Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 ·...

53
Amaranta y los quelites Luz María Mera Ovando c C O N AB I O Instituto de Biología UNAM

Transcript of Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 ·...

Page 1: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Amaranta y los quelites

Luz María Mera Ovando

c C O N AB I O

Instituto de Biología

UNAM

Page 2: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

AMARANTA Y LOS QUELITES

Luz María Mera Ovando

INSTITUTO DE BIOLOGÍA

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MÉXICO

COMISIÓN NACIONAL PARA EL CONOCIMIENTO

Y USO DE LA BIODIVERSIDAD

c Instituto

de Biología UNAM C O N A B I O

Page 3: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Fe de erratas

Página Dice Debe decir

Directorio Dra. Tila María Peréz Ortiz Dra. Tila María Pérez Ortiz

Directorio Conocimento Conocimiento

8 En las primeras agüitas En las primeras agüitas

Page 4: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MÉXICO

INSTITUTO DE B IOLOGÍA

Dr. Juan Ramón de la Fuente Rector

Dr. Rene Drucker Colín Coordinador de la Investigación Científica

Dra. Tila María Peréz Ortiz Directora

Dr. Fernando A. Cervantes Reza Secretario Académico

Dra. Magda Carvajal Moreno Secretaria Técnica

Dr. Javier Caballero Nieto Jefe del Jardín Botánico

COMISIÓN NACIONAL PARA EL CONOCIMENTO Y USO DE LA B IODIVERSIDAD

Lie. Vicente Fox Quesada Presidente

Ing. Alberto Cárdenas Jiménez Secretario Técnico

Dr. José Sarukhán Kermez Coordinador Nacional

Dr. Jorge Soberón Mainero Secretario Ejecutivo

Fís. Ana Luisa Guzmán y López Figueroa Directora de Evaluación de Proyectos

Page 5: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

AMARANTA Y LOS QUELITES

1929-2<MI4

Page 6: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

C O N A B I O

Page 7: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

AMARANTA Y LOS QUELITES

Luz María Mera Ovando

Jardín Botánico Exterior, Instituto de Biología, UNAM

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MEXICO

INSTITUTO DE BIOLOGÍA

COMISIÓN NACIONAL PARA EL CONOCIMIENTO Y USO DE LA BIODIVERSIDAD (CONABIO)

C e n t r o t i e D o c u n i ó o r a c i ó n

México, 2005

Page 8: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Primera Edición, 2005

D.R. Universidad Nacional Autónoma de México Instituto de Biología Apartado Postal 70-233 04510 México, D.F.

ISBN 970-32-2463-6

Dirección de la autora Jardín Botánico, Instituto de Biología. UNAM

Se agradece a la Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad el apoyo brindado para la publicación y edición de este material, a través del proyecto CP013 "Publicación de la obra: los quelites de México"

Ilustraciones y diseño de interiores: Isabel Pineda Diseño de portada:Isabel Pineda Ilustración códice: Códice Badiano. Archivo General de la Nación Traducción al nahuat y totonaco: Alberto Becerril Cipriano Asesoría: Emma Cristina Mapes Sánchez Apoyo Técnico: Jorge Aurelio Saldivar Sandoval

Page 9: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Para Amanda

Page 10: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

PRESENTACIÓN

Este cuento surge como un requisito preliminar para aprobar el Diplomado

en Divulgación Científica. Está dirigido a niños de 7 a 12 años de edad. Cuyo objetivo

es explicar mediante una sencilla plática familiar entre mujeres (hija, madre, abuela

y maestra), ¡a importancia cultural y nutricional de los quelites en la dieta rural, Además de reforzar el uso de este recurso vegetal no sólo en el ámbito regional sino nacional. La información presentada forma

parte de los archivos del proyecto "Conservación de la diversidad genética y el mejoramiento de la productividad agrícola

en México: una estrategia basada en el conocimiento de agricultor (MILPA)"

Financiado por la Fundación Mcknight, mediante el Programa de Investigación

Cooperativa de Cultivos. La narración del cuento presenta el siguiente orden: texto en español seguido de nahuat y

totonaco. La separación entre cada idioma se señala con una figura d e #

1

Page 11: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Amaranta es una niña indígena que vive en un pueblo llamado Zoactepan, ubicado en la Sierra

Norte del estado de Puebla. Tiene doce años, es alta y de piel morena, tiene pelo negro que su mamá le

trenza todos los días, especialmente cuando asiste a la escuela y es una niña muy cumplida en las labores

escolares.

Lo que más llama la atención de Amaranta son sus ojos. Son de color negro grandes y con pestañas

abundantes. Con su mirada explica su estado de ánimo.

Amaranta se suapiltsin maseual, chanchiua tech in altepet Soatekpan, tein moajsi tech iajkokopa

tepetaj totaltikpak Puebla. Kipia majtaktionome xiuit, uejkapantik uan semi kualtsin iixko, tiltik

itsonti uan inan kixiluilia mostaj uan kachi ijkuak yati kaltamachtiloyan. In suapiltsin semi kualtsin

kinchiua itamachtiltekimej.

Kachi teixnotsaj niixtololouan Amaranta, tiltikej uan uejueyi, ixijuiyopexoni. Ika itachialis küxnextia

iyolpakilis.

2

Page 12: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• Amaranta chatúm tsumat xalak Chuchutsipij, Satamay

antak aktsu kachikin Soatekpan, wantu wi antak Kasipijni xalak Xpakxtum Puebla. Akgkutuy kata nkgaihiy, chaihman chu lu stlan lakasmalála, xa

tsstsákga xchixit wantu chaü chali akxkita xtsi, chu akxni an ikpukgalhtawákga. Lu stlan masputy

xtaskújut wantu maxkikgoy antak xpukgalhtawákga.

Wantu tlakg talakgati wa xlakgástapu Amaranta, lu tsitsákga chu laktlánka chu stlan lakpichixiwa.

3

Page 13: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

En su casa viven su papá, su mamá, dos hermanitas y sus abuelitos paternos.

El papá de Amaranta trabaja cultivando la t ierra; en su milpa siembra maíz y frijol, cultivos muy

importantes en la dieta de los habitantes de Zoactepan.

Un día del mes de agosto, al regresar de la escuela, su mamá le pidió que cuidara a sus hermanitas, mientras ella iba a la

milpa a traer lo que le faltaba para hacer la comida. Cuando la mamá regresó, Amaranta vio que traía en la mano un manojo de quelites.

• Ikalijtik chanchiuaj itat, inan, orne ¡iknimej uan

iueyitatuan, ¡tatúan itat. Itat Amaranta tekiti koujtaj, kitoka imil uan niet, tein semi moneki tech totamajseualis nochin akonimej tichanchiuaj nikan

tech toaltepet Soatekpan.

Se tonal, agosto katka, kuak mokepatoya kaltamachtiloyan, inan kitajtanilij maj mokaua kalitjik uan kinitas iikniuan, uan yej yaya milaj ijsiujkatsin, yaya kuiti toni kipoliuiaya pamaj

kichiuaskia itapalol. Kuak mokepato, Amaranta kitak inan kualkia imako sekin kilimej.

4

Page 14: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Antak xchíki wilakgo xtlat, xtsi, chatuy xnataián chu xnatatájna, xtlatkán xtlat.

Xtlat Amaranta kakiwin skúja, chan ixkúxi chu kstápu, wantu tlakg talakaskin antak

kintamakgtakgálhatkán paks wanti klatamayaw antak kin kachikinkán Soatekpan,

Akgtúm kilhtamaku xia Agosto, akxní ay xkitaspitnit kpukgalhtawákga, xtsi skinüh pi na tamakaxtákga

kchiki chu na makgtakgálha xnataián, chu xla xámaj kaxawátni, xán tiyá tuku xtsankganima xpalakáta na tlawá xtaway. Kxni táspitli xtsi, Amaranta ukxilhnit

pi xiimíma makstúm kák. 5

Page 15: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- ¿Qué vamos a comer hoy? - preguntó Amaranta. - Sopa de quelites, frijoles y tortillas.

- ¡No! Sopa de quelites no. ¿Puedes prepararlos en un guiso con jitomate? Las sopas no me gustan.

- dijo Amaranta. - Está bien - dijo la mamá -. Pero me ayudas a

prepararlos.

Mientras los limpiaban quitándole la raíz y lavándolos bien con agua, Amaranta preguntó:

- Mamá, ¿desde cuando aprendiste a recoger los quelites?

Page 16: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• - ¿Toni titamajseuatij axkan? - matajtanik Amaranta

- Kilit tamolontil, et uan taxkaltsin. - ¡Amo! Kiiitamolontil amo. ¿ Xe amo uelis tik

tsoyonis ika xitómat? Tamolontil amo nikueiita - Kiijtoj Amaranta.

- Kuali, kuali, ma - kiijtoj in tenan - sayok ke tej tinech paleuis uan tikin senchiuaskej.

Kemej kin chiupajtoyaj in kilimej, kin tekiiijtoyaj inaiuayot uan kin pajpakayaj, Amaranta matajtanik - Ma, ¿Keman tipeuak timati tiktemoua in kilimej?

- ¿Tukú na wayaw chiyó - kgaískühi Amaranta. - Na lapuyaw kak, stápu, chú

iNi, nan! Xa lapú nkak niklakgatiy. ¿A chi ni tlan na tatsiliya npákglhcha? Kaj xa lapú niklakgatiy

- tiwa Amaranta. - Tlan, tlan - chiwinampá xtsi - man wa pi wix

nakimakgtayiya.

Akxni nchu xlaksakmaka nkak, xmaktimakgo xtankgáxekg chu xchakgamakgo, kgalhskinalh

Amaranta: - Natsi, ¿nikxni wix tsukunita makiya nkak?

7

Page 17: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- ¡Uuuy hijita!, desde que era más pequeña que tú. Fíjate que tu abuelita me platica que cuando ella era

niña, su mamá la llevaba a la milpa a traerlos y le decía "quelites y calabacitas, en las primeras

agüitas".

En ese momento llegó la abuelita con otro manojo de hierbas, pero éstas eran diferentes a las que su

mamá había traído.

- ¡Buenas tardes, hijitas! - dijo la abuelita Nati - les traje unos quelites que recogí cerca de la parcela de

don Antonio.

8

Page 18: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

4 - Uuy, nokonetsin, kachi tsikitsin ketej nikatka. Xnemilisan, moueyinan nech tapouia que ijkuak suapilok katka, inan kiuikaya milaj, yayaj kuitij

kilimej uan kiliaya: "Kilitsin uan ayojtsitsin, ¡pan achtopa kiouitsin"

Ijkuakon ejok iueyinan uan kuaikia okse mait kilimej, tamantikej, amo kemej tein kin ualika inan.

- Tiotaki, nosuapütsitsin - kiijtoj in in ueyinan Nati,-namech uaikuiiij keski kilimej, nikin kuitikisak

kampa imilaj in ueuej Antonio.

- Aay, kin tsumat, lu aktsinajkó xak wanit. Kalipuwanti, minana kiwaniy pi akxni xla aktsu

tsumat xwanit, xlin xtsi antak kaxawatni, xkitiyakgoy kak chu mat xwaniy: "Laktsu kak chu aktsu nipxi,

akxni uku tsukumakgo sen".

Akxni ncho ntamá chilh xnana chu xlimima amakapítsi kak, ni xtachuná ntu xliminit xtsi.

- Kgotanopatit, laktsuman - tiwa ntsikan Nati -kaliminitán uymá makstúm kak, kkitiyalh xkaxawátni

kgolo Antuníu.

^ 9

Page 19: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- ¡Ay, abuelita! Te equivocaste, mi mamá ya tiene quelites. ¡Estas plantas que tú trajiste, no son

quelites!

Se acercó la mamá y le explicó que también esas plantas eran quelites.

- Pues, ¿cuántas clases de quelites hay? ¿ y por qué son plantas tan diferentes?

- Mira - sonrió la abuelita - aquí le llamamos "quelite" a cualquier planta que podemos comernos,

con sus hojas y tallos tiernitos. - Algunas tienen su propio nombre, pero a todas las

nombramos "quelites" - tercio su mamá. •

- ¡Ay, nanajtsin, timoixpolojtinemi, nonan kipiaya kilimej. i ln xiujmej tein tikin ualik amo kilimej!

Motokij ¡nan uan kiyekilij ke neje xiujtsitsin no kil imej.

- ¿Kanochi taman kilimej onkakej, pos? ¿Uan keyej semi tamantikej?

- Xkita, nokonentsin, kiueuetskilij iueyinan - nikan tikiliaj kilit katiejyeski xiujtsin tein ueli sekikua

ixiujyó oso ikoujtsin selikej. - Sekin kipiaj nin tokay, sayoj ke tejuan nochin

tikiniliaj kilimej - tamajxitij inan.

10

Page 20: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- iKgoxutá, wix, nana, akgtsankgapat! Pi kín tsí ay kgaihi nkak. iTamá tuwan tukú wix litámpat ni kak!

Talakatsuwilh xtsi chu wanilh p¡ tama tuwan na kak maski ni lakxtúm

- ¿Niklhit xlixni nkak anankgoy? ¿Chu, túxpalakáta xlíxni anankgoy?

- Kaukxilhti nana - litsilh xnana - uynú kwaniyaw kak paks tuwan wantu tlan na wayaw xtuwan osu

xkiwi xa stákga. - Makapitsin kgalhikgoy xtukuwaní-kán, man wa pi

kinin kwaniyaw "kak" - makatsinit xtsi.

11

Page 21: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- No entiendo - dijo Amaranta. - Sí, mira, aquí tenemos quelites y verdolagas.

Cada uno tiene su nombre, pero como las recolectamos de la milpa y nos comemos

sus partes tiernas, en lugar de decirles verduras, nosotros les llamamos "quelites". - ¿De dónde sacaron el nombre

de quelites? - preguntó Amaranta.

- Amo nikajsikamati - kiijtoj Amaranta. - Kemaj, xkita, nikan onkakej kilimej

uan oksekin xiujmej. Sejse kipiaj inin tokay, sayoj kemej tikinkuitij ompa milaj uan tikinkwa, tejuan

nikan tikiniliaj kilimej. - ¿Kani kixtijkej itokay

in kilimej? - matajtanik Amaranta.

12

Page 22: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

X

- Nik akataksa - tiwa Amaranta. - Kaúxilhti, uynú anakgo kak chu

makapitsin tuwan. Akgatunu kgalhikgoy xtukuwanikán, man wa pi paks anta kitiyayaw

kaxawátni, kin paks waniyaw kak. - ¿Nikú nchu maxtuka xtukuwani

nkak? - tiwa Amaranta.

13

Page 23: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• Mi mamá me contaba •• dijo doña Nati - que antes de que los españoles llegaran a México, nosotros ya comíamos estas plantas; en ese tiempo se llamaban

"quilitl" que significa hierba comestible; y que incluso algunos eran muy importantes, como los

quintoniles de la familia del amaranto y los huazontles, parientes del epazote. También existen

los que le dan sabor a la comida, como la hoja santa.

Page 24: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Nonan nech tapouiaya - kiijtoj in nana Nati - ke ijkuak ayamo ejkoyaj nikan Mexko in analkayomej,

tejuan ipa tikuayajya kilimej, tein kitosneki "xiwittein sekikua" uan sekin semi kuali katkaj ipa, kemej in kiltonil, tein miak taman onkayaj, oksekin

katkaj in uaujtsonti uan in epasot. Oksekin onkakej tein se kiueliktia in tapalol, kemej tein

kiliaj tioxiuit.

- Kintsi xkiwaniy - tiwa nana Nati - pi akxni niaxchinkgoy luwanan xalak akilhtutu antayó

kMéjikO; chuntiyá xak wayaw kak ? wantu wamputún "tuwan wantu tlan wakán" chu makapitsin lu lakwán

xwankgoy, lata kgaihtunit, wantu na lu Ihuwa anankgo, makapitsin xwanikgoy uautsonti chu

Ihkgájni. Anankgoy makapitsin wantu tatlawakgoy taway chu tlak skija lay.

15

Page 25: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Oye abuelita ¿y los quelites sólo crecen aquí en nuestro pueblo?

- No hijita, acuérdate que cuando vamos al mercado de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen

aquí. Algunos vienen de tierra cálida, como la hoja santa, los alaches, el pápalo, la chaya o el chipilín; otros vienen de tierra fría: los chivitos, las lenguas

de vaca, los nabos y los quelites cenizos. Los que se dan en nuestro pueblo, los quintoniles, el epazote, las verdolagas, son como más comodinos y pueden

crecer en zonas frías o calientes.

16

Page 26: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Nanaj, ¿uan in kilimej sayoj moskaitiaj nikan tech toaltepet?

- Amo, nokonetsin, xikelnamiki ijkuak tiouej tiankis nepa Kuesala miak kilit t ikitaj. Anno nochin

moskaltiaj nikan. Sekin kin ualkuij tanikapa, kemj in tioxiuit, in nexkilit uan oksekin kemej lengua de vaca uan nabo. Tein nikan moskaltiaj, kiltonii,

epasot uan oksekin, kuali moskaitia kampa taseseya oso kampa tatotonia.

*

- Natsi ¿Chu nkak, a pi xman antayno kin kachikinkán stakkgoy?

- Ni chuna, kin tsumat, kapastakti kxni kamaw pustan antak Lekga lu Ihuwa

nkak ukxilhaw. Ni paks antaynó stakkgoy. Makapitsin liminkgoy xala pakgalho, lata ntu

wanikán xa santu tuwan, lengua de vaca chu nabo. Wantu uynú stakkgoy, kgalhtunit, Shkgájni chu

makapitsin, kaniwá tlan stakkgoy, tanikú chichinan osu tanikú lonkgnán.

Page 27: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Bueno, mucha plática y todavía no hacemos la comida - dijo la mamá.

- A ver mamá Nati, páseme el j i tomate, el ajo y las cebollas, para picarlas.

Estaban empezando a freír en una cazuela de barro los ajos y la cebolla para luego agregar las

verdolagas que había traído la abuelita, cuando se oyó una voz conocida.

- Buenas tardes, ¿puedo pasar? - era la maestra Delfina -. Amaranta, dejaste tu libro en el salón.

¿Cómo vas a hacer la tarea?

• - Kualia tak, iliuis titajtouaj uan ayamo tiktamichiuaj

in tapalol - kiijtoj in teñan. - Nonantsin, xnech ualmaka in xitomat, in xonákat

uan ¡n ajo, maj nikin tejteki.

Tech se tatsoyoloni peujkej kitsoyoniaj in ajo, xonákat uan ompa kitekiliskiaj in oksekin kilit tein ki

uali in ueyinan, ijkuak mokayik se taixmátkej tajtolis.

- Tiotaki maj ni paño - Katka in tamachtijkej Delfina- Amaranta, tikauak moamaix

kaltamachtiloyan. I jkon, ¿keniuj tik chiuas mo tekit?

18

Page 28: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• ^ - Tlantá, lipekwa kchiwinamaw chu nia tiawayaw

kintawaykán - tiwa nana. - Kin tsi, kamakata axux, siboya chu npakglhcha,

nak lakchukuy.

Antak putsilin tsukukgoih tsiiikgoy axux, siboya chu anta makgaankgolh kak wantu limith tsikan, akxni

nchu ntamá kgaxmatkgonít nti chiwinalh.

- Kgotanupatit, kalakatsalayan - wa xwanit makgalhtawakganá Delfina -. Amaranta,

makgaxtakgnita milikgalhtawákga antak pukgalhtawákga ¿Lantlá na tlawaya

mín taskújut?

Page 29: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Pásele maestra - dijo la mamá, invitándola a entrar-. Estamos preparando la comida, quédese y

se come un taco con nosotros. - Muchas gracias, pero tengo que ir a una junta de

maestros a las oficinas del Instituto Nacional Indigenista. ¡Fíjense que ayer llegaron unos señores que vienen desde el Distrito Federal, para conocer

los quelites de nuestra región! - ¿A poco allá en el Distrito comen quelites?

- preguntó riéndose Amaranta. - Pues sí.

- Xión paño, tamachtijkej - kiijtoj inan Amaranta -Tik chiujtokej totapalol, xionmokaua touan uan

tisenkuaskej se taxkaltsin. - Miak tasojkamatik, nimoijsiuilia, ta niajtok se

nechikolis nepa INI. iXnemilikansan, yalua ejokej sekin takaj tokniuan uitsej ompa Mexko Xolal, uan kinekij kin ixmatiskej in miak taman kilimen tein

onkakej nikajkuin! - ¿Xe ompa Mexko Xolal no kikuaj kilimej?

- matajtanik uan uetskatoya Amaranta. - Kemajj cha.

20

Page 30: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Katánu, makgalhtawakganá - tiwa xtsi Amaranta -, Kitlawamaw kin tawaykán, kakgalhikgáya, na

wayantakiya maktúm chu. - Paxtikatsinilh, pi kiakapaláma, kama ktastókgnit

antak INI. ¡Kapuwántit, kgotaná chinkgonit makapitsin kinatalánkán, xaiak Méjiko, chu mat lu lakgapasputunkgoy tipalhuwa kak ntu anankgoy

antak kinpulatamankán! ¿Pi antk Méjiko na wakgoy kak? - kgalhskinalh chu

xlitsima Amaranta. - Chuna x!a

21

Page 31: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Y dónde los consiguen, si allá no hay milpas - dijo ahora la abuelita.

- Pues en los mercados abuelita, como nosotros en Cuetzalán - respondió Amaranta.

Y la maestra Delfina continuó: - Ayer, estos señores nos decían que ojalá nunca

falten en la alimentación diaria de la familia rural.

22

Page 32: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Uan kani kinkuij, ta nimolia pane ompa amo onkakej milmej - ksijtoj in ueyinantsin.

- Tech in tiankis, nonantsin, ijkon kemej tejuan nikan tiouej tikin kuitij Kuesala - tanankilij

Amaranta.

Uan in tamachtijkej Delfina kiojtokak: - Yalua, in takaj tech iluiayaj maj kan amo keman poliuiskej in küimej tech totamajseualis nikajkuin.

*

- Chu nikú tiyakgoy, pi kit ikpuwán ni tu anankgoy xawat anta - tiwa ntsikan

- Antak palasa, kin tsumat, lata kinin kanaw klekga chu anta ukxilhaw lu

tipalhuwa nkak - kgalhtinalh Amaranta.

Chu makgalhtawakganá stalánilh tachuwin: - Kgotaná, tama chixkuwin xkinka wanimaikgolh pi

tlan xtiwa nikxni na tsankgakgoy kak antak kin tawakán

23

Page 33: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- ¿Por qué? - preguntó la mamá - Porque son portadores de nutrimentos, sobre todo

de vitaminas y minerales. - ¿Qué quiere decir portador? - preguntó Amaranta.

- Que tiene o trae algo - dijo la abuelita. - Así es - aceptó la maestra -, las plantas que

nosotros llamamos quelites tienen en su interior pequeñas cantidades de vitaminas y minerales, substancias necesarias para que nuestro cuerpo

funcione bien. Una doctora nos dijo que han hecho puré de cada uno de los quelites, para luego

estudiarlos en un laboratorio.

24

Page 34: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• - ¿Keyej? - matajtanik in tenan.

- Yej ika kuikaj miak chikaualismej, kemej ne tein kiniliaj bitaminas uan minerals.

- ¿toni kijtosneki kuika? - matajtanik Amaranta, - Kijtosneki "kipia ichikauayot" - kiijtoj in

ueyinantsin. - Melauj ijkon - tanankilij in tamachtijkej - in kilimej

kipiaj taijtik, tech inin chokilat, tepitsin chikaualismej tein kiniliaj bitaminas uan minerales, sekin atsitsin tein semi monekij pamaj kuali tekitis

tonakayo. Se siuatapajtijkej tech iluij kichiuani kemej atol sejse xiujmej, kilimej, uan satepan yolik

kin yekitaj tech inin kaltekiloyan.

- ¿Tu xpalakáta? - kgalhskinal xtsi. - Wa xpalakáta pi lima xlítliwákga wantu wanikán

bitamina chu minerahl, - ¿Tukú wamputu "l ima" - kgalhskinalh Amaranta.

- Wamputun pi "kgalhí" xlítliwákga, wantu na limakwaniyan - chiwinalh ixnana.

- Xlikanam chuna ntamá - kgalhtinampá makgalhtawakganá - uymá kak kgalhikgoy

kxpulákni, xchúchutkán antanikú wi xlítliwákga, wantamá ntu wanikán bitamina chu mineralh

uxtachuná xlíkúchun. Chatúm puskat makuchiná kínka wánilh pi xpatakgolh tipalhuwa nkak chu

liwana liukxilhkgonit xliskujnikán. 25

Page 35: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- ¿Para qué los estudian? Mejor deberían probarlos en el guisado

que hace mi mamá. - ¡Amaranta!, deja hablar a la maestra.

- ¿Y cuál es el resultado de esos estudios, maestra Delfinita?

- Pues que tienen tres vitaminas muy importantes para nuestro cuerpo: la vitamina A o retinol; la vitamina C o ácido ascórbico y, por último, otra

vitamina indispensable, la B2 o riboflavina; todas nos ayudan a tener un crecimiento adecuado.

- ¿Pa toni kin ixyejyekouaj? Kachi kuali kiekoskiajya se tapaloltsin

tein kichiua nonan - ¡Amaranta!, Xkaua maj tajto ntamachtijkej -tatsakuilij in teñan, uan kilij in tamachtijkej

- ¿Uan toni kiajsikej tech nojon tatemolismej, tejuatsin tamachtijkej?

- Kiajsikej ke kipiaj eyi chikaujkej tapaleuilismej pa tonemilis: tein kiliaj bitamina A oso retinol;

bitamina C oso asido askórbiko, uan no ijkon, se kuali bitamina monotsa B2 oso riboflabina, nochin

tech paleuiaj pamaj kuali timoiskaltiskej.

26

Page 36: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• - ¡Tu xpaiakáta kgalhtawakgamakgolh? Tlak tlan

xtikgalhwananka xa skija taway nema tiawanit kin tsi.

- iAmaranta!, Kamakgaxtakti makgalhtawakgana, ka chiwinalh - lakgapaxtokgnit xtsi chu waniih

makgalhtawakgana. - ¿Chu, tukú takskgonit antak tama tapútsat,

makgalhtawakgana? - Takskgolh pi kgalhikgoy tipatútu xa tliwákga tamakgtayat axpalakáta kilatamatkán: wantu

wanikgoy bitamina A oso retino!, bitamina C oso asido askórbiko, nachuna wantu wanikgoy bitamina

B2 oso riboflabina, wantu makgtayakgoy kin tastakatkán,

Page 37: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Ay, se me está pasando ponerle el epazote y el chile al guiso de quelites - apuró la mamá.

- Nos presentaron unas hojas con las cantidades de vitaminas y minerales que han encontrado en cada uno de los quelites que han estudiado. Pero no me

las aprendí todas. - Ya ve cómo no es fácil aprenderse las cosas

- no Amaranta. - Pero me acuerdo que dijeron que los quelites,

chipiles, hojas de malva, el papaloquelite y las guías de calabaza son ricos en calcio, así como en

vitaminas A y C.

• ¡Ay, nikellkaujtoya niktalilis in epasot uan in chil in kilit - kijtojtiuetsik in teñan.

- Tech nextilijkej sekin amamej kampa ijkuiliujtoyaj kjkeniuj bitaminas uan minerales kipiaj in kilimej

tein kinixtemojtokej. Sayoj ke amo nochin nikinelnamiki.

- Tikonitaya kemej semi ouij maj sekimati nochi in tamatilismej - ueuetskaka Amaranta.

- Sayoj kenikelnamiki kijtojkej ke in kilimej, papalokilit, ayojkilit uan oksekin, semi kipiaj kalsio

uan bitaminas A uan C.

28

Page 38: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- ¡Ay, xak patsakgama nak makganiy Ihkajna chu npin kin kak - tiwampá nana.

- Kinka masiyunikgoih kápsnat taikú xtsokgkganit iantlá xlilhuwa bitamina kgalhikgoy akgatúnu nkak

wantu lakputsanimakgolh. Man wa pi ni paks ikpastáka.

- Chu ukxilhpat pi lu tuwa paks na katsiya wantu masiyunikána - litsilh Amaranta.

- Kpastáka xla pi kinka wanikgolh pi wa nkak, pukglhnánkak, xtuwan nipxi ch makapitsin,

kgalhikgoy kalsio chu bitamina A chu C.

29

Page 39: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

• Son más ricos con carne de puerco. Oiga maestra, y los señores que vienen de la capital, ¿conocen

todos los quelites del país? - preguntó Amaranta. Yo creo que eso es lo que intentan. Porque dijeron

que aquí han encontrado 80 plantas y que los indígenas de la Sierra Raramurí en el estado de

Chihuahua utilizan 120 plantas comestibles a manera de quelites.

- ¿Será que allá en Chihuahua los cocinan como nosotros, o tendrán formas diferentes de

prepararlos? - preguntó la abuelita Nati, que había estado muy callada y atenta a lo que decía la

maestra.

W

30

Page 40: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Kachí uelkej ika pitsonakat. Tejuatsin tamachtijkej, ¿uan xe neje koyomej tein uitsej ompa Mexko

kinixmatij nochin in kilimej? - matajtanik Amaranta. - Nimolia xa yej kinekij. Ta kijtojkej ke nikajkuin kin

ajsikej naui poal xiujmej uan no tech iluijkej ke ompa Chiuaua, tein kiniliaj Rarámuri tepetaj,

kinixmatij chikuasen poal (120) taman xiujmej tein kinkuaj kemej kilimej.

- ¿Xa ompa Chiuaua no íjkon kin yoksitiaj kemej tejuan, oso xa taman? - matajtanik in ueyinantsín Nati, tein amoteyi kijtouaya uan sayo kaktoya toni

kijtouaya in tamachtijkej.

• Tlak skija pi tatlawakán xliway páxni. Chu wix, makgalhtawakganá, ¿A chí tama chixkuwin nti

minkgonit xalak Méjiko paks kawá lakgapaskgoy kak wantu anankgoy uynú?

- Chuna kit ikpuwán, p wankgoy pi uynú takskgolh tatipuxúm xlixni tuwan chu wankgoy pi antak xa

Rarámuri kasipijni antak Pulatáman Chiuaua, lakgapakgoy akgtúm siento a akgpuxúm xlixni kak. - ¿A chi kawá antak Chiuaua nachuná makgchakgoy

kak lata kmakgchayaw kinin antaynó, oso chi táno? - kgálskilhi nanaj Nati, wanti kaks

ixtayanit chu xkgaxmátma tukú xwan ^ makgalhtawakganá.

.

31

Page 41: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

> *

- Las formas de preparación son similares: se los comen crudos, cocidos, hervidos asados, fritos,

guisados, o al vapor. Lo que ha variado es la presentación. Según los señores del Distrito Federal, dicen que en la capital hasta postres y bebidas han

inventado. - Mi abuelita Nati hace una horchata de verdolagas

bien sabrosa, seguro que ésa no se la saben. - Pero, dígame una cosa maestra. Si los quelites han

formado parte de la dieta de los indígenas desde hace tanto tiempo, ¿por qué se interesan ahora

porque no dejemos de usarlos, y por cómo nos los comemos? - preguntó la abuelita.

32

Page 42: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- No ijkon kin yoksitiaj, sekin kinkuaj xoxoujkej, kin molontiaj, kinteuatsaj, kin tsoyoniaj. Tamantia keniuj motaj. Kijtouaj in takaj tein ualajkej que

ompa Mexko Xolal miak taman takuaiis kichiuaj ika in kilimej, kemej tailat oso kemej iajxitilis in

tamajseualis. - No ueyinan kichiua se tsopekat ika verdolaga tel

uelik, nimoüa nijon amo kiixmatij yejuan. - Uan xinech ilui, tamachtijkej: Takan tejuan semi

uejkau tikuajtiuitsej kiiimej, ¿keyej axkan neje takaj kinekij maj amo tikauakan, uan keyej kimatisnekij

keniuj tikinkuaj? - oksepa matajtanikk in ueyinantsin.

- Nachuná makgchakgoy: makapitsin xa stákga wakgoy, xa pupún, xa taxpupú, xa tatsili. Tánu tasiyo xla. Wangkoy chixkuwin wanti minkgonit

antak Mejiko pi anta tipalhuwa taway litlawakgoy kak, xa sákgsi chúchut osu tánu wantu

iimakatsikgoy taway. - Kinana tlawá xa sákgsi xchúchut verdolaga chu lu kgáma, kit ikpuwán tama ni lakgapaskgoy xlakán.

- Chu kakiwáni, makgalhtawakganá: Wampi kinin xa jintio kachikinin lu makgasá wa

kliwayamaw kak, ¿tukú xpaiakáta tama chixkuwin lakaskínkgoy pi ni na makgaxtakgaw tama taway,

chu tuxpalakáta katsiputunkgoy lantlá kwakgoyaw.

33

Page 43: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Es muy fácil, se han dado cuenta de que en la dieta de la familia rural los alimentos básicos son

maíz, frijol y calabaza. Si todo el tiempo comiéramos sólo maíz, frijol y calabaza, tendríamos

problemas de salud graves. Los quelites son un grupo de alimentos que complementan nuestra dieta

con las vitaminas y minerales que nos brindan.

Estaban tan entretenidas cocinando y platicando, que no escucharon entrar al papá de

Amaranta y a su abuelito.

- ¡Buenas tardes, maestra Delfina! - ¿Se queda a comer con nosotros?

- preguntó el papá.

- Nojon amo oij. Yejuan moixpetantokej axkan uan kiitstokej ke tejuan timaseualmej nochipa

titamajseuaj ¡ka tagol, et uan ayoj Tajkon nochipa ijkonsan titakuaskiaj, amo ajsitok totamajseualis yeskia uan timokokoskiaj. In kilimej kiajxitiaj to

tamajseualis ika bitaminas uan oksekin techikaualismej tein kipiaj.

Iliuis kiuelitstoya ne tajtol uan ichiualis in takual, uan amo kikakkej kuak kalakikoj itat uan iueyitat

Amaranta.

- ¡Tiotaki, tamachtijkej Delfina! - ¿Tion tamajseuas touan? - matajtanik in tet

34

Page 44: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

*

- Tama ni túwa. Xlakán kxilhmakgolh pi kínin xankgalhin wa klitamakgtakgaihrnaw kúxi, stápu chu

nixpi. Wampi xlipan chuna na wayanaw, ni xa akgchan kwayamaw na wan chu na lakgalhiyaw. Wa nkak tlan limakatsikgoy kintawaykán bitamina chu

makapitsin xlitliwákga tu kgalhikgoy.

Lu xlipaxuwamakgo tama tachiwin chu xmakgchamakgo taway, pi i kgaxmatkgolh akxni

kichinkgonit xtlat chu xtata Amaranta.

- iKgotanupat, makgalhtawakganá Delfina! - ¿Pi na kinka tawayána? - kgalhskinalh xa tlati.

35

Page 45: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- No, si ya me voy. Sólo vine a dejarle a Amaranta su libro.

- Uy, papá, no sabes todo lo que acabo de aprender sobre los quelites; qué bueno que en nuestra milpa

siempre hay. - No siempre Amaranta, ya sabes que los quelites

sólo se recolectan en época de lluvias. Cuando todo está rebrotando y las plantas

tienen sus partes tiernas. - Maestra, ¿usted cree que los señores del D.F. nos

puedan ayudar para tener quelites más meses al año?

- Amo, ta niojya. Sayoj nikauiliko iamaix Amaranta. - Amo tikmatti, pa, nochi tein yekintsin nikmayiuitsa

ikakopa in kilimej, uan niknemilia semi Kuala ke onkakej tech tomila.

- Amo nochipa, Amaranta, yatikmati ike in kilimej sayoj tikin ajsij ijkuak kioui, ijkuak nochi in xiujmej

kueponij y nochi seliktiaj. - Tamachtijkej, ¿tejuatsin tikon nemilia xa tech

paleuiskej ne takaj tein ualajkej Mexkokopa, pamaj tikpiaskiaj kachi kilimej tomila.

36

Page 46: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Ni tu , pi kamaja, xma wa kiiminith xlikgalhtawákga min tsumat Amaranta.

- Nikatsiya, tlati, lu stian takatsin kimasiyuka nchiyó xpalakáta nkak, chu kpuwán pi lu tian warnpi Ihuwa

kak xankgalhin anankgoy kaxawatni. - Ni xankgalhin, Amaranta, katsiyatá pi wa nkak kaj taihuwikgou akxni lipekwa senán, akxni tasastikgoy

paks tuwan antak putakuxtu. - Wix, makgalhtawakganá, ¿lantla wix puwána? iA pi

na kinka makgtayakgoy tama chixkuwin xalak Mejiko, xpalakáta tlakg mákgas na kgalhiyaw kak

antak kaxawatni?

37

Page 47: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Tal vez sí - contestó la maestra - Sería muy interesante que ustedes que conocen mejor estas

plantas fueran y platicaran con ellos. Bueno, y ahora sí, ya me voy, doña Nati, por favor déme su receta de vinagreras y nopales con pescado. Nos pidieron llevar una receta, porque van a formar un recetario

de quelites.

A final de cuentas Amaranta y sus papas asistieron junto con la maestra Delfina, a la reunión

y llevaron la receta de doña Nati, la cual compartimos con ustedes.

m

38

Page 48: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

- Xa - tanakiüj in tamachtijkej - kuaii yeskia ke namejuan, ke semi kualí nankin ixmatij nojon

xiujtsitsin, nan yaskiaj uan nan tajtoskiaj iniuan. Uan axkan, kemaj, niojya. Tejuatsin, nanaj Nati,

xinechon maka motakualtajkuilol ikakopa vinagreras uan nojpal ika amich. Tech tajtanilijkej maj

tikuiyakan se uan tik sentilitij rniakej, nochi ikakopa kilimej.

Satepan moyoleujkej Amaranta uan nitatuan uan yajkej kampa ne nechikolis iuan in tamachtijkej

Delfina, kuiyakej niamatajkuilo! tajtol in nanajtsin Nati, tein nikan tamech maktiliaj.

- Max - kgalhtinalh makgalhtawakganá - tlan xtiwa p¡ wixin, uta liwana lakgapasatit tama tipalhuwa kak

wantu wakán, xtipitit ch xtachiwinántit tama chixkuwin, Chu, kamajá. Wix, nana Nati, katláwa litlan kakimaxki xa tatsókgni min taway xlakáta vinagrera chu axilh wantu tatiawáya skiti. Kinka

skinikgolh antak tastókgnit chu wa klimputún, Ihuwa na mastokgaw, xlakáta nkak.

Alistalh, xliputúm akgpuwantikgolh chu ankgoih antak tastókgnit. Taankgonit makgalhtawakkganá Delfina, linkgonit xtatsókgni nanaj Nati, chu kínín

antayno kamasiyunyan.

39

Page 49: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Vinagreras o lenguas de vaca con pescado y nopales en salsa verde

Receta de Cristina Mapes

Ingredientes: Rinde 6 porciones Vinagreras (lenguas de vacas) Tomate verde Epazote criollo Pescado en rebanadas Nopales rebanados Chile criollo o chicorate o serrano Ajo Cebolla Sal Aceite para freír la salsa

Modo de p repa rac ión

Se lava el tomate, se muele con el ajo, la cebolla, los chiles y la sal. Se fríe en un poco de aceite y se deja en la lumbre hasta que sazone la salsa. Se lavan las vinagreras al chorro del agua y se pican f inamente poniéndose a cocer en la salsa. Los nopales se cuecen aparte y se agregan al caldillo con las vinagreras y las hojas de epazote. Al final se le agregan las rebanadas de pescado hasta que se cuezan.

No ta : Receta obtenida del libro "Los quelites un tesoro culinario". Editado por el Instituto de Biología de la UNAM.

4 manojos (1 /2 k) 1 k 1 rama 1 k 1/2 k 1/4 k al gusto al gusto al gusto al gusto

40

Page 50: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

^ %

Vinagreras oso lenguas de vaca ika amich uan nojpal tech xoxoktik chiltamoltal

f Toni kuika: (6 takualismej) Vinagreras (lenguas de vaca) 4 maimej (1/2 k) Miltomat 1 k Epazote 1 rama Tatejtek amich 1 k Tatejtek Nojpal 1/2 k Chile 1/4 k Ajo kemej se kuelitas Xonakat kemej se kuelitas Istat kemej se kuelitas Aceite pamaj se tatsoyonis, kemej monekis.

:as

Keniuj se k ich i jch iua

Kualis se kipaka in miltomat, se kipayana ika in ajo uan in xonákat, in chil uan istat. Se kitsoyonia ika tepitsin aceite uan se kikaua tech in t i t maj kuali yoksis in chltamoltal. Se kin pajpak in kil imej (vinagreras) ika miaktsin at uan se kin tejteki tsi jsikitsitsin, uan maj yoksikan ika in chil. Se kinyoksitia in nojpalmej okseko uan se kinteka tech ¡ayo in kilit ika in epasot. I jkuak yoksitokia se kinkajkauilia in amich pamaj kuali ompa yoksikan.

41

Page 51: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Vinagreras osu lenguas de vaca chu skit i chu axilh antak xa skayiwa taxpatapin

Tuku litlawakán: (6 puway) Vinagreras (lenguas de vaca) 4 makstati (1/2 k) Xa xkúta pákglhcha 1 k Lhkájna 1 rama Xa talakchúku skiti 1 k Xa talakchúku axilh 1/2 k Stakgna pin 1/4 k Axux, min tapaxuwan Siboya, min tapaxuwan Mátsat, mi tapaxuwan Aceite, mi tapaxuwan, wa na litsilik

Lant lá t l awakgoy

Na tachakgay xa xkúta pakglhscha, xpatakan axux chu siboya, pi chu mátsat. Na tatsil ikan aktsu aceite chu anta na makgaxtakgkgoy klhkuyat, xpalakata tlan na chay xa taxpatapin. Na tachakgay lengua de vaca chu stlan na l akchukukán xpa laka ta " t l an na chakgoy. Laka tánu makchakgoy axil xa talakchúku chu na makankán antak xchúchut pin, nachuná nkaka chu lhkájna. Xliakgpútat na makanikgoy xa talakchúku skiti xpalakata tlan anta na chay.

42

Page 52: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

Amaranta y los quelites, se terminó de

imprimir en el mes de agosto de 2005, en el

taller de impresión de Editorial Ideogramma,

Av. Puebla 18 Los Reyes la Paz, 56400 Edo.

de México, tel . 5856 4902. El t iraje fue de

500 ejemplares más sobrantes para

reposición.

Page 53: Amaranta y los quelitesbioteca.biodiversidad.gob.mx/janium/Documentos/ETAPA01/... · 2015-02-06 · de Cuetzalán vemos muchos. No todos se crecen aquí. Algunos vienen de tierra

ISBN 970-32-2463-6

9