividade ne’ebé iha relasaun ho PDD PDL no PDS,
ONG sira hotu hatán katak sira la implementa kualker
projetu husi PDD ka PDL tamba ida ne’e fó de’it bá em-
preza privadu sira. Husi parte seluk, ida husi ONG sira
dehan katak hetan responsavel atu sai fiskalizador no halo
akonpañamentu bá projetu sira ne’ebé iha relasaun ho
PDD, enkuantu ida seluk dehan katak sai nu’udár orga-
nizasaun ida ne’ebé tau matan bá sensibiliza komunidade
sira molok implementa sira nia projetu.
Iha opiniuan jeral husi ONG lokal sira, Sosiedade Sivil iha
papel importante iha prosesu desentralizasaun, liu-liu iha
nivel preparasaun sosial hamutuk ho komunidade, tam-
ba, MAEOT la iha meius ne’ebé natón hodi halo esklare-
simentu bá iha nivel aldeia sira no empreza sira bain-bain
la halo kualker preparasaun molok implementa projetu
ne’ebé, dala barak hamosu konflitu iha komunidade laran
tamba falta dialogu no ko’ordenasaun.
Sira mos fiar katak ONG sira mos iha dever atu partisipa
iha akompañamentu nomós avaliasaun bá projetu sira
ne’ebé mak la’o atu, ho forma ida ne’e, sira asegura kontro-
lu bá atividade sira nomós respieta bá direitu traballador
sira nian no fó koñesimentu bá iregularidade balun hamu-
tuk governamental sira no empreza sira rasik, ne’ebé res-
41
ponsavel bá implementasaun. Iha sentidu ida ne’e, ONG
balun hakarak Sosiedade Sivil halo parte ho efetivu sai
komisaun fiskalizador no avaliasaun bá projetu sira hodi
hadi’ak kualidade no jestaun bá projetu sira ne’ebé mak fó
bá empreza sira no atu garante tranparensia ne’ebé di’ak
liu tán bá prosesu tomak.
Ikus mai, husu ona bá ONG sira atu hatudu dezafiu bo’ot
ne’ebé sira nia organizasaun hasoru dadaun. Resposta sira
la hanesan, maibé ho pontu komun.
Difikuldade sira ne’ebé bo’ot liu hasentra iha:
• Falta finansiamentu permanente;
• Falta asesu bá meius komunikasaun hanesan internet,
radiu, no jornal sira hodi habelar ka troka informasaun la
fahe koñesimentu ne’ebé simu bá ekipa sira seluk;
• Limitasaun iha nivel rekursu material sira: sede, ekipa-
mentu no meius transporte;
• Kapasidade teknika ne’eb’e ki’ik husi rekursu umanu
ONG balun nian;
• Falta responsabilidade husi parte membru sira ne’ebé
simu formasaun, ida ne’e akontese dala barak;
• Membru sira ne’ebé simu formasaun sempre husik orga-
nizasaun no tamba ida ne’e fasil liu atu hetan ukupasaun
ne’ebé fó benefisiu liu iha organizasaun seluk;
• Komitmentu fraku husi parte membru organizasaun
nian hodi partisipa ho voluntariu bainhira la iha meius
atu selu salariu;
• Falta tempu husi parte membru sira bá atividade ONG
nian hasoru obrigasaun empregu permanente nian;
• La iha mekanizmu ne’ebé efikaz atu hatudu kapasidade
ONG nian no kompara ninia servisu ho organizasaun se-
luk hamutuk ho entidade governamental ka finansiador
sira.
15. Dezafiu Sosiedade Sivil nian
42
Alen ONG sira, halo mos analise ida bá ko’operativa sira
ninia lala’ok iha distritu Likisá. Tuir informasaun ne’ebé
fó sai husi Diresaun Nasional ko’operativas (DNCOP),
dadaun ne’e iha ko’operativa nain 5 mak legaliza ona iha
distritu no grupu 9 mak iha prosesu ba rejistu.
Maibé, grupu produsaun barak mak hanaran-an nu’udár
ko’operativa maski seidauk to’o bá iha regra sira ne’ebé
tau tuir lei ne’ebé vigor. Ko’operativa sira funsiona nu’udár
asosiasaun ekonomiku ne’ebé prepara oportunidade bá
membru sira atu aumenta sira nia rendimentu. Balun, husi
sira nu’udár kreditu, la’o hanesan mos banku bá komuni-
dade barak ne’ebé moris iha area izoladu sira no fó kontri-
buisaun bá dezenvolvimentu negosiu ki’ik sira.
Bá rejistu rejistu formal iha DNCOP, sira persija simu
formasaun konabá lei ne’ebé regula funsionamentu
ko’operativa sira nian (dekretu-lei nº16/2004) no hatudu
ninia aplikasaun lolós iha estrutura interna.
Hanesan hateten tiha ona, Tuir informasaun ne’ebé hali-
bur husi ekipa distrital DNCOP nian, agora dadaun, iha
distritu Likisá, ko’operativa nain 5 mak tuir rejistu formal
iha Diresaun Nasional Ko’operativa, ho total membru nain
138. Sira ne’e mak: Cadora Sulimutu, Foliman ba malu,
Credit Union Gugleur; Hali Ika no Brao Tasi (tabela 4).
Husi parte seluk, grupu barak mak hetan apoiu ona husi
DNCOP liu husi funsionariu ida ne’ebé tau matan bá distri-
tu atu hetan dalan ko’operativa nian (tabela 5), simu tiha
ona informasaun konabá dekretu-lei nº16/2004. Iha mos
grupu 4 husi subdistritu Bazartete (tabela 6), ne’ebé simu
ona informasaun iha tinan 2010 no agora sira iha prosesu
atu buka membru foun no defini ninia estrutura inter-
na atu bele goza estatutu ida ne’e hamutuk ho DNCOP.
Rua husi grupu ne’e iha ona fundus ne’ebé mai husi ninia
membru sira, enkuantu rua seluk seida’uk iha membru
minimu nain 15 ne’ebé persija atu bele sai ko’operativa.
foto 4 foto 5 Reuniaun ho membru sira husi ko’operativa CU Gulgeur Reuniaun ho membru sira husi ko’operativa Hali Ika
B. Ko’operativa sira
43
Alen hirak ne’e, iha tán grupu 2 ne’ebé rejistu ona – Leiote-
la no COCA Dair – ne’ebé simu ona promosaun husi DN-
COP atu submete ba prosesu rejistu nu’udár ko’operativa,
sei hein hela oportunidade formasaun nian (tabela 7).
Grupu rua ne’e ida-idak iha membru nain 20 no 143, no
nain rua iha fundus liu $1.000, no grupu COCA Dair iha
fundus ho valor $3.345,55. Hatudu katak, ko’operativa
kreditu ida ne’e, maski seida’uk hetan apoiu husi DNCOP
maibé la’o ona, no fó kreditu bá ninia membru sira.
1. Diresaun Nasional Ko’operativa (DNCOP) nia papel no prosesu legalizasaun
Iha kazu grupu nain 5 ne’ebé iha tiha ona estutu
ko’operativa nian (Tabela 4), sei iha difikuldade atu hala’o
ninia funsionamentu lolós. Atu hetan legalizasaun iha
Ministeriu Justisa, persija osan ho kuantia minimu $1
000, no nain rua husi hirak ne’e seida’uk atinji impostu
minimu tuir lei. Iha kazu grupu 5 ne’ebé iha ona estatutu
ko’operativa (tabela), sei iha difikuldade bá ninia funsio-
namentu. Atu hetan legalizasaun iha Ministeriu Justisa
persija osan minimu $1.000, no rua husi ko’operativa ne’e
seida’uk to’o impostu minimu tuir lei. Sira hotu simu for-
masaun no apoiu husi DNCOP, sei iha prosesu elabora-
saun no aprovasaun bá ninia estatutu husi membru sira.
Nune’e la iha ko’operativa ida ne’ebé, ho efetivu, legalizadu
husi Ministeriu Justisa, maski “legaliza” ona husi governu
liu husi DNCOP.
DNCOP mos fó ona ekipamentu bá ko’operativa produ-
saun sira no grupu sira seluk ne’ebé sei tuir iha hela for-
masaun, hahú husi material karpintariu, komputador, ró
no sasán peskas nian, zelera, traktor manual, no material
seluk tán (Tabela 8).
foto 6 foto 7 Material peska nian husi ko’operativa Hali Ika Zelera ko’operativa Hali Ika nian
44
Sasán hirak ne’e reprezenta apoiu husi governu atu dudu
ko’operativa sira dezenvolve ninia aktividade. Sasán entre-
ga bá membru sira no se karik la utiliza ho di’ak sasán hi-
rak ne’e, DNCOP iha direitu atu dada fila fali ekipamentu
sira, atu fó fali bá ko’operativa seluk. Tipu apoiu material
seluk, hanesán hari’i edifisiu, governu la fó apoiu, ida ne’e,
papel prinsipal fasilitador nian.
Nune’e, DNCOP nia papel hasentra iha kapasitasaun no
akompañamentu bá ko’operativa sira, iha distribuisaun
ekipamentu ruma no fasilita bá troka eskperensia nasio-
nal no internasional atu halo estudu komparativu.
Iha kazu partikular Likisá nian, ejiste akompañamentu
ida husi parte DNCOP Distrital nian, bá ko’operativa sira
ne’ebé la’o dada’un, bá grupu sira ne’ebé hakarak legaliza
sai hanesan ida ne’e. Nune’e mos, organiza enkontru fu-
lan-fulan atu simu no verifika relatoriu ne’ebé entrega husi
ko’operativa no apoiu bá resolusaun problema sira. Maski,
dala ruma susar atu halo enkontru ho periodisidade ida
ne’e tamba limitasaun husi DNCOP nia emar no falta ko-
mitmentu husi membru ko’operativa sira.
Atu fó apoiu bá ko’operativa kreditu sira, DNCOP halo
ona serie material ida, husi kadernu rejistu nian, atu fa-
silita ko’operativa sira hodi organiza sira nia informasaun.
foto 8 foto 9 Formulariu konabá depoziu no emprestimu Livru Membru ko’operativa nian
45
Atu avalia didi’ak nível funsionamnetu ko’operativa sira
ne’ebé legalizadu husi distritu likisá, realiza ona intrevista
bá membru ko’operativa ne’ebé refere.
Ko’operativa sira ne’ebé intrevista ona:
• Cadora Sulimutu;
• Foliman ba malu;
• Credit Union Gugleur;
• Hali Ika;
• Brao Tasi.
2.1 Dinamika hari’i ko’operativa nian Ko’operativa sira sempre hari’i husi inisiativa grupu ema
husi komunidade ne’ebé iha interese komun. Ida husi
nesesidade prinsipal ema nian mak hetan kreditu, liu-liu
tamba dala barak moris iha aldeia izoladu no la iha ase-
su bá banku ka mikrokreditu. Grupu balun mos halibur
malu ho objetivu atu forma atividade ekonomika, no
ko’operativa nain rua ne’e koko halo aktividade iha parte
peskas nian.
Ko’operativa 5 hari’i hahú tinan 2009 no 2011, nain 3 husi
ko’operativa sira pertense iha subdistritu Maubara, no rua
seluk iha subdistritu Likisá.
2.2 Rekursus Umanus Falta partisipasaun no komitmentu husi membru sira
hasusár identifikasaun bá numeru ema lolós ne’ebé
iha ko’operativa ida-idak nia laran. Nune’e, kalkula ka-
tak iha total ema nain 139 mak sai hanesán membru bá
ko’operativa sira, husi sira ne’e 50 feto no 89 mane. Husi
ko’operativa ida-idak iha numeru membru nebe la hane-
san, ne’ebé varia husi nain 20 nain 40.
Alen formasaun baziku iha lejislasaun ko’operativa sira
ne’ebé vigor, bá membru tomak, DNCOP fó ona ase-
su bá formasaun adisional, no membru nain rua husi
ko’operativa peskas nian simu formasaun iha Indonesia
konabá prosesamentu ai-hán, no balun mos hetan forma-
saun kontabilidade nian.
grafiku 23Proporsaun husi numeru feto no mane kada ko’operativa ne’ebé intrevista
a b
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
28
12
c d
13
7
28
2
d
13
12
7
17
2. Analise bá funsionamentu ko’operativa sira nian
LaeLos
46
2.3 Tipu atividade siraHusi nain lima ne’e, nain tolu (3) mak ko’operativa kredi-
tu, sira ne’e ida mak seida’uk komesa fó kreditu. Sira seluk
ko’operativa peskas nian, no ida husi sira mos hala’o ativi-
dade agrikultura nian. Maibé ko’operativa rua ne’e hetan
problema durante ninia aktividade sira, no, iha momentu
ida ne’e, ko’operativa ida la halo atividade ka’er ikan nian.
Membru sira ne’ebé halo ortikultura produs nafatin mai-
bé la iha ko’ordenasaun di’ak entre membru sira seluk. Ha-
tudu katak, iha tempu ko’operativa hirak ne’ebé intervista
hamoris fali sira-an ho apoiu husi DNCOP atu muda bá
ko’operativa kreditu, tamba membru sira mak husu.
2.4 Rendimentu no gastu siraTuir dadus ne’ebé DNCOP fó, fundus husi ko’operativa
5 ne’e varia entre $ 500 no $ 1 101 (tabela 9). Depozitu
prinsipal no depozitu Administrativu bain-bain $ 10
husi ema ida-idak, no tenki entrega bainhira sai mem-
bru iha ko’operativa. Depozitu prinsipal sei sai fundu bá
ko’operativa no depozitu administrativu, tuir nia naran,
atu uza iha despeza administrativu sira.
Membru sira mos tenki hatama, kuota fulan-fulan, ne’ebé
bele varia entre $2 no $5, tuir regra interna ko’operativa
nian. Alen ida ne’e, iha ko’operativa produsaun, membru
sira tenki fó persentajen husi ninia rendimentu, depen-
de mos husi regra ne’ebé uza. Hatudu katak, Iha kazu
ko’operativa Hali Ika, 50% husi rendimentu tenki entrega
bá fundu komun ko’operativa nian no 20% bá rezerva ma-
nutensaun ekipamentu nian.
Husi forma jeral, bele hare katak ko’operativa kreditu nian
la’o di’ak liu fali sira produsaun. Ida husi razaun sira ne’e
hasentra iha faktu primeiru sai sistema ida ne’ebé komuni-
dade sira toman tiha ona no ida ne’e bele hetan benefisiu
iha tempu badak.
Ida husi problema prinsipal ko’operativa sira nian mai husi
nesesidade iha osan $1.000 atu bele hetan rekoñesimentu
hanesan ko’operativa ativu. Iha intrevista nia laran, nein
komunidade nein Governu dehan katak montante ida
ne’e la di’ak, iha aseitasaun jeral husi parte lei impostu
nian.
Maibé, ko’operativa sira iha fundus ki’ik, husi sira barak, la
iha konfiansa entre membru sira hodi bá rai osan fulan-fu-
lan. iha intrevista nia laran, Ida husi membru ko’operativa
kreditu nian afirma katak, membru sira iha difikuldade
atu hetan ema ne’ebé atu simu osan fulan-fulan nian no
la entrega osan kedas bainhira simu salariu, sira sei gas-
ta osan bá nesesidade seluk. Maski marka ona loron bá
enkontru nian, iha nafatin membru sira ne’ebé la mosu
ho razaun oi-oin husi problema pesoal, transporte, nst.,
hanesan ne’e halo membru seluk mos la kohi hatama sira
nia osan to’o membru sira hotu hatama osan fulan ne’ebé
tarde. Nune’e, la kleur sistema sei la la’o.
3. Dezafiu prinsipal husi ko’operativa nian
47
Kestaun seluk hasentra iha objetivu atu membru sira bele
husu kreditu. Tuir Sr. Salvador, reprezentante DNCOP dis-
trital nian, iha sorumutu ho ko’operativa Kredit Union
Gugleur: “DNCOP rekomenda katak lalika husu osan atu
uza bá seremonia tradisional. Ida ne’e la hakerek iha lei,
tan ne’e DNCOP la simu ko’operativa sira halo tipu kre-
ditu ida ne’e. “Osan bele uza atu selu oan sira nia eskola,
atu halo obra iha uma, ka buat seluk husi jeneru ida ne’e.”
Maski rekomendasaun hirak ne’e konstanta, maibé sei iha
buat ruma ne’ebé la klaru husi asuntu ida ne’e.
Jestaun kapasidade administrativu ne’ebé fraku, accoun-
tability no lideransa husi parte membru ko’operativa sira
mak problema seluk ne’ebé fó sai husi DNCOP. No iha
nafatin falta komprensaun husi ninia membru sira kona-
bá prinsipiu no valor sira husi ko’operativa, falta partisi-
pasaun iha reuniaun no konfiansa interna. Hatudu katak
informasaun konabá rendimentu ne’ebé hetan liu husi
uza ekipamentu ko’operativa nian la fahe entre membru
sira no la hatama persentajen ne’ebé tuir akordu ona, ne’e
katak utilizasaun ekipamentus mos la tuir regra ne’ebé es-
tabelese antes.
Ko’operativa kreditu sira mos hatudu katak la iha eskri-
tioriu no material baziku eskritoriu nian, hanesan kom-
putador, hasusar jestaun administrativu no kontabilidade
nian. Sira mos, iha dominiu ida ne’e, katak akompañamen-
tu husi DNCOP la sufisiente bá nesesidade atu haforsa sira
nia ko’operativa
Titulu ejemplu nian, hamosu problema ida ne’ebé iden-
tifika ona bainhira ko’operativa Peskas rua husi distritu,
iha relasaun ho, ró ne’ebé fó husi DNCOP la utiliza. Jus-
tifikasaun husi membru sira katak ró la tuir tipu peskas
nian, iha difikuldade hodi ko’ordena bá utilizasaun ró no
la iha membru peskador. Atu rezolve problema ida ne’e,
DNCOP desidi foti fali ró husi ko’operativa sira, no iha sira
nia kazu fasilita fali ho trator manual ida atu hala’o sira nia
atividade iha area agrikultura.
tabela 4Ko’operativa sira ne’ebé estabelese ona tuir dekretu-lei Nº16/2004 iha distritu Likisá
No Ko’operativa nia Naran Subdistritu Loron formasaun Atividade Nº membru Fundus Presidente Obs.
1 Cadora Sulimutu Likisá Credit Union 24 $ 1.358,00 Aurelia dos Santos Ativu
2 Fó liman ba malu Maubara Credit Union 40 $ 1.019,25 Augusto G. Gonsalves Ativu
Labutelo
3 CU Suco Gugleur Maubara 22/12/2010 Credit Union 20 $ 500,00 Guido Ramos Ribeiro Ativu
4 Hali Ika Likisá 22/11/2008 Produsaun 30 $ 1.020,00 José Rodrigues Pereira Ladún
Peskas nian ativu
5 Brao Tasi Maubara 14/06/2009 Produsaun 25 $ 805,00 Augusto P. Lopes Ladún
Peskas nian ativu
TOTAL 139 $ 4.702,25
48
tabela 5Grupu sira ne’ebé hatama ona proposta atu hetan promosaun husi DNCOP
No. Grupu nia Naran Subdistritu Obs.
1 Administrasaun subdistritu Bazartete Bazartete DNC Distrital fó ona informasaun konabá oinsá atu estabelese
ko’operativa ida tuir kriteria dekretu-lei nº 16/2004
2 Grupu Feto sira “Moris Foun” Liquiçá DNC Distrital fó ona informasaun konabá oinsá atu estabelese
ko’operativa ida tuir kriteria dekretu-lei nº 16/2004
3 Grupu karpintaria Camalelara Loes Maubara DNC Distrital fó ona informasaun konabá oinsá atu estabelese
ko’operativa ida tuir kriteria dekretu-lei nº 16/2004
tabela 6Lista grupu sira husi subdistritu Bazartete ne’ebé simu ona formasaun husi DNCOP maibé seida’uk hili ninia estrutura
No. Grupu nia Naran Loron formasaun Nº membru Fundus Obs.
1 Grupu Peskas Estrela 27/12/2010 17 $ 532 Fundus husi membru sira
2 Grupu Budu Tasi 27/12/2010 14 -------- La iha fundus
3 Grupu Haburas 28/12/2010 8 $ 1.000 Apoiu husi Fundasaun Halibur
4 Grupu karpintaria 29/12/2010 7 --------- La iha fundus
tabela 7Lista grupu sira ne’ebé hetan promosaun husi DNCOP maibé seida’uk simu formasaun
No. Grupu nia Naran Subdistritu Loron promosaun Nº membru Fundus Obs.
1 Grupu Leiotela Likisá 13/11/2009 20 $ 1.500,00 Hein hela formasaun husi
parte DNCOP
2 Grupu COCA Dair Maubara 15/02/2011 143 $ 3.345,55 Iha estrutura definidu no fó
ona osan bá ninia
membru sira
49
tabela 8Ekipamentu sira ne’ebé fó bá ko’operativa sira liu husi MED/DNCOOP
No Ko’opertiva nia Naran Ekipamentus Loron Kuantidade Kualidade Uza/seida’uk uza Obs.
entrega
1 CU Casuli Karpintaria 2010 kit karpintaria 1 Diak Seida’uk utiliza Prepara hela fatin
karpintaria nian
2 CU Foliman ba malu Komputador, 2010 Komputador 1 Diak, Uza hela, Fa’an ona karau
karau Karau vaka 50 41 moris, Utiliza bá produsaun vaka 13 ($ 4.770)
9 mate Biogás bá familia 3
3 Hali Ika Peskas 2008 Ró 3 ho sasán Ró 1 motor La utiliza Ró la tuir tipu
peskas nian a’at peskas nian
4 Brao Tasi Peskas 2009 Ró 3 ho sasán Di’ak La utiliza Ró la tuir tipu
peskas nian peskas nian
tabela 9Estimativa husi rendimentu no gastus husi ko’operativa sira ne’ebé la’o hela iha distritu Likisá, loron 31 Marsu, 2011 (valor ho USD).
No Ko’operativa Nº total Fundus Rendimentu/ Gastus Total nia Naran membru saldo fíziku
F M *SP **SW ***UP ****SS Saldo Rendimentu Nº membros Gastu
1 CU Casuli 17 7 834 600 240 --- 1.101 240 800 123 178.00
2 CU Foliman ba malu 12 28 720 80 200 --- 1.019.25 219 650 20 349.25
3 CU Suco Gugleur 7 13 200 100 200 --- 500 200 --- --- 500.00
4 Hali ika 2 28 220 580 220 --- 1.020 180 330 20 1.000.00
5 Brao tasi 12 13 240 336 220 9.60 797.1 321.5 630 110 167.10
TOTAL 50 89 1.764 1.696 1.080 9,60 4.437,35 1.160,5 2.410 273 2.194.35
*SP - DepozituPrinsipal;
**SW – Depozitu Obrigatoriu – kuota husi membru sira;
***UP - Depozitu bá kustu administrativu;
****SS – Depoziitu voluntariu.
50
Numeru organizasaun sira ne’ebé hari’i aumenta iha tinan
hirak ikus ne’e hatudu katak iha hakarak no komitmentu
bo’ot husi Sosiedade Sivil hodi asumi partisipasaun ativu
liu tán no dala ruma mosu konsiensia konabá dezenvol-
vimentu sustentavel bá ninia nasaun. Dala barak, ONG
nasional no lokal sira nune’e mos grupu komunitariu sira
seluk, mak asumi hanesán parseiru importante bá Autori-
dade lokal no entidade governamental sira iha definisaun
estratejia no implementasaun planu dezenvolvimentu
lokal, rejional no nasional sira.
Maibé, frakeja tekniku, material no organizasional ne’ebé
persistenti husi ONG lokal timor-oan nian halo envolvi-
mentu ativu liu no partisipativu iha promosaun bein-estar
husi populasaun sira ne’ebé vulneravel liu.
Entre problema oi-oin ne’ebé Organizasaun Sosiedade Si-
vil sira hasoru, halai liu bá difikuldade hodi hetan asesu bá
finansiamentu ne’ebé estavel liu no bá prazu-naruk nian.
Projetu bá prazu badak, ladún efikaz no ho sustentabili-
dade ne’ebé uituan liu tan ne’e sira konkore. Husi parte se-
luk, mos iha nivel kompetensia teknika bá limitasaun sira
ne’ebé a’at liu, asumi, husi ONG barak ne’ebé intrevista iha
ambitu estudu ida ne’e, mak difikuldade iha elaborasaun
projetu no jestaun finanseira ba projetu sira.
Tan ne’e Organizasaun Sosiedade Sivil sira presija sira nia
estrutura interna, asumi, dala barak, independensia bo’ot
husi doador nasional no internasional sira no defini ho
klaru sira nia misaun no vizaun rasik bazeia ba koñesimen-
tu kle’an ne’ebé iha tuir realidade lokal no iha ambisaun
ho ne’on ho laran atu reprezenta no defende komunida-
de lokal sira. Obriga ONG sira nia perspektiva nu’udár
eksekutor ba projetu sira de’it. Sira ne’e bele partisipa ho
ativu iha refleksaun, ho governu, husi politika no estra-
tejia nasional oi-oin no promove diskusaun partisipadu
ne’ebé ninia impaktu no vantajen iha dezenvolvimentu bá
komunidade sira. Atu atinji bá sira nia objetivu tan ne’e,
hanesan, fó importansia bá definisaun planu estratejiku
tinan barak nian ne’ebé akumula no guia organizasaun
iha implementasaun bá ninia atividade sira no ida ne’ebé
dudu sira atu halo buat barak tán no sai ejijente liu bá
oportunidade lalais husi finansiamentu ka parseria nian.
Iha realidade, ONG barak hala’o nia programa tuir opor-
tunidade finansiamentu ne’ebé sei mai, la garante konsis-
tensia no ko’ordenasaun ho nesesidade sira ne’ebé iden-
tifika ona iha komunidade sira ne’ebé atua bá, kontribui
efikasia uituan bá intervensaun sira.
Tan ‘ne’e reestruturasaun no konsolidasaun interna sai
permanente. Obriga organizasaun sira atu haforsa sira nia
kompetensia organizasional no operasional sira, komuni-
kasaun no accountability / responsabilidade no transpa-
rensia. Ejiji organizasaun sira atu fahe rezultadu no halo
analiza, husi forma, objetiva no publiku, bá relasaun kus-
tu/efikasia husi sira nia servisu – la’os de’it ho finansiador
sira maibé, liu-liu, ho komunidade benefisiariu sira.
Relasiona ho ida ne’e, iha inisiativa barak ne’ebé hetan iha
area oi-oin, hanesán lideransa, jestaun finanseiru, halo
proposta no relatoriu sira, no sira seluk tán. Maski nune’e,
rezultadu husi formasaun sira ne’e iha atividade lor-loron
IV. Konkluzaun /Rekomendasaun
51
ONG sira nian seida’uk to’o bá iha ida ne’ebé hakarak. Ra-
zaun sira hanesan ne’e barak mak iha oi-oin, hahú husi ko-
mitmentu fraku husi membru sira hodi fahe koñesimentu
ne’ebé hetan ho ekipa bá konteudu fraku ne’ebé natón bá
realidade organizasaun sira nian.
Tan ne’e sai nu’udár evidensia katak, maski inisiativa bá
kapasitasaun/formasaun barak, ida ne’e sei sai nesesidade
permanente OSC timor-oan nian no liu-liu husi distritu
Likisá.
Atu rezolve problema hirak ne’e, persija mak formasaun
dala barak ho karakter pratiku. Sai hanesán rekursu bá
kazu real sira. Apoiu ida ne’e persija halo, la’os de’it liu
husi formasaun teorika, nomos liu husi prosesu akom-
pañamentu on the job ne’ebé bele halo bá organizasun
atu hetan kompetensia efetivu. Importante hanesan ho
komitmentu – husi parseiru no finansiador sira – hodi
dezenvolve aksaun prazu naruk ho ONG hirak ne’e no iha
atitude ida ne’ebé fleksivel, hakbesik no inovasaun estra-
tejia sira.
Konkluzaun importante seluk husi estudu ida ne’e mak
hatudu bá nesesidade kria estrutura bá asesu no troka in-
formasaun nian. La iha fatin iha nivel distrital atu habelar
informasaun no susar atu asesu bá media, haizola OSC
husi distritu no halo sira asesu bá oportunidade finansia-
mentu no formasaun.
Relasaun entre ajensia internasional no ONG Nasional sai
mos nu’udár kestaun ida ne’ebé bele tetu didiak. Maski
iha esforsu bá ko’ordenasaun balun, ONG lokal barak mak
iha difikuldade atu halo parseiru ho organizasaun inter-
nasional sira, liu-liu tamba nia estrutura ko’ordenasaun
ne’ebé sei fraku nune’e, dala barak, organizsaun interna-
sional sira hetan difikuldade hodi identifika parseiru lokal
sira, ho ida ne’e, tuir sira, la iha koñesimentu husi organi-
zasaun internasional sira ne’ebé implementa projetu zona
atuasaun ne’ebé hanesan.
Nu’udár rezultadu husi polemika ida ne’e, projetu sira
ne’ebé implementa husi ajensia internasional sira ladún
iha sustentabilidade no hamenus posibilidade atu hafor-
sa sosiedade sivil lokal. Autoridade lokal sira rasik realsa
problema ida ne’e, hamosu interese hodi apela bá organi-
zasaun internasional sira bá iha obrigasaun atu servisu iha
real parceria ho Autoridade Lokal sira no OSC sira iha im-
plementasaun sira bá nia programa, hodi evita problema
komunitariu sira dala barak hanesan aksaun sira ne’ebé
halo la natón.
Politika desentralizasaun apela responsabilidade bo’ot
husi Sosiedade Sivil iha nivel lokal. Nune’e mak persija
iha esforsu sensibilizasaun maka’as bá komunidade, bá
emprezariu lokal sira no ator sira seluk ne’ebé envolve iha
prosesu, implementasaun projetu sira ne’ebé finansia husi
governu. Atu hetan susesu bá prosesu ida ne’e importante
mak reforsa ONG sira iha sira nia kompetensia bá lideran-
sa nian, komunikasaun no planeamentu partisipativu ho
komunidade.
Konabá ko’operativa sira, rekomenda atu fó oportunida-
de barak liu bá formasaun, liu-liu iha area kontabilidade
no jestaun finanseiru. Alen ida ne’e mos persija akom-
pañamentu pesoal ne’ebé di’ak, adekuadu bá ko’operativa
no grupu formasaun nian, nune’e mos uza lia fuan ne’ebé
simples atu explika norma sira husi governu. DNCOP
mos rekomenda atu fó apoiu barak no formasaun bá
52
Ko’ordenador Distritu no subliña estudu komparativu nia
importansia atu halo analise ne’ebé adekuadu liu bá pro-
blema sira husi distritu Likisa ne’ebé iha hanesan.
Bazeia bá iha Estudu konabá Organizasaun Sosiedade Si-
vil husi distritu Likisá sira nia perfil no ninia relasaun ho
Autoridade Lokal sira, projetu Mais Cidadania, Mais De-
senvolvimento sei dezenvolve, hamutuk ho organizasaun
Sosiedade Sivil husi distritu Likisá ho eixu kapasitasaun no
formasaun ne’ebé sai vektor bá frakeza sira ne’ebé hatudu
ona no hapotensia oportunidade no forsa sira husi orga-
nizasaun ida-idak tau sira hanesan ator fokal hamutuk ho
Autoridade Lokal sira iha dezenvolvimentu sustentavel bá
komunidade sira husi Distritu Likisá no, ho konsekuensia
bá nasaun.
Informasaun komplementar iha CD anexu
• Matriz inkeritu ne’ebé realiza bá ONG sira
• Matriz inkeritu ne’ebé realiza bá OBC no Ko’operativa sira
• Dekretu-lei nº5/2005
• Dekretu-Lei nº16/2004
• Dekretu-lei nº 18/2011, 6, Maio
• Programa formasaun nian
• Estudu konabá perfil organizasaun sosiedade sivil sira husi distritu Likisá no ninia relasaun ho autoridade lokál sira
• Guia bá ONG Sira Husi Likisá
NARAN Associação Vitimas da Libertação de Timor-Leste
Tipu Organizasaun ONG
Tipu Organizasaun 2009
Hela fatin ------
Numeru Telefone 7232668
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprova ona Lae
Diretur nia Naran Eliza dos Santos
Rekursus Umanus organizasaun nian 9 (mane 6 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó apoiu bá vitima independensia ne’ebé la rekoñese
husi governu; Promove justisa sosial.
Sektor intervensaun sira Direitus Umanus; Justisa sosial
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Vitima bá violensia; Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Gabinete do Primeiro-Ministro de Timor Leste,
Fundo de apoio à Sociedade Civil; UNMIT
(United Nations Integrated Mission In Timor-Leste).
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ A
NOTAS:
NARAN BIDON SALVA AI-hAN
Tipu Organizasaun ONG
Tipu Organizasaun 2008
Hela fatin Maumeta - Likisá
Numeru Telefone 7274454
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprova ona Los
Diretur nia Naran Visente de Jesus Brito
Rekursus Umanus organizasaun nian 3 (mane 2 no feto 1)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó apoiu bá agrikultor sira; promove seguransa
Ai-hán; Promove hamenus ki’ak no rai hamlaha
iha nasaun.
Sektor intervensaun sira Seguransa Ai-han
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Agrikultor sira; Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Grupu agrikultor sira husi Austrália; Trócaire
B GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN CAuNSeRLINK
Tipu Organizasaun ONG
Tipu Organizasaun 2010
Hela fatin Dato, RSS - Likiisa
Numeru Telefone 7416067
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprova ona Los
Diretur nia Naran Manuel Abreu da Silva Costa
Rekursus Umanus organizasaun nian 7 (mane 5 no feto 2)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Promove dezenvolvimentu no hadi’ak kondisaun husi
komunidade lokal sira nia moris no fasilita asesu bá
informasaun xavi husi programa dezenvolvimentu
nasional; Promove Edukasaun Sívika no objetivu
diskrimanasaun sosial nian.
Sektor intervensaun sira Edukasaun La’os-Formal no Sistema preparazaun
bá Bé Mós
Area jeografika sira Distritu Likisá
Grupu-alvu sira Joven sira no komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONGs Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) SAS; RWSP
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ C
NOTAS:
NARAN CeF
Tipu Organizasaun ONG
Tipu Organizasaun 2009
Hela fatin Loidahane-Likisá
Numeru Telefone 7310030
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprova ona Los
Diretur nia Naran Hermínia da Costa Sarmento
Rekursus Umanus organizasaun nian 5 (mane 2 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Haforsa autosufisiensia ba feto sira no komunidade lokal,
enjeral; Promove igualidade, independensia no partisipasaun
ativu husi komunidade sira iha prosesu dezenvolvimentu;
Apoiu atu hasa’e nivel koñesimentu liu-liu bá feto no foinsa’e
sira, husi area agrikultura no ekonomia.
Sektor intervensaun sira Direitus Umanus; Lideransa transformativa;
Violensia domestika no jeneru.
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Lider lokal sira; foinsa’e sira; Feto sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Fundasaun Alola; Fokupers; UNMIT (United Nations
Integrated Mission in Timor-Leste)
C GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN FeSDAROS
Tipu Organizasaun Fundasaun
Loron tau naran 2003
Hela fatin Rua 5 de Abril, Sta. Cruz, Leopa - Likisá
Numeru Telefone 7233299
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Jesuína de Oliveira
Rekursus Umanus organizasaun nian 7 (mane 3 no feto 4)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Defende respeitu bá direitu feto sira nian tuir Deklarasaun
Nações Unidas nian; Fó Apoiu bá partisipasaun feto
no joven sira iha prosesu Dezenvolvimentu
Sektor intervensaun sira Edukasaun, Saude, Bolsas Estudu, Edukasaun Sívika
Area jeografika sira Distritu Likisá, Bobonaro no Ermera
Grupu-alvu sira Joven sira no komunidade local sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede das ONGs Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Unicef; TODA-Holanda; CARE;
Asosiasaun sem fronteiras
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ F
NOTAS:
NARAN FMF
Tipu Organizasaun Fundasaun
Loron tau naran 2003
Hela fatin Dato - Likisá
Numeru Telefone 7326317
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Graciana da Silva
Rekursus Umanus organizasaun nian 5 (mane 2 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Defende Direitus Umanus no luta kontra diskriminasaun
bá feto sira; Kapasita no haforsa komunidade, liu-liu feto
sira, atu partisipa ativu iha prosesu dezenvolvimentu
nasional no internasional sira.
Sektor intervensaun sira Direitus Umanus; Edukasaun sivika; Violensia ba jeneru;
Lideransa komunitaria
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Foinsae sira, Lider komunitariu no komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá; Rede Feto
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Cooperação Holandesa; Cooperação Finlandesa;
WNPA; UNMIT (United Nations Integrated Mission
in Timor-Leste); AusAid; Unifem; Hivos
F GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN FOLSeTIL
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2003
Hela fatin Rua de Salazar Caicasa - Liquiçá
Numeru Telefone 7296886
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Maria Odete Fátima
Rekursus Umanus organizasaun nian 8 (mane 4 no feto 4)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó Apoiu dezenvolvimentu bá komunidade lokal sira
liu husi hamenus ki’ak no kapasiatasaun
bá populasaun sira.
Sektor intervensaun sira Bé Mós
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Unicef
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ F
NOTAS:
NARAN FuNDAçãO hADeR
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2007
Hela fatin Maviquinha-Maubara
Numeru Telefone 7346021
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Augusto dos Santos Soares
Rekursus Umanus organizasaun nian 7 (mane 6 no feto 11)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó apoiu dezenvolvimentu bá komunidade rural;
Kapasita komunidade sira bá ninia autosubsistensia.
Sektor intervensaun sira Advokasia; Agrikultura
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) OXFAM
F GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN GOReTTy
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 1991
Hela fatin Mutiara, Dato - Likisá
Numeru Telefone 7941102
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran José Pereira
Rekursus Umanus organizasaun nian 3 (mane 2 no feto 1)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Promove servisu sosial bá labarik no familia
vulneravel sira
Sektor intervensaun sira Edukasaun; Saude; Seguransa ai-han
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Labarik no komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) ChildFund
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ G
NOTAS:
NARAN hJTL
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2005
Hela fatin Maviquinha - Maubara
Numeru Telefone 7332202
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran José Boavida Simões
Rekursus Umanus organizasaun nian 5 (mane 3 no feto 2)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Promove reforsu bá kapasidade foinsa’e sira iha
komunidade rural atu haforsa sira nia partisipasaun
iha prosesu dezenvolvimentu nasional.
Sektor intervensaun sira Advokasia; Formasaun iha informatika
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Foinsa’e no Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Rotary club; OXFAM; CVS
H GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN LODA
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2003
Hela fatin Maumeta - Likisá
Numeru Telefone 7723447
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran António G. da C. P. Jerónimo
Rekursus Umanus organizasaun nian 7 (mane 5 no feto 2)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó apoiu bá komunidade lokal sira hodi funu
hasoru kiak; Kapasita komunidade lokal sira
bá ninia autosubsistensia.
Sektor intervensaun sira Agrikultura; Saude; Saneamentu no Bé Mós;
Dezastre Naturais
Area jeografika sira Distritu Likisá
Grupu-alvu sira Agrikultor sira; Juventude;
Feto faluk no Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) OXFAM; Unicef; WaterAid
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ L
NOTAS:
NARAN MALAeDOI
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2005
Hela fatin Dato, RSS - Likisá
Numeru Telefone 7258241
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Marcos da Silva Ramos
Rekursus Umanus organizasaun nian 12 (mane 9 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó apoiu bá komunidade iha area rural sira; Enkoraja
komunidade no foinsa’e sira iha prevensaun konflitu
no iha manutensaun paz nian liu husi atividade
dezenvolvimentu ekonomiku no sosial.
Sektor intervensaun sira Desportu; Saneamentu no Bé Mós;
Saude no Agrikultura
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Joven no Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) USAid; RWSP; Gabinete do Primeiro-Ministro de Timor
Leste, Fundo de apoio à Sociedade Civil; WaterAid
M GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN NeTIL
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2007
Hela fatin Mota-ulun - Bazartete
Numeru Telefone 7347012
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Paulino Francisco
Rekursus Umanus organizasaun nian 8 (mane 6 no feto 2)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Fó apoiu bá dezenvolvimentu komunidade lokal sira
liu husi kualifikasaun no hasa’e produsaun lokal nian.
Sektor intervensaun sira Agrikultura no Pekuaria; Saneamentu no Bé Mós
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Membru sira husi organizasaun no komunidade
lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) Rotary club; Aecid; DNSAS; RWSP
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ N
NOTAS:
NARAN RAI MARAN
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 1999
Hela fatin Maubara
Numeru Telefone 7358352/7313372
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Augusto Godinho
Rekursus Umanus organizasaun nian 21 (mane 16 no feto 5)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Hasa’e kualidade no kuantidade produsaun agrikola lokal
nian; Reforsa konsiensia komunidade nian bá importansia
protesaun sustentavel ambiental nian; hamenus ki’ak no
hatún dezastre naturais; Akompaña agrikultor sira hodi
hadi’ak sistema agrikola lokal sira.
Sektor intervensaun sira Agrikultura; Biogás; Nutrisaun
Area jeografika sira Likisá; Bobonaro; Suai; Baucau; Ermera
Grupu-alvu sira Agrikultor sira; Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá; HASATIL
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) CIDA-Canada; USAid; AusAid; Secretário de Estado da Política
Energética; UN-WFP; Gabinete do Primeiro-Ministro de Timor
Leste, Fundo de apoio à Sociedade Civil; Aecid
R GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN SAVI
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2010
Hela fatin Dato - Likisá
Numeru Telefone 7429391
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran José Rui de Oliveira
Rekursus Umanus organizasaun nian 7 (mane 4 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Promove kualidade ida ne’ebé di’ak liu tan iha prosesu
Dezenvolvimentu no hadi’ak kondisaun moris nian
liu-liu bá feto no defisiente sira; hamenus risku
no diminui impaktu bá Dezastre Naturais;
Aumenta kualidade no kuantidade produsaun
lokal nian.
Sektor intervensaun sira Agrikultura
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) La iha
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ S
NOTAS:
NARAN SuB-COMISSãO JuSTIçA e PAz - Paróquia Liquiçá
Tipu Organizasaun Organizasaun Igreja nian
Loron tau naran 2003
Hela fatin Rua Cofianan, Leopa - Likiisá
Numeru Telefone 7785300
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Maria Natália da Costa
Rekursus Umanus organizasaun nian 12 (mane 9 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian Reforsa no hasa’e kapasidade institusional organizasaun
sosiedade sivil nian; Defende aspirasaun komunidade lokal sira
nian hamutuk ho Governu; Defende justisa no apoiu komplementar
bá vítima masakre 1999 nian; halibur dadus ofisial sira husi kazu
violensia domestika, violensia publiku, dadus jeral populasaun nian.
Sektor intervensaun sira Advokasia; Saude; Peace-building; Direitus Umanus;
Saneamentu no Bé Mós
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Lider komunitariu sira; foinsa’e sira; ONG; Komunidade
lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) CRS; Caritas Austrália; UNDP; Gabinete do Primeiro-Ministro
de Timor Leste, Fundo de apoio à Sociedade Civil; WaterAid;
DNSAS; RWSP
S GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ
NOTAS:
NARAN TAhA
Tipu Organizasaun ONG
Loron tau naran 2006
Hela fatin Dato - Likisá
Numeru Telefone 7238711 / 7246403
Enderesu E-mail -----
Estatutu organizasaun aprovadu Los
Diretur nia Naran Tereja Nunes Martins dos Santos
Rekursus Umanus organizasaun nian 6 (mane 3 no feto 3)
Misaun / Objetivu Organizasaun nian -------
Sektor intervensaun sira Agrikultura
Area jeografika sira Likisá
Grupu-alvu sira Komunidade lokal sira
Filiasaun iha Rede ka Federasaun sira FONGTIL; Rede ONG Likisá
Parseiru prinsipal
/ finansiador sira (iha tinan 5 ikus) USAid; CARE
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁ T
NOTAS:
GUIA BÁ ONG SIRA HUSI LIKISÁKONTAKTU SIRA SELUK :
• DLO HUSI FONGTIL IHA DISTRITU LIKISÁDistrict Liaison Officer - Maria Fernanda Mendes Hp.: 77323475
• REDE ONG LIKISÁKoordenadór - António Jerónimo Hp.: 77723447
• ESPASU SIDADANIA + Sentru Rekursu ba Sosiedade Sivil Eldino LobatoHp.: 77180357 / 3630055Dato, LikisáE-mail: [email protected]://www.facebook.com/cidadania.maishttp://www.cidadaniamais.org
• FUNDASAUN ETADEPVictor Manuel de Carvalho Rua Governador Serpa Rosa T 20Farol – Dili – Timor-LesteHp.: 3322762E-mail: [email protected]
• IMVF – TIMOR- LESTELeonor Mello / Teresa Cunha Balide, DíliTimor-Leste Hp.: 3310098 / 77631495E-mail: [email protected] / [email protected] www.imvf.org
Top Related