A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO...

62
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 255 1.- Contexto internacional O espacio político internacional aparece fracturado en tres modelos: o democrático que perdura nos países de tradición liberal; o comunista triunfante dende 1917 no espacio soviético, que sometido o “cordón sanitario” imposto polo capitalismo para evitar a súa difusión, sae do seu aillamento e é invitada a formar parte da Sociedade de Nacións ante o perigo nazi; e o fascista, con escasa influencia na década dos vinte, acada dimensións na dos trinta ó alcanzar o poder en Alemaña, unha potencia en Europa. Axiña países do entorno centro e oriental europeo imitan os modelos autoritarios e a democracia destérrase a imitación de xermanos e italianos. En España este modelo farase co poder, previa Guerra Civil. Na política interna, os Gobernos debátense entre deixar todo ó libre mercado ou correxir este con actuacións políticas. Invade o espacio privado nos modelos comunista e fascista e convértese en protagonista da colectividade nos democráticos. A crise económica que xurde na mayor potencia económica, os Estados Unidos de América, esténdese polo mundo e colapsa as premisas de funcionamento do sistema capitalista. Tódalas áreas integradas neste sistema sofren as súas consecuencias, nun intre no que a tecnoloxía instalada e anovado nos derradeiros anos presenta unha capacidade de producción desbordante, O Estado transfórmase en axente económico, ben con actuacións intervencionistas; ben elimina o mercado e planifica a economía socializada no modelo comunista; ben controla, dentro do respeto á propiedade privada, a actuación empresarial nos fascismos. As cifras confirman que os estados intervencionistas saen millor parados da crise económica, como o caso soviético que se converte en modelo a imitar. En España esta crise é de menor intensidade. As consecuencias sociais da crise manifestáronse no mundo campesiño ca perda do valor da producción agrícola e das propiedades hipotecadas; nas masas obreiras ca perda de valor salarial, a perda do traballo e a miseria. As organizacións sindicais tentan acadar a estensión dos seguros á meirande parte da poboación; fronte a uns gobernos que propugnan políticas restrictivas e austeras dos orzamentos; outros adoptan políticas sociais de gastos e inflacionistas. O resultado é unha violencia social inusitada. As propostas de reforma radicalízanse, ben cara posturas socializantes, revolucionaria ou non, polos grupos de esquerda que piden un maior protagonismo do Estado abandonando o carácter policial que tiña en aras dunha intervención económica e social para millorar as condicións de vida das masas traballadoras; ou ben cara posturas ultraconservadoras que desembocarán na consolidación dos fascismos, ideoloxía e praxe política aupada polas clases conservadoras ante o perigo de ameaza da socialización. En España o enfrontamento dase entre o movemento sindical e a violencia fascista. É a defensa da democracia como sistema e o medo ó nazismo o que fai que tendencias políticas enconadas en loita decidan unir forzas e enfrontarse a este perigo, pergueñando o que será a alianza antifascista da guerra. Os frontes populares, os gobernos pluripartidistas, nos que coalicións de democrátas, republicanos, socialistas e comunistas, conformarán alianzas e en ocasións acadarán o poder, son unha mostra desta alianza coiuntural. O caso do Frente Popular en España é un exemplo desta liña de actuación. Consecuencia dos problemas económicos, sociais, políticos e ideolóxicos, as relacións internacionais agríanse. A década dos trinta viuse afectada por conflictos puntuais, bilaterais e rexionais, que rematarán por misturarse e dar lugar a Guerra Mundial, É o resultado da loita polo espacio, os mercados e recursos nun intre no que se está a pechar cada estado na defensa dos

Transcript of A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO...

Page 1: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

255

1.- Contexto internacional O espacio político internacional aparece fracturado en tres modelos: o democrático que perdura nos países de tradición liberal; o comunista triunfante dende 1917 no espacio soviético, que sometido o “cordón sanitario” imposto polo capitalismo para evitar a súa difusión, sae do seu aillamento e é invitada a formar parte da Sociedade de Nacións ante o perigo nazi; e o fascista, con escasa influencia na década dos vinte, acada dimensións na dos trinta ó alcanzar o poder en Alemaña, unha potencia en Europa. Axiña países do entorno centro e oriental europeo imitan os modelos autoritarios e a democracia destérrase a imitación de xermanos e italianos. En España este modelo farase co poder, previa Guerra Civil. Na política interna, os Gobernos debátense entre deixar todo ó libre mercado ou correxir este con actuacións políticas. Invade o espacio privado nos modelos comunista e fascista e convértese en protagonista da colectividade nos democráticos. A crise económica que xurde na mayor potencia económica, os Estados Unidos de América, esténdese polo mundo e colapsa as premisas de funcionamento do sistema capitalista. Tódalas áreas integradas neste sistema sofren as súas consecuencias, nun intre no que a tecnoloxía instalada e anovado nos derradeiros anos presenta unha capacidade de producción desbordante, O Estado transfórmase en axente económico, ben con actuacións intervencionistas; ben elimina o mercado e planifica a economía socializada no modelo comunista; ben controla, dentro do respeto á propiedade privada, a actuación empresarial nos fascismos. As cifras confirman que os estados intervencionistas saen millor parados da crise económica, como o caso soviético que se converte en modelo a imitar. En España esta crise é de menor intensidade. As consecuencias sociais da crise manifestáronse no mundo campesiño ca perda do valor da producción agrícola e das propiedades hipotecadas; nas masas obreiras ca perda de valor salarial, a perda do traballo e a miseria. As organizacións sindicais tentan acadar a estensión dos seguros á meirande parte da poboación; fronte a uns gobernos que propugnan políticas restrictivas e austeras dos orzamentos; outros adoptan políticas sociais de gastos e inflacionistas. O resultado é unha violencia social inusitada. As propostas de reforma radicalízanse, ben cara posturas socializantes, revolucionaria ou non, polos grupos de esquerda que piden un maior protagonismo do Estado abandonando o carácter policial que tiña en aras dunha intervención económica e social para millorar as condicións de vida das masas traballadoras; ou ben cara posturas ultraconservadoras que desembocarán na consolidación dos fascismos, ideoloxía e praxe política aupada polas clases conservadoras ante o perigo de ameaza da socialización. En España o enfrontamento dase entre o movemento sindical e a violencia fascista. É a defensa da democracia como sistema e o medo ó nazismo o que fai que tendencias políticas enconadas en loita decidan unir forzas e enfrontarse a este perigo, pergueñando o que será a alianza antifascista da guerra. Os frontes populares, os gobernos pluripartidistas, nos que coalicións de democrátas, republicanos, socialistas e comunistas, conformarán alianzas e en ocasións acadarán o poder, son unha mostra desta alianza coiuntural. O caso do Frente Popular en España é un exemplo desta liña de actuación. Consecuencia dos problemas económicos, sociais, políticos e ideolóxicos, as relacións internacionais agríanse. A década dos trinta viuse afectada por conflictos puntuais, bilaterais e rexionais, que rematarán por misturarse e dar lugar a Guerra Mundial, É o resultado da loita polo espacio, os mercados e recursos nun intre no que se está a pechar cada estado na defensa dos

Page 2: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

256

intereses nacionais, agochados baixo a etiqueta da defensa da raza, da nación, do pasado, do futuro, meses despois do remate da experiencia de Guerra española. 2.- Cambeos e permanencias: Debemos entende-lo período como unha paréntese democrática entre dúas dictaduras, a segunda producto dun golpe de Estado e Guerra Civil. O reducido tempo cronolóxico da República representa a opción política das clases medias, dos intelectuais e das masas obreiras urbanas por recuperar as ideas de renovación e democracia política. Ideas xa propostas polos rexeneracionistas e os partidos de esquerdas nos comenzos do século, fronte a opción do caciquismo e da dictadura dos grupos dominantes ante esta reivindicación. A República, entendida como sustitución da desacreditada monarquía da Restauración, tentará dar resposta os perennes problemas do país, entre os que destacan: � O problema da terra, arrastrado dende a consolidación do modelo liberal do século XIX, busca solución nunha reforma estructural da propiedade latifundista. Contará ca oposición frontal dos terratenentes, que verán compensada a súa axuda ó bando sublevado ca recuperación das terras repartidas. � O lastre que acarrea a estructuración político administrativa do Estado atopará unha proposta de solución na descentralización autonómica, que en nome da integridade da patria vai ser destruida pola nova dictadura. � O laicismo dos ilustrados e liberais, empeñados en antepoñer a estabilidade política e a orde social, fracasou ó precisar da Igrexa para ese cometido. A república vai lexitimar a separación de ambos poderes, o temporal e espiritual. O fracaso desta na Guerra converterá á Igrexa en protagonista. As propostas de renovación citadas, máis outras de carácter social relativas ó ensino, á sanidade, ós seguros e dereitos sociais, atoparon enormes trabas para se consolidar. As deficiencias económicas derivadas da coxuntura de crise mundial, o retraemento inversor do Estado, que pon fin a política expansiva anterior, e a postura inhibidora da inversión privada aceleraron as taxas de paro e dificultaron as relacións laborais; se lle engadimos a frustrada redistribución de rendas que solicitaban as clases traballadoras, podemos entender a radicalización medrante das bases sociais, que consideraban as reformas lentas e escasas, e a postura defensiva dos grupos dominantes, que as consideraban como desmesuradas e atentados á propiedade, a orde, a xustiza, a relixión, a patria. A conflictividade social non é unha característica exclusiva de España, senón complemento e consecuencia dos problemas económicos nos que se debate o capitalismo internacional, e nunca máis grave ca de calquera país do entorno europeo. O empecinamento de cada unha das posturas políticas, sociais, económicas dos diversos grupos traducido nunha dialéctica verbal enconada, nuns comportamentos agresivos e en feitos violentos, desembocou nunha solución de forza que asolou, a través da contenda , o territorio e pospuso, ó longo de demasiado tempo, os valores democráticos. Vista dende unha perspectiva global, o conflicto forma parte dos enfrontamentos locais e focos de tensión que preludian as nubes de guerra e avanzan o que será a segunda mundial, xa fora do período.

Page 3: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

257

3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14 de abril de 1931 a 1 de abril de 1939) cas fases que seguen: Bienio reformista (14-IV-31 a XI-33); Bienio radical-cedista (X-33 a II-36); Frente Popular (II-36 a 17-VII-1936) Guerra Civil (17-VII-1936 a 1-IV-1939) Eleccións municipais (12-IV-1931); Proclamación da República (14-IV-31); Creación da Generalitat de Cataluña (17-IV-1931); Lei de reforma militar de Azaña (maio de 1931); Lei electoral da República (maio de 1931); eleccións xerais a cortes constituíntes (28-VI-1931); presentación do proxecto de Constitución nas Cortes (18-VIII-1931); Lei de defensa da República (X-31); Aprobación da Constitución (9-XII-31); Sublevación de Sanjurjo (10-VIII-32); Lei de bases da Reforma Agraria (15-IX-1932); Lei de Reforma fiscal (20-XII-1932); Lei de Orde Pública (xullo-31); Sublevación de Asturias (6 a 9-X-34); Golpe de Estado de Franco (17-VII-36); Estatuto catalán (9-IX-1932); Supresión do Estatuto catalán (1934); Restablecemento da Generalitat (1936); Lei de Confesións e Congregacións relixiosas (2- VI-1933); Estatuto vasco (1936); plebiscito do estatuto galego (28-VI-1936); Exposición de Paris (1937); Estatuto Galego aprobado nas Cortes de Montserrat (1-II-1938); Disolución da Compañía de Jesús (23-I-1932); Acontecementos internacionais: nomeamento de Hitler como xefe de goberno (30-I-33), Xogos Olímpicos de Berlín (1936); Comenzo da guerra mundial (1-IX-39); Guerra Chino-xaponesa (1937); Abandono da S de N de Alemaña (1933?); Guerra italo-abisinia (1935); Conferencia de Munich (IX-38); ocupación dos Sudettes (X-38); anexión de Austria (1938= Anschlus) 4.- Mapa polinformativo: -Mapa da xeografía electoral (1931) -Mapa das autonomías ca data de recoñecemento ou votación no caso galego. -Ubicación da revolución de outubro de 1934 en Asturias, e outros conflictos resonantes -Señalización sobre o mapa da situación dos dous frentes na guerra (o de 1938)

Page 4: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

258

Planeamento político: O novo Estado: o modelo republicano. Doc. 6/1

As posturas antimonárquicas, aglutinadas despois do Pacto de San Sebastián na idea

non só de recuperar a democracia política, senón tamén de mudar o modelo de Estado, gañan

parcialmente as eleccións municipais, primeiras que se convocaban en libertade dende 1923.

A insuficiente victoria do 12 de abril de 1931 das teses republicanas é o resultado da

vinculación do rei ca Dictadura militar. O triunfo acádase sobre todo nos núcleos urbanos

onde a manipulación do voto e o caciquismo son máis difíciles de exercer.

Page 5: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

259

Doc. 6/2.- Elección municipais do 12 de abril de 1931, cun censo de 5.440.103, e abstención do 33,1% Total de municipios

Total de Concellais

Identificados por tendencias

Designados polo Art. 29 da lei electoral de 1907

Elexidos Republicáns= 39.568 Monárquicos

9.259 81.099 78.892 29.804 50.688 Republicanos 34.688 Socialistas=4.813 Comunistas= 67

40.324

A proclamación da República* ha esperar a que tanto o exército como, sobre todo, a

Guardia civil , por boca da súa máxima autoridade, o xeneral José Sanjurjo*, garantan a

validez do resultado das votacións e non propicien unha intervención militar. O rei debe

abandonar España, o que fai sen renunciar ós seus dereitos dinásticos. O xúbilo parece

presidir o advenimento do novo réxime e, sobre todo, o fin da dictadura e da monarquía.

Doc. 6/3 Carta de renuncia de Alfonso XIII. Las elecciones celebradas el domingo me revelan claramente que no tengo hoy el amor de mi pueblo. Mi conciencia dice que ese desvío no será definitivo, porque procuré siempre servir a España, puesto el único afán en el interés público, hasta en las más críticas coyunturas. Soy el Rey de todos los españoles y, también, un español. Hallaría medios sobrados para mantener mis regias prerrogativas, en eficaz forcejeo con quienes las combaten. Pero, resueltamente, quiero apartarme de cuanto sea lanzar a un compatriota contra otro, en fraticida guerra. No renuncio a ninguno de mis derechos, porque más que míos son depósito acumulado por la Historia, de cuya custodia ha de pedirme, un día, cuenta rigurosa. Para conocer la auténtica y adecuada expresión de la conciencia colectiva, encargo a un Gobierno que la consulte convocando Cortes Constituyentes y, mientras habla la nación, suspendo deliberadamente el ejercicio del poder real y me aparto de España, reconociendola así como única señora de sus destinos. También ahora creo cumplir el deber que me dicta mi amor a la patria. Pido a Dios que tan hondo como yo lo sientan y lo cumplan los demás españoles.

Page 6: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

260

Doc. 6/4 Un xornal de Chantada, Lugo, recollía a recepción da República uns días despois do evento La proclamación de la República en Chantada constituyó el acto más sublime y hermoso que registra la historia de la hermosa villa gallega. Desde el momento que se recibieron las primeras noticias del fausto acontecimiento, la muchedumbre se echó a la calle, dando expansión de su alegría con gritos de ¡Viva la República!, que eran coreados por gran número de individuos cuya aspiración veían realizada después de tantos años de triste compás de espera. A institucionalización da República

O vacío de poder, que podería desembocar nunha inestabilidade política, de seguida vai

ser cuberto por un Goberno Provisional* de ampla representación, presidido por Niceto

Alcalá Zamora*, no que figuran republicanos de dereitas e de esquerdas, radicais,

socialistas, nacionalistas e outros, tal como se acordara en San Sebastián, no Pacto de 1930.

Esta autoridade emitirá un decreto de intencións no que se destacan os acuciantes problemas

que precisan resolverse:

1.- Instaurar un réxime democrático que teña no Parlamento o punto neurálxico

2.- Poñer fin ó caciquismo e sacudirse o poder e tutela ameazante das institucións castrense e

eclesiástica;

3.- Acadar a igualdade de dereitos políticos e civiles para homes e mulleres

4.- Amortiguar as inmensas desigualdades sociais, sobor de todo as derivadas das relacións

sociais na terra.;

5.- Corregir as carencias educativas;

6.- Modificar a estructura territorial do poder: defensa do modelo autonómico

Doc. 6/5 Primeiro decreto do Goberno Provisorio da República de 15 de abril de 1931 El Gobierno provisional de la República, al recibir sus poderes de la voluntad nacional, cumple con un imperioso deber político al afirmar ante España que la conjunción representada por este gobierno no responde a la mera coincidencia negativa de libertar a nuestra patria de la vieja estructura ahogizada del régimen monárquico, sino a la positiva convergencia de afirmar la necesidad de establecer como base de la organización del Estado un complejo de normas de justicia necesitadas y anheladas por el país. El Gobierno provisional, por su carácter transitorio de órgano supremo, mediante el cual ha de ejercer las funciones soberanas del Estado, declara: 1º .-Dado el origen democrático de su poder someterá su actuación colegiada e individual al discernimiento y sanción de las Cortes Constituyentes -órgano supremo y directo de la voluntad nacional- 3º.- El Gobierno Provisional hace pública su decisión de respetar de manera plena la conciencia individual mediante la libertad de creencias y cultos, sin que el Estado en momento alguno pueda pedir al ciudadano revelación de sus convicciones religiosas. 5º.- El Gobierno Provisional declara que la propiedad privada queda garantizada por la ley, en consecuencia, no podrá ser expropiada, sino por causa de utilidad pública y previa indemnización correspondiente. Mas este gobierno, sensible al abandono absoluto en que ha vivido la inmensa masa campesina española, al desinterés de que ha sido objeto la economía agraria del país, y a la incongruencia del derecho que la ordena con los principios que inspiran y deben inspirar las legislaciones actuales, adopta como norma de actuación el reconocimiento de que el derecho agrario debe responder a la función social de la tierra.

Page 7: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

261

A provisionalidade do Goberno esixe a convocatoria de eleccións á Cortes, que han ser

Constituintes para lexitimar o carácter republicano do Estado e dotalo das institucións de

poder. Para garantir a vontade popular modifícase a Lei electoral vixente, que databa de 1907,

e rebáixase a idade de exercicio ó voto ós 23 anos e permite á muller a ser elexida, máis sen

poder participar como cidadana activa; tamén se modifican as demarcacións electorais,

desaparecendo os distritos unielectorais, tan proclives á influencia caciquil.

As votacións de xuño aseguran unha ampla maioría no Parlamento dos partidos de

centro-esquerda, republicanos e socialistas, que axudarán a refrendar a legislación progresista

que se está a abordar, anque o goberno vai permanecer sen cambios, cando menos ata que o

debate constitucional obrigue a marxinarse ás tendencias conservadoras pola cuestión

relixiosa. Os representantes terán como cometido esencial aprobar a Constitución, da que se

recollen algúns aspectos destacados:

Doc. 6/6 Constitución da República de 1931 Artículo 1º.- España es una República democrática de trabajadores de toda clase, que se organiza en régimen de Libertad y de Justicia. Los poderes de todos sus órganos emanan del pueblo. Artículo 3º.- El Estado español no tiene religión oficial. Artículo 25.- No podrán ser fundamento de privilegio jurídico: la naturaleza, la filiación, el sexo, la clase social, la riqueza, las ideas políticas ni las creencias religiosas. Artículo 34.- Toda persona tiene derecho a emitir libremente sus ideas y opiniones, valiéndose de cualquier medio de difusión sin sujetarse a previa censura. Artículo 36.- Los ciudadanos de uno y otro sexo, mayores de 23 años, tendrán los mismos derechos electorales conforme determinen las leyes. Artículo 38.- Queda reconocido el derecho a reunirse pacíficamente y sin armas. Artículo 39.- Los españoles podrán asociarse o sindicarse libremente para los distintos fines de la vida humana, conforme a las leyes del Estado. Artículo 51.- La potestad legislativa reside en el pueblo, que la ejerce por medio de las Cortes o Congreso de los Diputados. Artículo 52.- El Congreso de los Diputados se compone de los representantes elegidos por sufragio universal, igual, directo y secreto. Artículo 60.- El Gobierno y el Congreso de los Diputados tienen la iniciativa de las leyes. Artículo 67.- El Presidente de la República es el Jefe del Estado y personifica a la Nación. Artículo 86.- El Presidente del Consejo y los Ministros constituyen el Gobierno. Artículo 90.- Corresponde al Consejo de Ministros, principalmente, elaborar los proyectos de ley que haya de someter al Parlamento; dictar decretos; ejercer la potestad reglamentaria, y deliberar sobre todos los asuntos de interés público. Artículo 94.- La Justicia se administra en nombre del Estado. Artículo 95.- La administración de Justicia comprenderá todas las jurisdicciones existentes.

Page 8: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

262

A conflictiva organización territorial e o problema da guerra

O modelo de organización político-administrativo do Estado liberal, marcado polo

centralismo e a homoxeneización, xa fora criticado polos emerxentes e cada vez máis

consolidados movementos nacionalistas. Estos, limitados por imperativos dictatoriais a se

refuxiar na cultura e na lingua, vólvense organizar políticamente.

A aceptación do proceso autonomista é moi desigual no goberno provisorio, no que

conviven posturas longamente defendidas de antinacionalismo, do que A. Lerroux pode ser un

ejemplo, ate defensores dunha república federal, como o

caso de Ezquerra republicana de Cataluña, ambas

formacións con representantes no Goberno provisional. A

esas posturas se lle engadían as opcións intermedias, que

aínda aceptando as aspiracións autonómicas, pretendía que

o Goberno central, como no caso do partido de M. Azaña ou

incruso a dereita republicana de N. Alcalá Zamora, tivera

capacidade de supervisión. Se entramos no campo dos

conservadores monárquicos ou incruso intelectuais como J.

Ortega y Gasset, rexeitaban calquere transferencia de

capacidade normativa. Por iso podemos afirmar que no

conxunto da cidadanía e nas forzas políticas a defensa da

descentralización, adquirira a forma que for, contaba con

moi escasos adeptos e era moi minoritaria. As diferentes visións que sobre o tema existen

levaron a crear dificultais na reorganización administrativa. Proclive no primeiro bienio,

opostos no segundo, retomado co triunfo do Frente Popular.

Vai ser o catalanismo quen reivindique capacidade de decisión política propia, que se

traduce no recoñecemento da autonomía* que se recolle no Estatuto*, despois de ter

cumplidos os requisitos esixidos: aceptación do proceso autonómico por unha mayoría de

concellos de 2/3 ou cando menos que os Concellos que o soliciten inclúan a 2/3 da poboación

(no Santuario de Nuria o 20-VI-1931); que o estatuto sexa sometido a plebiscito e confirmado,

cando menos, pola mesma proporción de poboación (vai ser aprobado polo 75% do censo

catalán); que o acepten a trámite as Cortes porque está axustado á Constitución (Maciá

Page 9: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

263

entrégallo a N. Alcalá Zamora o 18-VIII-1931; que o debata (6-V-1932) e aprobe o poder

legislativo (9-IX-1932).

Outros territorios con aspiracións nacionalistas, entidade lingüística e cultural propias,

han esperar. O País Vasco vai ter dificultais internas para a súa aceptación e tramitación, dada

a diferente composición social e política do mesmo. Mentres o PNV, que segue a manter a

integridade da doctrina sabiniana, algo atemperada nos aspectos mais reaccionarios como o

racismo e clericalismo, e Tradicionalistas fan a proposta estatutaria e acéptano; a esquerda do

PSOE e republicanos rexeitano. Os primeiros elaboran o Estatuto de Estella (maio-1931) que

recollía a privación do dereito ó sufraxio ós inmigrantes e vinculaba o Estado Vasco ó

Vaticano a través do Concordato que lle permitira evitar o cumplimento de toda a legislación

laica da República. Entrega o proxecto de estatuto en Madrid (22-IX-1931) que vai ser

bloqueado pola Cámara ó consideralo con aspectos anticonstitucionais. Volve ó País Vasco

para ser reelaborado polas comisións xestoras que o volven aprobar en Vitoria (VIII-1933);

sométese a plebiscito e é refrendado polo 90% dos votantes en Guipúzcoa e Vizcaia, máis non

en Álava onde os carlistas promoven a abstención que acada o 41%. Preséntase nas Cortes en

decembro de 1933, máis a nova Cámara dominada polos conservadores nen a debate nen

aproba. O PNV entende que é imposible aprobalo durante o bienio conservador e escórase

cara o Fronte Popular, que agora si o vai tramitar e cando está listo para ser aprobado estala a

guerra civil, polo non verá recoñecido e refrendado o seu Estatuto ate agosto de 1936, en plena

contenda, o que garantiza a incorporación vasca ó bando republicano.

O estatuto galego terá un recorrido accidentado pola falla de apoio e entusiasmo da

mayoría das forzas políticas galegas. No decembro de 1931 constitúese o Partido Galeguista co

obxectivo primordial de acadar a autonomía; mais a amalgama dunha variedade de posturas

ideológicas, dende conservadoras católicas a ezquerda socializante, dificultará a propia

actividade. O proxecto de Estatuto vai se refrendado por unha asemblea de Concellos

(decembro de 1932) que representan ó 77,4% dos mesmo e son representativos do 84,7% da

poboación. O trunfo dos conservadores nas elección de novembro de 1933 fai fracasar o

intento de efectuar o plebiscito do mesmo ano. De novo ha ser o goberno da etapa do Fronte

Popular que convoque o plebiscito e sexa votado e aprobado en xuño de 1936. Cando é levado

ás Cortes para a súa discusión e aprobación estala a Guerra Civil, que impide a súa entrada no

Page 10: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

264

Parlamento, polo que o Estatuto non adquire carácter parlamentario, anque o fará na sesión

do mermado parlamento de Montserrat, no 1938.

Non tódolos sectores políticos e sociais aceptan o recoñecemento das identidades

nacionalistas. Esgrimido como “desintegración da patria” e separatismo* vai ser utilizado

como elemento de loita contra a República.

Doc. 6/7 Artigos da Constitución referidos ó dereito de autonomía Art. 8.- El Estado español, dentro de los límites irreductibles de su territorio actual, estará integrado por Municipios mancomunados en provincias y por las regiones que se constituyan en régimen de autonomía . Art. 11.- Si una o varias provincias limítrofes, con características históricas, culturales y económicas, comunes, acordaran organizarse en región autónoma para formar un núcleo político-administrativo, dentro del Estado español, presentará su estatuto con arreglo a lo establecido en el Artículo 12. Una vez aprobado el Estatuto, será ley básica de la organización político-administrativa de la región autónoma, y el Estado español la reconocerá y amparará como parte integrante de su ordenamiento jurídico. Doc. 6/8 ESTATUTO DE GALICIA (28 de junio de 1936) Artigo 1º.- Galicia organízase como rexión autónoma no Estado español, con arreglo á Constitución da República e ó presente Estatuto. O seu territorio é o dos municipios dentro dos actuais límites administrativos das catro provicias da Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra. Artigo 2º.- Poderase agregar a Galicia calquera territorio limítrofe de características históricas, culturais, económicas e xeogràficas análogas, mediante os requisitos que leis xerais establezan. Apoiándose no que está a acontecer en Asturias, o

Presidente da Generalitat de Cataluña -Lluis Companys-

acorda levar máis aló do que supuña o estatuto a

capacidade de decisión política das institucións autonómicas e en carta ó Capitán Xeneral de

Cataluña invítao a poñer as súas forzas ó servicio da Generalitat, tendo como resposta a

decraración do estado de guerra

Doc. 6/9 Resposta do Capitán Xeneral de Cataluña á declaración do Presidente da Generalitat (7-X-1934) Hago Saber: Queda declarado el estado de guerra en todo el territorio de la región catalana, y asumo el mando de la misma, estando dispuesto a mantener el orden público a todo trance, empleando al efecto cuantas medidas de rigor sean necesarias . De acuerdo con los preceptos de la Constitución, Ley de Orden Público, Ordeno y mando: 2º. Serán considerados reos de tal delito, según la ley, entre otros, los que se alzasen en armas contra el Gobierno legítimo, hostilicen a las fuerzas del Ejército, Cuerpo de Seguridad y fuerzas de Asalto ; los que ataquen a los cuarteles, polvorines o dependencias militares, los que atenten contra las vías o redes de comunicación, metros o servicios públicos, incluso los a cargos de empresas particulares, Bancos, fábricas y establecimientos y edificios de todas clases. 3º. La mera tenencia de armas, artefactos explosivos, incendiarios, de gases

Page 11: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

265

O golpe

de Estado e o

comenzo da

Guerra Civil

divide o terri-

torio, segundo

a aceptación

dun bando ou

outro, nos di-

ferentes espa-

cios que amo-

sa o mapa.

Será a marcha

dos aconte-

cementos bélicos a que determine a evolución do control espacial, sempre en detrimento do

bando republicano, que chegará a ocluirse ca derrota militar de abril de 1939.

Estabrecemento dun Estado laico

A Constitución recolle no artigo 3º a separación entre o Estado e a Igrexa

(aconfesionalidade) e establece o principio de laicismo*, que se verá reforzado por leis,

decretos e ordes ministeriais, que consagrarán a separación entre os dominios civil e relixioso,

pretendendo con elo eliminar os privilexios dos que disfroitaba a Igrexa e non condicionar a

vida pública — leis, usos, moral, medios de comunicación, educación, etc—

á súa particular cosmovisión coartando, directa ou indirectamente, a

liberdade. Elo afondará nas diferencias de ambos poderes e dificultará as

relacións mútuas

Doc. 6/10 Manuel Azaña explicita a súa postura no debate da cuestión relixiosa. 13 de outubro de 1931 La revolución política, es decir, la expulsión de la dinastía y la restauración de las libertades públicas ha resuelto un problema específico de importancia capital , pero no hizo más que plantear y enunciar aquellos otros problemas que han de transformar el Estado y la sociedad española de raíz. Estos problemas son tres: el problema de las autonomías locales, el problema social en su forma más urgente y aguda, que es la reforma de la propiedad, y éste que llaman

Page 12: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

266

problema religioso y que es, en rigor, la implantación del laicismo del Estado con todas sus inevitables y rigurosas consecuencias. Ninguno de estos problemas los inventó la República . No me refiero a los dos primeros, me refiero a esto que llaman problema religioso. La premisa de este problema, hoy político, lo formulo yo de esta manera: España ha dejado de ser católica; el problema político consiguiente es organizar el Estado . El verdadero problema religioso no puede exceder de los límites de la conciencia personal donde se formula y se responde a la pregunta sobre el misterio de nuestro destino . Nuestro Estado excluye toda preocupación ultraterrena . Se trata de organizar el Estado español con sujeción a las premisas que acabo de establecer . Que haya en España millones de creyentes, yo no os lo discuto; pero lo que da el ser religioso de un país, de un pueblo y de unha sociedad no es la suma numérica de creencias o de creyentes, sino el esfuerzo creador de su mente, el rumbo que sigue su cultura . España ha dejado de ser católica, a pesar de que existan ahora muchos millones de españoles católicos y creyentes.

Doc. 6/11 Algunhas leis, decretos e ordes de laicidade Data rango Tema

18-IV-31 Orde Suprímese a obriga militar de asistir a misa e actos relixiosos nos festivos

29-IV-31 Orde Disolución das ordes militares

6-V-31 Decreto Declárase o carácter voluntario do ensino religioso

4-V-31 Suprímense as exencións tributarias á Igrexa

22-V-31 Decreto Consagra a plena liberdade de conciencia e culto

31-V-31 Decreto Obriga a inscribir no Rexistro da Propiedade os bens fundacionais das capellanías privadas

30-VI-31 Decreto Disólvense os corpos eclesiásticos do Exército

3-VII-31 Decreto Suspéndese o presuposto do culto e clero

10-VII-31 Decreto Disólvense os corpos eclesiásticos da Armada

9-XII-31 Lei Artigos 3, 26 e 27 da Constitución

16-I-32 Orde Retíranse os crucifixos das escolas

23-I-32 Decreto Disolución da Compañía de Jesús

2-II-32 Lei Apróbase a lei do divorcio

6-II-32 Lei Secularización dos cementerios

11-III-32 Lei Suprímese a asignatura de relixión nos centros docentes

28-VI-32 Lei Validez do matrimonio civil

2-VI-33 Lei Confesiones e Congregacións religiosas

Page 13: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

267

As relacións internacionais e a internacionalización da Guerra Civil

As vicisitudes internas da República e a escasa

relevancia do país na escena internacional, nun intre no que

os fascismos* son os protagonistas, dificultaron unha

política exterior activa. Esta limitouse a participar na

Sociedade de Nacións, á atención prestada a Méjico e ós

intentos fracasados de recoñecer a Unión Soviética.

A Guerra fará virar as miradas cara España, que se

converte en parte do conflicto político que se vislumbraba en

Europa. Mentres as democracias británicas e francesas

organizan un Comité de non Intervención*, os países

fascistas non tiveron ningún reparo en axudar a un

movemento que ten concomitancias cos seus modelos. Pola

contra a República ha contar ca axuda da URSS, de México, así como de Brigadas

Internacionais*, milicias non profesionais decididas a defender o sistema democrático.

Doc. 6/12 Resolución do Comité de non Intervención Ministro de AA.EE., Ivon Delbos, al embajador de Reino Unido en París, sir George Clerk, 15 de agosto de 1936. Señor embajador: Las negociaciones llevadas a término entre (ambos gobiernos) han permitido comprobar su común acuerdo acerca de la actitud que debe ser observada respecto a la situación en España (...). El Gobierno de la República Francesa, deplorando los trágicos momentos de que es teatro España; decidido a abstenerse rigurosamente de cualquier injerencia directa o indirecta en los asuntos internos de ese país; animado de la voluntad de evitar cualquier complicación perjudicial al mantimiento de las buenas relaciones entre los pueblos; declara: 1. El Gobierno francés prohibe la exportación directa o indirecta, la reexportación y el tránsito con destino a España, posesiones y material de guerra, así como de todas las aeronaves montadas o desmontadas y de toda nave de guerra. 2. Esta prohibición se aplica a los contratos en curso de ejecución (...). El Gobierno francés pondrá en ejecución esta declaración apenas se hayan adherido a ella los gobiernos británico, alemán, italiano, soviético y portugués.

Page 14: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

268

Doc. 6/13 Ilustracións

Page 15: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

269

Dinámica política e participación cidadana

A República non só supuxo un cambio de réxime, senón que veu acompañada da

liberdade de se organizar politicamente e participar con plena capacidade cidadana, ó

redactar unha lei de reforma electoral que se recolle no artigo 36 da Constitución.

Doc. 6/14 Proceso de elecciones na España democrática da República (1931-1936): xuño-1931 novembro-1933 febreiro-1936 censo 6.199.750 12.913.783 13.553.710votantes 4.348.691 8.727.416 9.864.783abstencións 1.851.050 4.188.267 3.688.927

A novedade máis salientable está no

recoñecemento á muller da cidadanía activa ó

concederlle o dereito ó voto por primeira vez, o

sufraxio universal pleno, non sen polémica na

tramitación parlamentaria. A participación efectiva

ha esperar ás eleccións de 1933; pero a posibilidade

de ser elexibles é anterior.

A organización de partidos na Republicana

estivo dirixida por veteranos que xa formaran parte

do entramado político da monarquía e da dictadura,

máis novos protagonistas que van capitalizar o voto. A aceptación da República quedou fora

de toda dúbida, agás para os monárquicos recalcitrantes.

Doc. 6/15 Mulleres nas Cortes da República (1931-1936) Período Mulleres electas Partido ó que representan Primeiras eleccións (xuño de 1931)

Clara Campoamor Rodríguez Victoria Kent Siano Margarita Nelken Mausberger

Radical (Madrid) Radical-socialista (Madrid) Socialista (Badajoz)

Segundas eleccións (novembro de 1933)

Margarita Nelken Mausberger María Lejarraga y García Matilde de la Torre Gutiérrez Veneranda García-Blanco Manzano Francisca Bohigas Gavilanes

Socialista (Badajoz) Socialista (Granada) Socialista (Oviedo) Socialista (Oviedo) Agraria (León)

Terceiras eleccións (Febreiro de 1936)

Margarita Nelken Mausberger Matilde de la Torre Gutiérrez Victoria Kent Siano Dolores Ibarruri Gómez Julia Álvarez Resano

Socialista (Badajoz) Socialista (Oviedo) Radical-socialista (Xaén) Comunista (Oviedo) Socialista (Madrid)

Page 16: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

270

A participación cidadana dentro da liberdade e conforme á lei electoral de maio de

1931, experimenta algúns cambios:

1.- Establece unha Cámara só, suprimindo o Senado;

2.- reduce a idade electoral dos 25 anteriores ós 23 anos;

3.- mantense o sufraxio masculino, anque a muller pode ser candidata e elexida, mais

non poderá votar ate 1933, ó pospoñer para as futuras Cortes constituíntes o debate

sobre a conveniencia ou non da concesión do dereito ó voto,

4.- o voto ha ser por circunscripcións provinciais, poñendo fin ó modelo de distritos

uninominais, nun intento por reducir e diluir o control caciquil;

5.- á distribución dos escanos aplícase un sistema maioritario, anque con correccións;

permite ós electores votar ás mayorías, é dicir ó 80% do número de diputados da súa

circunscripción, reservando ás minorías o 20% restante. Favorécese ós partidos

maioritarios e ás coalicións, anque levou ó Parlamento a infinidade de tendencias que

dificultaron a formación de gobernos estables. Somentes as coalicións, o diálogo e

consenso político permitiron o labor lexislativo.

6.- Haberá unha segunda volta cando os candidatos non acaden un 20% dos sufragios.

Na reforma feita en 1933, no segundo bienio, esta porcentaxe mínima elévase ó 40%.

A dialéctica partidista amosou na República movementos de péndulo que van dunhas

primeiras eleccións que aupan ó centro esquerda- bienio republicano socialista-, para dar

paso nas segundas a unha coalición conservadora- bienio radical cedista- e decantarse nas

últimas a un Frente Popular* de esquerdas.

Doc. 6/16 Distribución de escanos nas Cortes da República (1931-1936) Partidos e coaliccións Xuño de 1931 Novembro de 1933 Febreiro de 1936

Centro-Esquerdas PSOE Esquerda Repubicana Acción republicana Radical socialistas Federais ORGA Unión Republicana Ezquerra Partido Comunista Outros partidos

11711627591416

n.e.32

--

587

n.e.32

n.e.n.e.23

16

88 81 n.e n.e n.e n.e 36 29 17 18

Total de centro esquerda 256 100 272

Page 17: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

271

Centro-Dereita Agrupación ó Servicio da República 14 - - CEDA Partidos Monárquicos Vasconavarros Partido Agrario Lliga Partido Radical P.Republicano Conservador P. Liberal Demócrata Falanxe Outros partides

n.e.361426

39327

4n.e.

2

11332

-39248018

91

70

84 24

- 13 11

8 3 1 -

58 Total Dereitas 219 386 212 Total Xeral 484 486 484 Se no fin da monarquía estaban dacordo a maioría dos partidos políticos participantes,

na construcción do modelo de Estado xurdían claras diferencias que se manifestan nos

programas. Así a agrupación católica Acción Nacional, ou a Confederación Española de

Dereitas Autónomas defende a preeminencia da Igrexa na vida política; algo descartable para

Esquerda Republicana ou para o Partido Socialista Obreiro Español, ou cualquera dos

integrantes do pacto do Fronte Popular. Dentro desta agrupación destaca o Partido

Comunista, que anque con representación parlamentaria moi reducida, vai xogar un

destacado papel durante a Guerra Civil, que ó contar co apoio da URSS converterase no

director da escena militar.

Ó mesmo tempo hai partidos de marcado carácter antidemocrático e profascistas, como

o fundado por Ramiro Ledesma de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista, ou a Falage

Española de José Antonio Primo de Rivera; ou agrupacións sindicalistas antisistema como os

anarquistas da Federación Anarquista Ibérica.

Nesta comprensión política de construir un modelo de Estado renacen os partidos

nacionalistas, como Esquerra Republicana, de Cataluña; a Organización Regional Gallega

Autónoma (ORGA), de Galicia; ou o Partido Nacionalista Vasco (PNV) que representan os

intereses de cadanseu territorio.

Doc. 6/17 Programa político da Confederación Española de Derechas Autónomas (CEDA), 1933 I. Religión: 1.- La CEDA declara que en el orden político-religioso no quiere otro programa que el que representa la incorporación al suyo de toda la doctrina de la Iglesia católica. 2. CEDA formula su más enérgica protesta contra el laicismo del Estado y contra las leyes de excepción y de la persecución de que se ha hecho víctima a la Iglesia católica española. III. Regionalismo. 1. La CEDA expone su criterio regionalista, opuesto a todo nacionalismo. Proclama que el Estado debe favorecer (...) el prevalecimiento del idioma castellano. VI. Familia.

Page 18: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

272

1. Defensa de la institución familiar contra todo intento de disolución y corrupción (...) combatiendo todas aquellas leyes que, como la del Matrimonio civil y la del Divorcio, viene a atacar la esencia, unidad e indisolubilidad del matrimonio. 2. Respeto a la familia legítima y oposición a todo intento de equiparación por el legislador de la transmisión legítima e ilegítima de la vida.

VII. Enseñanza. 1. Se proclama el perfecto derecho de la familia a la educación de sus hijos y el supremo magisterio de la Iglesia, por razón de su divina misión y maternidad sobrenatural. VIII. Programa femenino. 1. En principio se aspira a la permanencia de la mujer obrera en el hogar, mediante el establecimiento del salario familiar y el fomento de la industria doméstica. IX. Cuestiones sociales. 1. Se rechaza el principio marxista de la lucha de clases. 2. Se admite la intervención del Estado en materia económica-social. 3. Es lícita la existencia de economía dirigida, pero a través de la organización corporativa de la economía misma. 12. Seguro obligatorio integral, al que deben contribuir el Estado, los patronos y los obreros. 14. Debe tenderse a que la mujer casada no se vea precisada a trabajar.

Doc. 6/18 Programa do Fronte popular ante as eleccións de 1936 Los partidos republicanos han llegado a comprometer un plan político común que sirva de fundamento y cartel a la coalición de sus respectivas fuerzas en la inmediata contienda electoral y de norma de gobierno en el caso de victoria. I. Como suplemento indispensable de la paz pública, los partidos coaligados se comprometen: 1º a conceder por ley una amplia amnistía de los delitos político-sociales cometidos con posterioridad a noviembre de 1933 . III. Los republicanos no aceptan el principio de la nacionalización de la tierra y su entrega gratuita a los campesinos . Consideran convenientes las siguientes medidas: 1º como medidas de auxilio al cultivador: Rebaja de impuestos y tributos; disminución de rentas abusivas; intensificación del crédito agrícola; revalorización de los productos de la tierra; estímulo del comercio de exportación . 3º. Como medidas para la reforma de la propiedad de la tierra: derogación inmediata de la vigente ley de Arrendamientos y dictado de una nueva; revisión de los desahucios practicados ; consolidarán en la propiedad, previa liquidación, a los arrendatarios antiguos y pequeños; estímulo a las formas de cooperación; una política de asentamiento de familias campesinas; derogación de la ley que acordó la devolución y el pago de las fincas a la nobreza . No aceptan los partidos republicanos las medidas de nacionalización de la banca propuesta por los partidos obreros. VII. La República que conciben los partidos republicanos no es una República dirigida por motivos sociales o económicos de clase, sino un régimen de libertad democrática, impulsado por razones de interés público y progreso social ; la política republicana tiene el deber de elevar las condiciones morales y materiales de los trabajadores . No aceptan los partidos republicanos el control obrero . Convienen en: 1º. Restablecer la legislación social en la pureza de sus principios . 3º. Rectificar el proceso de derrumbamiento de los salarios del campo, verdaderos salarios de hambre, fijando salarios mínimos, a fin de asegurar a todo trabajador una existencia digna, y creando el delito de envilecimiento del salario . VIII. La República tiene que considerar la enseñanza como atributo indeclinable del Estado . Los partidos coaligados repondrán en su vigor la legislación autonómica .

Page 19: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

273

A tensión política do período

Parece unha das características da etapa, e non somentes de España, derivada dos

problemas económicos que están a sufrir os países de economía capitalista. As ameazas e

chamadas a un cambio na situación política por derroteiros non democráticos,

revolucionarios nuns caso, como o de 1934 ou os movementos anarquistas de 1932 e 1933; e

golpistas conservadores noutros, como os de 1932 e 1936, aparecen dende os primeiros

momentos do réxime republicano, nas homilías ou cartas pastorais de determinados sectores

eclesiásticos, nos movementos de sables militares, nos encendidos discursos políticos ou nas

algaradas e tiros das milicias paramilitares de determiñados partidos. Os gobernos pudieron

reestablecer a orden na mayoría das veces, agás no 36 que desencadeou unha guerra civil.

Doc. 6/19 Carta do Cardenal Segura, do 17 de abril de 1931 ó Cardenal Pacelli, futuro Papa Pío XII El actual poder ciertamente no representa la mayoría verdadera, ni responde a criterios de equidad y justicia; siendo también completamente inexacto que ha tenido lugar la absoluta afirmación de la voluntad nacional. Los que vivimos intensamente esta vida nacional, sabemos que la actual revolución, promovida por la Masonería y el Bolcheviquismo ruso y que ha utilizado los elementos sociales y políticos menos estimables de España, no responde ni con mucho a la mayoría verdadera de la nación, ni exterioriza la voluntad nacional. Salvo las manifestaciones externas de estos días de muchedumbres abigarradas, constituidas por muchachos, jovenzuelos y gentes sin relieve, la verdadera España en estos momentos está consternada y se considera víctima de una gran catástrofe. Doc. 6/20 O diario Crisol, de 25 de setembro de 1931, recolle as parolas do Abade Rosendo Ávila: Hai que escupir e negar ate o saúdo ós republicanos. Debemos chegar á Guerra Civil antes de consentir a separación da Igrexa e do Estado. As escolas normais sen o ensino relixioso, non forxarán homes, senón salvaxes Doc. 6/21 Discurso de Calvo Sotelo, 12 de xaneiro de 1936, en Madrid Se predica por algunos la obediencia a la legalidad republicana; mas cuando la legalidad se emplea contra la patria y es conculcada en las alturas, no es que sobre la obediencia, es que se impone la desobediencia. No faltará quien sorprenda en estas palabras una invocación directa a la fuerza. Pues bien, sí la hay (...). Para que la sociedad realice una defensa eficaz, necesita apelar a la fuerza. ¿A cuál? A la orgánica; a la fuerza militar, puesta al servicio del Estado (...). Hoy, las naciones, minadas por las grandes discordias -la social, la económica, la separatista- necesitan un Estado fuerte, y no existe un Estado fuerte sin Ejército poderoso (...) Prefiero ser militarista a ser masón, a ser marxista, a ser separatista e incluso a ser progresista. Hoy el ejército es base de sustentación de la Patria. Ha subido de la categoría de brazo ejecutor, ciego, sordo y mudo, a la columna vertebral sin la cual no se concibe la vida. Como no se concibiría la de España si el 6 de octubre no la hubiese salvado un ejército en que la ponzoña política y masónica no había extinguido del todo los brotes sobrehumanos del patriotismo y la espiritualidad. (...) Cuando las hordas rojas del comunismo avanzan, solo se concibe un freno: la fuerza del Estado y la transfusión de las virtudes militares -obediencia, jerarquía, disciplina- a la sociedad misma. Por eso invoco al Ejército y pido patriotismo al impulsarlo. Hoy el ejército es la Nación en armas, y la nación, el Ejército de la paz. (...) A por España, a por ella, a continuar nuestra historia, a liberarla de las tretas que la combaten, de los traidores que la saquean, del marxismo que la divide, y del separatismo que la fracciona, y de la masonería que la persi-gue, y del laicismo que la emponzoña, y del parlamentarismo inorgánico que la descuartiza, y de los partidos políticos que la corrompen, y del marasmo económico que la arruina, y de la indisciplina social y política.

Page 20: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

274

Doc. 6/22 Discurso de Largo Caballero, no 12 xaneiro de 1936 Sean mis primeras palabras de saludo a todos los hombre y mujeres presos, perseguidos y emigrados como consecuencia de su participación en la defensa y en la lucha por la emancipación de la clase trabajadora. Sean también un recuerdo para todas las víctimas ocasionadas por la brutal represión de octubre (...). Declaro paladinamente que antes de la República nuestro deber era traer la República; pero, establecido este régimen, nuestro deber es traer el socialismo (...) el socialismo marxista, el socialismo revolucionario. No se pueden mantener posiciones equívocas. Hay que ser marxista, y serlo con todas las consecuencias (...). (...) la clase trabajadora no renuncia de ninguna manera a la conquista del poder político. Está en su programa y se halla decidida a obtener ese poder político de la manera que pueda. Entendemos nosotros que ésa es nuestra obligación y nuestra aspiración: que la República burguesa hay que transformarla en una República socialista. Y a eso no renunciamos.

O desigual comportamento do Exército na República

A institución castrense, protagonista da etapa anterior, aceptou pasivamente o

advenimento da República, retirándose momentáneamente da vida política.

A Lei Constitucional republicana establece a supremacía do poder civil. O ministro da

guerra do goberno provisional e do primeiro bienio republicano-socialista, Manuel Azaña*,

adoptou unha serie de medidas tendentes a buscar a fidelidade dos militares, reducir a

macrocefalia do exército; disminui-las rexións militares e rebaixar o coste; e conseguer demo-

cratizalo. Tamén aboliu a Lei de xurís-

dicción militar e outros privilexios, co que

igualaba a estes ó resto da cidadanía.

Doc 6/23 Decreto do Goberno Provisional, Gaceta de Madrid, de 23 de abril de 1931 La revolución de abril, que por voluntad del pueblo ha instaurado la República en España, extingue el juramento de obediencia y fidelidad que las fuerzas armadas de la Nación habían prestado a las instituciones hoy desaparecidas .La misión del ejército es sostener la independencia de la Patria. (...) El Ejército es nacional, así como la Nación no es parimonio de una familia. La República es la Nación que se gobierna a sí misma. El Ejército es la Nación organizada para su propia defensa. (...) Al tender hoy la República a los Generales, Jefes y Oficiales de su Ejército, la fórmula de una promesa de fidelidad, de obediencia a sus Leyes, y de empeñar su honor en defenderla con las armas, les brinda la ocasión de manifestar libre y solemnemente los sentimientos que, como a todos los ciudadanos españoles, dirigen hoy su conducta. (...) El Gobierno provisional de la República

decreta:

Page 21: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

275

Artículo 1º.- Todos los generales en situación de actividad o reserva, y todos los jefes, oficiales y asimilados (...) habrán de prestar en el plazo de cuatro días, contados desde el de la publicación de este decreto en la Gaceta de Madrid, solemne promesa de adhesión y fidelidad a la República. Artículo 2º.- El texto de la promesa se ajustará a la siguiente fórmula: "Prometo por mi honor servir bien y fiel-mente a la República, obedecer sus leyes y defenderla con las armas". Anque as disposicións republicanas

contaron co acatamento inicial disciplinario, o

exército non se republicanizou e axiña comeza

unha politización que levará a división interna e

a manifestacións contra o Goberno como amosa

o intento de golpe de Estado de José Sanjurjo, de

agosto de 1932, que se consegue sofocar. En

maio de 1933 os militares conservadores

constitúen unha Xunta Central da Unión Militar

Española (UME) integrada por categorías de

oficiais e xefes, fundamentalmente.

A victoria dos radicais cedistas nas

eleccións de 1933 e o seu talante conservador

confieren de novo ó exército un papel

protagonistas na orde pública, como se ve na

represión da revolución de Asturias de outubro

de 1934. En decembro de 1935, ante as dificultais de formar goberno o Presidente da

República pensa na disolución das Cortes. O ministro da Guerra, José Mª Gil Robles convoca

a catro xenerais, Fanjul, Franco, Varela e Goded para avaliar a oportunidade dun

pronunciamento militar, que non ven viable.

O triunfo do Frente Popular nas eleccións de febreiro de 1936 veu precedido dunha

campaña política radicalizada, con peticións explícitas de intervención militar na orde política

(Doc. 4/21).

O xeneral Emilio Mola* urde unha conspiración, que conta co apoio dos cadros

medios de capitáns e comandantes organizados na Unión Militar Española (UME). A

incorporación do xeneral Francisco Franco Bahamonde* arrastrará a maioría do exército

contra a República. As protestas de parlamentarios ante o que se estaba a tramar dentro do

Page 22: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

276

exército non fructificaron e o Goberno limitouse a disgregar ós supostos cabecillas polas

rexións militares, co que contribuiu, inconscientemente, a difundir a idea de apoio á rebelión.

Tamén tentou colocar nas rexións militares e ó mando das tropas a xenerais proclives a

Republica.

O exército

non trunfa no

seu golpe de

estado que se

converte nunha

guerra civil, can-

do a poboación

decide defender o réxime democrático e non someterse de novo ós militares.

Page 23: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

277

A ausencia de tropas regulares leva á República a organizar unhas milicias

populares* con voluntarios afiliados ós partidos vencedores das últimas eleccións e ós

sindicatos, para conseguer unha tropa disciplinada e con capacidade de loita.

Doc. 6/25 Decreto de agosto de 1936 recoñecendo ás milicias populares Es propósito del Gobierno premiar la heroica actuación de los milicianos populares que al lado de las fuerzas leales a la República contribuyen de manera decisiva al aplastamiento de la subversión. Quiere el Gobierno (...) encuadrarse en organizaciones regulares de combate, ajustándose a normas de disciplina que multiplique la eficacia del esfuerzo y permitan obtener, con el mínimo sacrificio, el máximo rendimiento. Todo ello determina al gobierno a crear los Batallones de Voluntarios. Vengo en decretar: Artículo 1º Se crea en Madrid los Batallones de Voluntarios, cuya recluta se hará entre los actuales milicianos cuya edad esté comprendida entre los veinte y los treinta años. Serán mandados por oficiales y clase del Ejército, Guardia o Carabineros. Los que presten sus servicios a la República en los Batallones de Voluntarios creados en virtud de este decreto: a) Tendrán derecho preferente para el ingreso en Asalto, Guardia y Cuerpos subalternos de auxiliares del Estado, provincia o municipio. b) Durante el tiempo que permanezca en filas le será reservado el puesto de trabajo. Podrá designar persona que les sustituya mientras dure su compromiso militar, y si el patrono no aceptara la sustitución, estará obligado a abonar el 60% del jornal a los familiares del voluntario que éste designe.

Mais a desunión, desorganización e división nas tropas republicanas, segundo as

tendencias ideológicas, dificultaron calquera posibilidade de triunfo.

Dentro do Goberno republicano, en loita contra os militares sublevados, non hai unha

unidade de acción: os anarquistas obran libre e impunemente onde estaban desplegadas as

súas milicias, levando a cabo accións contra persoas e propiedades; os socialistas divididos

entre os partidarios da revolución e os defensores da democracia liberal; os comunistas que

buscan protagonizar a dirección da guerra aproveitando o conflicto para acadar unha

preeminencia que non tiñan recoñecido nas eleccións de febreiro; os nacionalistas que

tentaban ampliar os seus poderes e interese, e por último as tendencia republicanas

democráticas, que defenden o modelo político republicano e que estaban ben lonxe de apoiar

calquera revolución social. A derrota era só cuestión de tempo.

Page 24: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

278

A Igrexa fronte á República

A Igrexa tiña na súa xerarquía episcopal unha composición maioritaria de integristas e

carlistas, derivada dos nomeamentos feitos durante a Dictadura. Como institución non

significou un obstáculo nin adoptou unha postura hostil, senón de acatamento, ante a

instauración da República, anque non ocultaron a súa preocupación polo cambio de réxime,

como manifesta o Cardenal Primado Pedro Segura ó considerar como un rudo golpe para a

Patria os sucesos de abril.

Hai un cambio de actitude durante o debate do proxecto constitucional que recolle a

liberdade de cultos e establece un Estado laico e ó se aprobar leis, decretos e ordes que

transforman o seu papel dentro do Estado. A inserción na Constitución das cuestións

eclesiástica, que deberían ser desenvolvidas en leis orgánicas, dificultou o consenso da masa

social católica que tentará modificar o marco legal. Doc. 6/26 O Cardenal Vidal y Barraquer ó presidente da República Alcalá Zamora de 14 de xuño de 1931 Veo con satisfacción los propósitos del Gobierno por mantener a todo trance el orden público, reparar el derecho vulnerado castigando a los autores de los desmanes que hemos lamentado ; pero precisa también que el Gobierno y sus funcionarios den pruebas de serenidad, benevolencia y comprensión para con los sentimientos religiosos, de gran arraigo en nuestro país, profundamente cristiano, y uno de los fundamentos básicos de toda sociedad bien organizada. Respecto al decreto referente a la enseñanza del Catecismo, ¿no le parece que se respetaría mejor el sentimiento religioso de los padres y resultaría de mayor elegancia si, en vez de obligar a aquéllos a pedir por escrito su enseñanza en la escuela, se hubiese impuesto esta obligación a quienes no deseen tal enseñanza para sus hijos? ; por ello creo que muchos jóvenes saldrán de la escuela a los doce o catorce años sin instrucción religiosa, siendo materia apta para que se infiltren en sus inteligencias las ideas más extremistas, y en sus corazones el odio y el rencor. De estos jóvenes saldrán algunos funcionarios del Estado, p.e., maestros, telgrafistas, empleados de correos, etc., ¿y no teme V.E. que en tales condiciones se conviertan en vehículos apropiados para la propaganda comunista ?. ¿Qué le diré para terminar, Sr. Presidente, de las manifestaciones que no respetan lo más sagrado de la familia, cual es el sacramento del matrimonio, base y fundamento de la misma; de las disposiciones que dicen relación con la propiedad de la Iglesia, amparadas en el Concordato y por las leyes civiles, y de los mítines, en alguno de los cuales se ha excitado al degüello de sacerdotes? . Yo por mi parte continuaré instruyendo a los fieles sobre sus deberes como católicos, aconsejándoles calma, respeto y cooperación, para ver si entre todos logramos encaminar la cosa pública y salvar al país. O triunfo dos conservadores nas eleccións de novembro de 1933 deu á Igrexa un

respiro, pois esta conta no Goberno con grupos políticos católicos organizados e dispostos a

defendela. A maioría insuficiente para cambeos constitucionais na cuestión relixiosa obrigou a

hibernar a aplicación dos artigos máis conflictivos, co que a igrexa amosouse menos

belixerante. A xerarquía seguía a insistir en que calquera acordo co réxime debería pasar antes

pola rectificación do marco legal.

A partires das eleccións de febreiro de 1936 a Igrexa abandona a súa serenidade e

participa na campaña a través da coalición encabezada pola CEDA. O triunfo do Fronte

Page 25: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

279

Popular e a recuperación da política laica, inclina á xerarquía eclesiástica a aceptar a

necesidade dun cambio de rumbo e a buscar outro poder que lexisle segundo a vontade de

Deus.

Doc.6 4/27 A división das españas recóllea esta obra de José L. Castillo Puche, Como ovejas al matadero, Recordaba también con dolor los días de las elecciones de febrero, cuando la mayoría de los teólogos, en listas hechas por los superiores, habían salido a repartir propaganda, octavillas y hojas de candidaturas con las listas del censo. Los diputados de la Ceda habían pedido esta asistencia al seminario. Fulgencio se había encontrado en el barullo de organización, improvisando y dirigiendo prácticamente la campaña . Al regresar al seminario después de cada jornada, se encontraba abatido, desconcertado, en lucha consigo mismo. ¡Qué fácil resultaba poner vallas a las bienaventuranzas! En realidad, las gentes conservadoras y católicas del país no tenían otra cosa que conservar que sus riquezas y el miedo, y el catolicismo se estaba inventando razones para justificar la violencia. Con qué ceguedad se armaban cruzados los unos y con qué inconsistencia se aprestaban los otros a la revolución. El acercamiento a las organizaciones derechistas y el contacto directo con los sindicatos obreros le produjo a Fulgencio una tristeza radical. Los que ponían por delante el nombre de Dios no urgían por el milagro de convertirse a conductas de justicia sino que el único milagro que pedían era la destrucción del enemigo con todas sus peticiones, algunas de ellas muy justas; mientras que los que no se quitaban de la boca la palabra "pueblo" y la "causa del pueblo", más que normales niveles de existencia lo que reclamaban eran armas y armas para imponer por la fuerza, a costa de lo que fuera, la revancha también total. Con una sociedad así, llena de agresividad, arcaísmo, hipocresía, matonismo, resentimiento, falsos mesianismos y falta de honestidad, no era

posible ninguna reforma y todo se desbordaría en conflictos cada vez más sangrientos. A Fulgencio lo que más le hería era que los que defendían la propiedad, el orden, la familia, el trabajo, no querían en absoluto corregir sus defectos esenciales y se pasaban el día hablando de persecución. ¿Y qué se les había enseñado a ellos en el seminario de aquel mundo en pugna? La Teología Moral sólo hablaba del sexo y de otras pasiones de la carne, con mucho código matrimonial, pero los problemas de justicia social y de civismo responsable, ni por el forro.. Doc. 6/28 O diario, El Debate, 20 de maio de 1936 propiedade da Igrexa, amosa a súa visión sobre a victoria do Fronte Popular Las medidas que ahora se toman contra las prácticas y los ministros de la Religión católica, el plan general de persecución que viene desenvolviéndose, difiere, en lo exterior, de lo que se hizo durante el primer bienio de la República. El Gobierno no se muestra tan espectacular y abiertamente sectario, pero lo que hace y deja es peor que lo que entonces hizo, porque hay en ello más cálculo y mayor refinamiento. Desde el Gobierno se prosigue con constancia digna de mayor empeño el cierre o el desalojamiento de las escuelas católicas, la expulsión de religiosas de hospitales y otras iniciativas que tienden, negando las más elementales libertades, a descristianizar a España (...).

Page 26: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

280

COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico). Xuño 2002 OPCIÓN 1

Os documentos seguintes, ós que debes referirte na túa exposición, tratan sobre a Guerra Civil. Iniciada coa sublevación de xullo de 1936, o conflicto será presentado en térmos ideolóxicos como unha loita antifascista (Doc. 1) ou anticomunista (Docs. 2 e 7), segundo o bando de que se trate. A impotencia do Comité de Non Intervención fixo que a participación estranxeira (Doc. 2) fose esencial no desenvolvemento do conflicto. A evolución política das dúas zonas foi distinta: mentres as disensións e a división foron permanentes entre as forzas republicanas (Docs. 3, 4 e 5), na España nacional instaurouse un réxime de partido único (Doc. 6), concentrándose os poderes na persoa de Franco, a quen a victoria na guerra (Doc. 7) permitiralle perpetuarse no poder.

Doc. 1.-Dolores Ibarruri, Pasionaria, chama á resistencia no seu discurso do 19 de xullo de 1936:

Traballadores, antifascistas, pobo laborioso: todos en pé para defender a República, as liberdades populares e as conquistas democráticas do pobo (...). Todo o país vibra de emoción ante eses desalmados que queren polo fogo e o terror sumir á España democrática e popular nun inferno (...). Pero non pasarán; España enteira está en pé de loita (...). ¡Viva a Fronte Popular! ¡Viva a unión de tódolos antifascistas! ¡Viva a República do pobo!.

Doc. 2.-Galeazzo Ciano, ministro italiano de Asuntos Exteriores, informa así da situación en

España: En España xa se formaron dúas frontes. Cunha están alemáns e italianos; con outra franceses, belgas

e rusos. O Duce está de acordo con Hitler en opinar que a determinación das dúas frontes é xa un feito consumado. Italia apoiou e segue a apoiar ós españois sen condicións (...). A nosa acción en España é unha proba efectiva da nosa participación na loita antibolxevique.

Doc. 3.-Boletín informativo da CNT-FAI, xaneiro de 1937: Que quede ben entendido que non estamos a loitar pola República democrática. Estamos a loitar polo

triunfo da revolución proletaria. A revolución e a guerra son inseparables. Todo o que se diga en sentido contrario é contrarrevolución reformista.

Doc. 4.-Postura defendida en Mundo Obrero, órgano de expresión do PCE, marzo de 1937: ¿De que nos acusan os camaradas da CNT? Segundo eles, afastámonos do camiño do marxismo

revolucionario. ¿Por qué? Porque defendemos a República democrática (...). Unha República democrática e parlamentaria dun contido social como non existiu endexamais.

Doc. 5.-Discurso de Largo Caballero, presidente do Goberno e secretario xeral da UGT: Primeiro debemos gañar a guerra e despois xa poderemos falar de revolución. Doc. 6.-O 20 de abril de 1937, Francisco Franco, Xefe do Estado e Xeneralísimo das forzas nacio-

nais asina o Decreto de Unificación: Art. 1. Falange Española e Requetés, cos seus actuais servicios e elementos, intégranse, baixo a Miña

Xefatura, nunha soa entidade política de carácter nacional que, de momento, se denominará Falange Tradicionalista y de las JONS.

Esta organización, intermedia entre a Sociedade e o Estado, ten a misión principal de comunicar ó Estado o alento do pobo e de levar a este o pensamento de aquel a través das virtudes político-morais, de servicio, xerarquía e irmandade (...).

Quedan disoltas as demais organizacións e partidos políticos. Doc. 7.-Último parte de guerra: No día de hoxe, cautivo e desarmado o exército roxo, acadaron as tropas nacionais os seus últimos

obxectivos militares. Aguerra rematou. Francisco Franco. Burgos, 1-IV-1939. Ano da Victoria.

Page 27: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

281

COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico) Setembro 2002 OPCION 2

A instauración da Segunda República supón o inicio dunha serie de reformas en diversos ámbitos, como os que aparecen reflectidos nos documentos que se propoñen. Á luz dos textos, debes comentar cada unha das cuestións que se citan neles, sen esquecer tratar no seu conxunto a política de reformas atendendo á caracterización xeral da mesma, ás forzas sociais e políticas que a promoveron e a aquelas que se opuxeron, e aludindo ás derivacións ou desenlace da confrontación en torno a tales medidas.

Doc.1.-A Constitución de 1931 aborda así a cuestión relixiosa: Art. 3. O Estado español non ten relixión oficial (...). Art. 26. Tódalas confesións relixiosas serán consideradas como Asociacións sometidas a unha lei

especial. O Estado, as rexións, as provincias e os Municipios, non manterán, favorecerán, nin auxiliarán

economicamente ás Igrexas, Asociacións e institucións relixiosas. Unha lei especial regulará a total extinción, nun prazo máximo de dous anos, do presuposto do Clero. Quedan disoltas aquelas Ordes relixiosas que estatutariamente impoñan, ademais dos tres votos canó-nicos, outro especial de obediencia a autoridade distinta da lexítima do Estado (...). As demais Ordes relixiosas someteranse a unha lei especial votada por estas Cortes Constituíntes e axustada ás seguintes bases:

1ª. Disolución das que polas súas actividades constitúan un perigo para a seguridade do Estado (...). 4ª. Prohibición de exercer a industria, o comercio ou o ensino. 5ª. Submisión a todas as leis tributarias do país.

Doc.2.-O decreto de 23 de abril de 1931 obriga ós militares a prometer fidelidade á República: A revolución de abril, que por vontade do pobo instaurou a República, extingue o xuramento de

obediencia e fidelidade que as forzas armadas da nación prestaran ás institucións hoxe desaparecidas (...), a unha dinastía ou unha persoa. A misión do Exército é soster a independencia da Patria (...).

O Goberno provisional da República decreta: Art.. 1º. Tódolos xenerais en situación de actividade ou reserva, e tódolos xefes, oficiais e asimilados

(...) haberán prestar no prazo de catro días (...) solemne promesa de adhesión e fidelidade á República.

Doc.3.-Lei de Bases da Reforma Agraria (1932): Base 5ª. Serán susceptibles de expropiación as terras incluídas nos seguintes apartados: 1º. As ofrecidas voluntariamente polos seus donos (...). 4º. As fincas rústicas de Corporacións, fundacións e establecementos públicos que as exploten en

réxime de arrendamento, aparcería ou calquera outra forma que non sexa explotación directa (...). 5º.As que polas circunstancias da súa adquisición, por non seren explotadas directamente polos

adquirentes (...), deba presumirse que foron compradas con fins de especulación ou co único obxecto de percibir a súa renda.

6º.As que constituíron señoríos xurisdiccionais (...). 7º. As incultas ou manifestamente mal cultivadas (...).

Doc.4.-O 21 de setembro de 1932, a Gaceta de Madrid publicou o Estatuto de Autonomía de Cataluña:

.Art. 1º. Cataluña constitúese en rexión autónoma dentro do Estado español, de acordo coa Constitución da República e o presente Estatuto. O seu organismo representativo é a Generalitat (...).

Art. 2º. O idioma catalán é, como o castelán, lingua oficial en Cataluña (...). Dentro do territorio catalán, os cidadáns, calquera que sexa a súa lingua materna, terán dereito a elixir o idioma oficial que prefiran nas súas relacións cos tribunais, autoridades e funcionarios de todas clases, tanto da Generalitat como da República (...).

Art. 11º. Corresponde á Generalitat a lexislación exclusiva en materia civil, agás o disposto no artigo 15, número 1, da Constitución, e a administrativa que lle estea plenamente atribuída por este Estatuto.

Page 28: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

282

COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico) Setembro 2003 OPCION 2

Os documentos seguintes permiten elaborar unha composición sobre a evolución política da Segunda República ata o golpe de estado de xullo de 1936. Tal evolución estivo en gran parte marcada polos resultados das diferentes eleccións a Cortes (Doc.l). Na primeira etapa, a composición do Parlamento posibilita a promulgación dunha Constitución (Doc.2) que abre o camiño a importantes reformas en diferentes ámbitos; o triunfo das dereitas en 1933 supon un xiro esencial, manifesto xa no programa electoral que se pretende aplicar (Doc.3); por último, o resultado electoral de 1936 reinicia de xeito acelerado a política de reformas (Doc.4), pero coa ameaza crecente dun golpe como o que se denuncia no Doc.5. Lembra que debes apoiarte nas fontes subministradas para elaborar a túa redacción.

Doc.l.-Gráfico simplificado (esquerdas /dereitas) dos resultados electorais de 1931,1933 e 1936:

Doc.2.-Constitución de 1931: “Art.1. España é unha República democrática de traballadores de toda clase, que se organiza en réxime de liberdade e de xustiza (...). A República constitúe un Estado integral, compatible coa autonomía dos municipios e das rexións (...). Art.3.-O Estado español non ten relixión oficial (...). Art.39. Os españois poderán asociarse ou sindicarse libremente (...). Art.44. Toda a riqueza do país, sexa quen for o seu dono, está subordinada ós intereses da economía nacional (...). A propiedade de toda clase de bens poderá ser obxecto de expropiación forzosa por causa de utilidade social mediante adecuada indemnización (...). Cos mesmos requisitos a propiedade poderá ser socializada (...). Art.48. A ensinanza primaria será gratuita e obrigatoria. A ensinanza será laica (...)”.

Doc.3.-En outubro de 1933, o xornal ABC publica o programa electoral da candidatura antimarxista por Madrid: “Os candidatos da coalición antimarxista defenderán resoltamente e por riba de todo a necesidade dunha inmediata

derogación (...) dos preceptos, tanto constitucionais coma legais, inspirados en designios laicos e socializantes (...); traballarán sen descanso para acadar a cancelación de tódalas disposicións confiscadoras da propiedade e persecutorias das persoas, das Asociacións e das crenzas relixiosas (...). A impedir que a política anticatólica, antieconómica e antinacional, representanda polo socialismo e os seus subalternos (...), prevaleza (...) na gobernación do Estado, irán vigorosa e enerxicamente encamiñados tódolos nosos esforzos”.

Doc 4.-En xaneiro de 1936, a Fronte Popular presenta o seu pacto-programa: “Como suposto indispensable de paz pública, os partidos coaligados comprométense: 1°. A conceder por lei unha amplia amnistía dos delictos político-sociais cometidos posteriormente a novembro de

1933 (...). Restablecerán o imperio da Constitución (...). Derogarán inmediatamente a vixente lei de arrendamentos (...). Consolidación na propiedade, previa liquidación, ós

arrendatarios antigos e pequenos (...). A República ten que considerar o ensino como atributo indeclinable do Estado (...). Pularán, co ritmo dos primeiros anos da República, a creación de escolas de primeira ensinanza”.

Doc 5.-José Díaz, secretario xeral do PCE, denuncia nas Cortes a existencia dun complot contra o goberno da Fronte Popular (15 de xullo de 1936):

“Señor Gil Robles (...), estamos completamente seguros de que en moitas provincias de España se están a facer preparativos para o golpe de Estado (...). Todos estamos vixiantes, a fin de que non poidades levar a cabo os vosos intentos porque, de facelo así, levaredes a España polo camiño polo que a levastes neses dous anos de represión, de fame e de descrédito para o país. Nós non queremos esa España, senón unha España democrática, onde haxa benestar para os obreiros e para as clases populares (...). Non queredes acatar o que representou o triunfo do 16 de febreiro, e de aí a vosa política e a vosa actuación”.

Page 29: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

283

EVOLUCIÓN DA ECONOMÍA NUN MARCO DE CRISE E DEPRESIÓN As vicisitudes dos recursos humanos

A evolución da poboación española experimenta unha medra do 7% para o período.

Este obedece ó crecemento natural que se percibe na datos das taxas e ó cambio na tendencia

das migracións dentro do marco da depresión económica mundial, que afecta de maneira

rotunda ás áreas tradicionais de recepción dos emigrantes españois: Latinoamérica.

Doc. 6/29 Evolución da poboación española (1931-1939) Anos Poboación

(miles) Nacementos Defuncións

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

23.897 24.122 24.349 24.579 24.810 25.043 25.279 25.517 23.675

649.276 670.679 667.866 637.921 632.535 613.691 565.810 506.120 419.848

408.977388.900394.750388.825384.567413.579472.134484.940470.114

Doc. 6/30

Movementos migratorios Anos emigración inmigración 1931 1932 1933 1934 1935 1936

14.35510.1526.742

15.65516.96110.709

53.937 47.528 31.669 20.013 15.238 8.995

O reparto sectorial amosa a caída por baixo do 50% da poboación agraria, por primeira

vez, anque a crise impide un incremento da migración interna cara ás áreas urbanas.

Doc. 6/31 Porcentaxes de distribución sectorial da poboación activa (1931)

Distribución sectorial da poboación (1931)

Agricultura45%

Industria26%

Servicios18%

Sen clasificar11%

A guerra, ca falla de recursos nas

cidades, voltará ó agro a un número

considerable de persoas, ó tempo que

modifica a composición activa da man de

Agricultura Industria Servicios Sen clasificar

45,5% 25,5% 17,6% 11,4%

obra, porque a chamada de soldados á

loita en ambos bandos, deixou un

espacio destacable para a incorporación

da muller á vida e productiva

Page 30: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 284 Doc. 6/32 Unha revista de 1936 salienta o novo papel da muller ¿Cuál ha sido hasta ahora la actuación de la mujer republicana?. Reunirse en clubes culturales o en sus partidos, empaparse de doctrina e ideario, asistir a mítines y conferencias, contribuir a la labor de propaganda política e iniciar de vez en cuando tímidos intentos de actuación ciudadana . El temple de la mujer republicana estaba por probar y ahora las mujeres marchan al frente a combatir, otras atienden a los heridos . La mujer tomará el puesto del hombre combatiente en los talleres, en las fábricas, en las oficinas y en los campos; guiará automóviles, ferrocarriles y tractores; labrará la tierra .

A propiedade da terra na República e na Guerra Civil

Os problemas da terra planearon como o nudo gordiano da situación social da

República. O volume de poboación que absorbía, o seu peso na renda nacional, a

transcendencia no sector das exportacións e o grave problema do paro converten a súa

solución nunha necesidade para a supervivencia do réxime.

A estructura da propiedade agraria amosa unha situación que se ven arrastrando

dende antergo. A lei de reforma aborda a posibilidade de modificar a propiedade

latifundista, que orixinara desigualdades abismais.

Doc. 6/33 LEY DE REFORMA AGRARIA de 16 de setembro de 1932 Base 2ª. Los efectos de esta ley se extienden a todo el territorio de la República. Su aplicación, en orden a los asentamientos de campesinos, tendrá lugar en los términos municipales de Andalucía, Extremadura, Ciudad Real, Toledo, Albacete y Salamanca. Base 3ª. La ejecución de esta ley quedará encomendada al Instituto de Reforma Agraria. Base 4ª. Bajo la jurisdicción del IRA quedarán las Comunidades de Campesinos. Base 5ª. Serán susceptibles de expropiación las tierras incluidas en los siguientes apartados:

1º Las ofrecidas voluntariamente por sus dueños. 2º Las que se transmitan contractualmente (...) sobre las cuales podrá ejercer el Estado el derecho de retracto en las mismas condiciones. 3º Las adjudicadas al Estado, Región, provincia o Municipio, por razón de débito, herdanza (...).

Page 31: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

285

4º. Las fincas rústicas de Corporaciones, fundaciones y establecimientos públicos que las exploten en régimen de arrendamiento, aparcería o cualquier otra forma que no sea explotación directa. 5º. Las que por circunstancias de su adquisición, por no ser explotadas directamente (...), deba presumirse que fueron compradas con fines de especulación o de percepción de renta. 6º. Las que constituyeron señoríos jurisdiccionales (...). 7º. Las incultas o manifiestamente mal cultivadas (...) que permitan un cultivo permanente, con rendimiento económico superior al actual. 8º Las que debiendo haber sido regadas (...) según la ley de obligación de riego, no lo hayan sido aún (...). 11º. Las pertenecientes a un solo propietario que tengan asignado un líquido imponible superior al 20% del cupo total de la riqueza rústica del término municipal en que estén enclavadas, siempre que su extensión exceda de la sexta parte del mismo y expropiandose la porción que sobrepase del mencionado líquido. 12º. Las explotadas sistemáticamente en régimen de arrendamiento a renta fija (...) durante doce años o más. Doc. 6/34

Distribución da terra catastrada en España ata 1936

7.468.029

2.339.957

4.611.789

8.014.715

0

5.000.000

10.000.000

15.000.000

20.000.000

25.000.000

(%) da distribución da terra catastrada (1936)

33,29

10,43

20,56

35,72

0

20

40

60

80

100

120

A resposta dos propietarios, ligados ós grupos de poder tradicional, non se fixo

esperar. Aceptan as reformas técnicas, pero non as que afectan á estructura da

propiedade. A súa actuación foi a de boicotear as propostas debatidas no Parlamento.

Na etapa que se abre cas eleccións de novembro de 1933, derogan ou aplazan as

citadas leis sociais e decretan unha contrarreforma no 1935. O triunfo do Fronte

Popular en febreiro de 1936 reabre o proceso de cambeo e acelérao. A transformación

da propiedade máis acusada ten lugar en plena Guerra Civil, cando o Goberno decide

expropiar as terras dos sublevados e transferilas ó campesiañado.

Doc.6 4/35

Page 32: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

286

Fincas entregadas ó campesiñado polo IRA (1933-1936)

68.151 164.265 712.070

3.141.880

A producción agrícola non sofriu

unha merma notable debida á loita

política, como cabría deducir das

reiteradas queixas dos propietarios

sobre os conflictos sociais do mundo

labrego. As variacións son as

características dun modelo de

agricultura escasamente tecnificada e

dependente dos factores climatolóxicos

e polas dificultades do comercio

exterior.

Doc. 6/36 A producción agrícola e os mercados tradicionais, Las exportaciones de los vinos españoles descendió brucamen-te desde la cosecha de 1930, su-friendo los mayores efectos los caldos de baja calidad. Diversos factores contribuyeron a ello: cosechas deficientes, competencia mediterránea y, principalmente, en lo que atañe al mercado británico, el trato preferencial que los acuerdos de Ottawa concedieron a la producción africana meridional y Australia. Análoga evolución siguió el mercado del aceite y de la aceituna, cuyas exportaciones globales descendieron en las dos terceras partes entre 1931 y 1935 . Ciñéndonos a los agrios y partiendo de la base de que en el quinquenio 1931-1935 se exportaron en 9'82 % de la producción, resultando uno de los productos de exportación menos afectados, y teniendo que enfrentarse, por otro lado, con la competencia de otros países que por los años treita se lanzaron a la exportación, y a la preferencia que los acuerdos de Ottawa concedió a la naranja Palestina, trabas de las que los agrios levantinos salieron triunfantes.

Índice de producción agrícola (1929=100)

10090 92

109,5

93

108,997,3

0

20

40

60

80

100

120

1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935

Page 33: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

287

Doc. 6/37 Superficie, producción e rendementos Os efectos da depresión mundial

na economía española

A cronoloxía da República

coincide coa grave depresión eco-

nómica mundial. Esta crise repercute

menos que noutros países, porque

afecta so ós sectores volcados nas

exportacións, reducidas pola con-

tracción do mercado mundial. Outros

elementos que incidiron nesta menor

influencia son: unha estructura in-

dustrial escasamente desenvolta e

orientada cara o mercado nacional; e o predominio da pequena industria con escasa

dependencia financeira. A evolución dos índices, dos beneficios de empresas e banca

representativas do tecido económico, non amosan o catastrofismo do que fan gala os

voceiros empresariais.

Supeficies (miles de hectáreas) Anos Trigo Cereais Oliveira Viñedos 1930 1931 1932 1933 1934 1935

4.506 4.551 4.552 4.520 4.608 4.554

3.697 3.722 3.796 3.644 3.716 3.601

1.882 1.911 1.878 1.901 1.905 1.921

1.414 1.427 1.433 1.417 1.451 1.465

Producción (miles de quintais/hectolitros) Anos Trigo Cereais Aceite Viño 1930 1931 1932 1933 1934 1935

39.926 36.585 50.134 37.622 50.849 42.997

42.650 37.864 50.679 39.557 49.084 39.089

1.149 3.511 3.488 2.916 3.130 4.398

18.228 19.074 21.188 19.764 21.719 17.037

Rendementos (Qm/Ha) Anos Trigo Cereais Aceite Viño 1930 1935

8,86 9,44

11,96 11,08

0,61 2,28

12,89 11,62

Evolución dos índices de producción (1929=100)

100 101,298,7

94,798,6

103,3100

95,6 95,3

102,1 102,7 100,39192

1 2 3 4 5 6 7

(1929-1935)

%

Índice de producción industrial Índice de producción total

Doc.6 4/38 Índices de producción industrial e total (1929=100) Anos 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935

Industrial 100 101,2 98,7 94,7 91,0 98,6 103,3 Total 100 95,6 95,3 102,1 92 102,7 100,3

Doc. 6/39 Consumo bruto de enerxía primaria en España (miles de Tm. equivalentes de carbón)

Anos Carbón Petróleo Hidroeléctrica Total

1931 1932 1933 1934 1935

9.097'2 8.531'3 7.508'8 7.842'8 9.033'5

845'1881'0898'1930'1

1.069'9

2.317'82.489'22.646'12.767'32.992'5

12.242'1 11.900'5 11.048'0 11.540'2 13.095'9

Page 34: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

288

Doc. 6/40 Evolución dos beneficios de bancos y empresas (millóns de pesetas). Entidades y empresas 1930 1931 1932 1933 1934

Banco Español de Crédito 11'6 10'6 9'0 7'8 9'3

Banco de Bilbao 15'2 13'4 12'3 11'3 11'4

Banco de Vizcaya 14'5 9'5 10'7 10'4 10'4

B. Hispano-Americano 15'9 13'7 14'3 14'3 14'8

Banco Central 1 2'5 2'7 2'7 3'0

Banco de Santander 1'2 0'7 1'0 1'0 1'0

Electra de Madrid 4'7 5'0 5'3 5'7 6'0

Hidroeléctrica Española 11'0 12'8 13'8 18'6 18'4

Unión Eléctrica Madrileña 6'0 4'6 5'2 6'2 6'3

Hidreléctrica Ibérica 10'3 9'6 9'4 13'6 13'9

Unión Explosivos Riotinto 16'0 16'1 16'3 17'7 16'1

Carburos metálicos 2'6 2'7 2'7 2'7 2'7

Pirelli 0'7 2'3 2'3 2'3 1'8

Ebro Azúcares 7'9 6'0 5'0 6'4 7'6

Cervezas El Águila 1'2 1'4 1'9 1'9 1'8

Fomento Obras y Construcción 6'9 3'9 2'9 3'1 3'2

Compañía Telefónica 34'2 35'2 33'1 33'3 37'8

Papelera Española 6'2 6'9 7'0 6'8 7'3

Cros (prod. químicos) 11'9 7'5 10'0 11'4 20'5

Altos Hornos 11'2 4'5 5'0 6'2 4'1

Compañía de Tabacos Filipinas 8'6 8'5 8'2 12'8 8'3

Banco de España 100'2 120'1 138'8 136'6 136'0

Producto desta situación industrial é a caída do volume do comercio que, en liña co

que acontece no mundo capitalista, ve mermar o valor do mesmo. O goberno adopta

medidas excepcionalmente proteccionistas.

Doc 6/41 As dificultades das relacións comerciales ponas de manifesto o goberno neste decreto de 1931 Las múltiples dificultades y trabas con que tropieza nuestra exportación como consecuencia de las medidas de toda clase que vienen tomando diferentes países con la esperanza de remediar la crisis económica, constituyen una grave amenaza de desequilibrio en nuestro balance comercial, ya hoy deficitario. Procede reducir la importación de determinados productos a contingentes fijos, con objeto de disminuir nuestras adquisiciones en determinados países que castigan a nuestros productos con excesiva rigidez para pasar a adquirirlos en otros con los que tenemos mayor obligación

Page 35: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

289

Doc. 6/42 Balanza comercial española, 1931-1935 (millóns de pesetas ouro e índice 1929=100) Estos contingentes habrán de distribuirse

entre los diferentes países con arreglo a los intereses de nuestra importación, disminuyendo ésta tan sólo para artículos de los que podamos prescindir sin daños, y cuidando de que la distribución se haga de manera que no produzca perturbaciones de aprovisionamiento o en los precios para aquellos otros que, como los abonos, las maderas, etc., nos son necesarios. Respecto a estas importaciones habrá de procederse con máximo tacto y cuidado, de suerte que no se ocasionen perjuicios a nuestros consumidores ni se produzca en nuestra economía trastorno alguno, limitándose los contingentes a pasar de unos a otros proveedores.

Ano Importacións Exportacións Saldo

1931 1932 1933 1934 1935

1.175'8 975'6 836'6 855'0 879'9

965'0 742'1 671'8 611'9 585'7

-210'8 -233'5 -164'8 -243'1 -294'2

Economía e guerra

A Guerra vai plantexar problemas de novo cuño: os frontes de guerra alteran os

mercados interiores e dificultan o abastecemento de recursos de primeira necesidade.

Ademais as prioridades bélicas relegan a producción para o consumo. Na carencia de

recursos tamén incide o abandono da actividade económica de moitos empresarios pola

súa inclinación cara os sublevados.

Na área controlada pola República prodúcese unha verdadeira revolución social e

económica, xa que muda a titularidade da propiedade ó decretar o goberno a confiscación e

socialización de empresas industriais.

Doc. 6/43 O Conselleiro da Generalitat, Josep Tarradellas, decreta a transferencia na propiedade industrial, Barcelona a 24 de outubro de 1936. Artículo 1º. De acuerdo con las normas que se establecen en el presente decreto, las empresas industriales y comerciales de Cataluña se clasifican en: a) Empresas colectivizadas, en las cuales la responsabilidad de la dirección recae en los mismos obreros que las integran, representados por un Consejo de Empresa. b) Empresas privadas, en las cuales la dirección está a cargo del propietario o gerente, con la colaboración y fiscalización del Comité Obrero de Control. I.- Empresas colectivizadas: Artículo 2º. Serán obligatoriamente colectivizadas todas las empresas industriales y comerciales que el día 30 de junio de 1936 tenían más de cien asalariados y también aquellas que, a pesar de tener una cifra inferior de obreros, los patronos hayan sido declarados facciosos o hayan abandonado la empresa. No obstante las empresas con menos de cien obreros podrán ser colectivizadas si se ponen de acuerdo la mayoría de los trabajadores y el propietario o propietarios. En las empresas de más de cincuenta obreros y menos de cien, se podrá hacer también la colectivización siempre que lo acuerden las tres cuartas partes de los trabajadores. El Consejo de Economía podrá acordar la colectivización de aquellas otras industrias que (...) convenga quitarlas a la iniciativa privada. Artículo 5º. Pasará a la Empresa colectivizada todo el Activo y Pasivo de la anterior empresa. III.- De los Comités de control en las empresas privadas. Artículo 22. Será misión de los Comités de Control: a) El cumplimiento estricto de las condiciones vigentes en lo referente a sueldos, horarios, seguros sociales, higiene, seguridad, etc., así como la estricta disciplina en el trabajo. b) El control administrativo en el sentido de fiscalizar los ingresos y pagos, tanto en efectivo como por medio de Bancos (...). c) Control de la producción (...) a fin de perfeccionar el proceso de la producción.

Page 36: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

290

Cando a necesidade de gañar a guerra aparece como prioritaria, a revolución social

pospúsose. As destruccións, a desarticulación dos mercados,

a falla de suministros para facer eficaz a producción e as

colectivizacións rexidas por comités de obreiros fan

imposible o funcionamento. Cara 1937 a República

nacionaliza grande parte da industria e implementa a

producción para a guerra polo que a industria se debilita ante

a falla de subministros. A partires de 1938, cando a zona

pirenaica cae en mans dos sublevados, a carencia de enerxía

afonda na deficiente situación e vólvea crítica.

Doc. 6/44 A guerra obriga a formular unha orientación productiva segundo recolle a revista Mundo Obrero de mayo de 1937

La guerra la ganará quién disponga de una industria capaz de abastecer al frente y a la retaguardia de todo lo necesario. Se han dado ya algunos pasos hacia la creación de una industria de guerra. Empezamos a producir por nosotros mismos una gran parte de las cosas necesarias para el frente. Las grandes fábricas de Cataluña, Euzkadi y Levante pueden ser transformadas en grandes industrias de guerra que produzcan para las necesidades del frente y para el abastecimiento de las reservas que están en formación. Hay que acabar con esa dispersión caótica de esa producción, que hace que cada cual produzca a su antojo lo que considera más útil para la guerra o para el abastecimiento de su frente inmediato. Así nos encontramos hoy con la anomalía de que mientras en un lado sobran las materias primas, en otro paran las fábricas por falta de ellas. Que el Gobierno nacionalice las industrias básicas del país con vistas a la producción de guerra y que estas industrias trabajen con arreglo a un plan establecido que distribuya las materias primas y ordene la producción según las necesidades de los diversos frentes y el desarrollo general de la guerra. Os problemas de financiación: moitas necesidades, escasos recursos

A inestabilidade política marcada polo cambio de réxime desencadeu unha busca de

protección ós recursos monetarios a través da súa saída ó exterior que houbo de ser

controlada con medidas legais, que non sempre se cumpliron.

Doc. 6/45 A novela “Madrid de corte a checa”, recolle a fuga de capitais —¿Vas bien, mamá?. Ya estamos llegando a la frontera. Recorría José Félix el pasillo alfombrado. Su maleta saltaba en la red. El tren entraba, frenando, en Valencia de Alcántara. Los viajeros iban adormilados. La noche había sido larga y molesta por los pueblos extremeños dormidos. Subían los carabineros. Las señoras salían del tren encendidas de joyas, como si fueran a un palco de la Ópera. Así las pasaban. Les registraban en un cuartucho encalado y contaba anécdotas el sargento: —El otro día, un señor de Madrid quiso pasar un millón de pesetas en la escayola de su brazo en cabestrillo. Había también la leyenda del propietario de toros de lidia que vendía reses para las touradas sin sangre, de Lisboa, y pasaba en los cajones brillantes y billetes.. Os problemas financeiros da República non proceden só do cambio de réxime,

senón que forman parte da situación mundial de crise xeneralizada, que chega a España

nestas datas, e que só o diferente nivel de imbricación na economía capitalista mundial fai

Page 37: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

291

que nos afecte con distinto grado de virulencia. As dificultades non fixeron máis que

acrecentarse ó longo do período.

Doc. 6/46 Principais contas de activos e pasivos da banca comercial (1930-1931, millóns de pesetas) Datas Caixas e

Bancos Préstamos e cretos

Depósitos Bancarios

Nadal (1930) Marzo (1931) Xuño (1931) Setembro (1931) Nadal (1931)

1.624 1.729 1.446 1.428 1.662

2.433 2.443 2.167 1.963 1.861

6.794 6.899 5.982 5.556 5.587

Doc. 6/47 A Revista Nacional de Economía, de xuño de 1931, descrebe os problemas do valor da moeda La crisis mundial afecta directamente a muchos componentes de nuestra balanza de pagos, empezando por el principal de ellos, que es el saldo de nuestro comercio exterior, y siguiendo con los fletes, los seguros y comisiones, todos los cuales han sufrido una disminución que, teniendo en cuenta la posición deficitaria de nuestro intercambio comercial con el exterior, ha de redundar en beneficio de la balanza de pagos. De otra parte, sin embargo, la crisis ha influido desfavorablemente sobre las remesas de los emigrantes, el turismo incipiente y el movimiento de capitales. Por lo que se refiere a estos últimos, hay que aclarar algo la afirmación anterior, pues a primera vista parecería que, siendo las consecuencias de la crisis mucho menores en España que en la mayoría de los demás países, el movimiento de capitales debería sernos favorable, pero teniendo en cuenta que esta aminoración de la crisis ha sido debida a la baja del cambio,que actuando de amortiguador, ha evitado el descenso de los precios, es fácil comprender cómo la rápida desvalorización de la peseta ha provocado la emigración de capitales y la retención de intereses de la ingente suma colocada en los bancos extranjeros por los capitalistas miedosos. A la influencia de las causas económicas, se añadieron, durante el cambio de régimen, consideraciones de orden político, que deben suponerse felizmente terminadas si el patriotismo y el buen sentido predominan en las clases pudientes. A lexislación social impulsada pola República para educación, para a política

hidráulica ou agraria forzaron unha intensa intervención do Estado na economía e nas

finanzas. Anque a postura dos ortodoxos liberais pedía a reducción dos gastos para

equilibrar a caída dos ingresos por mor da crise, estaba a xurdir unha teoría de política

económica que potenciaba a inversión e o gasto como estímulo a un mercado deprimido.

Page 38: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

292

Doc. 6/48 Proxectos hidráulicos do goberno, 1933 Descontado el Ebro, cuya cuenca tiene una significación tan acusada como rango geográfico peninsular máximo y que por recoger gran parte de las aguas cantábricas y pirenaicas tan caudaloso es, el resto de la zona mediterránea sólo cuenta con unos 4.500 millones de metros cúbicos de aguas anuales disponibles, frente a los 26.500 de la zona atlántica; una cuarta parte a distribuir entre múltiples posibilidades económicas de muchísimo mayor alcance. Todo Levante liquida su ciclo anual con un volumen comparable al del corto río Nalón; un poco más de la mitad que el Miño . El desequilibrio hidrográfico es manifiesto. El desequilibrio hidrográfico se encuentra en oposición con el económicos desde el punto de vista agrícola. Las zonas más productivas son las peor dotadas. La corrección de ambos desequilibrios depende de la posibilidad de trasvasar aguas de una cuenca a otra. La posibilidad de realizar este gran objetivo nacional depende de la que existe para derivar hacia la vertiente mediterránea las aguas caídas de los ríos Tajo y Guadiana. Singularmente las del primero, que son más abundantes, lo pueden ser naturalmente, porque la parte alta está a un nivel superior a los varios collados que sirven de paso entre los valles del Júcar y del Tajo. Esta actuación cada vez máis intensa do Estado esixiu esforzos por incrementar os

ingresos a través de leis fiscais, como a reforma de 1932, baseada en impostos sobre a

riqueza e non sobre o consumo. Propostas de taxas sobre sucesións, capitais, patrimonio e

beneficios de sociedades tentan millorar a xustiza da carga fiscal da sociedade. A

capacidade dos poderosos para evadir os tributos, a falla dun coñecemento axeitado da

riqueza e de personas cualificadas para levar á práctica a inspección fiscal, impediron un

aumento dos ingresos acorde cas necesidades sociales.

Doc. 6/49 A presión tributaria de 1930 a 1935 1930 1931 1932 1933 1934 1935 Impostor recadados 3.368'9 3.371'5 3.601'8 3.498'0 3.594'2 4.126'9 Millóns de ₧. Renda Nacional 25.213 24.003 24.204 22.011 25.465 24.749

Presión tributaria Porcentaje (%) 13’4 14’0 13’7 15’9 14’1 16’7

Page 39: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 293 A SOCIEDADE A República nace das opcións políticas reformistas propostas por grupos sociais

heteroxéneos, que van dende os intelectuais, ate clases medias burguesas e grupos obreiros

urbanos. Plantexa a necesidade de modificar a estructura social na que se asentara ata

entón a monarquía: terratenentes, empresarios, financieros, eclesiásticos, é dicir, as

oligarquías da Restauración, polo que estos grupos recibiron con desconfianza a súa

chegada.

Doc. 6/50

Os grupos po-

pulares esixen melloras

inmediatas nas condi-

cións de vida, despois da

represión da dictadura. A

República tenta acadar

esas ventaxas dun xeito

legal, a través de reformas

dende as instancias de

poder. Os problemas de desórdenes públicos e a represión conseguinte enaxénanlle as

forzas proletarias e dan pe a dereita descontenta para esixir a recuperación da orde

pública.

Estratificación social (1930-1933)

3%

51%

46%

clase dominante clases medias clases baixas

Doc. 6/51 Estratificación económico social da poboación activa española (1930-1933)

Clases sociais Sector primario Sector secundario Sector terciario

Clases dominantes ou dirixentes

290.063(3,45%)

Latifundistas e grandes labradores

86.220

Grandes industriais (ferro, textiles e outros fabricantes)

78.843

Alta burguesía, profesións liberais, funcionarios e políticos

125.000

Clases intermedias 4.278.864 (50,89%)

Medianos e pequenos propietarios, arrendata-rios, aparceiros hortela-nos

2.278.036

Medianos e pequenos industriais, constructores, artesanos

687.797

Medianos e pequenos comerciantes, funcionarios, militares medios e baixos, empresarios de servicios

1.313.031 Clases obreiras 3.839.448 (45,66%)

Obreiros agrícolas 1.462.254

Obreiros industriais 1.462.703

Obreiros de servicios do Estado e corporacións

914.491

Page 40: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

294

A conflictividade social no mundo rural

A cuestión máis importante que se lle presentou á República foi o 'problema

agrario'. Na área meridional a gravedade radicaba nas precarias condicións de vida,

laborais e de recursos dos que dispuña o proletariado agrícola. Este adopta unha ideoloxía

reivindicativa anarcosindicalista que se traduce en protesta social na procura dunha

reforma radical da terra, con actuacións extralegais a través de sublevacións, ocupacións de

fincas ou folgas laborais reivindicativas, que desembocaron nunha permanente

inestabilidade para o réxime. Para contrarrestar a influencia anarquista no medio rural os

socialistas crean a 'Federación de Trabajadores de la Tierra' -FTT- adherida á UGT.

Doc. 6/52 No congreso da C.N.T. de xuño de 1931 abórdase o programa anarquista sobre a terra. Expropiación sin indemnización de todos los latifundios, dehesas, cotos de caza y extensiones roturables, declarándolos propiedad social. Confiscación del ganado de reserva, semillas, aperos de labranza y maquinaria que se hallen en poder de los terratenientes. Entrega proporcional y gratuita en usufructo de dichos terrenos y efectos a los sindicatos de campesinos para la explotación y administración directa y colectiva de los mismos. Abolición de las contribuciones, impuestos territoriales, deudas y cargas hipotecarias que pesan sobre las propiedades que constituyen el medio de vida de sus dueños y son cultivadas directamente sin intervención ni explotación de otros trabajadores. Supresión de la renta en dinero o en especies que los pequeños arrendatarios (rebassaires, colonos, arrendatarios forales, etc) satisfacen a los grandes terratenientes y a los intermediarios dedicados al subarriendo.

Para paliar esta estampa desenvólvese unha lexislación social renovadora, para

millorar o mundo campesiño meridional, incrementar a renda disponible deste colectivo

marxinado, de elevar a capacidade de consumo nun intre de contracción da demanda e de

atemperar a elevada tensión que emana do entorno rural, que esixía da república

democrática unha solución inmediata. Aínda así as condicións dos xornaleiros non parecen

ter mudado abondo para falar de harmonía social.

Doc. 6/53 Algunhas medidas transcendentes para os cambeos agrarios e a súa derogación

Datas Leis decretos e ordes aprobados Leis e decretos derogados

Obreiros do campo

28-IV-1931 26-V-1931 1-VII-1931 12-VII-1931

-Lei de términos municipais -Seguro contra o paro forzoso -Decreto sobre xornada de traballo de 8 horas. -Lei de beneficios de accidentes de traballo agrarios

-Abolida o 4-IV-1934

Fomento agrario

7-V-1931 28-VIII-1931 IX-1932 3-III-1936

-Decreto de laboreo forzoso -Semente obrigatoria -Decreto de intensificación de cultivos en favor dos yunteiros extremeños -Reintrodúcese a lei de Yunteros

-Abolido en febreiro de 1934

Page 41: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

295

Arrendamentos rústicos

29-IV-1931 28-II-1936 19-V-1931 11-VI-1931

-Suspensión dos xuizos por desahucios de contratos de arrendamento. -Reintrodúcese a supresión dos xuizos por desahucio. -Decreto que autoriza asociacións obreiras para facer contratos de arrendamentos colectivos. -Revisión de contratos de arrendamento para rebaixa-lo prezo

-Abolido no 1934 -Abolido o 16-IV-1934

Leis de arbitraxe social no traballo, na propiedade e na industria agrícola

7-V-1931

-Decreto de xurados mixtos (lei de 9-IX-31) a) no traballo rural (7-V-31) b) na propiedade rústica (20-VII e 4 e 16-X) c) Industrias agrícolas (12 e 18-VIII e 2, 3 e 18-IX)

-Modificada no 1934

Modificacións na propiedade

24-VIII-1932 16-IX-1932 25-IV-1936 7-X-1936

-Lei de expropiación forzosa de fincas rústicas de persoas comprometidas co golpe de Estado do 10-VIII-1932 -Lei de Reforma agraria -Reintroducción da Base IIª da lei de R.A. de 1932 -Decreto de expropiación agraria de tódalas propiedades das persoas que axudaron ó golpe de Estado

-Lei de amnistía ós participantes no golpe de Estado e devolución das terras (agosto 1934) -Lei de contrarreforma agraria 1-VIII-1935

Doc. 6/54 O diputado Fernando de los Ríos, descrebe a pervivencia da miseria, no 1936 En Andalucía, Extremadura y Castilla la Nueva se mantiene vivo el aforismo medieval "quien tiene la tierra tiene al hombre", y para poder tener al hombre, no obstante el régimen de libertad política, se necesita un instrumento de intimidación y de terror, y a esta pobre gente, que yo os he de decir cómo vive, se la ponía el cerco y se la presentaba la disyuntiva: o tu conciencia como ciudadano o tu miseria como jornalero, porque no te daré trabajo (...). Y ¿sabéis cuál es esa situación de vida? (...) se ha llegado a eliminar el salario en dinero y se da un jornal en especie, en infinidad de pueblos. En la zona de Moreda (...) dándoles ¡un celemín de trigo!. En la zona de Zújar, dándoselo en patatas y un poco de aceite. ¡Ese es un salario!. Subís a Puebla de Don Fadrique, el jornal de escarda se le da a la mujer, y se paga a 90 céntimos; si llegáis a la zona de los montes, en Iznalloz, el salario es de seis reales a los gañanes; si bajáis a la fecunda vega de Granada, a Santafé, en febrero estaban las mujeres recogiendo la aceituna a destajo, y el salario no rebasaba los cinco o los seis reales, con una disminución del 75% respecto a las bases de trabajo de los años 1932-1933.

A rebelión militar de 1936 acelerou as reformas e marcou o comenzo da acción

revolucionaria na área controlada pola República. As colectivizacións agrarias apareceron

como unha necesidade, tanto polo absentismo dos propietarios como polo abastecemento

da poboación, así como a transferencia legal da terra ó campesiñado.

A postura da patronal agraria ante as reformas.

O boceto para a reforma agraria leva á patronal a organizarse na -Agrupación

Nacional de Propietarios de Fincas Rústicas, dende agosto de 1931-. Esta opúsose ós

decretos gubernamentais que suprimían os seus privilexios económicos e sociais, dos que

Page 42: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

296

disfroitara ata entón. Aprobada a Ley de Reforma Agraria plantou cara á súa aplicación ó

non acudir ás reunións conciliatorias propostas polos xurados mixtos, ó incentivar os

deshaucios, etc. Busca apoios sociais nos medianos propietarios, baluarte do conservadu-

rismo e asociados nos sindicatos católicos, dos que era mostra a Confederación Nacional

Católica Agraria. A coxuntura política do Bienio radical-cedista explica as medidas de

contrarreforma que se ven no cadro anterior. Cando non abondou, a oposición traduciuse

en antagonismo bélico ca ruptura institucional e legal que supuxo, en nome da orde e da

propiedade privada, a Guerra civil.

Doc. 6/55 As actas dos diarios de sesións, outubro de 1932, amosan as posturas patronais. En el Pueblo del Maestro, los patrones se niegan rotundamente a dar trabajo a los obreros. Las fincas del ex conde de dicha población están abandonadas, y cuando los obreros han pretendido sembrarlas, porque su propietario no quería hacerlo, éste ha recurrido a la Guardia civil para impedirlo . En Oliva de Mérida, los propietarios se niegan a arrendar las tierras y desahucian a los que venían labrándolas anteriormente. En Pallarés, los propietarios no siembran ni permiten que se vaya a sembrar. En Montijo, la clase patronal se niega a celebrar reuniones de ninguna clase desde el año pasado; los propietarios forasteros (es decir, los que no habitan en sus fincas), se niegan a todo pacto y a toda conciliación . En estas últimas semanas el gobernador ha tenido que imponer más de 300 multas a propietarios que habían faltado descaradamente a su palabra. Claro está que las multas que se imponen varían entre 100 y 500 pesetas y, por tanto, son un castigo totalmente insuficiente. En Badajoz ha habido un propietario que cuando la siega dijo tranquilamente que él tenía todos los años un presupuesto para limosnas, que éste las había suprimido, y que muy gustoso dedicaría ese dinero a pagar multas,porque en la finca él hacía lo que le daba la gana. Doc. 6/56 A revista da Unión Económica de marzo de 1933, descrebe a visión desta ante as reformas. Señoras y señores: (...) agradezco estos aplausos (...) que pongo a los pies de una mujer, la esposa de un compañero nuestro, de un adherido a nuestras organizaciones, que hace pocos días en un pueblo extremeño, al ver invadido su domicilio por las turbas y ante las graves ofensas que dirigieron a su mujer, tuvo la ineludible necesidad de hacer fuego contra los asaltantes (...). El Ministro de Agricultura, don Marcelino Domingo, en un discurso en Murcia, alude a la conducta de las muchedumbres en España, como un fenómeno de las masas entrando en la historia de España. Yo os digo (...) que he visto esa entrada (...) como obedeciendo a una consigna, en un mismo día invadieron centenares de fincas rústicas; apoteosis de la impunidad, se dedicaron al hurto de la aceituna, de la bellota, de todos los frutos, y al sacrificio del ganado; no creo que hayan entrado en la historia esas masas que se reúnen en las Casas del Pueblo para acordar el rendimiento mínimo del trabajo, obligando a los albañiles a no poner más de 50 ladrillos al día, y a los cogedores de aceitunas a no pasar de cuatro fanegas por las tres personas de cada casa (...); masas campesinas que antes permanecían tan sumisas, hasta el extremo de que en 1928 solo hubo en España 87 huelgas, y en el año 1931 llegaron a 704, subiendo a 805 en 1932. Radicalización nas posturas da clase traballadora urbana

As condicións de vida da clase traballadora urbana melloran no período republicano

do primeiro bienio reformista, pola disposición do goberno cara os problemas sociais e o

labor lexislativo do ministro de traballo, o socialista Francisco Largo Caballero, quen

recoñece o dereito da patronal e dos obreiros a sindicarse para a defensa dos seus mútuos

intereses dentro sempre do marco xurídico e legal e na procura da conciliación e non da

confrontación.

Page 43: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

297

O aspecto negativo

estará no crecemento do

paro, consecuencia de pro-

blemas externos derivados

da depresión mundial,

como internos pola postura

defensiva da patronal- sobre

todo no mundo agrario- e a postura, mitas veces intransixente dos grupos anarquistas e as

súas organizacións sindicais.

Doc 6/57.- Salarios máximos e mínimos (promedios nacionais por 8 horas) Profesións 1930 1933 1935 MAX. MIN. MAX. MIN. MAX. MIN. Mineros Metalúrgcos Albanels Téxtiles homes Téxtiles muleres Ebanistas Vidro-cristal Costureiras-modistas Agrícolas

9,21 9,84 9,37 8,17 3,87 9,22 9,10 3,84 6,80

6,04 6,34 6,14 5,65 2,31 5,92 6,35 2,09 4,42

9,96 10,56 10,11 8,75 4,11 9,86 10,48 4,26 7,51

6,81 6,92 7,00 6,05 2,32 6,75 7,11 2,21 4,88

10,42 10,94 10,31 9,10 4,33 9,94 10,87 4,39 7,67

7,36 7,09 7,17 6,39 2,53 7,01 7,50 2.33 5,07

Doc. 6/58

Taxas de paro por sectores

Primario68%

Secundario9%

Terciario11%

Construcción12%

389.000446.263

618.947667.898674.161

801.322

Xane

iro19

32 Xuño

1932

Dec

embr

o19

33D

ecem

bro

1934

Dec

embr

o19

35 xuño

1936

Evolución do paro

Page 44: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

298

Resistencia patronal ás iniciativas de reformas laborais Os grupos dominantes, que pese a perder temporalmente o exercio do goberno

manteñen o poder económico e social, non ven a necesidade das mudas propostas e

manifestan resistencia ós cambeos. Reagrupados na Unión Nacional Económica -5

de noviembre de 1931- converxen tódalas organizacións patronais e artellan un frente

de loita que se moviliza contra a aplicación das leis reformistas.

Doc. 6/59 Recelo da patronal catalana ante o debate do artigo 42 da Constitución, de outubro de 1931 Después de tantas y tan apasionadas discusiones, el artículo admite la posibilidad de la expropiación forzosa sin indemnización. La admisión de este principio es gravísima, pues contradice esencialmente el hecho y el derecho de la propiedad privada y estrangula en su mismo origen todo estímulo de la iniciativa individual. Y es sobre este doble fundamento de la propiedad privada y la iniciativa individual donde descansa toda la fábrica de la civilización industrial, que es la nuestra. Literalmente es una desgracia. Socialmente un peligro. Políticamente un error. Pugna, además, con todas las corrientes actuales del mundo y del pensamiento europeo. Las Cortes Constituyentes españolas cierran los ojos a la realidad y aprueban un artículo que constituye una permanente amenaza contra la propiedad privada y la iniciativa individual. No hay ninguna posibilidad de iniciativa cuando la Constitución de un país, lejos de garantizar a los ciudadanos el fruto de su trabajo, los amenaza con una auténtica confiscación. Nadie querrá exponer su capital, su inteligencia o su trabajo al azar del humor de un Parlamento en una hora de pasión. No olvidemos que Cataluña pertenece a la zona europea de

la civilización industrial. Pues bien, esta civilización requiere, para su normal desarrollo, una creación continua de riqueza. Parece que la creación de riqueza exige esencialmente la propiedad privada y la iniciativa individual. Suprimidas ambas por el precepto constitucional que permite la expropiación sin indemnización, nuestra civilización industrial, aún tan débil, queda sin cimiento. Así, el artículo 42 de la nueva ley amenaza los fundamentos de nuestra civlización. A defensa da propiedade privada uniu os intereses da oligarquía terratenente,

a cúpula industrial e financiera ante os intentos de modificar as leis de

funcionamento do capitalismo. Esta actuación consegue abortar as propostas de

cambio e facer ineficaces as medidas sociales, que, segundo eles, afectaban á

propiedade.

Doc. 6/60 A revista da patronal, Economía Española, xaneiro de 1934, reproduce unha visión negativa da marcha da economía. La crisis económica de España es esencialmente una crisis de falta de confianza . Lo que había comenzado siendo una crisis normal y pasajera de inmovilización de capital se convirtió en una absoluta represión del espíritu de empresa y en un ahogo sistemático de todos los negocios grandes y pequeños . El Estado, en primer lugar, tiene que recuperar plenamente su perdida autoridad y dar sensación de que domina todas las fuerzas sociales que contra él y contra las vidas y haciendas de los ciudadanos puedan violentamente manifestarse. Bastaría un cambio de circunstancias en la política española, una afirmación vigorosa del principio de autoridad, de dinamismo e inteligencia en los rectores de los negocios públicos, un estímulo de confianza al

Page 45: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

299

capital y de respeto a la propiedad para que el paro eminentemente psicológico y casi pudiéramos decir que político, quedara considerablemente reducido. Da dialéctica das palabras ós feitos violentos

A situación de conflictividade e reivindicación obreira era vista pola patronal

como unha ameaza constante ós seus intereses económicos, chegando a baraxar a

posibilidade de cambiar o curso dos acontecementos por vieiros non democráticos. Doc. 6/61 Na revista económica, Labor, do10 de marzo de 1935, a patronal expón esta visión No puede prolongarse ni un momento más el estado de postración en que ha estado sumida la clase patronal. Las organizaciones obreras han pretendido, y lo han llevado a cabo infinidad de veces, concesiones absurdas, que se han convertido para nosotros en despojos inicuos . Los obreros encontrarán en nosotros un bloque tan potente que, aún estando decididos a aceptar demandas justas y posibles dentro del estado económico de nuestra industria, se opondrá con tal firmeza a todo lo que salga de esas posibilidades, sean quienes sean los que apoyen esas absurdas peticiones. Se acabó la época de los despojos a las clases patronales. Nada podrán contra nosotros, ni las posiciones violentas que tanto se han empleado hasta ahora, ni todos aquellos manejos encaminados a despojarnos de lo que nos pertenece, sea cualquiera el sector social o político que los patrocinen. Si nos lesionan los poderes públicos, contra ellos iremos.

Os sindicatos, que colaboraran na chegada da República, non permaneceron

quedos. A UGT e, sobre todo, a CNT, tensaron a situación social con palabras e feitos

que amosaban unha virulencia que se pode ver no cadro dalgúns acontecementos

conflictivos. A recuperación da orde pública conlevaba a agudización da tensión, que

desembocaron nalgunhas situacións extremadamente violentas.

Doc. 6/62.- Principias acontecementos conflictivos ó longo da República

Ano Meses Acontecementos 1931. 11 e 12 de maio

Finais de maio 6 de xullo 20 a 23 de xullo

-Queima de conventos e igrexas en Madrid e outras cidades, como Sevilla, Cádiz, Córdoba, Murcia, Valencia, etc. -Pescadores de Pasajes (Guipúzcoa) marchan cara San Sebastián; a Garda Civil corta a marcha, usa as armas e morren 8 persoas e fírense a mais de 50 - Pulso da CNT ó Goberno con folga xeral na Telefónica. -Sucesos de Sevilla protagonizados por obreiros da CNT e do P.C.E. morren 4 detidos

1932 3 de xaneiro 4 de xaneiro 6 de xaneiro 18 a 25 xaneiro 10 de agosto 31 de decembro

-Epila (Zaragoza) obreiros dunha industria azucareira maniféstanse. Hai 12 mortos e varios feridos -en Jeresa (Valencia) manifestacións con 4 mortos e 13 feridos - Sucesos de Arnedó, Logroñ. 11 mortos e 30 feridos - Levantamento anarquista do alto Llobregat que proclaman o “comunismo libertario” (zona mineiral catalana). -Fracasa a sublevación militar de Sanjurjo contra a República. -Sucesos de Castilblanco, Badajoz.

1933 Do 8 ó 11 de xaneiro

- Levantamento anarquista que fracasa en Cataluña, e con incidentes en terras levantinas e en Andalucía, onde teñen lugar os luctuosos sucesos de Casas Viejas, en Cádiz. Total 21 mortos mais 3 das forzas de orde pública

Page 46: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

300

Do 8 ó 15 de decembro - Novo levantamento anarquista en diversas provincias, con centro en Aragón e ramificacións por a Rioxa, Cataluña e Extremadura (75 obreiros mortos e 101 feridos; 14 mortos das forzas da orde e 63 feridos).

1934 Marzo Xuño Setembro Outubro

-Representantes monárquicos acordan en Roma, con Mussolini, a axuda ós conspiradores contra a República. -Convocatoria dos sindicatos socialistas (FTT) dunha folga xeral campesiña que afecta a 37 provincias, con resultado de 13 mortos, decenas de feridos e 7.000 detidos -Folga xeral de 24 horas en Madrid en solidaridade con Cataluña. - Movemento revolucionario da Alianza obreira de UXT e CNT e partidos de esquerdas con repercusións en Cataluña e, sobre todo, Asturias. Resultado de 1.050 mortos; 2.050 feridos e máis de 30.000 detidos por parte da Alianza obreira, e de 284 mortos e 900 feridos nas forzas de orde e exército

1935 Outubro - Manifestación masiva de simpatizantes de esquerdas na explanada de Comillas, ó sur de Madrid, cun cálculo entre 400.000 4 2.000.000 de asistentes

1936 Febreiro Marzo (8) Marzo (11) Xuño (16) Xuño (29) Xullo (5) Xullo Xullo

-Políticos e militares de dereitas piden a Portela Valladares a anulación das eleccións. -Un grupo de militares urde os preparativos para un golpe de Estado - Atentado falangista contra o vicepresidente das Cortes, Luis Jiménez de Asua. - Cruce de acusacións entre dereitas e esquerdas no Parlamento ante o debate sobre a orde pública. - Dende o cárcere José A. Primo de Rivera permite a adhesión da Falange á conspiración militar golpista. - Unidades militares comprometidas co golpe inician maniobras no Protectorado marroquí. - Asesinados o Tenente Castillo da Guardia de Asalto, prorrepublicano (12), que é contestado polos republicanos co asesinato do diputado conservadrs Calvo Sotelo (13) - 17 comenza a sublevación militar en Melilla, que ante a incapacidade para se impoñer abre paso á guerra civil,

Os enfrontamentos sociais pasaron das parolas ós acenos e remataron por

precipitarse en feitos, como señala o acontecido nun pobo de Badajoz e que salienta a

diferente concepción que sobre o acontecer da república había no país.

Doc. 6/63 No xornal católico El Debate

a) El telegrafista del pueblo de Castilblanco comunicó al gobernador que han sido muertos cuatro guardias civiles que había en el puesto de dicho pueblo por elementos huelguistas. Entre once y doce de la mañana una manifestación de más de 500 personas hizo acto de presencia en las calles enarbolando una bandera roja. Los guardias salieron a su encuentro, y los manifestantes recibieron a la Benemérita con insultos y silbidos. Los guardias hicieron entonces varios disparos al aire para intimidar a los manifestantes, y en aquel momento los revoltosos contestaron con una descarga cerrada, haciendo

más de doscientos disparos. Cayeron acribillados a balazos (...). También hay un paisano muerto. En Badajoz han causado los sucesos profunda consternación. No xornal El Socialista b) La tierra extremeña se ha teñido estos días con sangre, consecuencia dolorosa de una situación de violencia a la que es urgente e imprescindible poner remedio. (...) A la situación ruinosa en todos los órdenes que la monarquía legó al régimen nuevo vino a sumarse el pavoroso problema del paro en la agricultura, (...) en donde la crisis se hace más

Page 47: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

301

aguda y difícil por la notoria mala fe que en muchos casos han empleado los propietarios para fomentarla. No hay peor consejera que el hambre (...) pero también es verdad que no hay nada que estimule tanto a la insubordinación como la injusticia. Y éste es el caso que se está repitiendo de día en día. No solamente no han encontrado apoyo alguno los obreros de aquellas regiones castigadas por el paro, sino que constantemente se han visto vejados en sus más elementales derechos de ciudadanía. Se está haciendo creer que los sucesos luctuosos que se han desarrollado en

tantos pueblos de España tienen una sola causa: los pretendidos desmanes de unos trabajadores hostigados en parte por la penuria, pero soliviantados por propagandas políticas avanzadas (...). La realidad es bien distinta. (...) Se trata de que no se ha desarraigado el viejo caciquismo rural (...). Tímido y cauteloso en los primeros días de la República, vuelve a ser ya desvergonzado y cínico (...) Ahí, y no en explicaciones interesadas, es donde hay que buscar la causa principal del descontento que existe en los pueblos.

A noticia dos acontecementos de Castilblanco, de xaneiro de 1932,

Da reacción violenta de outubro a Guerra

A violencia da esquerda ten un claro matiz revolucionario. Unha parte está dirigida

polo anarquismo, cuio ideal libertario non se identifica co modelo de Estado da República.

En outros, por partidos políticos e sindicatos obreiros ligados ós propios partidos. A

sublevación de Asturias- de Outubro de 1934- contra o goberno conservador da República

foi a máis sonada políticamente. Representou a toma do poder temporal polas grupos

políticos e sindicais de esquerda, socialistas, anarquistas e comunistas, e a instauración

dun modelo de república socialista, mentres durou a revolta e no espacio onde esta triunfa.

Doc. 6/64 Pacto de "Alianza Obrera" en Asturias, Marzo de 1934 Las organizaciones que suscriben, UGT y CNT quedan comprometidas a cumplir el compromiso fijado en este Pacto, bajo las condiciones siguientes:

Page 48: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

302

1º. Las organizaciones firmantes trabajarán de acuerdo, hasta conseguir el triunfo de la revolución social en España, estableciendo un régimen de igualdad económica, política y social, fundado sobre principios socialistas federalistas. 6º. El Comité Ejecutivo elaborará un plan de acción que, mediante el esfuerzo revolucionario del proletariado, asegure el triunfo de la revolución en sus diversos aspectos (...). 10º. De esta Alianza Revolucionaria forma parte, por estar previamente de acuerdo con el contenido del Pacto, la Federación Socialista Asturiana. Doc. 6/65 Imáxenes do acontecido en Asturias.

A violencia dende o comenzo da Guerra

eleva o seu tono, ate o punto de obrigar ó Estado

a recordar o dereito que asiste a toda persoa a

ser xuzgada dacordo cas leis vixentes. A

realidade foi outra. Ambos bandos tomaron a

xustiza pola súa man aproveitando a falla de

control de determinadas zonas para dar cumplida vinganza ás rivalidades anteriores.

Doc. 6/66 De acuerdo con el Consejo de Ministros y a propuesta del presidente del mismo. Vengo en decretar lo siguiente: Artículo 1º. Para juzgar los delitos de rebelión y sedición y los cometidos contra la seguridad del Estado por cualquier medio, previstos y penados en las leyes, se crea con plena jurisdicción un Tribunal especial compuesto por tres funcionarios judiciales que juzgarán como Jueces de Derecho, y catorce jurados que decidirán sobre los hechos y las causas. Artículo 2º. Los funcionarios judiciales que actúen como Jueces de Derecho serán nombrados por Orden del Ministerio de Justicia. Los jueces populares serán designados por los partidos que integran el Frente Popular y organizaciones sindicales (...), atribuyéndose dos miembros a cada uno de dichos partidos y organizaciones. Artículo 3º. El procedimiento será sumarísimo, y se acomodará a las reglas que previamente determine el propio Tribunal al constituirse. Estas reglas deberán ser publicadas para conocimiento de cuantas personas comparezcan ante el Tribunal, el cual podrá modificarlas por acuerdo del Pleno. (...). Dado en Madrid, a 23 de agosto de 1936, Manuel Azaña. Presidente del Consejo de ministros, José Giral Pereira.

Page 49: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

303

Doc. 6/67 Dúas visións da violencia na guerra civil por ambos bandos As matanzas no bando nacional despois da toma de Badajoz (14-VIII-1936) 1) R. Packard, Herald Tribune, “Tan pronto como eran detenidos los defensores republicanos eran ejecutados en masa” 2) Le Temps (15) “Los milicianos sospechosos detenidos son inmediatamente ejecutados... Los milicianos detenidos en el coro de la Catedral han sido ejecutados ante el altar” 3) Declaraciones del coronel Yagüe a un corresponsal de prensa. “Ha sido una espléndida victoria. Antes de seguir adelante, vamos a terminar la limpieza de Extremadura, ayudados por los falangistas” 4) Precisión de Yagüe ó corresponsal do New York Herald Tribune, John T. Whitaker, “Naturalmente que hemos matado. ¿Qué suponía usted? ¿Qué iba a llevar 4.000 prisioneros rojos con mi columna, teniendo que avanzar contra reloj? ¿O que iba a dejarlos en la retaguardia para que Badajoz fuera roja otra vez?

Max Aub, no bando republicano —¿No vienes con nosotros? —No. Jorge iba con las manos en los bolsillos, Pascual y Genís abajo. Se miró las manos. Le parecieron extrañas; tan llenas de arrugas. Las frotó una contra otra, se las apretó, entrecruzó los dedos y se puso a pensar. Pensó que se ponía pensar. Esta noche a lo más tardar al amanecer, sacarían a su padre en un auto —con el otro, o solo—, lo llevarían allá enfrente —tras el palacio del conde de Ripalda: ahí donde empezaba la huerta y la noche, lo harían bajar y le pegarían un tiro en la nuca. Quedaría tirado hasta que lo recogieran y llevaran al depósito del cementerio. Los labios descoloridos, color ceniza, un ojo saltado por el orificio de salida de la bala. ¿Qué hubiese hecho su padre en su lugar? Seguramente lo hubiera salvado. El no, él había condenado a su padre. ¿Qué podía haber hecho? De todos modos su intervención no hubiese servido de nada.¿Seguro? ¿De verdad se hubiesen negado sus compañeros a favorecerle? Era su padre ¿Y si se muriera? ¡Levántate, anda, grita! ¿Vas a dejar que lo asesinen, como un conejo? Le pegarán en la nuca, y, ¡zas!, caerá muerto. Despatarrado. Como una rana, como una rana no, como un sapo. Ahora croan cientos. Y atan la noche sobre el río. La revolución. Ya no hay familia que valga. Levántate. Habla con el gobernador. —¿Qué le digo? Habló en voz alta y se sobresaltó: «Señor gobernador, hemos condenado a muerte a mi padre porque era un cacique de derechas. Está en el Colegio Notarial. Lo sacarán esta noche para pegarle un tiro en la nuca. Usted ha prohibido que la gente se tome la justicia por su mano, mande la policía para impedir que esta barbaridad se lleve a cabo. Llévenlo a la audiencia, a la cárcel Modelo. A donde sea».

Page 50: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

304

A orde pública. Resposta institucional.

A orde pública en España era competencia do Exército e dun corpo militarizado

como a Guardia civil, que actuaba seguindo as órdes emanadas dos Gobernos civiles, ó

depender do Ministerio de Gobernación. A negativa visión que existía sobre estas forzas

de orden levou á República a organizar a Guardia de Seguridad y Asalto -1932-,

fundamentalmente urbana, afín ó novo régimen, que tiña seus propios mandos non

procedentes do exército. Ademáis contábase cos Carabineiros para o control das fronte-

ras.

A Guardia civil, ó escomezar a Guerra, convírtese 'Guardia Nacional Repu-

blicana' polo decreto de agosto de 1936.

Doc. 6/68 O autor xustifica a necesidade de cambio nas forzas de orde público (1931) La impopularidad del cuerpo entre las masas obreras, muy especialmente entre los campesinos, era extraordinaria. No sé si con razón o sin ella, pero lo cierto era que la Guardia civil constituía para muchas gentes la encarnación de la supervivencia de los sistemas inquisitoriales en la averiguación de los hechos delictivos y en la depuración de responsabilidades, además de representar la violencia de la represión. Lo ocurrido los días 11 y 12 de mayo me había confirmado el temor de la imposibilidad de hacer frente a los conflictos de orden público en las ciudades con la Guardia civil. Cada vez que intervenía era inevitable que el número de bajas fuese elevado, dado su armamento y su obligado modo de proceder. Angel Galarza y yo planeamos la creación del nuevo cuerpo de policía armada, al que acordamos darle el nombre de Guardia de Asalto. Se exigía la estatura mínima de un metro ochenta centímetros y una constitución física verdaderamente excepcional. Su entrenamiento era intensivo en el gimnasio del cuerpo.

El resultado fue que comenzada su organización a finales de mayo, en octubre ya contaba con un cuerpo de Guardias de Asalto de ochocientos hombres formidablemente entrenados y preparados para la acción, armados con porras y pistolas y dotados de un material móvil que permitía acudir, a los pocos momentos, al lugar preciso. A axitación social descrita levou ó Goberno a defender a orde pública, polo que

decretou inmediatamente a 'Ley de Defensa de la República' -Octubre de 1931-, e

Page 51: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

305

aproba, xa baixo o amparo da Constitución a 'Ley de Orden Público' -julio de 1933.

Cando isto non foi abondo, recurriuse ó exército, ó Estado de guerra” para garantir a

orde social

Doc. 6/69 A Gaceta de Madrid, 30 de xullo de 1933, publica a Ley de Orden Público Artículo 1º. El normal funcionamiento de las instituciones del Estado y pacífico ejercicio de los derechos individuales, políticos y sociales definidos en la Constitución son fundamento del orden público. Artículo 2º. Son actos que afectan al orden público: 2. Los realizados por colectividades cuando trasciendan a la vida pública ciudadana. Artículo 3º. Se reputarán actos contra el orden público: 2. Los que se cometan o intenten cometer con armas o explosivos. 3. Aquellos en que se emplee pública coacción, amenaza o fuerza. 5. La huelga y la suspensión de industrias ligeras. 6. Los que alteren materialmente la paz pública. 7. Aquellos en que se recomienden, propaguen o enaltezcan los medios violentos para alterar el orden legalmente establecido. Doc. 4/69 Discurso do Presidente do Consello de Ministros ante os acontecementos de Asturias e Cataluña, 7 de outubro de 1934 Españoles: A la hora presente la rebeldía, que ha logrado perturbar el orden público, llega a su apogeo. Afortunadamente, el movimiento queda circunscrito, por la actividad y el heroísmo de la fuerza pública, a Asturias y a Cataluña. En Asturias, el ejército está adueñado de la situación, y en el día de mañana quedará restablecida la normalidad.

En Cataluña, el presidente de la Generalidad, con olvido de todos los deberes que le impone su cargo, su honor y su autoridad, se ha permitido proclamar el Estat Catalá. Ante esta situación el Gobierno de la República ha tomado el acuerdo de proclamar el estado de guerra en todo el país. A educación dende unha nova perspectiva

O proxecto cultural republicano está impregnado polos principios do liberalismo,

a moderna pedagoxía dos institucionistas e das ideas educativas do socialismo histórico.

Con estes ingredientes formulábase un modelo de ensino centrado na 'socialización,

democratización e igualdade de oportunidades' para tódalas personas. A educación

Page 52: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

306

entendíase como 'servicio público' e o obxectivo era 'transmitir unha cultura cívica e

política para as futuras generacións'.

Doc. 6/70 A educación na Constitución de 1931 Art. 48.- El servicio de la cultura es atribución esencial del Estado y lo prestará mediante instituciones educativas enlazadas por el sistema de la escuela unificada . La República legislará en el sentido de facilitar a los españoles económicamente necesitados el acceso a todos los grados de la enseñanza. O labor ministerial de Marcelino Domingo e do seu sucesor no cargo Fernando de

los Ríos orientouse a impulsar esta política. O intento de adecuar os medios ás necesi-

dades reais do país choca cos límites dos recursos financeiros. Dende 1933 coménzase a

falar de aplazar, e non sustituir, o ensino relixioso. A guerra puso fin ó intento.

Doc. 6/71 Evolución dos gastos en educación Anos Presuposto

do Mº I.P. Diferencia

% I.P/Estado

1931 1932 1933 1934 1935 1936

209,8 268,8 310,7 335,6 336,9 338,5

- 59,0 41,9 24,9

1,3 1,6

5,69 5,92 6,57 7,08 6,60 6,54

As Misións Pedagóxicas formaban

parte da 'reforma educativa'. Créanse polo

Decreto de 29 de mayo de 1931 co

obxectivo de levar ás xentes, con

preferencia ás que habitan no mundo

rural, o alento do progreso. O Padroado,

dependente do Ministerio de Instrucción

Pública, encargarase de 'difundir a cultura

xeral, a moderna orientación docente e a

educación ciudadana en aldeas, vilas e lugares da poboación rural', a través do cine,

música, lectura de obras ou poesía, charlas, documentais, teatro; a Orientación

pedagógica como excursións con fins educativos, visitas, cursillos de perfeccionamento

para mestres, etc. e actividades relacionadas ca Educación cidadán e cívica.

Page 53: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

307

Logros sociais da República

O carácter renovador da República manifestouse con claridade na incorporación

de dereitos colectivos na lexislación. Ofreceu ós desfavorecidos unhas milloras ca

Europa occidental desenvolvida levaba implantado dende finais do XIX. Así dende o

Ministerio de Traballo e baixo a dirección de Francisco Largo Caballero apróbase o

'Seguro obligatorio de Accidentes de trabajo' tanto no mundo agrario -xuño de 1931- ,

como no industrial -xullo de 1932. Compleméntanse ca creación da 'Caja Nacional del

Seguro de Accidentes de Trabajo'. Tamén se aproba, non sen polémica na súa

tramitación nas Cortes, o 'Seguro de Paro' -julio de 1934.

Doc. 6/72 A constitución recolle o interese social do réxime Artículo 46.- El trabajo, en sus diversas formas, es una obligación social y gozará de la protección de las leyes. La República asegurará a todo trabajador las condiciones necesarias de una existencia digna. Su legislación social regulará: los casos de seguro de enfermedad, accidente, paro forzoso, vejez, invalidez y muerte; el trabajo de las mujeres y de los jóvenes y especialmente la protección a la maternidad; la jornada de trabajo y el salario mínimo y familiar; las vacaciones anuales remuneradas; las condiciones del obrero español en el extranjero; las instituciones de cooperación; la relación económico-jurídica de los factores que integran la producción; la participación de los obreros en la dirección, la administración y los beneficios de las empresas, y todo cuanto afecte a la defensa de los trabajadores. As melloras sociais non esquecen á muller e decreta -26 de maio de 1931- o

Seguro Social obligatorio de Maternidade, que vai ter incidencia na caída da

mortalidade infantil e feminina. Un logro importante na época foi o da aprobación do

dereito ó aborto.

Doc. 6/73 O Dr. Félix Martí Ibáñez opina sobre a lei do aborto, 1937 La reforma eugenésica, inicia sus tareas al incorporar en un Decreto trascendental la interrupción artificial del embarazo, a los dominios de la Medicina científica . Y como toda reforma eugenésica debe situar en el punto axial de la misma a la madre y al niño, por ahí comenzamos, estableciendo en el citado Decreto la libertad de practicar el aborto sea cual fuera la causa que lo motive, borrando así de golpe el curanderismo asesino y dotando al proletariado de un modo científico y eficaz de controlar su natalidad, sin temor a los riesgos que ello pudiera reportarle . Nuestra reforma agrega a la causa terapéutica -enfermedad física o mental de la madre que contraindica el parto- y al motivo eugenésico -incesto paterno o taras que podrían propagarse al futuro ser-, los factores neo maltusianos -deseo consciente de limitación voluntaria de la natalidad -y sentimental o ético -maternidad indeseable para la madre por diversas causas de orden amoroso o emotivo -,los cuatro puntales médico sociales, sobre los que descansa la reforma eugenésica del aborto.

A guerra condicionou e aplazou calquera preocupación pola saúde pública e a

asistencia social en beneficio da 'sanidad militar', así como a atención e campañas de

orientación sanitaria para a infancia. Dende o Ministerio de Sanidade e Asistencia Social

Page 54: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

308

- con Federica Montseny ó frente- tratouse de encauzar e reorganizar canto había

lexislado sobre beneficiencia. As dificultades económicas e a falla de cretos trataron de

paliarse cas axudas do Socorro Rojo Internacional y Comité de Higiene da Sociedade de

Nacións.

Cultura e lecer Nun país con índices de analfabetismo elevados e escasa capacidade adquisitiva a

lectura é máis un luxo que un ben de consumo habitual. A prensa diaria, na que dereitas

e esquerdas esfórzanse por presentar noticias que responden á división existente na

sociedade española, conta con novas aportacións, dende prensa nacionalista a diversas

correntes ideolóxicas.

Doc. 6/74

Afín ás dereitas aparecen 'Ya' - xaneiro de 1935- relacionado ca Editorial Católica

e as opinións da Igrexa e 'Arriba' -marzal de 1935- xornal da Falange. Na esquerda xur-

Page 55: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

309

den, a raiz da suspensión pola República do órgano central do P.C. 'Mundo Obrero' - La

Lucha, de 1933, e 'Pueblo', de 1935.

Doc. 6/75

A radio, un ben de consumo caro no período e de acceso limitado, representaba

para as persoas analfabetas unha fonte de información.

Neste senso xogou un papel destacado como medio de

propaganda política.

Outra forma de relación social e de difusión de ideas

representouna os mítines de partidos e sindicatos, unha vez

acadada a liberdade de expresión restrinxida na etapa

anterior. A divulgación propa-gandística contou tamén co

comic e cartelismo, con un elevado nivel artístico.

Page 56: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A guerra puso fin a toda actividade cultural, pero non a postura da maioría das

persoas cultas que se aliñaron coa República e fronte ó fascismo. O exilio foi o camiño

emprendido por moitos deles, mais non abandonaron o seu compromiso democrático,

como amosan os cadros de Miró de axuda ós postulados democráticos da República, ou

o símbolo da pintura contra a barbarie da guerra que legou Picasso no seu inmortal

Guernica. Ó mesmo tempo poetas e escritores deixan testemuña do seu compromiso cos

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVI

L NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 310

Os espectáculos que atraían multitudes e xeraban

pasións estaban no fútbol e nas touradas. Mentres os

cafés eran centros de xuntanza urbanos e servían para

discusións políticas, reflexión literaria ou descano no

traballo.

O cine, estimulador de novedades científicas será

parte do pasatempo público, tanto pola expansión a tódalas zonas como polo seu prezo

módico; o coste da entrada vai entre 1 a 3 pesetas a butaca, e 0'45 as sillas, mentres co

teatro estaba entre as 3 e 6 pesetas, cando un obreiro metalúrxico en Madrid cobraba

1'62 pesetas/hora. Fúndanse empresas de creación e

distribución con salas de cine ata un total de 3.337 no

1935. A incorporación do sonido fará do cine algo máis

que un teatro filmado.

O teatro e o cine gozan de popularidad. O primeiro

porque é posible levalo por todo

o territorio, transformalo en

medio de difusión ideolóxico,

de loita reivindicativa e de

denuncia social. As 'Misiones

pegagógicas' incorporaban

este medio e Federico Garcia

Lorca co seu grupo de teatro

universitario 'La Barraca' é un

exemplo delo.

Page 57: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

311

valores da sociedade , dos que son exemplos García Lorca, León Felipe, Miguel Hernández, ou Rafael Alberti. En Valencia,

en plena contenda , celébrase o IIº Congreso Internacional de Escritores Antifascistas, que testemuña o temor

internacional do perigo dos fascismos.

Ilustración do Guernica de Picasso, para acompañar ó poema de Rafael Alberti, que aparece como Doc. 4/79, páx. 263 do libro de materiais tantas veces citado

Page 58: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

312

Nomes propios: Niceto Alcalá Zamora (Priego, Córdoba,1877- Buenos Aires,1949): Estuda leis na Universidade de Granada e doutórase na de Madrid. Con vintedous anos gaña praza no corpo de letrados do Consello de Estado. Dentro do partido liberal foi elexido por primeira vez diputado no 1905 polo distrito de La Carolina; ocupa as carteiras de Fomento en 1917 e da Guerra no 1922. Opúsose á Dictadura de Primo de Rivera e formou parte no Pacto de San Sebastián e no Comité revolucionario que fracasa na sublevación de nadal de 1930, polo que é xuzgado e condenado a seis meses de cadea, da que sae ó se proclamar a República. Ocupa a Presidencia do Goberno Provisorio. Católico practicante dimite do cargo ó se aprobar os artigos de tema relixioso no debate das cortes Constituíntes. Foi nomeado primer presidente da República o dez de nadal de 1931. Con actuacións polémicas, foi obrigado a dimitir polo Fronte Popular en abril de 1936; marcha a Paris e logo, no 1942 a Arxentina, onde morre. Manuel Azaña Díaz (Alcalá de Henares, Madrid, 1880- Montauban, Francia, 1940). De familia acomodada estudia Dereito na Universidade de Zaragoza e os cursos de doutoramento na de Madrid. Afiliase ó partido Reformista de Melquíades Álvarez no 1914; ocupa cargos no Ateneo de Madrid. Oposto á Dictadura de Primo de Rivera funda o partido de Acción Republicana. Participa no Pacto de San Sebastián en 1930 e ocupa a carteira da Guerra no Goberno Provisional. É un representante da esquerda burguesa elexido nas tres eleccións da República sustitúe a Alcalá Zamora, primeiro na presidencia do goberno ó dimitir este no 1931; logo na Presidencia da República en maio de 1936. Personaliza as principais iniciativas de reforma republicanas: agraria, militares, educativas...Os problemas sociais de Casas Viejas e Arnedo obrígano a dimitir en 1933. Aglutina, con outros dirixentes, a burguesía democrática en Esquerda Republicana que se coaliga no Fronte Popular no 1936 e acada de novo a xefatura do Goberno, que abandona para presidir a República dende antes da rebelión militar, maio de 1936 ate o 27 de febreiro de 1939. Morre no exilio. Pedro Segura Sáez (Carazo, Burgos, 1880- Madrid, 1957). Do mundo rural burgalés e de pais mestres estuda no seminario e é ordenado sacerdote no 1906. Fai o doutoramento na universidade Pontificia de Comillas. Nomeado bispo de Coria no 1920 e arcebispo de Burgos no 1926, contou ca protección de Alfonso XIII que lle proporcionou o ascenso ó cardenalato e a ocupación do primado de Toledo no 1928. De conviccións monárquicas, acolle de mal grado a proclamación da República e faino explícito nunha pastoral de 1 de maio de 1931, o que lle vale a expulsión do país en xuño do mesmo ano. A presión do Goberno induciron a Pío XI a despoxalo da sede cardenalicia, residindo entón en Francia e Roma, ate que regresa a España en 1937, facéndose cargo da diócese de Sevilla. Na etapa franquista tamén se enfrentou ó réxime pola independencia da igrexa e do Estado. José Sanjurjo y Sacanell (Pamplona, 1872-Portugal, 1936). Formado na Academia Militar de Toledo, o seu primeiro destino foi Cuba de onde volve co grao de capitán. Pertence ós militares feitos e ascendidos nas guerras marroquies, alcanza o xeneralato en 1920 e no 1923 xa era xeneral de división. Ocupou destinos de gobernador militar en Toledo e Zaragoza. Nomeado en 1928 director xeral da Garda aceptou a transición á República en 1931 e recoñeceu ó Goberno Provisorio. Despois dos acontecementos de Castilblanco e Arnedo foi destinado á Dirección Xeneral de Carabineros. Participa na conspiración antigubernamental de agosto de 1932 que fracasa, sendo condenado a morte, permanece no penal del Dueso, Santander logo de ser indultado por Alcalá Zamora. Acóllese á amnistía de 1934 e establécese en Portugal dende onde participa na conspiración de 1936, da que sería o cabecilla de non ter morto en accidente de aviación en Estoril. Emilio Mola Vidal (Cuba, 1887-Alcocero, Burgos, 1937). Formado na Academia Militar de Toledo, alcanza o grao de segundo teniente en 1904. A carreira militar está vinculada a Marrocos, onde por méritos de guerra acada o grao de comandante en 1914. Con estancias curtas e esporádicas na península volta ó protectorado marroquí na guerra dos anos 20 sendo ferido en 1921. Ó final da campaña de pacificación da colonia xa era xeral en 1928. Ocupa o posto de director xeral da Seguridade en 1930 no goberno Berenguer, actuando en defensa da monarquía na sublevación republicana de nadal de 1930. Foi encarcelado e separado do servicio trala intentona de Sanjurjo. Recuperado no bienio conservador traballa no Alto Estado Mayor e ocupa posto de relevancia en Marrocos. O Fronte Popular desconfía del e

Page 59: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

313

trasládao á capitanía militar de Pamplona dende onde tece a rede de conspiradores e o plan de sublevación militar que coordina. Participante na rebelión militar incorpórase á Xunta Nacional de Defensa e pasa a ser xefe do exército do Norde. Morre en accidente de aviación no 1937. Francesc Maciá i Llusa (Vilanueva y la Geltrú, 1859-Barcelona, 1933). Militar de carrera e profesión abandona o exército en 1907 ó ser elexido diputado por Barcelona nas listas de Solidaridat Catalana. Na crise política de 1917 toma parte na Asemblea de parlamentarios, facendo gala de posicións rupturistas e radicais e despegado da política nacional. Na dictadura viuse na obriga de se exiliar en Francia, onde busca apoios á independencia catalana, chegando a formar un grupo armado, que fracasa e vai ser encadeado. Retorna a España en febreiro de 1931 e baixo o nome de Esquerra Republicana de Catalunya aglutina a grupos de esquerdas nacionalistas baixo a súa presidencia. Proclama a República en Cataluña en Abril de 1931. Acepta, despois de negociacións co goberno provisorio, a presidencia dun goberno autónomo e comenza o proceso autonómico que culmina co plebiscito do 2 de agosto de 1931 polo que o pobo catalán respalda o Estatuto. Foi presidente da Generalitat, diputado por Lérida nas Cortes constituintes e parlamentario nas de Cataluña, ata a súa morte no citado ano. José María Gil Robles (Salamanca, 1889, Madrid, 1980). Estudou abogacía na cidade natal e doutorouse pola de Madrid. Obtén a cátedra de Dereito Político no 1922, pasando por diversas universidades ate chegar á de Madrid. Mantivo unha forte vinculación ca igrexa, dende a súa militancia en Acción Católica, na segredaría da Confederación Nacional Católico-Agraria, ata a dirección do periódico El Debate. Obtén a acta de diputado como membro de Acción Nacional por Salamanca e forma parte do Bloque Agrario Salmantino, sendo un opositor permanente a todas as iniciativas de reforma agrarias e relixiosas do goberno. Como presidente de Acción Nacional en 1931 preconiza a participación política sen recoñecer á República. Dende marzal de 1933 preside a Confederación Española de Derechas Autónomas (CEDA), primeira organización de masas da dereita e minoría maioritaria nas Cortes saídas das eleccións do 1933. Apoia no bienio conservador toda a política revisionista do Partido Radical e forma parte, con tres carteiras, no goberno formado o 4 de outubro de 1934, que dará lugar a sublevación de Asturias e a Declaración de independencia de Cataluña. Co fracaso da unión das dereitas nas eleccións do 1936, pasa a ser líder da oposición. Coñecedor da conspiración antirrepublicana, abandona España o día do alzamento, e dende o exterior realiza tarefas de propaganda e xuda económica ó bando franquista. Alejandro Lerroux García (La Rambla, Córdoba, 1864- Madrid, 1949). Avogado de profesión e periodista, é un político contradictorio. Comenza o seu andar no republicanismo progresista e mantén unha postura de oposición á guerra de Cuba e os procesos de Montjuich que o levaron ó cárcere. Elexido diputado por Barcelona no 1901, organiza o Partido Republicano Radical, de marcado anticlericalismo no 1908. Participou nos acontecementos da Semana Tráxica de 1909 e na Asemblea Parlamentaria de 1917; como integrante da Alianza Republicana no 1926 é un dos firmantes do Pacto de Sansebastián e forma parte do Comité Revolucionario de 1930. Ocupou a carteira de Estado no goberno provisorio, anque pasa á oposición no nadal de 1931. Vai ser a forza máis votada nas eleccións de novembro de 1933. Ocupa a presidencia do Goberno en varias ocasión e diversos ministerios, dende os que propugna unha política que desmonta a obra reformista do primeiro bienio. A falla de apoios lévao a ofrecer carteiras ministeriales á CEDA o 4 de outubro de 1934, desencadeando unha reacción obreira que dará paso ós días de outubro. Implicado en diversos escándalos de corrupción política, viu a súa forza desmoronarse nas elección de 1936. Fuxe o 17 de xullo a Portugal dende onde apoia a causa dos sublevados. Regresa a España no 1947 e morre dous anos mási tarde. Indalecio Prieto y Tuero (Oviedo 1883-México, 1962). Orfo dende os seis anos e trasladado a Bilbao presenta unha infancia difícil, ó ter que abandonar os estudos primarios por ter que traballar. De formación autodidacta, exerceu de taquígrafo no diario La Voz de Vizcaya, pasando logo a redactor do Liberal no 1901, periódico do que sería director e propietario. Militou no PSOE dende os 16 anos e formou parte da política vasca fronte á burguesía nacionalista. Foi elexido parlamentario por primeira vez no 1918. Apoiou a corrente socialista contraria á axuda a dictadura de Primo de Rivera, colaborando cos republicanos. Firma o Pacto de San Sebastián e conduce ó seu partido á conxura de 1930. Proclamada a República é elexido parlamentario nas

Page 60: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

314

constituíntes e desempeña diversos ministerios: o de Facenda, de Obras Públicas no primeiro bienio; e da Mariña e Aire e o de Defensa nos gobernos da Guerra. Exiliouse, primeiro a Francia, para ir logo á México, onde morreu Largo Caballero (Madrid, 1869- 1946). De familia con escasos recursos e con escasa posibilidades de formación escolar, apenas estudios elementais, traballa en diversos oficios para rematar por ser estuquista dende os 9 anos ata os 41, no que a súa actividade sindical e política o apartarían dela. Afíliase a UXT, no sector de albanilería, en 1890 despois de escoitar a Pablo Iglesias; e no 1894 entra no PSOE. Forma parte do Instituto de Reformas Sociais dende 1903; no 1908 é vicepresidente do sindicato en Madrid e no 1910 é elexido un dos tres concellais de Madrid, o que lle permite abandonar o seu oficio e vivir dos soldos oficiais ou sindicais. No 1918 é nomeado segredario do seu sindicato, cargo que desempeña, con pequenas interrupcións ate 1938, permitíndolle este cargo a súa incorporación a xuntanzas e reunións da internacional socialista e da OIT. Ocupa na República o cargo de Ministros de Traballo (1931-1933) e de Xefe de Goberno nos comenzos da guerra . Exiliado en Francia caeu prisioneiro e encadeado nun campo de concentración nazi, de onde foi liberado ó remate da guerra mundial, morre en marzo de 1946. Lluis Companis (Lérida, 1882-Barcelona, 1940) Avogado e periodista a súa entrada na política faina como concellal de Barcelona en 1917. Militou sempre na esquerda catalanista, e foi un dos fundadores de Esquerra Republicana de Catalunya no 1931. Elexido concellal o 12 de abril de 1931 proclama, dous días despois, a República na cidade condal facéndose cargo do Goberno . Sae elexido diputado para as Cortes Constituíntes, foi ministro da Mariña no goberno central. A aprobación do Estatuto catalán vinculao definitivamente a Cataluña, onde ostentou a presidencia do Parlamento autónomo e, á morte de Maciá, a da Generalitat. Enfrontado ó Goberno central pola ley de cultivos proclama, na sublevación asturiana de outubro de 1934, o Estado Catalán polo que foi encadeado, procesado e condenado. Recupera a presidencia da Generalitat despois do triunfo do Fronte Popular e xogou un papel destacado na derrota da sublevación en Barcelona; refuxiado en Francia depsois da derrota republicana, foi detido pola Gestapo, devolto a España e fusilado. José Antonio Aguirre y Lecube (Guecho, Vizcaya, 1903-Paris, 1960) Estudou dereito cos xesuitas en Deusto, e foi xogador do Atletico de Bilbao, de familia carlista evolucionou cara o nacionalismo e militou no PNV. Elexido diputado nas Cortes constituíntes loitou pola autonomía. Alineouse co Goberno republicano na sublevación e acupa a Presidencia do Goberno autónomo despois da aprobación do estatuto. Fuxe a Francia onde vai ser perseguido pola Gestapo polo que se viu obrigado a exiliarse en Arxentina e logo en Estados Unidos, onde foi catedrático da universidade de Columbia. Retorna a Francia despois da liberación, onde morre. José Antonio Primo de Rivera y Sáenz de Heredia (Madrid, 1903- Alicante, 1936). Fillo do xeneral dictador Miguel Primo de Rivera, toma do seu proxenitor as ideas dictatoriais que reelabora a partires do fascismo italiano. Funda en 1933 a Falanxe española, movemento violento, radical e conformado de milicias matonistas, participa na conspiración, alegando o deber patriótico de sublevación contra a República. Encadeado como acusado de actos de deslealtade ó réxime, foi xuzgado, condenado a morte e executado. A súa ideoloxía e partido serveron de sustentación ó personalismo franquista. Converteuse nun dos héroes fundamentais do seu réxime. Francis Franco Bahamonde (El Ferrol, 1892, Madrid, 1975). Militar formado nas guerras colonias de Marrocos entre 1912 e 1926, acadando o xeneralto neste ano. No 1928 recibe o encargo de organizar e dirixir a Academia Xeneral Militar de Zaragoza, creada polo dictador Primo de Rivera, ata 1931, cando as reformas de Azaña suprímena. O se proclamar a República Franco ocupou diversos cargos militares en diversas rexións militares, e foi o encargado de liquidar a revolución socialista de Asturias do 1934. Uniuse á conspiración dende o triunfo do Fronte Popular e conseguíu o control do mellor corpo de exército: o de África. Ocupa dende o 29 de setembro de 1936 a xefatura do Goberno do Estado e do Exército. O trunfo na guerra supuxo a instauración dun réxime totalitario e autoritario, cunha concepción administrativa e política unitaria, un marcado carácter católico e hostil a todos partido político e sindicato

Page 61: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

315

libre. Exerceu unha prolongada dictadura persoal, acuñando o título de Caudillo que chega a acuñar nas moedas. José Calvo Sotelo (Tui, Pontevedra, 1893, Madrid, 1936). Estudia dereito e chega a ser abogado do Estado en 1916. Milita no partido maurista e acada a acta de diputado polo Carballiño en 1919 e 1921. Desempeña o cargo de ministro de Facenda (1925-1929) na Dictadura de Primo de Rivera, en plena coiuntura alcista, aplicando a política intervencionista do réxime, e creando o monopolio de petróleo (CAMPSA). Fuxe o se proclamar a República e non regresa ata despois da Lei de Amnistía de 1934. Elexido diputado en tódalas lexislaturas estivo sempre vinculado á dereita monárquica e tentou rivalizar con Gil Robles no liderazgo conservador. Toma parte na trama golpistas e foi asasinado en vísperas da sublevación por gardas de asalto en revancha pola morte do tenente Castillo. Vocabulario: Autonomía: Condición xurídico-política de entidades territoriais ás que, dentro da estructura dun Estado, se lle recoñece a facultade de establecer leis propias (lexislar) e dotarse de institucións de goberno propio que actúa dentro dos límites xeográficos da súa demarcación. Esta capacidade está recoñecida nos Estatutos, entendidos como leis marco derivadas da Constitución. Autonomía: Potestade que ten unha comunidade nacional ou rexional para dispor, dentro dun marco constitucional estatal, de capacidade para regular cuestións internas segundo as súas propias leis e institucións de poder. Frente Popular: Coalición (alianza) electoral de partidos republicanos e de esquerdas marxistas (socialistas e comunistas) que baixo un programa común de defensa da democracia capitalista, concurren ás eleccións de febreiro de 1936, para evitar o avance do fascismo e a supremacía da dereita non democrática influenciada polos acontecementos do fascismo italiano e o nazismo alemán. Goberna de febreiro de 1936 a marzal de 1939, cando foi vencida na guerra Separatismo: Movemento que, organizado políticamente, aspira a separar dun todo maior a un grupo e área xeográfica Laicismo: Ideario que, vinculado ó racionalismo e liberalismo, defende a neutralidade do Estado en materia relixiosa, ó tempo que se declara aconfesional para separar a influencia eclesiástica do ámeto da sociedade . Fascismo: Movemento político de carácter totalitario que predica a desigualdade social das clases (antiliberalismo); o dereito das minorías (élites) a gobernar e ocupar os postos de responsabilidade na administración do Estado; a supremacía do Estado sobre o individuo (totalitarismo); os principios de disciplina, autoridade e xerarquía ó tempo que nega os dereitos e a liberdade individuais e só recoñece e impón deberes e servicio cara o Estado. Foi creado por Benito Mussolini no remate da gran guerra (1919) e acada a súa consagración na década dos vinte e trinta. En España está encarnada na forza política da Falanxe e, con variantes, é o modelo de actuación da etapa franquista República: Forma política na que a xefatura do Estado non é hereditaria, nin vitalicia, senón electiva. Quen ostenta o cargo está lexitimado polo corpo electoral e ten a representación do Estado.

Page 62: A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO … · A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 257 3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14

A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)

316

Goberno Provisional: Autoridade que asume o poder nun intre de transición ata o establecemento dos mecanismo que lexitimen o modelo de Estado e as súas institucións de poder. Sufraxio Universal: Exercicio do dereito ó voto que ten a cidadanía dende os sistemas liberais, ó recoñecer ás persoas dereitos. Permite elexir entre as diversas opcións partidistas que se ofrecen nun proceso electoral. O voto ou sufraxio permite a elección de representantes nos que se delega a capacidade de soberanía individual para participar nas tarefas do Estado. O S.U. acádase en España en 1890, máis limitado ó masculino; a capacidade de participación feminina non se recoñece ate a 2ª República, no 1931. Nacionalismo: Movemento político que tenta activar e desenvolver a toma de conciencia de pertencer a unha comunidade nacional. Milicias Populares: Nome dados as forza republicanas durante a guerra integradas por voluntarios, con asesoramento militar e organizadas por partidos e sindicatos de esquerdas. Defende o réxime democrático contra o golpe de estado do exército. Remataron por integrase no Exército Popular. Brigadas Internacionais: Voluntarios estranxeiros que combatiron durante a guerra española co exército republicano pola defensa da democracia fronte ó fascismo. De extracción ideolóxica comunista maioritariamente, creáronse oficialmente o 22 de outubro de 1936, e participaron na defensa de Madrid, combatiron en Guadalajara, Brunete, Belchite e Batalla do Ebro. A súa retirada é consecuencia dunha resolución da Sociedade de Nacións (1-X-1938) contraria á intervención estranxeira. Acudiron uns 40.000 homes de 50 países diferentes, anque a maioría eran comunistas franceses. Comité de non Intervención: Organismo internacional auspiciado por Francia (1936) para evitar intromisións na Guerra Española e integrado por ela mesma, mais Gran Bretaña. Italia, Alemaña, Rusia. A súa inoperancia demóstrao a axuda concedida pola URSS e México á República e de Alemaña, Italia e Portugal ós sublevados. Oficialmente disolto co remate da guerra, en abril de 1939, as potencias fascistas xa o deixaran no 1937. Caudillo: (Latín capitellus=cabecilla). Designa a un xefe político, que en España se aplica a Francisco Franco dende 1937 a 1975. Descrebeo como un xefe carismático, inspirado por Deus e de poder absoluto, responsable só “ante Deus e a historia”. Personificou a soberanía nacional e concentraba os poderes de xefe de estado, de goberno, xefe de partido único (movemento Nacional) e xeneralísimo dos exércitos. A lei orgánica do Estado de 1966 separa as funcións de Xefe de Estado das do Xefe de Goberno, anque non foi ate 1973 que se nomeou a Carrero Blanco para o cargo, ata que “subíu ó ceo”.