Post on 12-Apr-2020
Amaranta y los quelites
Luz María Mera Ovando
c C O N AB I O
Instituto de Biología
UNAM
AMARANTA Y LOS QUELITES
Luz María Mera Ovando
INSTITUTO DE BIOLOGÍA
UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MÉXICO
COMISIÓN NACIONAL PARA EL CONOCIMIENTO
Y USO DE LA BIODIVERSIDAD
c Instituto
de Biología UNAM C O N A B I O
Fe de erratas
Página Dice Debe decir
Directorio Dra. Tila María Peréz Ortiz Dra. Tila María Pérez Ortiz
Directorio Conocimento Conocimiento
8 En las primeras agüitas En las primeras agüitas
UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MÉXICO
INSTITUTO DE B IOLOGÍA
Dr. Juan Ramón de la Fuente Rector
Dr. Rene Drucker Colín Coordinador de la Investigación Científica
Dra. Tila María Peréz Ortiz Directora
Dr. Fernando A. Cervantes Reza Secretario Académico
Dra. Magda Carvajal Moreno Secretaria Técnica
Dr. Javier Caballero Nieto Jefe del Jardín Botánico
COMISIÓN NACIONAL PARA EL CONOCIMENTO Y USO DE LA B IODIVERSIDAD
Lie. Vicente Fox Quesada Presidente
Ing. Alberto Cárdenas Jiménez Secretario Técnico
Dr. José Sarukhán Kermez Coordinador Nacional
Dr. Jorge Soberón Mainero Secretario Ejecutivo
Fís. Ana Luisa Guzmán y López Figueroa Directora de Evaluación de Proyectos
AMARANTA Y LOS QUELITES
1929-2<MI4
C O N A B I O
AMARANTA Y LOS QUELITES
Luz María Mera Ovando
Jardín Botánico Exterior, Instituto de Biología, UNAM
UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MEXICO
INSTITUTO DE BIOLOGÍA
COMISIÓN NACIONAL PARA EL CONOCIMIENTO Y USO DE LA BIODIVERSIDAD (CONABIO)
C e n t r o t i e D o c u n i ó o r a c i ó n
México, 2005
Primera Edición, 2005
D.R. Universidad Nacional Autónoma de México Instituto de Biología Apartado Postal 70-233 04510 México, D.F.
ISBN 970-32-2463-6
Dirección de la autora Jardín Botánico, Instituto de Biología. UNAM
Se agradece a la Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad el apoyo brindado para la publicación y edición de este material, a través del proyecto CP013 "Publicación de la obra: los quelites de México"
Ilustraciones y diseño de interiores: Isabel Pineda Diseño de portada:Isabel Pineda Ilustración códice: Códice Badiano. Archivo General de la Nación Traducción al nahuat y totonaco: Alberto Becerril Cipriano Asesoría: Emma Cristina Mapes Sánchez Apoyo Técnico: Jorge Aurelio Saldivar Sandoval
Para Amanda
PRESENTACIÓN
Este cuento surge como un requisito preliminar para aprobar el Diplomado
en Divulgación Científica. Está dirigido a niños de 7 a 12 años de edad. Cuyo objetivo
es explicar mediante una sencilla plática familiar entre mujeres (hija, madre, abuela
y maestra), ¡a importancia cultural y nutricional de los quelites en la dieta rural, Además de reforzar el uso de este recurso vegetal no sólo en el ámbito regional sino nacional. La información presentada forma
parte de los archivos del proyecto "Conservación de la diversidad genética y el mejoramiento de la productividad agrícola
en México: una estrategia basada en el conocimiento de agricultor (MILPA)"
Financiado por la Fundación Mcknight, mediante el Programa de Investigación
Cooperativa de Cultivos. La narración del cuento presenta el siguiente orden: texto en español seguido de nahuat y
totonaco. La separación entre cada idioma se señala con una figura d e #
1
Amaranta es una niña indígena que vive en un pueblo llamado Zoactepan, ubicado en la Sierra
Norte del estado de Puebla. Tiene doce años, es alta y de piel morena, tiene pelo negro que su mamá le
trenza todos los días, especialmente cuando asiste a la escuela y es una niña muy cumplida en las labores
escolares.
Lo que más llama la atención de Amaranta son sus ojos. Son de color negro grandes y con pestañas
abundantes. Con su mirada explica su estado de ánimo.
Amaranta se suapiltsin maseual, chanchiua tech in altepet Soatekpan, tein moajsi tech iajkokopa
tepetaj totaltikpak Puebla. Kipia majtaktionome xiuit, uejkapantik uan semi kualtsin iixko, tiltik
itsonti uan inan kixiluilia mostaj uan kachi ijkuak yati kaltamachtiloyan. In suapiltsin semi kualtsin
kinchiua itamachtiltekimej.
Kachi teixnotsaj niixtololouan Amaranta, tiltikej uan uejueyi, ixijuiyopexoni. Ika itachialis küxnextia
iyolpakilis.
2
• Amaranta chatúm tsumat xalak Chuchutsipij, Satamay
antak aktsu kachikin Soatekpan, wantu wi antak Kasipijni xalak Xpakxtum Puebla. Akgkutuy kata nkgaihiy, chaihman chu lu stlan lakasmalála, xa
tsstsákga xchixit wantu chaü chali akxkita xtsi, chu akxni an ikpukgalhtawákga. Lu stlan masputy
xtaskújut wantu maxkikgoy antak xpukgalhtawákga.
Wantu tlakg talakgati wa xlakgástapu Amaranta, lu tsitsákga chu laktlánka chu stlan lakpichixiwa.
3
En su casa viven su papá, su mamá, dos hermanitas y sus abuelitos paternos.
El papá de Amaranta trabaja cultivando la t ierra; en su milpa siembra maíz y frijol, cultivos muy
importantes en la dieta de los habitantes de Zoactepan.
Un día del mes de agosto, al regresar de la escuela, su mamá le pidió que cuidara a sus hermanitas, mientras ella iba a la
milpa a traer lo que le faltaba para hacer la comida. Cuando la mamá regresó, Amaranta vio que traía en la mano un manojo de quelites.
• Ikalijtik chanchiuaj itat, inan, orne ¡iknimej uan
iueyitatuan, ¡tatúan itat. Itat Amaranta tekiti koujtaj, kitoka imil uan niet, tein semi moneki tech totamajseualis nochin akonimej tichanchiuaj nikan
tech toaltepet Soatekpan.
Se tonal, agosto katka, kuak mokepatoya kaltamachtiloyan, inan kitajtanilij maj mokaua kalitjik uan kinitas iikniuan, uan yej yaya milaj ijsiujkatsin, yaya kuiti toni kipoliuiaya pamaj
kichiuaskia itapalol. Kuak mokepato, Amaranta kitak inan kualkia imako sekin kilimej.
4
Antak xchíki wilakgo xtlat, xtsi, chatuy xnataián chu xnatatájna, xtlatkán xtlat.
Xtlat Amaranta kakiwin skúja, chan ixkúxi chu kstápu, wantu tlakg talakaskin antak
kintamakgtakgálhatkán paks wanti klatamayaw antak kin kachikinkán Soatekpan,
Akgtúm kilhtamaku xia Agosto, akxní ay xkitaspitnit kpukgalhtawákga, xtsi skinüh pi na tamakaxtákga
kchiki chu na makgtakgálha xnataián, chu xla xámaj kaxawátni, xán tiyá tuku xtsankganima xpalakáta na tlawá xtaway. Kxni táspitli xtsi, Amaranta ukxilhnit
pi xiimíma makstúm kák. 5
- ¿Qué vamos a comer hoy? - preguntó Amaranta. - Sopa de quelites, frijoles y tortillas.
- ¡No! Sopa de quelites no. ¿Puedes prepararlos en un guiso con jitomate? Las sopas no me gustan.
- dijo Amaranta. - Está bien - dijo la mamá -. Pero me ayudas a
prepararlos.
Mientras los limpiaban quitándole la raíz y lavándolos bien con agua, Amaranta preguntó:
- Mamá, ¿desde cuando aprendiste a recoger los quelites?
• - ¿Toni titamajseuatij axkan? - matajtanik Amaranta
- Kilit tamolontil, et uan taxkaltsin. - ¡Amo! Kiiitamolontil amo. ¿ Xe amo uelis tik
tsoyonis ika xitómat? Tamolontil amo nikueiita - Kiijtoj Amaranta.
- Kuali, kuali, ma - kiijtoj in tenan - sayok ke tej tinech paleuis uan tikin senchiuaskej.
Kemej kin chiupajtoyaj in kilimej, kin tekiiijtoyaj inaiuayot uan kin pajpakayaj, Amaranta matajtanik - Ma, ¿Keman tipeuak timati tiktemoua in kilimej?
- ¿Tukú na wayaw chiyó - kgaískühi Amaranta. - Na lapuyaw kak, stápu, chú
iNi, nan! Xa lapú nkak niklakgatiy. ¿A chi ni tlan na tatsiliya npákglhcha? Kaj xa lapú niklakgatiy
- tiwa Amaranta. - Tlan, tlan - chiwinampá xtsi - man wa pi wix
nakimakgtayiya.
Akxni nchu xlaksakmaka nkak, xmaktimakgo xtankgáxekg chu xchakgamakgo, kgalhskinalh
Amaranta: - Natsi, ¿nikxni wix tsukunita makiya nkak?
7
- ¡Uuuy hijita!, desde que era más pequeña que tú. Fíjate que tu abuelita me platica que cuando ella era
niña, su mamá la llevaba a la milpa a traerlos y le decía "quelites y calabacitas, en las primeras
agüitas".
En ese momento llegó la abuelita con otro manojo de hierbas, pero éstas eran diferentes a las que su
mamá había traído.
- ¡Buenas tardes, hijitas! - dijo la abuelita Nati - les traje unos quelites que recogí cerca de la parcela de
don Antonio.
8
4 - Uuy, nokonetsin, kachi tsikitsin ketej nikatka. Xnemilisan, moueyinan nech tapouia que ijkuak suapilok katka, inan kiuikaya milaj, yayaj kuitij
kilimej uan kiliaya: "Kilitsin uan ayojtsitsin, ¡pan achtopa kiouitsin"
Ijkuakon ejok iueyinan uan kuaikia okse mait kilimej, tamantikej, amo kemej tein kin ualika inan.
- Tiotaki, nosuapütsitsin - kiijtoj in in ueyinan Nati,-namech uaikuiiij keski kilimej, nikin kuitikisak
kampa imilaj in ueuej Antonio.
- Aay, kin tsumat, lu aktsinajkó xak wanit. Kalipuwanti, minana kiwaniy pi akxni xla aktsu
tsumat xwanit, xlin xtsi antak kaxawatni, xkitiyakgoy kak chu mat xwaniy: "Laktsu kak chu aktsu nipxi,
akxni uku tsukumakgo sen".
Akxni ncho ntamá chilh xnana chu xlimima amakapítsi kak, ni xtachuná ntu xliminit xtsi.
- Kgotanopatit, laktsuman - tiwa ntsikan Nati -kaliminitán uymá makstúm kak, kkitiyalh xkaxawátni
kgolo Antuníu.
^ 9
- ¡Ay, abuelita! Te equivocaste, mi mamá ya tiene quelites. ¡Estas plantas que tú trajiste, no son
quelites!
Se acercó la mamá y le explicó que también esas plantas eran quelites.
- Pues, ¿cuántas clases de quelites hay? ¿ y por qué son plantas tan diferentes?
- Mira - sonrió la abuelita - aquí le llamamos "quelite" a cualquier planta que podemos comernos,
con sus hojas y tallos tiernitos. - Algunas tienen su propio nombre, pero a todas las
nombramos "quelites" - tercio su mamá. •
- ¡Ay, nanajtsin, timoixpolojtinemi, nonan kipiaya kilimej. i ln xiujmej tein tikin ualik amo kilimej!
Motokij ¡nan uan kiyekilij ke neje xiujtsitsin no kil imej.
- ¿Kanochi taman kilimej onkakej, pos? ¿Uan keyej semi tamantikej?
- Xkita, nokonentsin, kiueuetskilij iueyinan - nikan tikiliaj kilit katiejyeski xiujtsin tein ueli sekikua
ixiujyó oso ikoujtsin selikej. - Sekin kipiaj nin tokay, sayoj ke tejuan nochin
tikiniliaj kilimej - tamajxitij inan.
10
- iKgoxutá, wix, nana, akgtsankgapat! Pi kín tsí ay kgaihi nkak. iTamá tuwan tukú wix litámpat ni kak!
Talakatsuwilh xtsi chu wanilh p¡ tama tuwan na kak maski ni lakxtúm
- ¿Niklhit xlixni nkak anankgoy? ¿Chu, túxpalakáta xlíxni anankgoy?
- Kaukxilhti nana - litsilh xnana - uynú kwaniyaw kak paks tuwan wantu tlan na wayaw xtuwan osu
xkiwi xa stákga. - Makapitsin kgalhikgoy xtukuwaní-kán, man wa pi
kinin kwaniyaw "kak" - makatsinit xtsi.
11
- No entiendo - dijo Amaranta. - Sí, mira, aquí tenemos quelites y verdolagas.
Cada uno tiene su nombre, pero como las recolectamos de la milpa y nos comemos
sus partes tiernas, en lugar de decirles verduras, nosotros les llamamos "quelites". - ¿De dónde sacaron el nombre
de quelites? - preguntó Amaranta.
- Amo nikajsikamati - kiijtoj Amaranta. - Kemaj, xkita, nikan onkakej kilimej
uan oksekin xiujmej. Sejse kipiaj inin tokay, sayoj kemej tikinkuitij ompa milaj uan tikinkwa, tejuan
nikan tikiniliaj kilimej. - ¿Kani kixtijkej itokay
in kilimej? - matajtanik Amaranta.
12
X
- Nik akataksa - tiwa Amaranta. - Kaúxilhti, uynú anakgo kak chu
makapitsin tuwan. Akgatunu kgalhikgoy xtukuwanikán, man wa pi paks anta kitiyayaw
kaxawátni, kin paks waniyaw kak. - ¿Nikú nchu maxtuka xtukuwani
nkak? - tiwa Amaranta.
13
• Mi mamá me contaba •• dijo doña Nati - que antes de que los españoles llegaran a México, nosotros ya comíamos estas plantas; en ese tiempo se llamaban
"quilitl" que significa hierba comestible; y que incluso algunos eran muy importantes, como los
quintoniles de la familia del amaranto y los huazontles, parientes del epazote. También existen
los que le dan sabor a la comida, como la hoja santa.
- Nonan nech tapouiaya - kiijtoj in nana Nati - ke ijkuak ayamo ejkoyaj nikan Mexko in analkayomej,
tejuan ipa tikuayajya kilimej, tein kitosneki "xiwittein sekikua" uan sekin semi kuali katkaj ipa, kemej in kiltonil, tein miak taman onkayaj, oksekin
katkaj in uaujtsonti uan in epasot. Oksekin onkakej tein se kiueliktia in tapalol, kemej tein
kiliaj tioxiuit.
- Kintsi xkiwaniy - tiwa nana Nati - pi akxni niaxchinkgoy luwanan xalak akilhtutu antayó
kMéjikO; chuntiyá xak wayaw kak ? wantu wamputún "tuwan wantu tlan wakán" chu makapitsin lu lakwán
xwankgoy, lata kgaihtunit, wantu na lu Ihuwa anankgo, makapitsin xwanikgoy uautsonti chu
Ihkgájni. Anankgoy makapitsin wantu tatlawakgoy taway chu tlak skija lay.
15
- Oye abuelita ¿y los quelites sólo crecen aquí en nuestro pueblo?
- No hijita, acuérdate que cuando vamos al mercado de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen
aquí. Algunos vienen de tierra cálida, como la hoja santa, los alaches, el pápalo, la chaya o el chipilín; otros vienen de tierra fría: los chivitos, las lenguas
de vaca, los nabos y los quelites cenizos. Los que se dan en nuestro pueblo, los quintoniles, el epazote, las verdolagas, son como más comodinos y pueden
crecer en zonas frías o calientes.
16
- Nanaj, ¿uan in kilimej sayoj moskaitiaj nikan tech toaltepet?
- Amo, nokonetsin, xikelnamiki ijkuak tiouej tiankis nepa Kuesala miak kilit t ikitaj. Anno nochin
moskaltiaj nikan. Sekin kin ualkuij tanikapa, kemj in tioxiuit, in nexkilit uan oksekin kemej lengua de vaca uan nabo. Tein nikan moskaltiaj, kiltonii,
epasot uan oksekin, kuali moskaitia kampa taseseya oso kampa tatotonia.
*
- Natsi ¿Chu nkak, a pi xman antayno kin kachikinkán stakkgoy?
- Ni chuna, kin tsumat, kapastakti kxni kamaw pustan antak Lekga lu Ihuwa
nkak ukxilhaw. Ni paks antaynó stakkgoy. Makapitsin liminkgoy xala pakgalho, lata ntu
wanikán xa santu tuwan, lengua de vaca chu nabo. Wantu uynú stakkgoy, kgalhtunit, Shkgájni chu
makapitsin, kaniwá tlan stakkgoy, tanikú chichinan osu tanikú lonkgnán.
- Bueno, mucha plática y todavía no hacemos la comida - dijo la mamá.
- A ver mamá Nati, páseme el j i tomate, el ajo y las cebollas, para picarlas.
Estaban empezando a freír en una cazuela de barro los ajos y la cebolla para luego agregar las
verdolagas que había traído la abuelita, cuando se oyó una voz conocida.
- Buenas tardes, ¿puedo pasar? - era la maestra Delfina -. Amaranta, dejaste tu libro en el salón.
¿Cómo vas a hacer la tarea?
• - Kualia tak, iliuis titajtouaj uan ayamo tiktamichiuaj
in tapalol - kiijtoj in teñan. - Nonantsin, xnech ualmaka in xitomat, in xonákat
uan ¡n ajo, maj nikin tejteki.
Tech se tatsoyoloni peujkej kitsoyoniaj in ajo, xonákat uan ompa kitekiliskiaj in oksekin kilit tein ki
uali in ueyinan, ijkuak mokayik se taixmátkej tajtolis.
- Tiotaki maj ni paño - Katka in tamachtijkej Delfina- Amaranta, tikauak moamaix
kaltamachtiloyan. I jkon, ¿keniuj tik chiuas mo tekit?
18
• ^ - Tlantá, lipekwa kchiwinamaw chu nia tiawayaw
kintawaykán - tiwa nana. - Kin tsi, kamakata axux, siboya chu npakglhcha,
nak lakchukuy.
Antak putsilin tsukukgoih tsiiikgoy axux, siboya chu anta makgaankgolh kak wantu limith tsikan, akxni
nchu ntamá kgaxmatkgonít nti chiwinalh.
- Kgotanupatit, kalakatsalayan - wa xwanit makgalhtawakganá Delfina -. Amaranta,
makgaxtakgnita milikgalhtawákga antak pukgalhtawákga ¿Lantlá na tlawaya
mín taskújut?
- Pásele maestra - dijo la mamá, invitándola a entrar-. Estamos preparando la comida, quédese y
se come un taco con nosotros. - Muchas gracias, pero tengo que ir a una junta de
maestros a las oficinas del Instituto Nacional Indigenista. ¡Fíjense que ayer llegaron unos señores que vienen desde el Distrito Federal, para conocer
los quelites de nuestra región! - ¿A poco allá en el Distrito comen quelites?
- preguntó riéndose Amaranta. - Pues sí.
- Xión paño, tamachtijkej - kiijtoj inan Amaranta -Tik chiujtokej totapalol, xionmokaua touan uan
tisenkuaskej se taxkaltsin. - Miak tasojkamatik, nimoijsiuilia, ta niajtok se
nechikolis nepa INI. iXnemilikansan, yalua ejokej sekin takaj tokniuan uitsej ompa Mexko Xolal, uan kinekij kin ixmatiskej in miak taman kilimen tein
onkakej nikajkuin! - ¿Xe ompa Mexko Xolal no kikuaj kilimej?
- matajtanik uan uetskatoya Amaranta. - Kemajj cha.
20
Katánu, makgalhtawakganá - tiwa xtsi Amaranta -, Kitlawamaw kin tawaykán, kakgalhikgáya, na
wayantakiya maktúm chu. - Paxtikatsinilh, pi kiakapaláma, kama ktastókgnit
antak INI. ¡Kapuwántit, kgotaná chinkgonit makapitsin kinatalánkán, xaiak Méjiko, chu mat lu lakgapasputunkgoy tipalhuwa kak ntu anankgoy
antak kinpulatamankán! ¿Pi antk Méjiko na wakgoy kak? - kgalhskinalh chu
xlitsima Amaranta. - Chuna x!a
21
- Y dónde los consiguen, si allá no hay milpas - dijo ahora la abuelita.
- Pues en los mercados abuelita, como nosotros en Cuetzalán - respondió Amaranta.
Y la maestra Delfina continuó: - Ayer, estos señores nos decían que ojalá nunca
falten en la alimentación diaria de la familia rural.
22
•
- Uan kani kinkuij, ta nimolia pane ompa amo onkakej milmej - ksijtoj in ueyinantsin.
- Tech in tiankis, nonantsin, ijkon kemej tejuan nikan tiouej tikin kuitij Kuesala - tanankilij
Amaranta.
Uan in tamachtijkej Delfina kiojtokak: - Yalua, in takaj tech iluiayaj maj kan amo keman poliuiskej in küimej tech totamajseualis nikajkuin.
*
- Chu nikú tiyakgoy, pi kit ikpuwán ni tu anankgoy xawat anta - tiwa ntsikan
- Antak palasa, kin tsumat, lata kinin kanaw klekga chu anta ukxilhaw lu
tipalhuwa nkak - kgalhtinalh Amaranta.
Chu makgalhtawakganá stalánilh tachuwin: - Kgotaná, tama chixkuwin xkinka wanimaikgolh pi
tlan xtiwa nikxni na tsankgakgoy kak antak kin tawakán
23
- ¿Por qué? - preguntó la mamá - Porque son portadores de nutrimentos, sobre todo
de vitaminas y minerales. - ¿Qué quiere decir portador? - preguntó Amaranta.
- Que tiene o trae algo - dijo la abuelita. - Así es - aceptó la maestra -, las plantas que
nosotros llamamos quelites tienen en su interior pequeñas cantidades de vitaminas y minerales, substancias necesarias para que nuestro cuerpo
funcione bien. Una doctora nos dijo que han hecho puré de cada uno de los quelites, para luego
estudiarlos en un laboratorio.
24
• - ¿Keyej? - matajtanik in tenan.
- Yej ika kuikaj miak chikaualismej, kemej ne tein kiniliaj bitaminas uan minerals.
- ¿toni kijtosneki kuika? - matajtanik Amaranta, - Kijtosneki "kipia ichikauayot" - kiijtoj in
ueyinantsin. - Melauj ijkon - tanankilij in tamachtijkej - in kilimej
kipiaj taijtik, tech inin chokilat, tepitsin chikaualismej tein kiniliaj bitaminas uan minerales, sekin atsitsin tein semi monekij pamaj kuali tekitis
tonakayo. Se siuatapajtijkej tech iluij kichiuani kemej atol sejse xiujmej, kilimej, uan satepan yolik
kin yekitaj tech inin kaltekiloyan.
- ¿Tu xpalakáta? - kgalhskinal xtsi. - Wa xpalakáta pi lima xlítliwákga wantu wanikán
bitamina chu minerahl, - ¿Tukú wamputu "l ima" - kgalhskinalh Amaranta.
- Wamputun pi "kgalhí" xlítliwákga, wantu na limakwaniyan - chiwinalh ixnana.
- Xlikanam chuna ntamá - kgalhtinampá makgalhtawakganá - uymá kak kgalhikgoy
kxpulákni, xchúchutkán antanikú wi xlítliwákga, wantamá ntu wanikán bitamina chu mineralh
uxtachuná xlíkúchun. Chatúm puskat makuchiná kínka wánilh pi xpatakgolh tipalhuwa nkak chu
liwana liukxilhkgonit xliskujnikán. 25
- ¿Para qué los estudian? Mejor deberían probarlos en el guisado
que hace mi mamá. - ¡Amaranta!, deja hablar a la maestra.
- ¿Y cuál es el resultado de esos estudios, maestra Delfinita?
- Pues que tienen tres vitaminas muy importantes para nuestro cuerpo: la vitamina A o retinol; la vitamina C o ácido ascórbico y, por último, otra
vitamina indispensable, la B2 o riboflavina; todas nos ayudan a tener un crecimiento adecuado.
- ¿Pa toni kin ixyejyekouaj? Kachi kuali kiekoskiajya se tapaloltsin
tein kichiua nonan - ¡Amaranta!, Xkaua maj tajto ntamachtijkej -tatsakuilij in teñan, uan kilij in tamachtijkej
- ¿Uan toni kiajsikej tech nojon tatemolismej, tejuatsin tamachtijkej?
- Kiajsikej ke kipiaj eyi chikaujkej tapaleuilismej pa tonemilis: tein kiliaj bitamina A oso retinol;
bitamina C oso asido askórbiko, uan no ijkon, se kuali bitamina monotsa B2 oso riboflabina, nochin
tech paleuiaj pamaj kuali timoiskaltiskej.
26
• - ¡Tu xpaiakáta kgalhtawakgamakgolh? Tlak tlan
xtikgalhwananka xa skija taway nema tiawanit kin tsi.
- iAmaranta!, Kamakgaxtakti makgalhtawakgana, ka chiwinalh - lakgapaxtokgnit xtsi chu waniih
makgalhtawakgana. - ¿Chu, tukú takskgonit antak tama tapútsat,
makgalhtawakgana? - Takskgolh pi kgalhikgoy tipatútu xa tliwákga tamakgtayat axpalakáta kilatamatkán: wantu
wanikgoy bitamina A oso retino!, bitamina C oso asido askórbiko, nachuna wantu wanikgoy bitamina
B2 oso riboflabina, wantu makgtayakgoy kin tastakatkán,
- Ay, se me está pasando ponerle el epazote y el chile al guiso de quelites - apuró la mamá.
- Nos presentaron unas hojas con las cantidades de vitaminas y minerales que han encontrado en cada uno de los quelites que han estudiado. Pero no me
las aprendí todas. - Ya ve cómo no es fácil aprenderse las cosas
- no Amaranta. - Pero me acuerdo que dijeron que los quelites,
chipiles, hojas de malva, el papaloquelite y las guías de calabaza son ricos en calcio, así como en
vitaminas A y C.
• ¡Ay, nikellkaujtoya niktalilis in epasot uan in chil in kilit - kijtojtiuetsik in teñan.
- Tech nextilijkej sekin amamej kampa ijkuiliujtoyaj kjkeniuj bitaminas uan minerales kipiaj in kilimej
tein kinixtemojtokej. Sayoj ke amo nochin nikinelnamiki.
- Tikonitaya kemej semi ouij maj sekimati nochi in tamatilismej - ueuetskaka Amaranta.
- Sayoj kenikelnamiki kijtojkej ke in kilimej, papalokilit, ayojkilit uan oksekin, semi kipiaj kalsio
uan bitaminas A uan C.
28
- ¡Ay, xak patsakgama nak makganiy Ihkajna chu npin kin kak - tiwampá nana.
- Kinka masiyunikgoih kápsnat taikú xtsokgkganit iantlá xlilhuwa bitamina kgalhikgoy akgatúnu nkak
wantu lakputsanimakgolh. Man wa pi ni paks ikpastáka.
- Chu ukxilhpat pi lu tuwa paks na katsiya wantu masiyunikána - litsilh Amaranta.
- Kpastáka xla pi kinka wanikgolh pi wa nkak, pukglhnánkak, xtuwan nipxi ch makapitsin,
kgalhikgoy kalsio chu bitamina A chu C.
29
• Son más ricos con carne de puerco. Oiga maestra, y los señores que vienen de la capital, ¿conocen
todos los quelites del país? - preguntó Amaranta. Yo creo que eso es lo que intentan. Porque dijeron
que aquí han encontrado 80 plantas y que los indígenas de la Sierra Raramurí en el estado de
Chihuahua utilizan 120 plantas comestibles a manera de quelites.
- ¿Será que allá en Chihuahua los cocinan como nosotros, o tendrán formas diferentes de
prepararlos? - preguntó la abuelita Nati, que había estado muy callada y atenta a lo que decía la
maestra.
W
30
- Kachí uelkej ika pitsonakat. Tejuatsin tamachtijkej, ¿uan xe neje koyomej tein uitsej ompa Mexko
kinixmatij nochin in kilimej? - matajtanik Amaranta. - Nimolia xa yej kinekij. Ta kijtojkej ke nikajkuin kin
ajsikej naui poal xiujmej uan no tech iluijkej ke ompa Chiuaua, tein kiniliaj Rarámuri tepetaj,
kinixmatij chikuasen poal (120) taman xiujmej tein kinkuaj kemej kilimej.
- ¿Xa ompa Chiuaua no íjkon kin yoksitiaj kemej tejuan, oso xa taman? - matajtanik in ueyinantsín Nati, tein amoteyi kijtouaya uan sayo kaktoya toni
kijtouaya in tamachtijkej.
• Tlak skija pi tatlawakán xliway páxni. Chu wix, makgalhtawakganá, ¿A chí tama chixkuwin nti
minkgonit xalak Méjiko paks kawá lakgapaskgoy kak wantu anankgoy uynú?
- Chuna kit ikpuwán, p wankgoy pi uynú takskgolh tatipuxúm xlixni tuwan chu wankgoy pi antak xa
Rarámuri kasipijni antak Pulatáman Chiuaua, lakgapakgoy akgtúm siento a akgpuxúm xlixni kak. - ¿A chi kawá antak Chiuaua nachuná makgchakgoy
kak lata kmakgchayaw kinin antaynó, oso chi táno? - kgálskilhi nanaj Nati, wanti kaks
ixtayanit chu xkgaxmátma tukú xwan ^ makgalhtawakganá.
.
31
> *
- Las formas de preparación son similares: se los comen crudos, cocidos, hervidos asados, fritos,
guisados, o al vapor. Lo que ha variado es la presentación. Según los señores del Distrito Federal, dicen que en la capital hasta postres y bebidas han
inventado. - Mi abuelita Nati hace una horchata de verdolagas
bien sabrosa, seguro que ésa no se la saben. - Pero, dígame una cosa maestra. Si los quelites han
formado parte de la dieta de los indígenas desde hace tanto tiempo, ¿por qué se interesan ahora
porque no dejemos de usarlos, y por cómo nos los comemos? - preguntó la abuelita.
32
- No ijkon kin yoksitiaj, sekin kinkuaj xoxoujkej, kin molontiaj, kinteuatsaj, kin tsoyoniaj. Tamantia keniuj motaj. Kijtouaj in takaj tein ualajkej que
ompa Mexko Xolal miak taman takuaiis kichiuaj ika in kilimej, kemej tailat oso kemej iajxitilis in
tamajseualis. - No ueyinan kichiua se tsopekat ika verdolaga tel
uelik, nimoüa nijon amo kiixmatij yejuan. - Uan xinech ilui, tamachtijkej: Takan tejuan semi
uejkau tikuajtiuitsej kiiimej, ¿keyej axkan neje takaj kinekij maj amo tikauakan, uan keyej kimatisnekij
keniuj tikinkuaj? - oksepa matajtanikk in ueyinantsin.
- Nachuná makgchakgoy: makapitsin xa stákga wakgoy, xa pupún, xa taxpupú, xa tatsili. Tánu tasiyo xla. Wangkoy chixkuwin wanti minkgonit
antak Mejiko pi anta tipalhuwa taway litlawakgoy kak, xa sákgsi chúchut osu tánu wantu
iimakatsikgoy taway. - Kinana tlawá xa sákgsi xchúchut verdolaga chu lu kgáma, kit ikpuwán tama ni lakgapaskgoy xlakán.
- Chu kakiwáni, makgalhtawakganá: Wampi kinin xa jintio kachikinin lu makgasá wa
kliwayamaw kak, ¿tukú xpaiakáta tama chixkuwin lakaskínkgoy pi ni na makgaxtakgaw tama taway,
chu tuxpalakáta katsiputunkgoy lantlá kwakgoyaw.
33
- Es muy fácil, se han dado cuenta de que en la dieta de la familia rural los alimentos básicos son
maíz, frijol y calabaza. Si todo el tiempo comiéramos sólo maíz, frijol y calabaza, tendríamos
problemas de salud graves. Los quelites son un grupo de alimentos que complementan nuestra dieta
con las vitaminas y minerales que nos brindan.
Estaban tan entretenidas cocinando y platicando, que no escucharon entrar al papá de
Amaranta y a su abuelito.
- ¡Buenas tardes, maestra Delfina! - ¿Se queda a comer con nosotros?
- preguntó el papá.
- Nojon amo oij. Yejuan moixpetantokej axkan uan kiitstokej ke tejuan timaseualmej nochipa
titamajseuaj ¡ka tagol, et uan ayoj Tajkon nochipa ijkonsan titakuaskiaj, amo ajsitok totamajseualis yeskia uan timokokoskiaj. In kilimej kiajxitiaj to
tamajseualis ika bitaminas uan oksekin techikaualismej tein kipiaj.
Iliuis kiuelitstoya ne tajtol uan ichiualis in takual, uan amo kikakkej kuak kalakikoj itat uan iueyitat
Amaranta.
- ¡Tiotaki, tamachtijkej Delfina! - ¿Tion tamajseuas touan? - matajtanik in tet
34
*
- Tama ni túwa. Xlakán kxilhmakgolh pi kínin xankgalhin wa klitamakgtakgaihrnaw kúxi, stápu chu
nixpi. Wampi xlipan chuna na wayanaw, ni xa akgchan kwayamaw na wan chu na lakgalhiyaw. Wa nkak tlan limakatsikgoy kintawaykán bitamina chu
makapitsin xlitliwákga tu kgalhikgoy.
Lu xlipaxuwamakgo tama tachiwin chu xmakgchamakgo taway, pi i kgaxmatkgolh akxni
kichinkgonit xtlat chu xtata Amaranta.
- iKgotanupat, makgalhtawakganá Delfina! - ¿Pi na kinka tawayána? - kgalhskinalh xa tlati.
35
- No, si ya me voy. Sólo vine a dejarle a Amaranta su libro.
- Uy, papá, no sabes todo lo que acabo de aprender sobre los quelites; qué bueno que en nuestra milpa
siempre hay. - No siempre Amaranta, ya sabes que los quelites
sólo se recolectan en época de lluvias. Cuando todo está rebrotando y las plantas
tienen sus partes tiernas. - Maestra, ¿usted cree que los señores del D.F. nos
puedan ayudar para tener quelites más meses al año?
- Amo, ta niojya. Sayoj nikauiliko iamaix Amaranta. - Amo tikmatti, pa, nochi tein yekintsin nikmayiuitsa
ikakopa in kilimej, uan niknemilia semi Kuala ke onkakej tech tomila.
- Amo nochipa, Amaranta, yatikmati ike in kilimej sayoj tikin ajsij ijkuak kioui, ijkuak nochi in xiujmej
kueponij y nochi seliktiaj. - Tamachtijkej, ¿tejuatsin tikon nemilia xa tech
paleuiskej ne takaj tein ualajkej Mexkokopa, pamaj tikpiaskiaj kachi kilimej tomila.
36
- Ni tu , pi kamaja, xma wa kiiminith xlikgalhtawákga min tsumat Amaranta.
- Nikatsiya, tlati, lu stian takatsin kimasiyuka nchiyó xpalakáta nkak, chu kpuwán pi lu tian warnpi Ihuwa
kak xankgalhin anankgoy kaxawatni. - Ni xankgalhin, Amaranta, katsiyatá pi wa nkak kaj taihuwikgou akxni lipekwa senán, akxni tasastikgoy
paks tuwan antak putakuxtu. - Wix, makgalhtawakganá, ¿lantla wix puwána? iA pi
na kinka makgtayakgoy tama chixkuwin xalak Mejiko, xpalakáta tlakg mákgas na kgalhiyaw kak
antak kaxawatni?
37
- Tal vez sí - contestó la maestra - Sería muy interesante que ustedes que conocen mejor estas
plantas fueran y platicaran con ellos. Bueno, y ahora sí, ya me voy, doña Nati, por favor déme su receta de vinagreras y nopales con pescado. Nos pidieron llevar una receta, porque van a formar un recetario
de quelites.
A final de cuentas Amaranta y sus papas asistieron junto con la maestra Delfina, a la reunión
y llevaron la receta de doña Nati, la cual compartimos con ustedes.
m
38
- Xa - tanakiüj in tamachtijkej - kuaii yeskia ke namejuan, ke semi kualí nankin ixmatij nojon
xiujtsitsin, nan yaskiaj uan nan tajtoskiaj iniuan. Uan axkan, kemaj, niojya. Tejuatsin, nanaj Nati,
xinechon maka motakualtajkuilol ikakopa vinagreras uan nojpal ika amich. Tech tajtanilijkej maj
tikuiyakan se uan tik sentilitij rniakej, nochi ikakopa kilimej.
Satepan moyoleujkej Amaranta uan nitatuan uan yajkej kampa ne nechikolis iuan in tamachtijkej
Delfina, kuiyakej niamatajkuilo! tajtol in nanajtsin Nati, tein nikan tamech maktiliaj.
- Max - kgalhtinalh makgalhtawakganá - tlan xtiwa p¡ wixin, uta liwana lakgapasatit tama tipalhuwa kak
wantu wakán, xtipitit ch xtachiwinántit tama chixkuwin, Chu, kamajá. Wix, nana Nati, katláwa litlan kakimaxki xa tatsókgni min taway xlakáta vinagrera chu axilh wantu tatiawáya skiti. Kinka
skinikgolh antak tastókgnit chu wa klimputún, Ihuwa na mastokgaw, xlakáta nkak.
Alistalh, xliputúm akgpuwantikgolh chu ankgoih antak tastókgnit. Taankgonit makgalhtawakkganá Delfina, linkgonit xtatsókgni nanaj Nati, chu kínín
antayno kamasiyunyan.
39
Vinagreras o lenguas de vaca con pescado y nopales en salsa verde
Receta de Cristina Mapes
Ingredientes: Rinde 6 porciones Vinagreras (lenguas de vacas) Tomate verde Epazote criollo Pescado en rebanadas Nopales rebanados Chile criollo o chicorate o serrano Ajo Cebolla Sal Aceite para freír la salsa
Modo de p repa rac ión
Se lava el tomate, se muele con el ajo, la cebolla, los chiles y la sal. Se fríe en un poco de aceite y se deja en la lumbre hasta que sazone la salsa. Se lavan las vinagreras al chorro del agua y se pican f inamente poniéndose a cocer en la salsa. Los nopales se cuecen aparte y se agregan al caldillo con las vinagreras y las hojas de epazote. Al final se le agregan las rebanadas de pescado hasta que se cuezan.
No ta : Receta obtenida del libro "Los quelites un tesoro culinario". Editado por el Instituto de Biología de la UNAM.
4 manojos (1 /2 k) 1 k 1 rama 1 k 1/2 k 1/4 k al gusto al gusto al gusto al gusto
40
^ %
Vinagreras oso lenguas de vaca ika amich uan nojpal tech xoxoktik chiltamoltal
f Toni kuika: (6 takualismej) Vinagreras (lenguas de vaca) 4 maimej (1/2 k) Miltomat 1 k Epazote 1 rama Tatejtek amich 1 k Tatejtek Nojpal 1/2 k Chile 1/4 k Ajo kemej se kuelitas Xonakat kemej se kuelitas Istat kemej se kuelitas Aceite pamaj se tatsoyonis, kemej monekis.
:as
Keniuj se k ich i jch iua
Kualis se kipaka in miltomat, se kipayana ika in ajo uan in xonákat, in chil uan istat. Se kitsoyonia ika tepitsin aceite uan se kikaua tech in t i t maj kuali yoksis in chltamoltal. Se kin pajpak in kil imej (vinagreras) ika miaktsin at uan se kin tejteki tsi jsikitsitsin, uan maj yoksikan ika in chil. Se kinyoksitia in nojpalmej okseko uan se kinteka tech ¡ayo in kilit ika in epasot. I jkuak yoksitokia se kinkajkauilia in amich pamaj kuali ompa yoksikan.
41
Vinagreras osu lenguas de vaca chu skit i chu axilh antak xa skayiwa taxpatapin
Tuku litlawakán: (6 puway) Vinagreras (lenguas de vaca) 4 makstati (1/2 k) Xa xkúta pákglhcha 1 k Lhkájna 1 rama Xa talakchúku skiti 1 k Xa talakchúku axilh 1/2 k Stakgna pin 1/4 k Axux, min tapaxuwan Siboya, min tapaxuwan Mátsat, mi tapaxuwan Aceite, mi tapaxuwan, wa na litsilik
Lant lá t l awakgoy
Na tachakgay xa xkúta pakglhscha, xpatakan axux chu siboya, pi chu mátsat. Na tatsil ikan aktsu aceite chu anta na makgaxtakgkgoy klhkuyat, xpalakata tlan na chay xa taxpatapin. Na tachakgay lengua de vaca chu stlan na l akchukukán xpa laka ta " t l an na chakgoy. Laka tánu makchakgoy axil xa talakchúku chu na makankán antak xchúchut pin, nachuná nkaka chu lhkájna. Xliakgpútat na makanikgoy xa talakchúku skiti xpalakata tlan anta na chay.
42
Amaranta y los quelites, se terminó de
imprimir en el mes de agosto de 2005, en el
taller de impresión de Editorial Ideogramma,
Av. Puebla 18 Los Reyes la Paz, 56400 Edo.
de México, tel . 5856 4902. El t iraje fue de
500 ejemplares más sobrantes para
reposición.
ISBN 970-32-2463-6
9