7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
1/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
2/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
3/100
ministerio de cultura BIBLIOTECA BSICA DE LOS
puEBLOS INDGENAS DE COLOMBIA
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
4/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
5/100
Vito Apshana
En las hondonadas maternas de la piel
Shiinaluuirua shiirua ataa
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
6/100
ministerio de cultura
Paula Marcela Moreno Zapata Mnstra de Cultura
Mara Claudia Lpez SorzanoVcemnstra de Cultura
Enzo Raael Ariza Ayala Secretaro general
Germn Meja Pavony Asesor del Despacho para el Bcentenaro
Clarisa Ruiz Correal Drectora de Artes
Melba Escobar de Nogales Coordnadora del rea de Lteratura
Viviana Gamboa Rodrguez Coordnadora de la Bbloteca bsca de lospueblos ndgenas de Colomba
apoyan Direccin de Poblaciones
Biblioteca Nacional de Colombia
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
7/100
BB B
B G B
nacin dESdE laS racES
Comt edtoralEnrique Snchez
Fredy Chikangana [Wiay Mallky]
Hugo Jamioy Juagibioy
Vito Apshana
Miguel Rocha
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
8/100
Primera edicin: Bogot, agosto de 2010
2010 Ministerio de Cultura 2010 Vito Apshana
2010 Adriana Campos Umbarila (prlogo)i sbn 978-958-753-014-8 Coleccini sbn 978-958-753-018-6
Ministerio de Cultura
Carrera 8 8-09 Bogot& 571-3424100Lnea gratuta 01 8000 913079www.mincultura.gov.co
Jos Antonio Carbonell Blanco dreccn edtoralMara Villa Largacha edcnEmperatriz Arango Blanquiceth gestn ycomuncacn
Juan Andrs Jamioy lustracn deportadaCamila C. Costa + C. Umaa dseoGuillermo Zea Fernndez asesora jurdcaFundacin Tridha admnstracn
Impreso en Colombia por Nomos Impresores
Prnted n Colomba
Reservados todos los derechos. Prohibida su reproduccin total
o parcial por cualquier medio, o tecnologa, sin autorizacin previa
y expresa del editor o titular
Apshana, VitoEn las hondonadas maternas de la piel: poesa bilinge = Shiinaluuirua
shiirua ataa / Vito Apshana. Bogot : Ministerio de Cultura, 2010.96 p. (Biblioteca bsica de los pueblos indgenas de Colombia; Tomo 5)ISBN Coleccin 978-958-753-014-8
ISBN Volumen 978-958-753-018-6
1. POESA COLOMBIANA SIGLO XXI. 2. POESA INDGENA. 3.INDGENAS POESA. 4. LA GUAJIRA (COLOMBIA). 5. WAYUU - POESA.
CDD 861. 6
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
9/100
7
Cte
13 prlogo Adriana Campos Umbarila
21 Sobre Vito Apshana
latranquilidadtanaakaaakuwaipa
24 Pastores 25 Arleejlrua
26 Viaje a Karouya (Sinamaica) 27 Warataa Karouyamn
28 Wayuu (II) 29 Wayuu (ii)
30 Ranchera / Hemos llegado del pastoreo
31 Mchpaapnaa 32 Walatshi 33 Walatsh
34 Calma 35 Matuu
36 Calma II 37 Matuuii
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
10/100
8
la fertilidad tyotewaakaa
44 Jier-mma45 Jer-mma46 Mujeres-aves47 Jeyuu-wuchrua
48 Danza y nacimiento49 Yonna smaa jemel
50 Alenor51 Alenor
52 Fiesta53 Mra
54 Hombre-mujer55 Toolo-jer
56 Mar57 Palaa
la infinitud tkasa wattawotshaanaka
62 Espanto de olores uertes63 Mmarla
64 Miedo alijuna
65 Smshee aljuna 66 Races 67 Apsh namawajana
68 Vivir-morir 69 Kataa ou-outaa
70 Viaje-sueo 71 Warataa-lapu
72 Viaje-sueo II 73 Warataa-lapu ii
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
11/100
9
74 De un alala de Alemasahua 75 Saajn wanee alalaa Alemasahuajewol
76 De un alala de Toolnare 77 Naajun wanee lalaa Toolnaarejewo
78 Antiguos recin llegados 79 Smawajana antshynaya
83 Smaiwajee walii eiwaa antaa(piamale ashajaawaa)
87 glosario
Putchpalajana
91 nota biogrfica
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
12/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
13/100
Namin na wapshi namaiwajanakana...je noupunaairua jayain shia na katakana ou...
snin t anikiirua makalirua wamin yaa:
Kataa ou sha t ojuupajra waakaa suutpnaat palajanaajatkaa je achruwaajatkaa een ka
ooutpnaa t mmapaakaa.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
14/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
15/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
16/100
AdrianaCamposUmbarila
14
parte del escenario de poetas indgenas contemporneos deAbya-Yala,al lado de las voces de Jos ngel Fernndez, Hugo Jamioy, Fredy
Chikangana, Humberto Akabal, Natalio Hernndez, Jorge CocomPech, Briceida Cuevas Cob, Gregorio Regino, Elicura Chihuaila, Jai-me Huenn, Leonel Lienla, Lucila Lema, entre muchas otras.
Filiada como est a la palabra, esta obra cira el mundo wayuu altiempo que proviene de l. Para comprender esto es necesario tener encuenta que ese mundo wayuu, llamado Wakuwapa wayuu, est com-puesto de varias dimensiones simultneas y fuctuantes: lo Remoto-
origen, lo Oculto-invisible y lo Natural-visible.Lo Remoto-origen (i) se reere al punto de partida de la cultu-ra wayuu. El origen de todo, de donde salieron los elementos: Luz,Viento, Tierra, Lluvia, Oscuridad, Fro a ormar la Vida. Estemundo est presente en la permanente evocacin de los ancianos enlos das tristes, en la cercana de la muerte, en los relatos que explicanlos mitos, que explican el orden social de los wayuu. Hablar del origende todo, del Ii, es hablar de la originalidad wayuu, de la justicacindel ser colectivo. Es la dimensin de los antepasados.
Lo Oculto-invisible (Pulas): es la dimensin de lo intangible, loinvisible, lo que est al otro lado de la vida cotidiana, sostenindola,amamantndola, regulndola. All estn Plowiy sus agentes (los es-pantos), all estn las voces de los muertos, los Sueos,Jepira...
Lo Natural-visible (Akuwapa): este es el mundo diario, la coti-dianidad wayuu, la mortalidad del cuerpo es el producto nal de loRemoto-origen y de lo Oculto-invisible. Es la organizacin social, elterritorio, las artes, las costumbres, la lengua
Los lectores encontrarn que el Tejido sangre (ishaaluuAtulaa), el ro invisible, la transguracin, el tejido mismo, la red decaminos o de senderos, entre otras, son metoras que simbolizan enlos poemas el entrelazamiento y la fuctuacin entre esas dimensionesque, en ltimas, aluden a una concepcin: las acciones particulares
ocurridas en cualquiera de las dimensiones recaen sobre la totalidaddel mundo.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
17/100
Prlogo
15
Eso es recreado en el poema De un alala de Toolnare, dondese habla en la primera estroa sobre la determinacin de laAkuwapa
en lo Pulas. La voz potica, que representaal colectivo wayuu huma-no de la Akuwaipa, habla en el poema desde un nosotros cuyo sabery sonrisa repercuten en otros llantos, sueos y pasos, pertenecientesa losyoluja, los espectros de los muertos, en su tierra Jepira, locali-zada ms all de esta orilla del mar. Esta repercusin o fuctuacinencuentra en el poema la metora del viaje realizado a travs de la in-terconexin entre dimensiones, representada a su vez en las metoras
del ro invisible y la sangre humana, concebida como un tejido-sangre:Como nuestra sangre hay un ro invisibleque nos recorre a todos donde viajan
la misma risa y el mismo silencio.
En este poema la voz potica constituye una presencia que atra-
viesa otras presencias; en otros poemas ella misma es atravesada, esdecir, simboliza en s misma la fuctuacin del mundo. Se trata de unavoz que se propone como la voz del colectivo wayuu en dos instanciasenunciativas undidas entre s: yo y nosotros. En ella el individuose dene recurrentemente a partir de lo colectivo wayuu, de la amiliaextensa que sobrepasa lo humano y lo individual e incluye el territorio,el monte, la auna el linaje y el paraje, el sueo y la clarividencia.El poema Wayuu II recrea una de estas deniciones; all las presen-cias las hormigas, el conejo, el alcaravn, el murcilago, el mismohorizonte tienen una ntima relacin con lo Remoto-origen, segn lacosmogona wayuu:
Somos una alegra silenciosa
labor de las hormgassaltos de conejo
Somos una tristeza serena
mrada de alcaravnsueo de murclago
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
18/100
AdrianaCamposUmbarila
16
Somos la vida, asnos en los ancanos
rostro en el horzonte encontrado
Estas deniciones se realizan a partir de la vida wayuu (Katta-ouu) y, por extensin, de lo wayuu. Una vida interconectada, unaorma de vivir determinada y experimentada de acuerdo a las otrasdimensiones de la Wakwapa wayuu. En el poema Katta Ou-outaa(Vivir-morir), se recrea esto justamente; all los wayuu son hijos de
lo Remoto-origen y crecen de acuerdo al conocimiento que ha dejadosu huella en la palabra de los alala, viven en la amilia de la madre. Alser los wayuu un colectivo matrilineal, aman en la sed de lo sagrado,lo Pulas, un mundo que seduce a travs de Plowi. En sus sueoscaminan en ese mundo de los espritus, un dominio nocturno y sub-terrneo: el espacio que se crea entre Kash(el Luna) y Ka(el Sol)en el recorrido circular que realizan de lo innito a lo subterrneo.Y, nalmente, mueren para nacer a una segunda vida, aquella de losyoluja en Jepira. Ese poema dene la vida wayuu como un crculoque proviene de lo Remoto-origen y de lo Oculto-invisible y retornaa ellos:
Crecemos, como rboles, en el interior
de la huella de nuestros antepasados.
Vivimos, como araas, en el tejido
del rincn materno.
Amamos siempre a orillas de la sed.
Soamos all, entre Kashy Ka(el Luna y el Sol),en los predios de los espritus.
Morimos como si siguiramos vivos.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
19/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
20/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
21/100
Prlogo
19
Hondonadas se dan a conocer poemas que hasta el momento habanpermanecido inditos y se recogen unos pocos que ueron publicados
espordicamente.
Reerencas bblogrfcas
Chihuaila, E. (1999) Recado confdencal a los chlenos. Santiago: Lomediciones.
Lpez-Hernndez, M.(2009) Pensamiento y Palabra, en: El Palabrero.Perdco de la Nacn Wayu n1, agosto-septiembre. La Guajira.
Lpez-Hernndez, M. (2006) Pensamiento mgico de Amrica, en: WebPrometeo, pgina web del Festival Internacional de Poesa de Medelln.Disponible en: www.estivaldepoesiademedellin.org
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
22/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
23/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
24/100
22
participan en el dilogo en donde confuyen la sonoridad dela palabra hablada desde la memoria oral con los sonidos de lanaturaleza dando lugar a la poliona.
j o hana rodr guez gmez
La poesa de Apshana nos trae razones de la maana, a la queconsidera su hermana, o de su abuela, que es el sueo. Sonpoemas como luces de un rincn guajiro.
j uan manuel roca
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
25/100
La tranquilidad
T anaakaa akuwaipa
En las hondonadas maternas de la piel
Shiinaluuirua shiirua ataa
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
26/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
27/100
Tanaakaaakuwaipa
25
Nslarua kaka je t sawakaa
Wasin suuujain t maikikaa je
Wayaawatin wanain nsha kaikai waslanainJe swalatshin kashikaa snain wata.
Saakalin t miaaskaa woulia
t plaskaa.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
28/100
VitoApshana
Latranquilidad
26
Pte
Somos pastores
Somos los hombres que viven en el mundo de las sendas.
Nosotros, tambin, apacentamos,
tambin regresamos a un redil y nos amamantan.
Y somos leche del sueo, carne de la esta sangre del adis.
Aqu, en nuestro entorno,
la vida nos pastorea.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
29/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
30/100
VitoApshana
Latranquilidad
28
Vje Ky (S)
Mi madre me ha despertado antes del amanecer para conversar.
Tomamos ca caliente.
Al salir la claridad viajar con mi primo Oulitsema a Karouya,
llevar razones al anciano Kausinala y tabaco dulce a mi to
Servando.
De regreso traer tres piedras de tuuma para el largo collar de sucorazn.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
31/100
Tanaakaaakuwaipa
29
Wt Ky
Stiirin taya t teikaa, splapnaa suwasajaain aikaa, splayootoo.
Asshii waya kepein jais.
Waraiteechi taya jayuupa aikaa, namaa chi tawalakai Oulitsema,
Karouyamin
Putchimaajeechi taya nminjat lalaakai Kasinala je yijemets nmin chi
talalakai Seruwanta.
Taleejapa antireechi taya apnins ipa tuuma spla tmuloukoo shiiriijana naain.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
32/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
33/100
Tanaakaaakuwaipa
31
Wy ()
Waya wanee kouu mshii smaa talataashataan t jeyuukoluruanuwatarua atpanaa
Waya wanee jimaa maatshii sumaa mojuu aainshrakaaya kaara
nlapn psch
Waya t kataakaa ou, min yaatepchn snan t lalawaakaanuupunaa ch atuu antuushka anan
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
34/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
35/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
36/100
VitoApshana
Latranquilidad
34
Wth
Mi to Walatshi ha llegado de donde estaba.
Trajo, en silencio, un antiguo problema de hombres.
Le omos resollar la oensa y nos observa la vida.
Su bastn de mando le ordena dibujar en la tierra.
No habr pleito:
sus aos han encontrado el oculto reposo del dolor.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
37/100
Tanaakaaakuwaipa
35
Wth
Antshi chi talalakai Walatshi eejeewoire nia.
Smaa nikiiruulaain wanee kasachiki kamaair saainjalatooloyuu jashichi.
Waapin wacheeruu nsanalaashaanain sutuma ennaa aminJe shiirakaaka wamin wakuwaipa.
T waraaral nunuuyakaa suluwataain nia snain ejeerjaasnain mmakaa.
Nnojoleer eein atkawaa:
t nuuyashekalirua snta anainr t mojuu aainaleeruulaakanee.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
38/100
VitoApshana
Latranquilidad
36
C
Bebemos las gotas de las lluvias ausentesentre las hierbas rescas de la calma
y encontramos las proundas nubes de agua que guarda la tierra
De su barro se orja nuestro rostro.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
39/100
Tanaakaaakuwaipa
37
Mt
Wasin yootchonwai sinya t juya eitskaa schikiruusaakapnaa t witshii kasaamalakaa suutpnaa maituulin soou
je wantaka snain t sirumairua pirapiralumuukoo smaa wuin
Snainjee spootshin akumajaas woupnaa.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
40/100
VitoApshana
Latranquilidad
38
C
La tranquilidad es un tejido largo y colorido
la embellecemos con diseos de cielo,pinturas de tierra y dibujos de mar.
Los mayores nos envuelven en ella
en cada palabra de maanita,en cada silencio de anochecer.
As nos hacemos latidos de los montes.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
41/100
Tanaakaaakuwaipa
39
Mt
T nnojolaakaa jiwaatin aain shia wanee einuushi mulou jekanas
anachons main watuma ska skanasin aituu,jjia snainjeejet mmakaa je kasa shijeerjalairua palaa.
T alalayuu nnojoliishi watteein snain
saapnapa anikii wattachonyawai,eepa koutaawai aipaachiiruwajeejet.
Ska tia, stnlashii waya saain t mojuuikalirua.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
42/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
43/100
La ertilidad
Tyotewaakaa
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
44/100
VitoApshana
Laertilidad
42
En las hondonadas maternas de la piel
Acurrucados en la mujer forecemos mundo
Florecemos aliento entre la claridad y el misterio.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
45/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
46/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
47/100
Tyotewaakaa
45
Je-
T tawalakaa Mariietsa ojuititpa suulia t sttaakaa.
Jieritpa;
sleerumaateer je shikiiruumaater t akuwaipaakashipishuwaa.
Akulemeraashii waya:
stijaaitpa ou sukuwaipa saapaya nuinya chi Juya eitikai.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
48/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
49/100
Tyotewaakaa
47
Jey-wh
Shiasaa sou wanee kai aliikajat terin awanaajin piamaskaarai. Alanuwaas awataashaanainrua tepialuupnaa, majinshiiirain yaa:
Leu, leu leu, ma. Leu, leu leu, ma.
Eejet kashi aliikajaain soou t ishokoo neemeraaya kaikaiJe terin amoutalaainrua suluupnaa t wopu eeminjatkaa
slaashi Mariirop. Shiasaa jooluu sawai ees jooluu waneetalapin Jieyuuleeya-wuchiirua teraka:eejet jier witush,einnaalataain ska sna shipishuwaa t akaliaakaa; jier-wawaachi, suunekajin na schonyuukana:
Jantra t wakuwapakaa yaamn yaa!Jantra t wakuwapakaa yaamn yaa!
T jier-monkulunseetkaa, spleeruwain, stchinruujeet soukoluirua, chi wayuu swayuusheekai amin, jier-chn, awanajin ssiirua t lap motokoluirua aain,je watta saalii wuchiirua oulakaa msia jieyuu; jier-kaarai, chaya, mainmain kasa stijaakaa oou slatajatinmayaawaissaa atnlaain saain; jier-wului, eitajin tsaamatskaa sinya t asiraakaa; jier-iisho, ajapuluujakaakasa saatoupnaajat ska t stnairua ishooitajakal jepaliitatkalirua.
Mayaashisaa tatijiraain takjain t talapinkaa smin tteikaa sukulemeraaka snain nnojolin shiirakaain tamin:Aaa, shiakaa wanee wainpirai snainjeeree tia tatjaatama ooulu t meraajukoo soi t jieyuuirua kasheinkal wayaakajee.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
50/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
51/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
52/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
53/100
Tyotewaakaa
51
Ae
Chi tawalakai Alenor aleejichipa schikijee kamaashaanaichinnia nnojolin werin.
Kekiiras tia watuma
Jerolomuutaas t jaskalirua shiipain klikikaa.
Eeipa asiraajaawaairua kamaaluuwalin shiairuwayaasa
Wataletiritpa t kaasha splajatkaa t yonnakaa
je schikijee t mapsaakaa koukoulumuushii waya.
Shia anaka jooluu spla waapin nchikimaajat chianmaiwajachi kawuliwoukai waya eeiranajaakai akuwaipaEpeylijaain nia je ayatayaainjee eein nukuwaipa nchajaakuunmin jieyuu-majaynn skaje sheejuu:
Chi Epeyi-Wayuukai ntnajutu joutai je ntalin sheejuut jawa isasytkalia eejee t mojunuwashiikaa. T waairwoushi Taplamanajeewotkoo nnojoishi shiraajin waneewayuu waneejechin nuulia chi Epeyikai, eeylia splawerin nuwuichikanainchennii sainkin t uuchikaliruaAliema je Jalesapatu. Jooluu snlialuumin wanee twasiipkaa shieer shiiirakaka Je nnojots jaralin wanaainsmaa shiiireeshaana jieyuu nutuma chi Epeyikai.
Msia tia nkjaraluu wamn Alenor Je saapain waya wanee
mojushaana aain
weirakaapa weiyayuushi.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
54/100
VitoApshana
Laertilidad
52
Fet
Hay esta en los alrededores de Epits.
Los caballos de Evangelista Gonzlez
y de Ajinar Thiller, como grandes aves,
vuelan a ras de tierra.
Los nios-jinetes se convierten en gigantes invencibles.
Nada nos alta en esta alegra.
Somos los hijos de este mundo
los hijos de Plowi y de Juyaa:
los hermosos nvsbles que nos protegen.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
55/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
56/100
VitoApshana
Laertilidad
54
He-je
Kalauna, la ouuts de Palastouu,
conoce cmo se origina la ebre del hombre por la mujer.
Dice que proviene de un miedo y de un olvido.
Kalauna nos asegura que esa ebre no tienesheyuu
y es tan invencible como la mirada de la lechuza
como la for de la tuna
como la torcedura del rbol kuteena
y como el llanto de un sueo que viaja, denitivo, hacia Jepira.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
57/100
Tyotewaakaa
55
T-je
Kalauna, t ouuts Palastoujeewotkoo,
stijaa ooul jamakuwaiparle mliain main chi toolokoishiiiree t jietkaa.
Saashin shiakaa snainjeejet wanee mojuu aain je wanee motooaain.
Saashin Kalauna keeirewaakaa aain t masheyuusal
je nnojol jaralin akanajin shia yaa min yaaka shiirakaaya tmonkulunseetkaa,
min aka t yosusiikaa
min aka sshokonolaaya t wunuu kuteenakaa
je min shia shiira wanee lapu waraitin, maleejinreein,Jepiramin.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
58/100
VitoApshana
Laertilidad
56
M
Palaa se derrama en mi llanto en la orilla de los vivos.
As despido a mi abuela acompaante,
que ha dejado sus huesos cerca de las olas.
Ahora me preparo para recibirla en los sueos.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
59/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
60/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
61/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
62/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
63/100
suluu t shokonokoo mmapaa wattawotkoo.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
64/100
VitoApshana
Lainfnitud
62
Et e e ete
Nosotros tenemos un espanto invisible
que nos visita con olores.
Lo alejamos con mucha sal en el uego
y orn de los hijos mayores.
Este espanto nos hace descubrir
los olores ocultos de la vida:
sentir los olores tranquilos de los ancianos
tocar los olores rtiles de las mujeres
escuchar los olores blancos de la risa de los nios
dormir en los olores blandos del sueo
y el viento nos congrega en este respirar.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
65/100
Tkasawattawotshaanaka
63
M
Waaka ees wanee kasa keemas mmarla mnus matijainsalennaa
ounajaakaa wou ska sheejuuirua.
Waatajaain ska mainmashaana ichii soou sikikaa
oulakaa nashiira na achoniiwaa ataralinnakana.
Mmarlakaa t atijees waya soou
t merujukoo sheejuuirua wakuwaipa:
aalaa t anakaa neejuu na lalaayuukana
epettaa shejuu t yoteeskaa jieyuu
aapajaa kasuutonnukoo sheejuu nasira na tepichikana
atunkaa saaka kasuutonnukoo sheejuu t lapkaa
kottushii waya nutuma chi joutaikai snain asanalawaakaa aaint.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
66/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
67/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
68/100
VitoApshana
Lainfnitud
66
Re
Caminando hacia la ranchera materna
escuchamos una voz de lejanos lugares
que solo entiende el corazn sereno,
y recibimos una mirada
que nicamente veremos en el sueo,
y sentimos una presencia de innitos ancestros
que nos impide abandonar la piedra y el polvo
de este sendero nuestro.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
69/100
Tkasawattawotshaanaka
67
Ah wj
Waraitshii waya shipialuumin t weikaa
waapin wanee anikii wattajeewolu
shiaalakal ayaawatin soou tia t mejiwaalaakal aain,
weirakaanaka amin
weraaleetkaanee lapuluu
Je wayaawataka sntapaain wattashaana salii wapshismaiwajat,
isakal wachiki akajee waptin t ipakaa je t spaliinkaa
wapnekaa t.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
70/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
71/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
72/100
VitoApshana
Lainfnitud
70
Vje-e
La msica nocturna del monte nos complace.
Joua, el viento del este, suave nos cierra los ojos.
El to mayor narra su viaje
hacia los dominios deJepra
y nos llega un canto del ave waakawaa:
Waaka ya o, waaka ya o
Aparece un perro blanco enorme;
veo al to mayor cabalgndolo,
me grita:
T continuars el viaje el adis.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
73/100
Tkasawattawotshaanaka
71
Wt-
T shiiirain mojuui sawaijatkaa anas main wamin.
Chi joutai wuinpujekuwaikai, nsrlin wou jiattaa.
Chi walala kaapichikai akjashi schiki waraitin nia
wanaamin smaa Jepira
je waapaka wanee shiira wuchii waakawaa:
Waaka yao, waaka yao
Nntaka wanee er kasuutai Mulou main;
Teraka chi talala kaapichikai neejenain nia,
nuwaataka tamin:
Piakai, ayateeria waraitaaka putuma T aptawaakaa.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
74/100
VitoApshana
Lainfnitud
72
Vje-e
Una serpientejer
me persigue en la oscuridad.
Me escondo detrs de un rbol mapuua
y ella sube a sus ramas.
Nos entregamos silencios
y los ojos del cielo nos apaciguan los latidos.
As transcurre la noche.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
75/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
76/100
VitoApshana
Lainfnitud
74
De e Aeh
Ya nacistey naciste hijo de gente, de los undadores de trochas del cerro deEpts.
Y puedes irte y puedes no volver,pero siempre estars ah junto al rbol mokooshraque circunda tu cementerio;ah pertenece tu sombra y tu descanso.
Ya nacistey tal vez puedes irte y no volver,pero siempre estars aqu,siempre sers nombrado en la msica delsawawa
y nos encontraremos mirando hacia Jepira,en donde los espritus se harn uno solo,para el viaje denitivo.
Ya nacistey naciste hijo de gente, de los pastores silbadores de Alemasahua.
Que no desespere tu pie en hacer la huella,pues ya los viejos pasos de los ancestros estn en el nuevo tuyo.
No desesperes en llegar, que ya ests aqu hijo de gente,hijo del sudor de la lluvia.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
77/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
78/100
VitoApshana
Lainfnitud
76
De e Te
Talhua, alala de Toolnare, nos ha contado
que tambin provenimos de otros mundos
que acumulamos un saber antiguo creador de otros llantos,
de otros sueos, de otros pasos
que nuestra sonrisa se extiende en otros labios
ms all de esta orilla de la mar.
Como nuestra sangre hay un ro invisible
que nos recorre a todos donde viajan
la misma risa y el mismo silencio.
Talhua, alala de Toolnare, duerme con las manos abiertas.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
79/100
Tkasawattawotshaanaka
77
Nj wee Tejew
Taluwa, alalaa Toolnaarejeewoi, nkjitpa wamin
suluujeejenain waya wanee mmairuwayaasa
mainmain kasa atijaamaajat wakotchirakaa kanainjeejetkaawanee
eiraairuwaa, wanee lapirua, wanee waraitaairua.
Slataain t wakulemeralakaa eemn wanee eimataairua
chamaintata chaya sooujee sotkoo palaa t.
Min aka washa ees wanee schi merujusal
shorottakaa wataluupnaa wepishuwaaya
eere waraitin t asiraakaayanee t kouu maakaayanee.
Taluwa, lalaa Toolnaarejewoikai, atunkushi smaa jutamuiinnjap.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
80/100
VitoApshana
Lainfnitud
78
Atg e eg
Por el camino a Palaausain, cerca de Porshiina,
los conejos bailan una danza secreta,
con las culebras kashwanou
y los nios pastores ahuecan sus manos
para inventar los silbidos: Waawa! waawa!
y el monte se descubre en cien senderos:
el de la piedra y el polvo
el del agua y la sombra
el del sueo y la risa
el de la trampa y el temor
el de la mujer y la esta.
Por el camino a Palaausain, cerca de Ouutsumana,
los wanl beben chicha
en los ranchos abandonados
y el silencio trae el dilogo oculto de los muertos.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
81/100
Tkasawattawotshaanaka
79
Swj thyy
Spneruupnaa Palaausain, peje snain Potshiina,
na atpanaakana emiijshii wanee yonna matjaaju ooulu,
smaa t wui kasiwaanouluirua
je na tepichi arleejliikana kous natuma najap
spla eeinjatin natuma newiirairua: waawaa!waawaa!
ye t mojuuikaa atjaana ooulu kaluin poloo shikii wopuirua:
t ipakaa je paliikaa
t spnekaa wuin je ayolujuu
t spnekaa lap je asiraa
t spnekaa emeejia je keemaa
t spnekaa jier je miira.
Spneruupnaa Palaausain, saatou Ouutusumana,
na wanlkana asshii uujolu
suluu t miichineeinchikikalirua
je t ytikaa sntirin nayorolo nanujuralakaa naoutushiikana.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
82/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
83/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
84/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
85/100
Tkasawattawotshaanaka
83
Swjee w ew t (e hjw)
Antguos recn llegados (segunda versn en wayuunak)
Spnal Palaausain, stpnaa Porshiina,
ayonnajshii atpanairua wanee yonna ejejeraushi
smaa wuiirua Kasiiwanou
otta tepichiirua arleejlii anouteetshi najap
spla akumajaa t ewiijaakal
otta unaapikal kojuyatuas ojutalain sjejerin:
ejeechiki ipakal smaa t kalirashikal
ejeechiki wuinkal smaa ayoolojokal
ejeechiki lapkal smaa t asirajaakal
ejeechiki emeeyaakal smaa kamsheekal
ejeechiki jietkal smaa t miiraakal.
Spnal Palaausain, stpnaa Ouutsumana,
asaashii uujol wanliirua eekai miichiirua oulaushi
otta ytikal aljas t matjashikal syoolo outus.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
86/100
VitoApshana
Lainfnitud
84
Musjaa werin skuaitpa wamaiwasnain ayatin kulematin ekirajaikai katouwaain.
Mushiijaa wayaa maaka sain smaiwajewalii eiwakal antaa.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
87/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
88/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
89/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
90/100
88
GlosarioPutchipalajana
Juyaa: wanee kasa kasheyuusshi kojutushi main aminwaa. SkjaraluuWayuu, nashi na Wayuukana, chi eitshikai Juya nnlia atumaa.
Kaasha: caja o tambor redoblante. nico instrumento musical para bailarlayonna.
Kaasha: kaasha atalejia. Waneesianee emiiraa eekaa snain yonna.
Kaswaanou: culebra sabanera, tambin llamada cazadora, de hbitosdomsticos.
Kaswaanou: wui anoupaajeewolu, alojulu mns shiayaa, atpajaalsaatoupnaa miichi.
Ka: el Sol; ser espiritual superior perteneciente al mito wayuu.
Ka: chi Kaikai. Kasa kasheyuushi kojutshi main aminwaa skjaraluuWayuu.
Kash: el Luna; ser espiritual superior, de gnero emenino, pertenecienteal mito wayuu. Sus rayos originan la menstruacin emenina.
Kash: chi kashikai. Wanee kasa kasheyuus skjaraluu Wayuu. T
niaakaa kakashias jieyuu sutuma.Kuteena: rbol tambin llamado indio desnudo; de gran importancia
para los cuidados de la piel.
Kuteena: Wunuu, kanliakaiyaa Iintia Maichesai. Anashaanakalspla aainmajaa t atoutaakaa.
Mapuua: rbol tpico de la Media y Alta Guajira; smbolo de la ertilidadconstante debido a su tronco de color verde.
Mapuua: wunuulia jouuts jalaalapnaa je wuinpumuinpunaa;snliamaajat t yoteewaakaa weinshi sooujee t ssaa wuitatatkaa.
Mokooshra: guamacho; rbol rondoso y de ramas espinosas que crece enlugares semidesrticos.
Mokooshra: siichi. Wunuu kapanoule je keipshi atnachi. Wuiteeshisuluu mma checheshiirua.
Ouuts: mujer experta del universo espiritual wayuu; sanadora yprotectora del bienestar de todo el Pueblo Wayuu.
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
91/100
Putchipalajana
89
Ouuts: wayuu jier atijas snain sukuwaipa ssheyuu Wayuu; eiyajlayuulee je anaatl sukuwaipa Wayuu Suumainpaa.
Palaa: el mar, el ocano; que para la comunidad apshana es un sustantivoemenino.
Palaa: t Palaakaa. Nmin Apshana nnojoishi palaain.
Palaausan: lugar o paraje de la Alta Guajira.
Palaausan: mma chajat Wuinpumuin.
Palastou: ranchera en el noreste de la pennsula de La Guajira.
Palastou: epiapalaa palaatoujees snain Wajiira.Porshna: ranchera tpica wayuu en la Alta Guajira.
Potshna: shipiapala wayuu Wuinpumuin.
Pulow: el misterio, el encantamiento. Su relacin es emenina,generalmente se representa en una mujer joven y atractiva. Sitio temido.
Pulow: t pulowuikaa, Wanee jietsan, jietschejeeshia majayl jekamalain waneepia aplaa. Mma keemouis.
Sawawa: instrumento musical, fauta de carrizo.
Sawawa: emiiraa keiras, ojuunns akumajuushi ska sawawa.
Sheyuu: espritus protectores; las ouuts dialogan con ellos, en un ritualcerrado, para resolver las enermedades y dems amenazas que sura unadeterminada comunidad.
Sheyuu: shia tu asheyuu aainmajtkaa akuwaipaa; tu ouutskaliruayoots amaawaa, ska wanee aplajawaa stta amaajanal, splaeiyajaa tu ayuulikalirua, j wanee kasairua mojuluulumaajat ootinsnain wanee wayuu shipiaparaluu.
Tapulamana: ranchera en el noreste de la pennsula de La Guajira.
Tapulamana: epiapalaa palaamin sooujee Wajiira.
Toolnare:ranchera en el norte de la pennsula de La Guajira.
Toolnare: epiapalaa palaamin sooujee Wajiira.
GlosarioPutchipalajana
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
92/100
90
Tronpa: instrumento musical. Aerono de hierro con una lengeta en elcentro; birimbao.
Tronpa: emiiraa keiras. Ojuuluushi akumajuushi ska kachuweerakeimatayaas pasanain snain. Wirinwaao mnsu shiayaa.
Tuuma: piedra preciosa, de mucho valor para los wayuu.
Tuuma: ipa anchons main, kojutshaanas smin Wayuu.
Wanpra: pjaro cantor muy admirado por los wayuu Paraulata,alondra.
Wanpra: wuchii eeirai kamalainshi main smin wayuu Paraulaata,alontra.
Waakawaa: pjaro de canto premonitorio.
Waakawaa: wuchii Aapiria t shiiirainkaa.
Wanl: espritu maligno que genera enermedad.
Wanl: asheyuu mojulaas kanainjeejetkaa t ayuuliikaa.
Wulu: pjaro turpial.Wulu: wuchii wului.
Wayuu: pueblo indgena que habita en el sur, centro y norte de lapennsula de La Guajira (Colombia y Venezuela).
Wayuu: wayuu ataminree kepiakana uuchimin, pasanain je palaaminsnain saata Wajiira (Koloompia je Wenesuweela).
Yonna: danza tpica de los wayuu. Se baila de manera circular y esconocida por los aljuna como chichamaya. Su evento ritual es decelebracin y propiciacin.
Yonna: shimiira wayuu eraajuushi. Ayonnajns suluu wanee piyoui jeennajuushi natuma na alijunakana Chiichamaayain snlia. Eitaansspla shikiirain wanee kasan je suunekinnajatin saain wanee kasa.
GlosarioPutchipalajana
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
93/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
94/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
95/100
f z
B
B
f
nacin desde la races
BG G 2010
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
96/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
97/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
98/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
99/100
7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa
100/100