A lingua literaria na época de Rosalía Ramón...

A lingua literaria na eacutepoca de Rosaliacutea

Ramoacuten Lorenzo

Formas de citacioacuten recomendadas

1 | Por referencia a esta publicacioacuten electroacutenicaLorenzo ramoacuten (2012 [1986]) ldquoa lingua literaria na eacutepoca de rosaliacuteardquo

en Actas do Congreso Internacional de estudios sobre Rosaliacutea de Castro

e o seu tempo (III) Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Universidade de Santiago de Compostela 7-41 reedicioacuten en poesiaga-

legaorg Arquivo de poeacuteticas contemporaacuteneas na cultura lthttpwwwpoesiagalegaorgarquivofichaf2013gt

2 | Por referencia aacute publicacioacuten orixinal

Lorenzo ramoacuten (1986) ldquoa lingua literaria na eacutepoca de rosaliacuteardquo en Actas

do Congreso Internacional de estudios sobre Rosaliacutea de Castro e o seu

tempo (III) Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Uni-versidade de Santiago de Compostela 7-41

copy O copyright dos documentos publicados en poesiagalegaorg pertence aos seus autores eou

editores orixinais

Edicioacuten dispontildeiacutebel desde o 23 de xullo de 2012 a partir dalgunha das tres viacuteas seguintes 1) ar-

quivo facilitado polo autora ou editora 2) documento existente en repositorios institucionais

de acceso puacuteblico 3) copia dixitalizada polo equipo de poesiagalegaorg coas autorizacioacutens per-

tinentes cando asiacute o demanda a lexislacioacuten sobre dereitos de autor En relacioacuten coa primeira al-

ternativa poderiacutea haber diferenzas xurdidas xa durante o proceso de edicioacuten orixinal entre

este texto en pdf e o realmente publicado no seu diacutea O GAAP e o equipo do proxecto agradecen

a colaboracioacuten de autores e editores

A UNGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALIacuteA

RAMOacuteN LORENZO

Universidade de Santiago

Neste traballo quero facer unha serie de consideracioacutens sobre a lingua literaria na eacutepoca de Rosaliacutea e vemiddotla postura que adoptan alguacutens dos escritores maacuteis represhysentativos

Escribir en galego non era doado no roc XIX por infmidade de razoacutens A Ungua estaba nunha situacioacuten de total desprestixio social e perdeacuterase toda tradicioacuten escrita Habiacutea que empezar de cero e rachar ese pano escuro e tupido da indiferencia ou do desprecio Poucos estaban con ganas e con [orzas para facelo porque mesmo chegaba a ser motivo de desconsideracioacuten persoal

OllamiddotJo panorama linguumliacutestico de Galicia nos comezos do seacutec XIX eacute desolador A maioriacutea da poboacioacuten era de fala galega pero a lingua da cultura era exclusjvamente o castelaacuten porque a minoritaria clase dominante non queriacutea saber nada do galego Coshymo diciacutea Martelo-Paumaacuten

Como ninguen gallego fala agora si non os labradores xornaleiros e toda a xente ruda e non sentildeora e en castellano soJo os caba leir os e a xen te sa bidora (1)

Realmente resulta incomprensible como unha comunidade puido ir deixaacutendose dominar por unha lingua aUca ata consentir que o seu propio idioma quedase convertimiddot do nun dialecto desprestixiado e despreciado

As causas vintildean de vello e non vou entraacuter na anaacutelise delas SOacute indicarei que empemiddot zaron xa no seacutec xm con Fernando II de Castela Desde o XIII comeza a presioacuten do castelaacuten que se vai introducindo en GaJicia cada vez maacuteis oacute langa de toda a eacutepoca meshydieval en toacutedolos elemen tos do Poder a 19rexa a Administracioacuten a Xusticia as Instishytucioacutens Militares Toacutedolos elementos do poder van penetrando desde Castela e imponmiddot do o castelaacuten como lingua de cultura Xa na ldade Media repito e por iso se chega a esta contraposicioacuten alucinante

galego igual a desprestixio social (m~js lingua da maioriacutea dos habitantes) castelaacuten igual a prestixio (aiacutenda que lingua dunha parte minoritaria da poboacioacuten)

O) EvarislO MartelomiddotPaumaacuten Liacutericas gallegas La Coruntildea Imp de Viuda de perrer e hijo 1894 p 116

8 RAMOacuteN LORENZO

o castelaacuten estaacute ca poder e a suacutea actuacioacuten seraacute desde o poder Oscastelaacutens-fashylantes non necesitan rebaixarse a falar galego porque ordenan e mandan soacute os galegos tentildeen que desembocar no castelaacuten se queren gantildear consideracioacuten social

Isto aconteceu durante seacuteculas De aiacute que non nos extrantildee o feito de que se fale a reo negativamente da nasa lingua E xa desde os primeiros tempos

Xoseacute Luiacutes Pensado lembra o caso de Micer Gonzalo de Santa Mariacutea quen no proacutelogo aacute suacutea obra Las Vidas de fos Santos Religiosos (entre 1486 e 1491) escribe

Hay allende esso en la misma Castilla como son diuersos reynos en vno ayunshytados algunas tan grosseras e aacutesperas lenguas como es Galizia Uiz caya Asturias e Tierra de Campos que ni aquellas ni lo muy andaluz es houido por lenguaje esmerado Ca lo vno de muy gruesso e rudo se pierde e lo otro de muy morisco en muchos vocablos a penas entre los mismos castellanos se entiende (2)

Esta consideracioacuten da lingua coma dialecto groseiro e aacutespero xa non deixashyraacute oacute galego e empeza precisamente a difundirse nunha eacutepoca clave o seacuteculo XVI Este seacuteculo foi unha das grandes ocasioacutens perdidas para o naso idioma Como sabemos o seacutec XVI representa o grande avance das linguas vernaacuteculas sobre o latiacuten mais deste movemento xa non participa a nasa lingua Durante o periodo medieval emparedada

entre o castelaacuten e o latiacuten (3) xa no seacutec XVI non haberaacute ningueacuten que se preocupe dela e en todo caso se algueacuten o fai seraacute para viJimpendiala E isto nunha eacutepoca transcendenshytal en que se fiexclxan as linguas modernas frente oacute sistema medieval Asiacute mentres pofio por caso en Italia Pietro Bembo escribe Prose della volgar lingua (1525) (4) ou en Francia Du Bellay La Dellence el llJustration de la langue frantoyse (1549) (5) ou xa na Peniacutensula Nebrixa publica en 1492 a suacutea Gramaacutetica Castellana (6) na que fala da lingua coma compantildeeira do Imperiacuteo en Galicia non se fai nada

En todo o seacutec XVI e no XVTI hai unha serie de tratados gramaticais sobre o castelaacuten e tameacuten en Portugal sobre o portugueacutes AqUIacute xa temas en 1536 a Grammatica

(2) J L Pensado Evaluacioacuten del asturiano entre las lenguas de Espantildea en Lletres Astushyria1l2S 1 p 30 tameacuten en Tradicioacuten actualidade e futuro do gaego Actas do Coloquio de Treacuteveshyriso Edicioacuten preparada por D Krcmer e R Lorenzo Xunta de Galicia Conselleriacutea de Cultura Santiago 1982 p 86

(3) Cfr Xoseacute Filgueira Valverde 0 galego escrito entre o latiacuten e o castelaacuten no medievo en Tradicioacuten aclUalidade e futuro do galego pp 127-130 esp p 128

(4) Pietro Bembo rose della volgar lingua Vcnezia 1525 cfr Prose della volgar uumlngua Introd e note di Carla Dionisotti-ltasalonc Unione tipografico-editrice Toriacutenese Torino 1931

(5) Joachim Du BeUay La Deffence et mvstration de la Langue Francoyse Paris 1549 eacuted critique par Henri Chamard Pariacutes 1904 (reimpresioacuten Sta tkine Reprin ts Gencve 1969)

(6) Antonio de Lebrixa Cramdtica castellana Salamanca 1492 (ed facsimilar de Espashysa-Calpe en 1976) cfr Gramaacutetica de la lengua castellana (Salamanca 1492) Muestra de la Istoria de as Antiguumledades de Espantildea Reglas de Ortographia en la lengua casrell= Edited with 3n Introduction and Notes by I Gonzaacutelez-L1ubera Oxford 1926 Cramdtiacuteca castellana Texto estashyblecido sobre la ed princeps de 1492 por Pascual Galindo Romeo y Luis Ortiz Muntildeoz con una introduccioacuten notas y facslmil Madrid 1946 Cramdtica de la lengua castellana Edicioacuten preparashyda por Antonio Quilis Editora Nacional Madrid 1980

A LlNGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALIacuteA 9

da lingoagem Portuguesa de Fernao de Oliveira (7) en 1540 a Grammatica da Lingua Portuguesa (8) asiacute como o Diaacutelogo em louvor da nosSa linguagem (9) de Joao de Bashyrros para seguir coa Oriacutegem da iexclingoa portuguesa (l606) (10) e a Orthographia da Linshygoa Portuguesa (1576) (11) de Nunes de Leao_ E as de seguido pois desde o seacutec_ XVI o port non deixou de ter cultivadores dos estudios gramaticais

Ca descubrimento da imprensa estas obras acadan unha maior difusioacuten e poden utilizalas toacutedolos estudiosos do idioma Pero en Galicia non se fai nada diso e os lishybros que se publiquen apareceraacuten xa en castelaacuten ou en latiacuten Por iexclso en Castela ou en Portugal se vai avanzando cara a unha unificacioacuten da lingua literaria e os escritores teshyraacuten elementos abondos para escribir conforme a unhas regras e uns principios xerais

O mesmo acontece co suplemento necesario que forman os diccionarios O casshytelaacuten adiaacutentase cos de Nebrixa (I2) e Alonso de Palencia (13) a fins do seacutec XV en Portugal hai que agardar oacute XVI ca de Cardoso (1563) (14) aparecen do alguacuten tempo

(7) Fernao dOtiveyra Grammatica da lingoagem portuguesa Lisboa 1536 2a ed publicashyda por diligencias e trabalho do Visconde d Azevedo e Tito de Noronha Porto 1871 3a ed feita de harmonia com a primeira (1536) sob a diacuterecltaQ de Rodrigo de Saacute Nogueira Lisboa 1936 01mar Guterres da Silveira A Grammatica de Femio dOliveyra Apreciacao - Texto reproduzishydo do da 1 a edi~ao (1536) Riacuteo 1954A gramaacutetica da lingiexcliexclagem portuguesa di FenuZo de Oliacuteveira Introducao Jeitura actualizada e notas por Maria Leonor Carvalhao Buescu Imprensa Nacional -Casa da Moeda Lisboa 1975 cfr Edicao fac-similada Biblioteca Nacional Lisboa 1981

(8) Joao de Barros Grammatica do Lingua Portuguesa Olyssippone Iacute540 Compilafaoacute de Varias Obras do insigne portuguez Joam de Barros agora reimpressas em beneficiacuteo puacuteblico pelos Monges da Real Cartucha de N S da Escada do Ceo Lisboa 1785 Gramaacutetica da liacutengua portuguesa 3a ed Organizada por Joseacute Pedro Machado Lisboa 1957 4a ed Lisboa Faculdade de Letras 1971 (por Maria Leonor C Buescu)

(9) Publicouse xuntamente coa Gram17l4tica en 1540 (tameacuten na Compila~o de 1785) cfr ed de L Pereira da Silva Coim ba 1917 Joao de Barios Diaacutelogo em loullor da nOsa Iinguagem Lettura critica dcUedizione del 1510 con una introduzione su La questione della lingua iexcln Porshytogalo a cura di Luciana Stegagno Picchio Modena 1959

(lO) Dvartc Nvncz do Liao Origem do Iingoa porrvgvesa Dirigida a el Rei Dom PhiUippe o Ir de Portugal nosso senhor Lisboa 1606 Origem e ofthographia da uumlngoa portugueza por Duarte Nunes do Leao Nova ed correcta e emendada Lisboa 1784 nova ed correcta e emenshydada conforme a de 1784 Lisboa 1864 Origem da liacutengua portuguesa Quarta edi~ao conforme a primeira Com estudo preliminar e anotat6es de Joseacute Pedro Machado Lisboa 1945

(11) Dvarte Nvncz do liacuteao Orthographia da Llngoa Portvgvesa Lisboa 1576 cfr as edishycioacutens de 1784 e 1864 na nota anterior

(12) Antoniacuteo de Ncbrija Diacutectionarium ex hispaniensi in latinum sennonem s a (iquest 1495) Edicioacuten facsimilar da Real Academia Espatlola Madrid 1951 Tameacuten Vocabulario de romance en latiacuten Transcripcioacuten criacutetica de la edicioacuten revisada por el autor (Sevilla 1516) con una introducshycioacuten de Gerald J Macdonald Editorial Castalia Madrid 19tH Xa antes publicara o Lexicon ex sermone Latino in Hispaniensem Salamanca 1492 (edicioacuten facsimuumlar de G Coloacuten e A-J Sobeshyranas Barcelona 1979)

(13) Alonso Fernaacutendez de Palencia Universal Vocabulario en latiacuten yen romance Sevilla 1490 ed facsimilar Madrid Como Perman de la Asoc de Academias de la Lengua Esp 1967 John M HiIl Universal Vocabulario de Alfonso de Palencia Registro de voces espantildeolas iacutentershyIUlS Madrid R Acad Esp 1957

(14) Jeroacutenimo Cardoso Dictionarium Latino-Lusitanicum amp vice-versa Lusitanico-Larishynumo Coimbra 1563 (con cdiciacuteoacutens posteriores en 1569fl570 1592 cte)


despois os de Barbosa (1611) (15) Amaro de Roboredo (1621) (16) e Bento Pereiacutera (1634) (17) En toacutedalas linguas se van achegando os medios para a constitucioacuten do que podiacuteamos chamar diccionario acadeacutemico Asiacute en Italia o Vacabaario degli Accadeshymici della Crusca aparece en 1612 (i 8) e serviraacute de modelo para o Dictionnaire de IAcadeacutemie Frarlfoise pu blicado en Pariacutes en 1694 e este aacute suacutea vez para o Diccionano de la Lengua Castellana da Real Academia Espantildeola (1726-1739) contildeecido coma o Diccionario de Au toridades (19)

Desta maneira no seacutec XVIII ternos na Peniacutensula para o castelaacuten a segunda granshyde revolucioacuten linguumliacutestica canto aacute normativizacioacuten pois eacute unha eacutepoca de readaptacioacuten das grafiacuteas e de fixacioacuten da lingua contemporaacutenea pasto que xunto oacute diccionario acashydeacutemico teremos xa a gramaacutetica acadeacutemica (20) e desde entoacuten toacutedalas transformacioacutens iranse reflexando nas diferentes edicioacutens de stas obras

Tameacuten ocorre isto en Portugal que se ben non posuacutee unha gram aacutetica ou un dicshycionario acadeacutemicos si ten abondos gramaacuteticos e lexicoacutegrafos no XVIII coma Vershyney (21) Madureira Feijoacuteo (22) etc o recontildeecido Rafael Bluteau (23) e xa Oacute final do seacuteculo ala edicioacuten do famosiacutesimo DiccionJ)io de Morais (24)

Todo axudaba a estas linguas o uso e a norma Eacute certo que toda lingua necesita unhas directrices unhas lintildeas xerais de actuacioacuten que se conseguen cunha gramaacutetica e cun diccionario e coa aprendizaxe destas directrices nos anos da escola mais tameacuten eacute necesaria a existencia de escritores cantos maacuteis mellor que recreen esta lingua que a traballen que a modelen e le dean consideracioacuten sociaL A accioacuten combinada das

(15) Agostino BarboSJ Dicrionarium LusiumicoLatinum Braccflarac A ugustae 1611 (16) Amaro de Roboredo Raizes da Iingua latina mostradas em um Tractado e Diccionario

isto eacute um compendio de Calepino com a composifaacuteo ederivafao das palavras com a orthographia quontidade e phrase dellas Lisboa 1621

(17) Bento Pereira Prosodia in Vocabularium Trilingue Latinum Lusitanum et Castellashynum digesta Eborae 1634 (con sucesivas edicioacuten en 1643 1653 1656 etc) tameacuten Prosodia in vocabulanum bilingue Latinum et Lusitanum digesta Eborae 1732 Thesouro da lmgoa portushyguesa Lisboa 1647

(18) En Venezia (a 2a ed eacute de 1623 e a 33 de 1691) (19) En 6 volumes (reproduccioacuten facsimilar de Editorial Gredas en 1963) (20) A 1 a cd da Gramaacutetica de la lengua castellana da Real Academia Espantildeola pu blicouse

en Madrid en 1771 A Orthographla xa eacute de 174l (21) Luiacutes Antonio de Verney Verdadeiro Metodo de estudar para Ser util a Republica e

iexclj [greja l Valenza 1746 (2a ed 1747 Coleciao de Claacutessicos Saacute da Costa Verdadeiro MeacutelOdo de Estudclr Edi9ao organizada pelo Prof Antoacutenio Salgado Juacutenior Vol r-v Lisboa 1949 e ss

(22) J030 de Moraes Madureira Feijoacuteo Orthographia ou arte de escrever e pronunciar com acerto a lingua porttlgueza Co imbra 1739

(23) Raphael Bluteau Vocabulario Porruguez e Latino 8 vals Coimba (vol l-IV) e Lisboa (vol V-VIII) 1712-1721Suplemento 13 e 2U parte Lisboa 1727-1728

(24) A de Moraes Silva Diccionario da lngua portugueza Lisboa 1789 (con edicioacuten posshyteriores en 181318231831184418581877-18781890-1891 e a 93 sen data) Conservando o no me de A de Morais Silva fxose o Grande Diciondrio da Llngua Portuguesa lOa ed revista corrigida muito aumentada e actualizada por Augusto Moreno Cardoso Juacutenior e Joseacute Pedro Machado 12 vals Ed Conflueacutencia Lisboa 1949-1959

A LINGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALIacuteA j 1

normas grama ticais e a dedicacioacuten dos escritores oacute langa de moitas deacutecadas fai que a lingua se vaia pulindo e chegue aacute maacutexima expresioacuten literaria Isto ocorreu en Portugal e en moitos paiacuteses

iquestE en Galicia

En Galicia non aconteceu nada disto E compreacutendese iquestPara que se necesitaba

unha gramaacutetica ou un diccionario se a lingua de cultura en Galicia era o castelaacuten Esshy

cribir en galego nos chamados seacuteculas escuras ou do silencio era impensable aacute parte algunha que outra pobre contribucioacuten literaria porque non habiacutea conciencia

de que o galego era a nasa lingua Ningueacuten se atrevena tampouco no XVI ou no XVII

a facer unha defensa do galego maacuteis ben todo o contrario todo aquel que queriacutea gantildear consideracioacuten social renunciaba oacute galego ou evitaba que se le cofiacuteecese a suacutea

vinculacioacuten ca dialecto Era un desprestixio expresarse en galego habiacutea que facer

todo o posible para que se non notase o rexionalismo e para [alar nun castelaacuten ben

correcto O dialecto galego soacute quedaba para os lllStiCOS ou para falar na casa A linshygua literaria era o castelaacuten e para el as normas xa vintildean de Madrid

Asiacute estivo a situacioacuten ata o XIX e digo ben ata o seacuteculo XIX Ben sabemos

que no seacutec XVIII temas algunha figura extraordinaria mais que non tivo transcenshy

dencia no seu momento Eacute verdade que no XVIII o P Sarmiento tivo unha concienshy

cia clara da importancia do galego e do que se debiacutea facer en Galicia coa aprendizaxe

da lingua mais o P Sarmiento escribiacutea en Madrid e a suacutea obra quedaba reducida a un

puacute blico limitado na maior parte O seu Origen de la lengua gallega soacute se pu blicou en

1878 (25) e o Onomaacutestico Etimoloacutegico de la Lengua Gallega en 1923 (26) Tameacuten eacute certo que escribiu en galego a suacutea obra Coleccioacuten de Voces y Frases

Gallegas (27) pero el mesmo era consciente dos problemas que comportaba o feiacuteto

de escribir sobre a nosa lingua Nunha carta a Campomanes (do 17 de setembro de 1761) diacuteo claramente

Otros gallegos diriacutean Glossado de la Lengua Gallega Jesuacutes que desatishyno iquesto ese fraile se volvioacute licaacutentropo o piensa hacer burla de los gallegos

iexclLengua gallega iquestEn donde estamos diriacutean otros que no son de Galicia Si en Galicia azotan a los nintildeos en la Gramaacutetica iquestcon que conciencia se viene el fraile a escribir de una lengua que no hay y que es delito hablar de ella

Bien se conoce que el chorrillo de escribir es invencioacuten de frailes Que esshycriban en castellano vaya Que escriban en latiacuten venga

Pero querer hacer anaacutelisis de las voces gallegas y de las cosas que signifi-

(25) A Carta en respuesta al Rvdmo P M Esteban de Terreros y Pando Sobre el Oligerz de la Lengutl Gallega y sobre la Paeograffa Espafloia publicouna Loacutepez dela Vega na Revista Contemporaacutenea XIII 1878296-320 cfr agora 1 L Pensado Opuacutesculos linguumliacutesticos gallegos de sigio XVIJ Vigo Ed Galaxia 1974 pp 7-47

(26) Onorruistico Etimoloacutegico de la Lengua Gallega Proacutelogo del Arzobispo don Manuel LRgo Gonzaacutelez Tuy Tip Regional 1923

(27) CE Fr Maruacuten Sarmiento Coleccioacuten de voces y frases ganegas Edicioacuten y estudio por 1 L Pensado Universidad de Salamanca 1970


can teniendo atrevimiento para citar los autores maacutes claacutesicos del griego latiacuten y castellano y con su empedradillo de voces orien tales eso ya no es invencioacuten de frailes sino de aiacuteguacuteri fraHe de invenciones Pero esotro frailuco iquesta que se vieshyne con su madre gallega de su lengua zarrapastrosa (28)

Esa era a realidade No XVIlI arnais implaacutentase o castelaacuten nas escalas e os que queiran aprender algo terano que facer nesta lillgua Oeste disparate eacute ben consciente Sarmien to e no seu Tratado de la educacioacuten de la juventud (pu blicado en 1798 (29) e agora por Pensado (30) ) explica lucidamente como deberiacutea se-lo ensillo en Galicia e como os rapaces deberiacutean deprender priIacuteneiro o seu propio idioma e non o castelaacuten Non ten desperdicio o libro do naso famoso escritor e ben lIes viriacutea aacutes autoridades acmiddot tuaiacutes que He botasen unha aliada e aplicasen os seus criterios

Non valeraacuten de moito as protestas de Sarmiento e nos comezos do XIX a situashycioacuten segue igual Tardarase abando en coller conciencia da lingua e o verdadeiro conshyflicto linguumliacutestico galegocastelaacuten comezaraacute a mediados do seacuteculo Na polftica as primeiras manifestacioacutens reivin dicativas tereacutemolas coa Guerra da Independencia se ben a verdadeira conc~nciaciacuteoacuten empezaraacute no 1840 ca Provincialismo (1840-1868) para seguir despois ca Federalismo (1868- i 880) e o Rexionalismo (1881-1900) (31) Conestes movementos chega tameacuten o Rexurdimento literario

Por causa da Guerra da Independencia xorden xa escritos patrioacuteticos en galego d~ valor limitado Son os comezos dun rexurdir que ata os anos 50 a penas nos deixa mostras literarias A primeira grande avanzada produacutecese entre os anos 50 e 60 espeshycialmente coa obra de Pintos A gaita gallega da que falarei maacuteis adiante Oespois veshynen xa as composicioacutensdo Album de la Caridad (1862) (32) os Cantares Gallegos de RosaIiacutea (J 863) (33) etc Un ano pecu liar foi o de 1880 no que aparecen Follas novas

(28) X L Pensado Tomeacute Feij 00 e Sarmien to duacuteas vidas sin paralelo Grial XVI nuacutem 601978 pp_ 153-154 n_ 39

(29) Discurso sobre el Meacutetodo que debiacutea guardarse en ia Primera Educacioacuten de la Juvenshytud en el Smwnarfo Erodico de A Valladares de Sotomayor tomo XIX Madrid 1798 pp_ 167-256

(30) J L Pensado La educacioacuten de la juventud de Fray Marcln Sarmiento Edicioacuten y estushydio criacutetico Xunta de Galicia Servicio Central de Pu blicacioacutens Santiago 1984

(31) CfL Xoseacute Ramoacuten Barreiro Fernaacutendez Sinais do acontecer histoacuterico de Galicia en TradiciOacuten actwJlidade e futuTO do galego p 56 veacutexasc tameacuten Historia de Galicill IV Edilde ConshytempoTlIacutenea Vigo Ed Galaxia 1981 esp pp 324-344 Gran Enciclopedia Gallega XV s v gaJegu~mo

(32) Album de la Caridad_ Juegos F70rales de La Corufla en 1861 seguido de un mosaico pMtico de nuesTos va tes gallegos contemporaacuteneos_ Ed costeada por don Joseacute Pascual Loacutepez Corshytoacuten Coruntildea 1862

(33) J Compaile - Editor CanttlTes gallegos por Rosaliacutea Castro de Murguiacutea Vigo Estableshycimiento tipograacutefico de D J Compailel 1863

A L1NGUA LITERARIA NA fPOCA DE ROSALIacuteA J3

de Rosaliacutea (34) Aires da mintildea terra de Curros Enriacutequez (35) Saudades gallegas de Lamas Carvajal (36) e Maxina de Marcial Valladares (37)

Desde mediados do XIX a literatura galega xa teraacute continuiacutedade ata os nasos diacuteas con maacuteis ou menos fortuna

iquestComo puido acorrer un cambio tan transcendental no seacutec XIX iquestComo desshypoiacutes de tanto desprecio acugulado houbo xente disposta a loitar contra unha situashycioacuten con seacuteculas de existencia) En grande parte este fenoacutemeno estaacute en relacioacuten ca grande cambio de mentalidade que trouxo o Romantismo Galicia coma sempre non foi pioneira maacuteis ben andou oacute rabo pero chegou a participar Co movemento romaacutentico voacutelvese aacute Idade Media Na Alemania especialmen te produacutecese unha ecloshysioacuten de estudios e investigacioacutens sobre a literatura medieval Descoacutebrese de novo o occitano e os trovadores provenzais rastreacuteanse as bibliotecas aacute procura de documenshytacioacuten perdida Isto fai que renaza aquela lingua abandonada literariamente Pero esshyte renacemento non se limita oacute S de Francia tameacuten chega aacute Peniacutensula e asiacute volve o florecemen to do catalaacuten e do mesmo xeito con menos pulo pouco a pouco o da nasa lingua

Desta maneira maacuteis ca nada desde os anos 60 e xa antes desde Pintos atopaacuteshymonos na nasa terra cun panorama linguumliacutesticoliterario moi diferente pois a partir de agora a llogua literaria de Calicia xa non seraacute soacute o castelaacuten Haberaacute escritores en castelaacuten escritores en galego e escritores que alternan os 2 idiomas O ilustrado [eraacute oacutes uns ou OacuteS outros conforme oacutes gustos ou aacute ideoIoxiacutea O traacutexico do asunto eacute que o pobo galego conservador do idioma oacute longo dos seculos non participaraacute no rexurshydir literario da lingua Todo isto seraacute alteo a el porque os aldeaacutens non len literatura e son analfabetos na maioriacutea dos casos

Isto saacutebeo moi ben Rosaliacutea cando di en Follas Novas

Creeran alguacutes que porque corno digo tentey falar das causas que se poden chamar homiacuteldes eacute por que mesprico na nasa lengoa Neacute por eso As multitudes dos nasos campos tardaraacuten en ler estos versos escritos aacute causa deles pero soacute en certo modo pra eles (38)

Ante a nova situacioacuten literaria a visioacuten dos poderosos non cambia moito Non se ve con bos ollos esta volta oacute chamado dialecto vulgar e ruacutestico e toacutemase en pouca consideracioacuten oacutes que se atreven a escribir en gaJego i Aqueles pobres ilusos que non estaban contentos coa lingua do Imperio En todo caso o uacutenico que se tolera un pou-

(34) Follas Novas Versos en gallego por Rosaliacutea Castro de MurguIacutea Precedidos de un proacuteloshygo de Emilio Castelar Editor La Propaganda Lireraria Habana 1880

(35) M Curros Enriquez Aires da miRa ferra Coleucion de poesias gallegas Cun proacutelogo de D Joseacute Ogea Ourense Tipografiacutea de A Otero editor 1880

(36) ampudiJdes gallegas versos de Valentin LCarvajal Oren se Imp de la Propaganda Galleshyga 1880

(37) MaJ IDa ou a filia espuacuterea por don Marcial Valladares La ilustracioacuten GallegT1 y AsnshyiaM tomo n 1880 nuacutems 21-36

(38) Folas novas (1880) pp XXVII-XXVIII


co eacute coma movemento poeacutetico Poacutedese admitir que se fagan en galego poesiacuteas costushymistas lerias populares pero iquestque eacute iso de se atreveren a facer poesiacutea de altura poeshymas sacros ou prosa literaria Mesmo xente de grande cultura coma Emiliacutea Pardo Bashyzaacuten soacute admite o galego para a poesiacutea de caraacutecter popular ela que se permitfa o luxo de intercalar palabras e frases galegas na suacutea cuantiosa obra en castelaacuten E o maacuteximo que lIe concede oacute galego a famosa novelista a quen Curros Enriacutequez fustiga terribleshymente no Divino Sainete no Canto m adicado aacute Envexa onde ternos este imaxinario diaacutelogo

E maacuteis abaixo

-Diacutegame mma sentildeora iquestE certo que na sua terra Renace a Poesiacutea agora

-Boubas que ceiacuteban oacute vento Catro sontildeadores tolos iexclNon Jlhai tal renacemento (39)

Bu sostentildeo e trayo probas Que Galicia esperta diga-o A autora de Follas novas

- iexclValente choromiqueira Poetas dese feitio Coacutempranse aacute centos n-a feira (40)

E a postura repito dos poderosos e naturalmente a postura oficial A maquishynaria das institucioacutens continuacutea coa presioacuten do castelaacuten N a escala non entra o galego entra cada vez maacuteis o castelaacuteh Os poliacuteticos do pocter e os supostos pedagogos avogan pola supresioacuten do naso idioma soacute se debe ensinar castelaacuten o idioma nobre non o dos badocos Este hai que desterralo A agresioacuten eacute constante e podiamos citar moitas mosshytras Ahonda cunha de 1893 na Asamblea e Exposicioacuten Escolar de Pontevedra onde aparecen estas maravillosas palabras

El dialecto es causa grave que se opone grandemen te al apren diacutezaje del armonioso rico inimitable y melodioso idioma de nuestra Espafta (41)

Isto nunha eacutepoca en que a cultura gaJega produciacutea xa grandes obras Asiacute de simshyple coma se falar galego fose causa de parvos coma se ter un1a lingua de seu e querer conservala fose un delito iexclMaravillosa maneira de respeta-las peculiaridades diferenshyciais dunha comunidade I

De ai a postura de defensa ( iexclcatiacuteva defensa) dos escritores galegos unha defenshysa que soacute podiacutea ter valor documental sen mouumla incidencia na realidade de toacutedolos

(39) Obras Completas de Oirros Ennquez 1 Aires da miJfa tea O Divino Sainete Sex ta edicioacuten Libreriacutea y casa editorial Hernando Madrid 1943 p 181

(40) Obras Completas de Omos Enrfquez (1943) p 183 (41) Citado na Gran Enciclopedia Gallega tomo XIV p 249a

A LlNGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSAdA 15

diacuteas Son moitos os que se defenden de tantas aJdraxes aacute lingua fajando do seu caraacutecshyter doce da suacutea harmoniacutea da suacutea musicalidade das suacuteas avantaxes sobre o castelaacuten Son moitos os que convidan oacutes galegos a que non desprecien a suacutea propia maneira de falar a que sintan orgullo por ter unha lingua que soacute eacute aeles

Teacutemolo por exemplo en Rosaliacutea que escribiu Cantares Gallegos

praacute desir un-ha vez siqucra y anque sea torpemente Os que sin razon nin conoshycementalgun nos despre(an qua nosa terra eacute dina dalabanzas e qua nosa linshygua non eacute aquela que bastardean e champurran torpemen te naacutes mais iacutelustradisishymas provincias eun-ha risa de mofa (42)

Ela quere canta-las belezas da nasa terra naquel dialecto soave e mimoso que queren facer barbaro os que non saben que aventaxa as demais linguas en doyura e armonia e trata de demostrar comoacute noso dialecto doce e sonoro eacute tan aproposito comoacute pirmeiro para toda clase de vecsificacion (43)

Consecuentemente Rosaliacutea canta a Caliacutecia e a suacutea lingua

Cantar tei Galicia Na lengua gallega Consolo dos males Alivio das penliS

Mimosa soave Sen tida queixosa Encan ta si cie Conmove si choca

Cal ela ningunha Tan dulce que cante Soidades amargas Sospiros amantes (44)

E faino Pondal no seu poema Faade galego no que les diexcl aacutes rapazas da Cuiiacutea que deixen os duros acentos de Castela esas duras palabras de ferro porque cando falan

Nos patrios acen tos Envoltos no voso Angeacutelico alento Parece que escuito Un canto do ceo

Por iexclso Hes repite nas (res estrofas as mesmas palabras

(42) Cantares gallegos (1863) p X (43) Cantares gallegas (1863) p Vil (44) Canrares gallegos (1863) p 6

16

Falade minintildeas FaJade galego (45)

RAMOacuteN LORENZO

Pondal refiacuterese oacute garrido falar (46) en diversos poemas entre ejes no titulamiddot do A faja ande temos versos tan laudatorios coma os seguintes

Nobre e armonfosa Fala de Breogan Fala boa de fortes E grandes sin rival

Ti nos eidos da Celtia E cO tempo seraacutes Un laacutebaro sagrado Que ao tronfo guiaraacute Fala nobre armonrosa iexclFala de Breogan (47)

E tameacuten o fai Lamas Carvajal en diversos poemas Asiacute na Introduccioacuten oacute seu li-bro Espintildeas Follas e Frores que empeza

Vouvos Calar n-o praacutecido lenguaxe das afeucioacutes dolciacutesimas e tenras nese lenguaxe brando e melosintildeo cal son os fiilos d esta nobre terra n-ese lenguaxe singular eoneerto de sospiros darrolos e de queixas dolee cal esa vaga melodiacutea quos agros tentildeen eando sol esperta e cando poi-o vrau n-as eraras noites biean as bris as follas dalboreda n-ese lenguaxe muacuteseca do ceo eiquacuteiacute vibrada por mortales lenguas eco do corazoacuten que penas xeme espresiacuteoacuten dunna y-alma damor enea (48)

Ocorre o mesmo no poema Oacute leutor con que inicia Saudades Gallegas

N-a nosa fala tenra n-esta fala tan dolce como branda fala de fadas aacutenxeles ou meigas

(45) Academia Gallega Queixumes dos pinos (2a edicioacuten) y PO~SlQS ineacuteditas de Eduardo Pondal La Coruila 1935 pp 210middot21l

(46) Id p 118 (tameacuten Bibliote~3 Gallega Eduardo Ponda Queixumes dos pinos Latorre y Martiacutencz Editor~s La Coruntildea 1886 p I J 8)

(47) Id p 19 (48) Espiffas FolJas e Frores Ramintildeo primevo La Propaganda Gallega Ourcnse 1876

cito PO Obras Completas de Vaknln Lamas C3TVujal Espiifas Follas e Frores e A Musa das Aldeas Versos gallegos Orensc Imprenta y Papo de LJ Regioacuten 1927 p 21

A LINGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALiacuteA

que hastra n-ltJs laacutebeos do labrego ruacutesteco ten poesiacutea tenreza (49)

17

Ou na sentida composicioacuten O falar das fadas todo un canto de loor aacute nasa linshygua que comeza

FaacuteJame n-esa fala melosilla que celestiales annunias ten faacuteJame n-o lengoaxe da terrma

seacute que me queres ben (50)

Esa faja pracenteira que eacute mais leda quos tonos da muintildeeira e mais dolshyce que a mel este naso falar feitizador que tan ben [ai sourrir como chorar a fala que mesmo en laacutebeos de labregos encanta (51) O poema remata cos versos

Arroacutelame co ritmo regalado co-a sonora infinita vibracion do falar poi-as fadas inventado

pra meigar curazoacutes

Xa de nena esa fala melosintildea o meu feitizo a mma groria foi faacutelame n-o lenguaxe da tenintildea

seacute que me tes amor (52)

Lembremos aIacutenda os versos pu blicados por Lamas Carvajal en 1876 en O Tia Marcos da PorteJa

Tentildeen os pobos a gala no seu lenguaxe (alar faacutelase chino na China portugueacutes en Portugal catalaacuten en Cataluntildea e na Alemania alemaacuten soacutelo oacutes gallegos de agora hastra vergonza Ues daacute falar a melosa e doacutece fala que falan seus pais (53)

No cumiacuteo de todo podemos poacuter a Curros Enriquez que xa nos daacute unha mostra en Cartas perdidas ande inserta os versos

(49) Saudades Gallegas Versos de Valcntiacuten L Carvajal Orense Imp de la Propaganda Gallega 1880 pp 2-3

(50) Saudades Gallegas p 71 (51) Saudades Gallegas pp 72 e 73 (52) Saudades Gallegas p 73 (53) Citado en Antoloxiacutea Falemos galego 50 testos de onte e de hoxe Proacutelogo de Alfonshy

so Alvarez Gaacutendara Edicioacutens Castrelos Vigo 1973 p 19

18

Esta che mando que vay Esquirta en verso gailego

Que pra falar moito e ben Sin que scnteire ninguen Do que no peito sencerra Naide as endroacutemena~ ten Da lengua da nasa tena

Pois non chhay can que ehamiddotroa Nin gorxa aacute que ben se axeite Si non a herd6u de sua aboa Ou con anacos de broa Non comeu cuncas de leite (54)

RAMOacuteN LORENZO

Amais doutros poemas coacutempre citar especiairncn te a Introduccioacuten a Aires da mintildea terra na que Curros fala utopicamente dunha lingua universal Para el

Todo tende aacute unidaacute lei denlre todas Amaacuteis ineusorabre do Progreso y -eacutel que de cen nacioacutes un pavo fixo Un idioma faraacute de cen dialeutos

Como paacuteran no mar todol-os rios Comos rayos do sol paacuteran nun centro Todal-as lenguas han de parar nunha Quhemos de falar todos tarde ou cedo (55)

Tendo en conta esta fatalidade linguumliacutestica iquestpara que escribir entoacuten en galego iquestPor que o fai el A razoacuten eacute simple e moi evidente porque cando se acaben toacutedalas linguas e soacute quede unha uacutenica fala universal

Esa lengua pulida idioma uneeo Maacuteis qhoxe enriquecido e maacuteis perfeuto Resuacuteme das palabras maacuteis sonoras Quaquelas nos deixaran como en herdo

Ese idioma compendio dos idiomas Comonha serenata pracenteiro Comonha noite de luar dociacutesimo Seraacute -iquestqueacute outro siacutenon-- seraacute o gallego (56)

iquestQuen aspirariacutea a tanta regaliacutea Para noacutes abondariacutea COD que o galego fose a liexclnshygua de toda Galicia sen barreuas e sen trancas

(54) Aires da mifla terra (3a edicioacuten corregida y aumentada) Biblioteca Gallega Latorre y MartIacutenez- Editores La Coruntildea 1886 pp 117-118 (estaacute xa na 2a ed La Ilustracioacuten Gallega y Asturiana Madrid 1881)

(55) Aires da mintildea terra Caleucion de poesiacuteas gallegas Cun proacutelogo de D Joseacute Ogca Oushyrense Tipografiacutea de A Otero editor 1880 p 2 (3a ed p 4)

(56) Aires da mifla terra (1880) p 3 (3a ed pp 4-5 aquiacute di esa fala pulida)

A LlNGUA LITERARIA NA EPOCA DE ROS ALTA 19

Os versos finais de Curros representan o cumio de toda unha boa marea de gamiddot banzas que [an os escritores en galego da suacutea 1 ingua Eacute un pouco todo isto a defensa e ilustracioacuten da l ingua o diaacutelogo en loor da nasa linguaxe con maacuteis de 3 seacuteculas de retraso Ningueacuten o nxo no seacutec XVI cando se realizou nas outras linguas irmaacutes e tiveron que facelo os poetas ou prosistas do XIX (e tameacuten os do XX) mesmo aacutes vemiddot ces paradoxiacutecamen te escribindo en casteJaacuten paiacutes eacute ben triste qlie alguacutens autores falen das maravillosas excelencias da nasa lingua mais oun femlOso castelaacuten como se fixo nos discursos da sesioacuten inaugural da Academia Galega celebrada o 30 de semiddot tembro do 1906 con palabras de Murguiacutea Carreacute Saralegui e o Elogio de la lengua gallega de Lago Gonzaacutelez (57) Era a falta de uso o que levaba a estas incongruenmiddot cias galego-falantes analfabetos na roa lingua galego-falantes que soacute reciben o ensino en castelaacuten na escala e que quedan varados ante a posibiJidade ou necesidade de se expresaren no idioma patrio iexclTerrible ironiacutea Galego-falantes que se expresan con dimiddot ficultades por escrito no seu idioma ou que mesmo son incapaces de se expresaren neL

Isto leacutevame a falar agora doutro problema o da constitucioacuten do galego coma lingua literaria

Como xa dixen oacute comezo nos seacuteculos escuras roacutempese practicamente toda a trashydicioacuten escrita e oacute chegarmos oacute seacuteculo XIX produacutecese de vagar a eclosioacuten do Rexurshydimen lo galego Os escritores empezan a usa-lo noso idioma partindo de cero sen esshytaren alfabetizados na suacutea lingua sen teren gramaacuteticas e diccionarios oacutes que recorrer para salven ta-Ias duacutebidas

iquestQuefacer daqucla As solucioacutens eran varias escribir transpontildeendo a lingua fashylada para a lingua escrita e tomando como modelo o castelaacuten o portugueacutes ou os dous oacute mesmo tempo En xeraJ nos priacutemeiacuteros tempos tense maacuteis en canta o castelaacuten se ben case sempre en sentido negativo Os escritores que se deciden poJo galego estaacuten escolamiddot ri4ldos en castelaacuten contildeecen as regras desla lingua por rnaacuteis que lameacuten contildeecen aacutes veces algo de portugueacutes anda que sexa moi deficiiariamente

A influencia do castelaacuten veseacute a reo non nas grafiacuteas como se di ultimamente seshynoacuten na sintaxe e sobre todo no leacutexico e na deformacioacuten das palabras especialmente das cultas Desta maneiexclra o int1uxo como digo eacute de signo negativo o que se fai eacute unlla distorsioacuten das formas que adoptan soluci6ns vulgares ou imaxinarias para fuxir da iguaJdade co castelaacuten

Con todo a base dt lingua literaria eacute a lingua viva a lingua falada con toacutedolos xiros expresivos modismos e formas que a caracterizan E todo isto misturado con maacuteis ou mellos castelanismos toacutedolos que penetraran xa na lingua reemprazando aacutes formas autoacutectonas e outros Qcasionais Os escritores moacutestranse ecleacutecticos poiacutes aacutes veshyces contildeecen perfectamente a forma galega e anda asiacute introducen a castelaacute por necesishydades ritmicas ou por descoido Non hai quen quede f6r3 desla presioacuten da cultura do poder

Andando os tempos chegan as gramaacuteticas e maUos diccionarios Francisco Mi-

(57) Veacutexasc o Elogio dI la lengua gallega en Criacutealll nuacutem 9 1965 pp 336-339


raacutes escribiu a suacutea grarriaacutetica no 1864 (58) Saco y Arce a suacutea no 1868 (59) O diccionamiddot rio de Rodriacuteguez eacute de 1863 (60) o de Cuveiro de 1876 (61) e o de Valladares de 1884 (62)

De algo valeron mais non de moito xa que faltaba a tradicioacuten linguumliacutestica os diccionarios roran uacutetiles se ben resultaban moi incompletos e con erras Unha gramaacute tica para chegar a ser normativa necesita un periacuteodo maacuteis ou menos langa de actuashycioacuten necesiacutetanse intentos oacute langa dos seacuteculas e a aprendizae na escala para acadar unha visioacuten unificadora Todo isto non se consegue nUllha deacutecada con xentes culturishyzadas en castelaacuten e menos con gramaacuteticas do galego escritas en castelaacuten ou cando se ten unha opinioacuten negativa da lingua como eacute o caso de Miraacutes (63)

Amais topamos coaacute prevencioacuten innata dos escritores contra a gramaacutetica (non tanto contra o diccionario) En xeral os escritores galegos non son moi afectos a unhas normas linguumliacutesticas Apeacutelase sempre aacute ltberdade de expresioacuten mal entendiacute-o da Isto non eacute exclusivo dos escritores galegos supontildeo que eacute comuacuten aacute maioriacutea mais cunha terrible diferencia Un escritor en castelaacuten no XIX ou no XX poacutedese permi ti-lo luxo de ignorar supostamen te a gramaacutetica porque tivo que bater con ela nos anos da Escala e do Instituto Por iso pode [alar de liberdade de expresioacuten porque para el isto non ten nada que ver con ir en contra das normas gramaticais que as deshyprendeu aacute forza nos anos mozos Os escritores galegos do XIX ou do XX case ata os middotnosos diacuteas nunca na vida estudiaron gramaacutetica galega na escala Faltoulles scmpre esa formacioacuten fundamental e definitiva e xunto aacute falta de aprendizaxe na escala faltoushyHes no seacutec XIX (ou no XX) unha boa gramaacutetica con tradicioacuten secular pariexcliexcl poder coshyntildeecer unhas directrices xerais de actuacioacuten Non a tintildean e como digo aiacutenda que a ti-vesen non estou seguro de que recorresen m oitos a ela -

O resultado eacute que no XIX escribian sen unhas regras uacutenicas de actuacioacuten De ai o que achernas distintas solucioacutens graacuteficas morfoloacutexico-sintaacutecticas e foneacuteticas segunshydo utilicemos uns autores ou outros Mais hai que diacutecir e deixalo ben claro que non

(58) Francisco Miraacutes Compendio de gramaacutetica ga[egamiddotcasreilana con un vocahulario de nombres y verbos gallegos y su correspondencia CDStellana precedido de unos diacutetiJogos sobre diJemiddot ren tes materias_ Sanrjago btablecimien to tipograacutefico de Manuel M irris 1864 edicioacuten facsiacutemil de Ahl editor Madrid 1978

(59) Juan A Saco Arce Gramtitica gallega Lugo Imprcn la de SotO freire 1868 2a cd Orensc Graacuteficas Tanco 1967

(60) Francisco Javier Rodriacuteguez Diccionario gallegomiddotcastellano Dala a luz la Galieiexcla Remiddot vista Universal de este Reino bajo la direccioacuten de D Antonio de la Iglesia y GonzaacuteJez Corurla Imp del Hospicio Provincial a cargo de D Manuel M y Sancho 1863cfr Joseacute L Pensado Conmiddot tnbucioacuten a la criexcltica de la lexicografiacutea fiallega l El Diccionano Gallego-Castellano de F J Romiddot driguez y su repercusioacuten en la lexicografla gallega Universidad de Salamanca 1976

(6ll Juan Cuveiro Pintildeol Diccionario fallego El maacutes compleTO en teacutenninos y acepciones de todo lo publicado hasta el duacuteL Madrid Caacuterlos BaillymiddotBailliere 1876

(62) Marcial Valladares Nuacutentildeez Diccion(1Yio galleacutegomiddoteascelano Santiago Imprenta del SeshyminarioConciliuCcntral1884

(63) Cfr JOleacute Luis Pensado El gallego Galicia y los gallegos a traveacutes de los tiempos (Ensa yos) Biblioteca g~llcga Serie Nova Editorial La Voz de Galieia La Coruntildea 1985 pp 41-49

A LlNGUA LITERARIA NA [POCA DE ROSAdA 21

todo eacute dispersioacuten pois moitas veces as solucioacutens son coincidentes en todos ou dunha maneira maioritaria como corresponde aacute grande unidade do idioma

Os mesmos escritores eran conscientes das suacuteas dificultades Oacute escribiren Rosaliacutea dinos no proacutelogo a CantaYes gallegos

Sin gramatiacuteca nin regras de ningun-ha claacutes oacute lector toparaacute moitas veces faltas dortografia xiros que disoaraacuten os oidos dun purista proacute o menos e praacute disculpar en algo estes defectos puxen o mayor coidado en reprodusir oacute verdashydeiro esprito doacute naso pobo e penso quoacute conseguin en algo si ben de un-ha maneira deacutebil e froxa (64)

Estas palabras aiacutenda as podemos completar con estoutras da mesma introduccioacuten

Por esto inda chaacutendome debil en ranas e nabendo deprendido en mais escala quaacute dos nasos probes aldeans guiada solo por aqueles cantares aquelas palabras carintildeosas e aqueles xiros nunca olvidados que tan doyemen te resoaron nos meus oidos desdaacute cuna e que foran recollidos po-lo meu coraza n corno harencia propia atrevrnme aacute escribir estos cantares (65)

Peor aiacutenda era a situacioacuten de Curros cando escribiu A Virxe do Cristal

Os esforzos de memoria os requirimentos e conxuros qeu [aria en oito noites rnortaacutes aacute lengua enxebre aacute senciUeacutes encantadora do meu povo pra saiacuter daquel non visto apreto y-a repunancia que como home dideas e conviacutencioacutes teda que vencer antes de presentar os meus versos oacute certaacuteme comprenderaacutenos soacutelo aqueles que recorden os estreitos teacutermos en que estaba concebido o prograshyma aqueles que se visen privados como eu de cultivar denda infancia aacute doce lenshygua nativa (66)

O eximio poeta insiste en que na Virxe do Cristal non fixo maacuteis ca recoller unha tradiciOacuten relixiosa

tal e como anda poI-o pavo adiacuteante e foacutera a rima cos mesmos xiros modisshymos y apotegmas que sai da boca dos nasos campesinos (67)

Para min resultan moi vaacutelidas as consiacutederacioacutens de Barcia Caballero nas Rinws de l891 cando fala das criacuteticas que se Can o uso do galego

Diacutecese mediacuteo en broma medio en serio que esto de la literatura gallega e~ no maacutes que fantasia puesto que el gallego apenas existe como idioma literashyrio siendo clara muestra de ello que auacuten los mismos que escriben en gallego no estan acordes ni en las palabras ni en la aragrariexcla (68)

Barcia responde a isto cunha longa digresioacuten e remata cunhas palabras totalmenshyte acertadas e que eu ben quixera que cumprisen todolos nacidos nesta terra

(64) Cantares gallegos (1863) iexclJ XIV (65) Cantares gallegos (1863) p VIII (66)Airesdammaterra (1880) p 1423 ed pp 177-178 (67) Aires da mintildea erra (1880) p 142 3a ed p 178 (68) J Barcia Caballero Rimas Biblioteca Gallega La Coruntildea Andreacutes Martiacutenez editor

1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

No es por lo mismo importante en tal alto grado que aparezcan en los escritores gallegos esas numerosIacutesimas discordancias que soacutelo afectan aacute ligeros acciden tes del lengu aje y en manera alguna aacute lo sustancial del mismo Ni las censuras que aacute tal falta se dirigen deben ser causa para que aquellos se retraishygan de cultiv-ar nuestro harmonioso idioma Tan lejos de eso y ya que la ocasioacuten es propicia deben esforzarse en practicarlo y propagarlo que es obra meritariacutea ciertamente el trabajar por la gloria y el engrandecimiento de la patria (69)

Tintildea toda a razoacuten o imitador de Rosaliacutea O queimportaba era escribir en galego aiacutenda que houbese problemas concementes a criterios linguumliacutesticos ou graficos Analishysando en conxunto as obras maacuteis representativas daque momento vese unha grande unidade no fundamental e en xcral abundantes acertos na escolla das soucioacutens emshypregadas Vexamos algunhas particularidades

Uso do apoacutestrofo- Eacute moi usual a utilizacioacuten do apoacutestrofo para indica-la elisioacuten vocaacuteshylica causa que non sempre facilita a lectura polo abuso que se [ai del Pontildeendo coma mostra Cantares gallegos (ed de 1863) atopamos unha constante elisioacuten das vocais a e o en posicioacuten final ante outra vocal llabasta 954 todacabou 910 macobexara 16222 anquhora 9212 antreles XIU10 baixun manto 1543 brancaurora 167 19 buscaimantros millos 82 etc etc Chega a elisioacuten a casos de da nos que debiacutea conservarse o a para evita-la posible confusioacuten daurora 1221 16820 dAve-MiJ7ia 439 dalegre 738 daiborada 4015 etc Xunta 6s numerosiacutesiacutemos casos de elisioacuten tameacuten hai moitos exemplos nos que se manteacuten a vocal Canto abrasa 1526 me achego 959 que aventaxa VIII11 esperando 6 folgor 1084pouco aacutepouco 1226 etc) etc

En A ires da mm aterra (1886) temas casos coma damores 921 boc alea 26 20 baixa ventana 4010 Levartondo Abade LevartondaJfartintildeo 3529 etc etc Tameacuten hai moitos en que se elide o a da xa contraccioacuten da ou o o de no Asiacute en d alcoba 197 d aldea 1458 daltura 1096 d amargura 717 d amortecida 1065 d antiguedade 14711 d aurora 1021 d escola 101 d escura 11515 d hem10sura 3414 n orbe 3022 n outono 147 Curros chega mesmo a casos maacuteis complicados acod a cita 3510 ardeacuteu en fogatm6sera 2817 q amargura 789 x estoacuteuvos ascoishytar 359 legu e media 3620 s esrela se a estrela 7121 queacute olladas le botan ea 5521 etc Tameacuten hai moitos casos en que non se Iacuteai a elisioacuten ante esta 11315 boca aberta 4515 como en 426 de agora 1461 de esa 435 grudando esas 1457 etc etc

En Queixumes dos pinos (1886 r hai xa menos uso do apoacutestrofo se ben atopashym os casos abondos nosalma 526 candera 315 daquel 804 dichoseacutela 1086 probescuro 355 donde 8513 doutro 427 sempriacuteba 586 etc Xunto 3 eles hai conservacioacuten da vocal en de inverno 767 entre os fortes 11220 este era 2012 sempre hei 6630 conocida en todo o nwndo 6314 sobre as 1254 etc Outras veces falta a vocal a en coniraccioacutens n ardente 427 n escuridade 1846 n altiva 5112 n Arca 7915

(69) Rimas (1891) p XXXVIl

A L1NGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALIacuteA 23

Uso do guiacute6n- Tameacuten se utiliza moito o guioacuten para separar certas formas Asiacute nos Cantares gallegos (1863) algun-ha IX22middot23 XIII5 algu-ha 105 n noacute me mate-la pita 14612 un-ha 2814 3714 etc toacuteda-Ias XII 10 XIII12 poacute-Ia 1447 etc po-lo VUL19 etc quescmrenta-las burras 14421 Sempre alternando con outTas posibishylidades poacute la 2923311 etc po la 338 352 cte poacute lo 2L7 2317 etc ten dishydalas puntas 546 toacutedolos 121763199914 toacutedalas 141 211668]29714 unha 21 voacute lo 51 13 969 gaacuterdalo pano 10213 etc

En Aires da mma terra (1886) hai casos coma Diol-o saque 1055 perdidol-os seus ollos 667 calaacutel-o 2310 caacutentovol-a vida 911 collel-a 376 conserval-a 3323 crabal-a 255 desarrollal-os 17728 mazal-o 65 doentel-os 14223 dentrambol-os 1443 eacutermol-os 1671 pechadal-as portas 945 todmol-o 10117 outrol-o 2227 etc etc tanto se se trata do pronome coma do artigo Tarneacuten abundan os casos coa conxuncioacuten y y-a 5229 etc y-o 606 etc y-abrin 1778 y-eu 754 etc y-outro 512 etc etc Qutras formas son dam-os 3921 dim-o 2626 non-o 60251079 etc nOi-a 12625 non-os 5524 pasaacutendo-o 14 Ll2 quen-o 4223 (en 24 quen o) srnto-O 1556 tintildea-a 243 tomaacuteba-o 1314 etc Nalgunha ocasIacuteoacuten falta o guioacuten iquestseralo demo 273 estrozalos 15211 mataacutelo 10015 mataacutelas 13323 (xunto a matal-o 15624) respetaacutela adoraacutela 269 veacutela 3812 vela 3816 (xunto a vel-a 1353) y aposhytegmas 17812-13 ya 1267 etc Xunto aacute forma case xera) poi-o 564 etc pol-a 7314 etc atopamos po-lo 944 pola 2612 e poi-alta 197 e xunto oacutes normais todof-os 6015 etc e todal-as 14l etc ternos por necesidades do verso todos34J e tocias 5117 Extrantildeamente aparece o apoacutestrofo en (rincaJa lengoa J824 e en tral uacuteltimo 820

Xa nos Queixumes dos pinos cambia un pouco a situacioacuten paiacutes mistuacuterase maacuteis o uso do guioacuten e do apoacutestrofo Ternos guioacuten en nacel-os viches 6616 pas-pallaacutes n 17 quentaacutel-as mans 6224 temeacute-l-o olvido 3710 tiacuteraacutel-a vida 20716 non toqueacute-I-oacutes seus vestidos 431 O conoceacutel-a 1 148 entoacutencel-oacute bardo 10 117 feacuteital-as 1491 J Altermiddot nan poi-o 91215 etc e po-oiexcl 1831220018 poi-os 705 e po-los 18110 182 12 polmiddota 3714508 etc e poJa IOJ23 1987 (no plural poi-as 1566 19212) Por elisioacuten vocaacutelica aparece por en 582 136 15l6 e por necesidades riacutetmicas as formas imposibles plo 9323 p lo 3l11 pI o 1117plos 1871 e pi a 11472076 O apoacutestrofo teacutemol0 en defeacutende o peito 11120 despeacutertel os ecos 506 dele os soshynorosos 1313 deteacutel os vagabundos 148 dereacutel os 1422 deteacutentildeal a pranta 18214 preacutendal a faldra 79J 7 e teacutendel os gallos 14310 Con todos ternos toacutedol-os 149 j 1 e as formas reducidas todas cousas 12514 e todos que ben me miren 7016

Uso do acento graacutefico e da dieacuterese- A acentuacioacuten eacute moiacute diferente aacute actual e aacutes vemiddot ces caoacutetica como pode verse repasando cal quera das grandes obras que ventildeo citando Mcsmo se ven mostras moiacute forzadas da utilizacioacuten de tres tipos de acento graacutefico (agushydo grave e circunflexo) Nos Cantares gallegos (1863) temas toda clase de criterios Asiacute af 2822 e ali 2716)1 632 etc asrX18 XIII] 17317 e asi XIIIl6 35 1942219 etc aqw 15422 e aqui J lSxXXVII78 alo 113XXII2 e aloacute 134 338 etc veraacutes 896910 e veras 13910 anque VIl etc e aacutenque 4719 antes


189 etc e aacutentes 1293 estaacuten 46 e estan 2719 [un 2912 etc e juacuten 15813 hora 77117 etc e hoacutera 4624 4711 labios 7013 etc e laacutebios 8023 lar 2 2 etc e laacuter 5820ler 10220 e teacuter 10219 ma 558 e maacute 4019 mainintildea 5311 e mainintildea 93 mintildea 1111 etc e mtntildea 1412 muacutesica VI8 689165 n e musica 282 algun 277 e nalguacuten 109xIII2 non 473 etc e noacuten 461011 patria IX1322 1371229 e pashytria 7220 pes 1357 e peacute 37 193 peacutes 1716 2821 306 4910 xunto a peinos 24241423 perderia 1116 e perderzas 138 podo 1363231371513810 epoacutedo 1815 pois 103 etc e poacuteis 12619 deacutebil XIVIO-l e debil VIIll3 9615 daacutendolle 176 e dandolle 1 13XXIlI6 aacutenxeles 296 e anxeles 517 ou anxeI1913 etc baacuteshygoas 12322 e vagoas IX824 etc etc etc

Extrantildean formas coma aques 177 barbaro VIIIl bretemas 12116 bulraacuter 4722 caacutel 2315 etc ou cal I 17xXV35 xunto a cal 56 cils 14616 culleacuter 5U choraacuteran 7510 dificil 13820 frente a diiciUacute VU17 165 n ques 1442fenmiddotrX22 [ogaacutex 72171688 nas nace 15411 arboacuter 118XXXVI4 e arboacuteres 16626 voar(a 6730 veacuten 16920 e ven 1254 12916 etc etc_

Para a prep a teacutemo-las grafiacuteas tI 1459 iz 12513 a 12391261814221145 4 1468 etc e mais aacute 29 158 etc Para o artigo ou pronome alternan a X89 264 13911 etc e aacute 96 1511 etc Para a contraccioacuten de a + a alternan a 3712 169111 14711 1494 e aacute XI25 XIII25 etc en plural as 6726 16822 e as VIII l)IX1616721

Tameacuten para a forma masco ternos 3 posibilidades 059252932112719 O 110XlV5 16711 e Oacute IX14 XIV9 139 1009 1014 etc en plural oacutes lO5 1252 14716 bs 115xXVIlI2 e oS XII23 517 etc

Maacuteis complicado mnda eacute no caso da contraccioacuten Oacute que aparece practicamente coma uacutenica forma Para ela atopamos b rX9 XL5 XIlI6 etc O 996 Oacute 2420 353147019712 032273782210115 109XI8 110XV3 12220138 6139914521578 os 1J3xXI6 e os X718 XTV6 etc Sen contraer ternos a oacute 37512 1222135 aacute o 3237618 aacute Oacute 151772197588424 a os 543 e aacute os 4 ) 8 10514 106 n

En Aires da mintildea terra (I886) (ameacuten atoparnos toda clase de criterios Teacutendenshyse a acentuamiddotlas ronnas verbais en -ou e -eu abondoacuteu 2416 alumoacuteu 17232 asuspishyroacuteu 4816 cantoacuteu 672324 ardeacuteu 2817 colleacuteume 11914 correu 383 etc etc Mais hai casos sen acento botou 17221 chorou 757 correu 1 1816 entendeu In 18 etc Alternan aacute Teacutes 12021 e aacute res 13318 abnuacute 10714 e abriu 10913 alegriexcla 2610 etc e alegria 5219 etc aIguacutes 537 e dalgus 17830 antes 1461 e aacutentes 122 13 aquel 61232425 e aqueacutel 5528 13225 asi 204 etc e asi 655 autra 1730 e aacuteutras 17223 bris 1910 e bruacute 5710 caida 3024 e caldas 1264 cal 5224 etc e cm 13223 candil 5826 e candiexclJ 1069 caacutens 946 1035 e cans 1679 cardeacutes 3226 e cardes 1324 cecaacuteis 4115 e cecais 14319 ceos 819 e ceacuteos 7231 coacutelo 729 e colo 785 corazoacuten 10618 1188 e corazon 19415 7010 creto 1207 e creacuteto 10715 crime 10020 e crime 874 cruel 1718 e crueacutel 13220 condicioacuten 6013 e condicion 17112 deacutesto 5125 e desto 5126 daacuteile 1336 e daime 1721 deda 284 e decia 835 detraacutes 932 e derras 1402 diacuten 14111 e din 10124 doce 771

A LINGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSAL~A

etc e doacutece 701 eacuteco 36 e ecos 839 eidos 933 etc e eacuteidos 696 emigracioacuten 62 27 e emigracion 131falla 1529 e faacutella 77 6 feacute 75 e fe 10911 graacuteu e grau en 172 27 ilusioacuten 1119 e ilusion 827 imaacutexe 301 e imaxe 129 infeliacutes 842 e infelis 1316 Leacuterez 644 e Lerez 591 menos 5312 e meacutenos 17831 ninguen 1177 e ningueacuten 55 24623 noivo 5419 e noacuteivo 535 osos 778 e oacutesos 78 patria 632 epaacutetria 12611 paacutexaros 7824 e paxaacuteros 5221 etc etc etc

O acento circunllexo teacutemolo en aLa 5510 xunto a alaacute 574 etc baleos 3625 bOa 5826 xunto aboa 1405 cbr 51130167816 crtnte 1098 creacuterme 251 d6no 1128 xunto a dono 13111 dor 75 jO dorida 715 xunto a doridos 58fachOs 3623 fblgos 938xunto afogos 1018fOra3016 7216 1487xunto afora 10 23 horto 784 xunto a horfo 1277 e hoacuterfos 1315 por 3114 xunto apornos 152 11 prousima 14516 que 1567 xunto a queacute 531819202122 repoacuteos 14324 sofre 711618 stJfren 7711 xunto a soacutefres 2127 tOpe n13 Nalguacuten caso Curros fai uso da dieacuterese inxenieiro 1528roido 16114 voiiacuter 909

Para a prep a teacutemo-Ias formas a 10132 14823 etc e mais aacute 3481 etc etc Tameacuten para o artigo a 3123 515 cte aacute 5515 5710 674 etc Para a contraemiddot cioacuten o normal eacute a forma aacute 5178 5620 etc aacutes 5223 etc pero tameacuten se rexistra a 543 17714 as 93139911

Para a fOlIDa masculina hai duacuteas posibilidades o 1215 1325 etc e mais oacute 5616702 10222 etc Canto aacute contraccioacuten o normal eacute a forma oacute 31241 etc oacutes 5186101112 etc Ocasionalmente aparecen o 10716 1782 os 735986 A grafiacutea os en 1573

Se pasamos agora oacutes Queixumes dos pinos (1886) de Pondal tameacuten atopamos casos de dobre acentuacioacuten ademaacuten 775 el ademan 942214 afaacuten 11624 e afan 910 etc ainda 205 etc e ainda 12912 aH 479 etc e ali 62 20 aLea 7528 e alleacutea 36 3722 19318 antigo 363 etc e antigo 3227 aacuterbre 8613 e arbres 763 Ilreosa 4626 e OJeoacutesa 668 asl ~26 etc casi 22313 asaz 3727 e asaacutez 19512 aveshylaacutens 6410 e avelans 1296 Bam111an 13218 e Barrantildean 11630 boo 11219 boacute092 299 etc e booacute 11114 Breogaacuten 11521203 ctc e Breogan 107616 etc caer 1211766 e caeacuter 95161839 Casas 62930 ctc e Casas 6225 cativos 11921 etc e ca tzv os 17310 combate lOA etc combates 5115 ecombaacutete 18630comboacuteshytes 18210 contar 9116 e contaacuter 7914 Croa 6219 e Croacutea 619 crua 2072213 14 e croa 5516 cruacuteas 20015 chan 2320 etc e chaacuten 328cheo 522e cheacuteo 1737 chea 1711 etc e cheacutea 15311 dan 9211 e dtin 11316 dedde 585 e decide 619 deter 13115 e deteacuter 1410 el 4111 e eI4l5 ea 1067 e eLa 2314 estulticia 118 12 e estuncia 11928 ferreo 412 e feacuterreos 1210 folla 9710 e foacutelIa 867 frzo 198 2 e frio 9510 gracia 494 1144 e graacuteciacutea 333 9311 huracaacuten 1605 e huracan 51 9 76 i O insomnio 1955 e insoacutemnioacute 1199 Meseacutenia 1754 e MesenUumll 22315 monteshys (as 833 e montesias 1113 naufragio l 178 e naufraacutegiacuteos 5115 necios 164 e neacutecia 2015 ningueacuten 1034 e ninguen 541 oido 6711 e oido 13116 palidez 4113 e palidez 1198 vario 11730 e vario 1596 etc etc etc

Pondal acentuacutea normalmente as formas en -00 (afeoacuteu 174 amoacuteu 1478 etc) pero hai casos sen acento cantou 10726 estou 1856 nubrou 4114 etc) PoJo

RAMOacuteN LORENZO 26

contrario non acentuacutea os sustantivos en -ion Con algunha excepcioacuten ambicioacuten 18 14 compasi6n 1714 ilusioacutens 1915 peregrinacioacuten 364 prisioacutens 19314

O acento circuoflexo teacutemolo en converteme 15913 librbu J054 ptm 5310 seo 12115 que alterna con seo 357 384 etc sbon 527 e son 11717 que altershynan con soacuteon 157 soacuteen 219 1573 e soen 3727 etc ten 5318 que alterna con teacuten 4746 e ten 6217 e en vtn 12112

A dieacuterese eacute utilizada en maacuteis casos ca en Curros Asiacute en argas 323 areoso 62 31 canzions 17716 armonioso 1474 armoniosas 1331 espaciosas 1334 xunto a espaciosa 1172 estudiante 579 glorioso 1642 e glorioso 128 gloriosa 20516

groriosa 11823 e gloriosa 11831 graciosa 9531134 gracioso 10626 e gracioso 6319 etc impetuumloso 416 528 7712 injuriows 11929 LangiJelle 5~1 54713 magestiioso 10516 misteriosa 13318 xunto a mis tenosa 4219 e misteriosas 3719 ociosos 124 oprobfosa 516 piando JO 13 pieclaacute 15916 Pioacutesa 8311 radiOso 118 etc e radioso 1591 ruina 4215 21426 suumlave 19912 suumlaves 17813 e suaves 185 14 subiar 622 suiaades 22115 e suidades 911 etc suidoso 22112 e viageira 49 3 xunto a viageiras 575

Para a prep artigo e prono a tampoco ten Pondal unha regra uniforme pois mistura a e aacute Asiacute para a prep a 95 109 1819 etc aacute 1411 18325 etc (22 v) Para o art a 913 115 etc as 1421617 etc aacute 32617432 etc (23 y) Para o pron a 298527606 etc aacute 6322 1069 O mesmo ocorre coa contraccioacuten que pode aparecer de 3 maneirasaacute 313803911 etc aacutes 896961020029 a 812 83191199421 etc as 203 7630949 11629 131710 a 9614

Tameacuten para as fonnas masculinas alternan indiscriminadamente o e Oacute Asiacute para o art o 927 105 etc os 112620 134 etc Oacute 3230 51562_8111621 631126 etc 6s 13092195 Para o pron 042187015 etc os 916 101 258 etc Oacute 6212 6912 9322 Para a c-ontraccioacuten de ao yolye haber tres formas

Oacute 91516 3513 etc oacutes 912 3724 etc o 93 1893293626 etc os 334 752581395615352211662523124315710 6112 6218 711016 9618 11626 os 1159 Ocasionalmente temosao6223 1068 1182730ao 199 18aoacutes 1418 e aos 1184

Combinacioacuten de apoacutestrofo e acento graacuteflCo- A combinacioacuten de apoacutestrofo e acen to graacutefico leva a mo itas posibilidades Asiacute en Cantares gallegos (1863) para a unioacuten de con + a aparecen caacute 3418 4215J6 ttc ea 15723 caacute 1641711715954 ca 5412 coacute aacute XIllJ4 816 ca a 114XXVA co aacute 108X3 coacute aacute 13819 caacutes 42 1358 e cas Xll16 146etc

Para a forma mase atopamos coacute XIlO 22324 etc eoacute VII1I 16613 etc eo XIV16 13710 1457 ca 15123314 con o 157 n coacutes 62148616 e cos VII 0 XI22 etc

Coa prep de tameacuten abundan as distintas posibilidades daacute 1823 etc daacute 141 4154115717 da VIII9 Xl23 etc das 371699 das VIII2 VIII2I etc daacutes 435581 daacutes 156 462L 8817 J 17XXXV6 do 1123610 etc do

A L1NGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALiacuteA 27

324 15418 15712 doacute IX17 4724571216 etc doacute IX2 XI2 XIV9 114 XXV5 dos 7611 e dos VILIO13 VIIl14 etc

Mnda podemos lembrar casos coma chaacute 7756 chaacute 471416 choacute 1912 e choacute IJ6XXXl nun 283 12718 15423 nuacuten X1l6 nun 1611713 nun-ha 672 nun-ha 4110 etc nun-has 783 e nunhas 142] etc etc A lista de exemplos podiacutea ser ampliacutesima

Coas preposicioacutens con e de Curros ofrece en Aires da mintildea terra (1886) novas combinacioacutens Asiacute coa primeira ca 202 coa 12121 coa 2812 3623794 etc co 016556 16829 cas 1313 coas 9828 coas 15023 co as 1685 co 10i5 J711 etc cos 421 Son de lembrar tameacuten ca eacutel 516 ca eacutele 4614 co ese 98 16 c o esta 2617 ca esta 1062 co estes 2624 ca esas 421 Para a unioacuten con un temas cun 524 etc cunha 2221 e cun 5323

Para de alternan da 9L14 11817etc da 585 das 4251123 etc das 9029 do 603 etc doacute 15511 do 1255321 dos 79171247 etc Con un teshymas dus 13211 dun 12114 etc d un 14110 dunha 746 etc

Como grafiacuteas maacuteis extrantildeas podemos citar d eiacuteca 41 1 de home 9825 enshytregarme acaba 3923 dela 1399 demo e desta 1297 com ela 13810 ind hay 1022 n os 42615310 (pron nos) queacute asiexcl20A que inda 2329 etc

Finalmente para as combinacioacutens con en ternos no 1291 13616 etc n-o 12221 no 762 379 n os 522 811 etc nos 57413137131678 na 11828 1292 etc n-a 16512 na 1788 nas 3610 11916 nun 935 nunha 12230 etc

Coas preposicioacutens tameacuten pode 11aber novidades en Queixumes dos pinos (1886) respecto OacuteS ourros libros comentados Coa prep con temas alternancia coa 202 2213 coas 16718 coa 961216 ca 944 1302 ca 4915 etc cas 3876415 etc co 2110545 9UiS etc cos 3115932 ca 15203614519 etc cos 311319 etc Lemhremos cantiga 11727 co aguillada 93 e as comhinacioacutens con un cun 655779 etc con un 413 7120 8316 16913 19911 con un 6412 con uns 6410 cunha 7715 941713517 16315 1683 con unha 2072 cunhas 10821 11313 114 1 1211 1

Coa preposicioacuten de eacute case xc ral da 913 etc co plural das 1535 etc Seacute atopashymos da iexcl 479 e coa prep daacute 697 Con un son normais dun 910 3514 etc dunlul 3112 3717 etc Coma variantes soacute hai dhun 1941 e de un 1175

Coa prep en atopamos na 919 etc nas 1259 etc no 1114 1316 etc nos 123610 etc nun 2536220 nun 617 9826 etc nhun 1923nunha 159 13 nunha 16331928

Vese unha clara tendencia moiacutetas veces aacute eliminacioacuten do apoacutestrofo se ben en Pondal por necesidades riacutetmicas pode haber alguacutens casos insoacutelitos Asiacute en a quea hora 1019 aquel heacute 321723 Sportaacuteco 17512 splendor 7519 st([l 1l717 star 2133 non stiJu 2147 staacute 20713 staacute 438 51783189223 1655 sttite 791 I tate 9422 taacutete 9313 staacuten 6218 10721 Lembremos tameacuten as formas quen Oacute 6912 quena 871 xunto a quen aacute 477 quen os 639 etc e as combinamiddot ciacuteoacutens coa negacioacuten Para esta temas normalmente a formamiddot non coa variante rioacuten


5516 e as grafiacuteas non -o nego 709 nona prendaacutedes 2083 no na viches 698 Por necesidades aparece unha forma reducida co pronome e cos verbos que empezan por vocal no percibe 13116 nesprica 99 nhai 233579161820 nhe 3517 nhe 4625 nesconda afrenta 514 noculta 5111 nhas 931521 nera 961 nesprico 9827 nhacha 1505 nacabara3l7

o leacutexico Castelanismos- No leacutexico eacute moi abundante o uso de palabras castelaacutes algunhas in troducidas xa na fala diaria e polo tanto de uso maacuteis ou menos comuacute n moitas por seren persoas cultas e educadas no idioma de Castela as que se expreshysan por primeiacutera vez en galego escrito Hai palabras castelaacutes que aparecen a reo como pode ser gallego Os nosos escritores usan as formas alJeas sen temor e mesmo chegan a utilizalas por necesidades riacutetmicas como ocorre no poema da negra sombra de Rosaliacutea onde atopamos

Cando maxino ques ida No mesmo sol te mamostras y eres a estrela que brila y eres o vento que zoacutea

Si cantan es ti que cantas Si choran es tiacute que choras y -es o marmurio do do Yes a noite y es a aurora (70)

Precisamente Rosaliacutea abusa moito do castelanismo e podiacuteamos citar nela unha boa morea deles coma en Cantares gallegos (1863) fonnas do tipo afilado 788 beshylleza VI17 XI20 XIII13-14 calabazas 9011 capilla 15714 Castilla XIl etc cumbres 1215 etc etc Hai formas que extrantildean como son alumbrarme 3021 alumbrara 1212 conmigo 1822 etc consuelo 12612 1292 cuna VJI118 8010 dulce 612 etc e luna 8817etc pois contildeece as fonnas propias alumeara 10512 ou aluma 1517 comigo 10014 102JO berce 8011 doce VIll24 etc e IUQ 37 34112423 etc

Tameacuten para Aires da mintildea terra (1886) seriacutea posible poacuter unha boa lista de palashybras do tipo ((iiacuteidiexclu 1821 bulla 367 cabecillas 14816 capellan 14616 capillas 14817 castellano 17846 Castillas 1593 cuyo 3013 darrudilla 3517 hermosura 3414 gallego 54 lexos 9426llJnura 1731 etc etc

Mesmo nun escritor moito maacuteis coidadoso da lingua coma Pondal atopamos alguacutens descoidos Asiacute en Queixumes dos pinos (1886) poacutedcnse citar aguarda 2910 15 ala 4910 etcanduveacutera 1682 xunto a andiveacutera 2057 bella 16713 bellas J39 9 deseo 1406 dice 59916310 xunto Oacute normal df6917 70J5 etc deslumbraba 656 dicha 627 dichosos 1169 dichosa 7014 Dios 178 etc doncellas 195 donde 314 etc en donde 8912 915 dudoso 1613 1679 yelmo 10519 xunto a elmo 841 engafiosa 791 envidia 11316 espuma 626 xunto a escuma 10714

(70) Follas Novas (1880) p 52


13229 estrella 1166 xunto a estrela 235 13230 fallece 17710aUecen 1538 golondrina 1938 helado 416 heredado 716 hennosura 522 huracaacuten 1605 ou hushyracan 5197610 iba 5846 lexano 1826 lunar 1928 19315 1944 luna 8415 1945 peleaacuter 1068 peacuterlas 11715 13513 promo 2031 rodillas 12356 sangre 1848 siglo 41911 sello 4213 siniestra 4113 valle 3618 e m aacuteis que podiacutea engadir

Uso de dobletes e deformacioacutens leacutexiacutecas- Os nasos escritores non tintildean uMa concienshycia linguumliacutestica diferencial clara e utilizaban sen reparos o castelaacuten ou retorciexclan a Iinshygua apocopando arbitrariamente as palabras ou tomando formas reducidas da lingua falada para cubri-Ias necesidades especialmente no verso Nos Cantares gallegos (1863) ternos moitos casos Asiacute daacutedeme un home (492 5115) e daacuteime un homino (496) si pronto non me levades (6630) e iexclay si non me levaacutes pronto (662) ou si non me levaacutes aiacuterintildeos (664) en toacutedalaspartes crese (141) e en todas partes se cria (142) que ventildeen e van (38) e cando ven veacuten como negros (1254 12916)

A maioriacutea destas soluciacuteoacutens apocopadas estaacuten por necesidades riacutetmicas e entre elas hai verdadeiras invencioacutens como acorre nos Cantares mais aacutenquc dir eu dishyga (4719) xaacute que non Ques (1442) cal faacuten aques que non saben (1717) si ti foche anxel darnore I poacute-Jos anxes escollida (1628) (71) Entre as formas invenmiddot tadas hai duacuteas moi extrafias froita en frol daacute queu quixerde (1541 rima con vershyde e perde) e rindosentanto aacute falsa de fertun-ha (I ISXXXVIII5 en rima con un-ha e ningun-ha) Pala mesma razoacuten de necesidade aiacutenda podiamos citar casos coshyma orfo ende que nacera (lOBXI) dime dondestaacutes en donde (1489) qu aqui un levita sobra y un-ha chaqueta falta (908) ou nunca da louca sociedas vaidades (106III 2)

Tameacuten en Aires da mintildea terra (1886) aparecen dobletes debidos aacutes necesidashydes do verso Asiacute en iexclVates crebade as liras (1258) e non-a crebeacutes poetas (12625) as pasioacutes da mocedade (1192) e iexclXllnta esas forzas mozedaacute daceiro (1167) que contra Libertode abriu con voseo (10913) e y-a libertaacute chora (iOO15) etc Pala mesma razoacuten ternos alternancias do tipo dentro castelo vivia (136) e queacute hermas estaacute dentro d eacutelti (3027) dentro da casa (3311) si queres que se pause nos teus hombros (1168) etc e que inda me queacutes cal quer

(71) R Carballo Calero ParticuUacute1ridades morfoloacutegicas del lenguaje de RosaUa de Castro Universidad de Santiago de Compostela 1972 pp 17-26 esp pp 21 2224 di que t11Ixes e aqueacutes iquest a solucioacuten antigua e que aacutenxeles aqueles e tameacuten eles eacute a solucioacuten castellana Deixando aacute parte a consideraciOacuten de soLucioacuten castellana para o plural das palabras rematadas en -1 (espaioles fraacutexiles loxaes etc) eacute un grave erro rucir que aqueles e eles son pLurais aacute castellana e que anxes e aqws son as formas an tiguas pois os singulares aquel e el son secundarios sen do as forshymas primitivas aquele e ele con ~- procedente de -l- latino e os pluraiacutes aqueles eles proceden da forma ilas (ou terminacioacuten -illos) con oC- analoacutexico Canto a anxes xa VUacuteTIOS que eacute unha necesidashyde riacutetmica e non ten nada que ver coa rcalidade nin coa suposta forma antiga As formas galegas Son lt11Uo e atuos (medieval aacutengeo angeas) despois en traro n as formas aacutenxel e aacutenxeles usadas por Rosalta menos nun caso en que He sobra unha sJ1aba e retoree o plural en anxes


o lobo oacute afio (2329) ou en vano negal-o queacutes (J 2025) lentildeen a roupa xa feiacuteshyta (148) e pra min t~n frores (7818) eses nomes reacuten virtude (16313) As necesidades leacutevanlle a inventar formas coma en moito madrugas uxe (2219 rima

con forruxe) en paiacutes tiacute eres daquela claacuteis (l19Iacute 1 rima con quizaacuteis e maacuteis) ou en iquestpor queacute lhades quitar aacute un home honrado iexcl a honra destar oacute lado (J48J9) a acentuar falsamente o plural tuneles en mandaacutelo abrir montes iexcl e furar tunees (10012 na la ed tuneacuteles) a utilizar coma monosiacutelabo o posesivo mas en collend o nacre das cunchas iexcl que nas tuas orelas brilan (9030) ou a colocar malo pronome en x estoacuteuvos ascoitar (359)

En Queixumes dos pinos (1886) hai mareas de casos nos que Pondal retorce as formas por necesidades do verso moitos deles ideacutenticos oacutes de Rosaliacutea OH Curros outros completamente novas Casos ideacutenticos son forxaacute forxaacutede grillos (I 84 l 6) non me mireacutes con espanto iexcl nin vos fagaacutedes preguntas (2135-6) certo non vos estrantildeeacutedes iexcl nin vosfagaacutedes preguntas iexcl non pregunteacutes por queacute causa (21427-29) e pois que queacutes rcpousar (383) nin tentildeen en vez de frores (543) e non ten aacute cara tan brava (5318) teacuten as ventanas ben feitas (474) etc

Por necesidades cambia o acento de loacutestrego (asiacute en 118 413) en cal fero lostreacutego grandioso e sublime (18627 18716) ou inventa formas coma en nas clunas do meu palacio (6627) e pois no caacuterzle q oacute home ene erra (13325) na

prep por deformada en pr ande vagante vou (188) pr antros calados e altimiddot vos (1618) e pr ande inda o folgo respira (2074) ou na forma polopola alterashyda en que plo fortes venceacuteran (1117) fuacuten chafando plo camintildeo (3111) plo santo San loan (9323) pla sua donosura (1147) plos seus ideales (187 1) qiban pa deserta viacutea (2076) A este tipo de necesidades obedecen as formas xa citadas do verbo est(JJ coma que nas fondas correduiras iexcl star soes de Bergantishyntildeos (2133) etc ou en cingue o peito d esforzo e de ferro iexcl SpClJtaacuteco cho diacute (17512) frente a do rudo Espartaco (2244)

Caraacutecter da lingua literaria- Repiacutetese moitas veces hoxe que os nasos autores do XIX escribiacutean cun marcado caraacutecter dialectal e con ortografiacutea castelaacute Carballo Cashylero di de Cantares gallegos que ten unha lingua de clara ftliacioacuten oral coloquiaL dialectal e que no se advierte en absoluto la tendencia a la formacioacuten de un volgare illu s trI de un gallego literario de un idioma comuacuten supradialectal (72) Para el Rosalia parte del gallego oral Y en el gallego oral se queda Se comporta como si no creyese en la existencia de otro gallego que el gallego dialectaL No se ve en ella conciencia de un gallego ideal de una norma linguumliacutestica como aspiracioacuten literaria que de alguna manera fiscalice el uso escrito del gallego hablado (73)

Eacute moi discutible esta visioacuten e non corresponde aacute realidade Os escritores do XIX escribiacutean na uacutenica lingua existente porque non habiacutea outra nin hai un galeshygo ideal O que non podemos facer eacute xulgar esta lingua tomando coma referencia

(72) Particularidades morfooacutegiacutecas delenguaje de Rosalfa de Castro (1972) p 13 (73)Parricuiexcliexclridades p 14


as outras linguas literarias irmaacutes Naturalmente se a comparamos co uso do casteshylaacuten ou do portugueacutes no XIX o galego literario da eacutepoca de Rosaliacutea eacute maacuteis pobre Mais esa comparanza eacute falsa e non se pode facer porque esas linguas levaban seacutecushylos de tradicioacuten literaria e os escritores galegos parten de cero Polo tanto o que acorre en Rosaliacutea eacute normal son os comezos da literatura e en toacutedalas linguas os camelOS foron iguais con mistura de solucioacutens e ca ref1exo da realidade viva Ninshygunha lingua literariacutea comezou cun idioma comuacuten sup radialcc tal seacutenoacuten coa fala e ca dialecto propio dos seus primeiros cultivadores A unificacioacuten viraacute moito desmiddot pois aacutes veces tras varios seacuteculas de uso literario (74)

A min non me parece ben falar de lingua rexional Admito como rexional as diferentes opcioacutens dialectais que poidan presenta-los escritores todas elas vaacutelidas nos comezos da literatura maiacutes non admiio que se chame rexionalismo aacutes formas espedficas galegas que non se contildeecen en portugueacutes porque isto non eacute rexionalisshymo isto eacute precisamente un factor importantiacutesimo para a consideracioacuten do galego C0111a lingua independente E non se trata en moitos casos de supostos rexionalisshymas modernos Son diverxencias que nacen na eacutepoca medieval como pode ser por exemplo o galego mais frente oacute port mas ou as fonnas escribir rostro visioacuten confusioacuten aire e moitas maacuteis (75) lsto deacutebese a que desde o seacuteculo XIII as duacuteas poacutelas do mesmo toro (o galego e o portugueacutes) seguiron carnintildeos diferentes

iquestComo pode negarse a Rosaliacutea conciencia do que eacute un ha lingua literaria) O mesmo Carballo recontildeece que a nasa autora utiliza o seseo coma recurso estilistico para caracterizar el habla campesina especialmente cuando pone ws versos en bo-ca de mujeres sentildealadamente mozas (76) Claro que tintildea conciencia da lingua liteshyraria e o mesmo proacutelogo a Cantares gallegos eacute unha confesioacuten desa conciencia Nela mesma ternos xa o comezo do diferencialismo que despois tanto prodigarian os escritores do naso seacuteculo formas cerna ansas 9510 arrescende 7214 concemuda 110XIV2 cristaintildeo VILl5 crIacuteStamos XIIl3 daiba 112XX6 por daacutediva estreshydente j 16XXXII5 insuficenraacute IXA-5 intildeorancia X13 intildeorantes XlI lS pasente 1 1 6XxGLl cores rousados 2217 saudabe i 10XIV6 trian 121 e outras mosshytran un desexo diferencialista evidente

O mesrno oc arre cando bota man de medievalismos coma aquesto 906 aquesshytes 76 85 naquesta 833 871 QU de grafiacuteas portuguesas ou medievals coma en

fosse IX17 X4 ou nas pal abras grafiadas con posiblemen te por iniciativa de Manuel Murguia A grande maioriacutea das palabras estaacuten grafiadas con e ou z segundo corresponshyda mais hai moitos casos de grafiacutea con s (UTIS 102) e en menos cantidade con (uns 48 casos)

(74) Cfr The Emergence of Nlltional Uacutelnguages Ediled by Aldo Scaglione Longo Editore Ravenna 1984

(75) Veacutexuc Ramoacuten Lorenzo La traduCCioacuten gallega de la Croacutenica General y de la Croacutenica de Castila Vol Instituto de ESlldios Orensanos Padre Feijoo Orcnse 1975 pp XXVIlIshyXXXV Id CrOacutenica Traiana Fundacioacuten P Barieacute de In Maza-Real Academia GaJega A Coruntildea 1985 pp 81167

(6) Particularidades morfoloacutexicas del lenguaJe de Rosalia de Castro (t 972) p 14 n 16


A esta mesma conciencia diferenciadora responde a sistemaacutetica utilizacioacuten do rotacismo pois en Cantares gallegos hai moi poucos casos con -1- conservada e cheacutegashyse a deformacioacutens do tipo arboacuter 1 18XXXVIA e tUboacuteres i6626 por albor curpabr 9620 por culpabre XIl1l9 e robre 15625 robres XIIII etc extrantildeamente utilishyzado en lugar de carballo (77) E podiamos engadir como elemento de seleccioacuten a tendencia de Rosaliacutea a face-Io plural en -oacutes que se nota xa algo en Cantares gallegos (guarnicioacutes 2322 tizoacutes 6310 traicioacutes 3716 espresioacutes 10229) e que aumenta decimiddot didamente en Follas novas (78)

Ortografa- Tampouco caiacutedo que se poida falar de ortografiacutea castelaacute na seacutec XIX iquestComo pode considerarse ortografiacutea castelaacute a dons escritores que utilizan a reo o apoacutestrofo toda clase de acentos mesmo en palabras que hoxe non o levan e consshy

tantes guioacutens moitos deles aacute mane ira portuguesa O que fan os escritores eacute un in tenshyto de normas ortograacuteficas que unhas veces coinciden en todos e ou tras son diferenshytes mais moiacute distantes das normas ortograacuteficas casteJaacutes Se hai aacutes veces coincidencia Ca casteJaacuten e non ca portugueacutes deacute bese aacute igualdade dos resultados galegocasteJaacutens fren te aacute ou tra lingua

No caso da representacioacuten da cons prepalatal fricativa xorda ~ houbo divershyxencias Alguacutens autores decidiacuteronse por j g nuns casos e por x noutros non por enmiddot troncamento coa eacutepoca medieval senoacuten simplemente por achegamento aacute ortografiacutea portuguesa Eacute o que fan Valladares Antonio de la Iglesia ou Pondal mesmo aacutes veces cambiaacuterrdolle-la grafiacutea OacuteS orixinais como se rai no Album de la Caridad (1862) e coshymeteacutendose constantes erras no uso correcto por non ter reaJ iexcldade fonoloacutexica no naso idioma esta diferencia graacutefica e resultar superflua A PondaJ por exemp10 en Queixumiddot mes dos pinos (1886) escaacutepanlle casos coma axintildea 21714 axado 517 axada 528 cobixa 4910 despoxo 1808 19821 despoxos 116 1472 engebre 324 J 784 foacutexen 10717 forxaacute forxaacutede 18116 fwas 8615 jefe 1874 lixeira 10716 lonxe 766 1227 noxoso 6329 puxo 935 puxeron 618 terraxe 3J12 ou terraacutexe 197 17 toxaacuteIes 19716 loxo 8528626 J 071 ~exo 3113 16183229 392 etc ~exa 8415 verdexantes 13219 xogorai 1056 1073 12J16 xorogai 6114 zagaiexo 9711398119997 zreixas 9237941 e zreixai 9129229 9428

Frente a este grupo a maioriacutea dos autores deciacutedese correctamente polo uso uacutenimiddot ca de x como xa acontece na Casamenteira (1812) E esta grafia non se pode dicir

(77) Nas Particularidades morfoloacutegicas del lengiexcluiexclje de Rosa(o de Castro (1972) pp 39 e

42 Carballo Cajero coloca- o adxectivltl nobre lntre ~ [1al~bras qu~ lentildeen o sufixo middotbile TriIacutelale dun erro que se comete tamen nas Normas ortograacuteficas e morfoloacutexicas do idioma galego da Rcal

Academia GaJega A Cruntildea 1977 p 29 librintildeo ollde se acumulan erras importantes falaacutendose de normas morfoloacutexicas p~ra u1ha scrie dC[1artil-ularidades sim[1lcmentc foneacuteticas A palabra nobre veacuten de nobilis arcaico gIlobiiacutes do verbo n oseo adxcclivacioacuten dun 1nodhlom (Waldc Hofmann Laeinisehes etymolodsche~ Woacutererbuch Carl WinlCr Heidelberg 1954 11 p 177) e xa no lalIacuten se pcrdqa conciencia do sufixo referido cvo1uliacuteonando en romance dun xeito difeshyrente ~s pal~bms quc lt) levuban

(78) Cfr Particularidades morfoloacutegicas del lenguoje de Rosa(o de Castro (1972) pp 31-32


que sexa castelaacute eacute o resultado normal da realidade linguumliacutestica do galego O proceso de desonorizacioacuten das sonoras comezou na eacutepoca medieval e por iso nos textos galemiddot gas arcaicos hai numerosas confusioacutens nas grafiacuteas eliminaacutendose a distincioacuten primiti va en beneficio da igualacioacuten No caso de g j frente a x as primeiras mostras de conmiddot fusioacuten en favor de x (que eacute a uacutenica grafiacutea xustificable modernamente) estaacuten xa na Croacutenica Troiana (1373) (79) As linguas tenden aacute economiacutea non aacute complicacioacuten e cando se perde unha oposicioacuten fonoloacutexica iguaacutelanse as grafiacuteas en beneficio da grao fiacutea que representa o sonido vencedor

Fonnas galegas e portuguesas- O achegamento oacute portugueacutes eacute consciente nalguacutens autores como eacute o caso citado de PondaJ aiacutenda que neste non eacute tanto como se podeshyriacutea coidar pois presenta unha lingua correcta en numerosas ocasioacutens xunto a formas propias da zona costeira coruntildeesa Formas claramente portuguesas son formoso 8911 1868 formosos lB2 15714 formosa 4913 formosura 1125 xunto a fermosas 2118 mas 875 xunto a mais 129 etc (47 veces) quase 1112597 as grafiacuteas povo L8631 20028 povoar 11214 povoacuteon 11631 A alternancia uiJoi non ten nada que ver ca portugueacutes pois as formas con ui sao as propias da zona costeira de Ponteceso moiacutejmui noitejnuite escuitarjescoitar etc

A utilizacioacuten de formas aacute portuguesa eacute propia de toacutedolos tempos e chega aacute messhyma Rosaliacutea Nos Cantares uacute sanse maioritadamen te as terminacioacutens galegas middotcia -cioacuten e exclusivamente a terminacioacuten -sioacuten adiacutemiraciacuteon XlV16-17 admiracion 157 n oficion 9129310 Asuncion 18515 condiacutecion 9617 divertision XIl7-1B estashycions Xli lO guarnicioacutes 2322 inspiracion VIII6 lision 115XXIX8 naciacuteon XIII 17 preocupacion XII 19 confusiacuteon 903 espresioacutes 10229 pasion 3712 12315 satisfacion 117xXXIV5 traicioacutes 3716 versificacion VIII25 lIexetacion VIII6-17 X1l5 benevolencia 106 o delicias XlI24-25 esperencilJ 871324 Galicia IX9 etc gracia 5412 9625 gracias 995 grasia 1712172111922 herencia 108X 2 1 J3xXlII3 128810 harencia VlIl19 indulxencia IX23 XIV3 inocencia 8019 inxusticia X14 XlII1825 inxusticias XIII2I iflorancia X13 Palacio 153 ll procedensia 954 provincia X14-1515 XIIIl9 rancias 9023 silencio 1473 15811 e tameacuten despreciable X19 XlI15 Coma uacutenicas formas diverxentes ternos adOJOfon 2728 devo90n 1315 embarca90n 2722 asiacute como despre90 9519 97 23 (plur 12626) despre9a 13723 (plur X8) esporo 287461794 106IVA (plur 15114 15915) e presen9a 112XVIlI6 Coidar que estas son as 1erdadeiras formas do galego e que Rosaliacutea as utiliza coma formas vivas especialmente as remashytadas en -iexclon como se [iexclxo neste Congreso eacute coidar oacute reveacutes e non querer ve-la realishydade porque a realidade eacute que Rosaliacutea usa como formas propias as normais do galego e que as formas en -90n tentildeen soacute que ler cunha reconstruccioacuten erudita aacute portuguesa ideacutenticas aacutes outras invencioacutens de Cantares do tipo insuficeniexcla IX4-5 concenfuda llOXN2 ou pasente paciente 116XXXIIl

(79) Son flxe por ige e beixaruos ey por beijaruos ey cfr Croacutenica Traiana ed 1985 pp 13449211 e 59459)

34 RAMOacuteN LO RENZO

As foonas propias do galego son tameacuten as que aparecen en Curros ou en Panda En Aires da miia teJTa (1886) ande hai algu nha concesioacuten oacute portugueacutes do tipo povo 6814 etc mor 1634 louvadores 13220 ou rasto 17232 son exclusivas as formas en -cioacuten -sioacuten etc aparicion 4912 cancioacutes 16226 cansacio 7916 comparacion 214 estension 1728 Galicia 6310 ocasion 13212 etc etc A uacutenica vez que se afasshyta desta regra faino mal pois inventa a forma notiza 1611l

A mesma imaxc aparece en Queixumes dos pinos (1886) ande poden verse ambicioacuten 1814 compasioacuten 1714 condicion 1824 estaCion 894 egtistencia 13317 graacuteda 3339311 priacutesions 19319 etc etc A uacutenica diverxencia eacute o doblete canshyzioacutens 17716 e canzon 4915

o vulgarismo- A concesioacuten oacute vulgarismo depende dos autores pero oacute comezo do Remiddot xurdimento maacuteis ben hai un uso limitado nos grandes escritores En Rosaliacutea Curros ou Pondal hai vulgarismos e hai formas diaJectais Eacute normal (cndo en canta que se trata dos comezos da literatura e non se distingue ben entre vulgarismo e forma maacuteis culta Hai unha mistura de formas como acorre nos comezos de toacutedalas Jiteraiuras O que queira comprobalo que vaia aacute literatura medieval e veraacute como oacute principio hai numerosas variantes e non por iso se fala de lingua vulgar rexional ou dialectal

Pondo como exemplo Cantcrres gallegos vemos que os vulgarismos son limitashydos e en numerosIacutesimas palabras do seu rico leacutexico adoacuteptase a forma adecuada sen concesioacutens aacute deformacioacuten ou aacute forma vulgar Podiamos citar mareas de casos do tipo muacutesica VII8 humano 15819 montaffa 532 etc etc As alternancias ei ou manshyteacutentildeense nos m(nimos (devina VIII5 polidas 106II7 soave VIII 10 sintirse 9520 etc etc) Tampouco abundan as metaacuteteses do r que en xeral ocupa o lugar que Ue corresponde Alguacuten s casos ex trafios son quirtiquen IX19 quirtico 116XXXIJ7 querbanto 15426 recrebos 115xXIX2 trubw 158 i2 etc trubias 107IV8 preacuteshysoas 2811 e alguacutens maacuteis usuais

Os maiores acertos atopaacutemo10s en Pondal pois en Queixumes dos pinos (1886) as formas empregadas son nos maacuteis dos casos as propias do galego con concesioacutens aacutes peculiaridades da suacutea zona linguumliacutestica como xa indiquei mais sen caer normalshymente no vulgarismo As uacutenicas faonas dignas de mencioacuten son difizle 17811 indino 19930 insinan 20011 malinos 19718 Manoel 65920 somellante 4215 etc soparada 1035 au a alternancia de espzrito 361 etc e esprito 10621 asiacute como obedente 9328 Tampouco utiliza sistematicamente o rotacismo se ben hai casos extremos coma aima 417 (climas en 1677) incrinacion 15512 ou pranura 19715

Comparado ca nuacutemero de acertos estas concesiacuteoacutens oacute vulgarismo real ou invenshytado son moi pequenas O aumento empeza xa en Curros paiacutes en Airintildeos da miffa ferra (1886) hai numerosos casos de deformacioacutens vulgares ou inventadas do tipo albitre 15210 aacutelbore 2819 anamorado 4618 aacutenemas 9313 aacutenemo 17845 anunshyceaba 1778 apocallutica 10914 argullo 1228 atoacuteneto 10025 avriguar 6111 caraute 17727 Fulipe Carto 387 cencIacuteLl 15227 drcolo 923 coacutelara 876 cuaselishydaacute 5114 cucudnlo 4418 delincoente 4612 depoacuteseto 15223 dilicias 904 emprenshyta 17830 enventado 6022 esquirla 1175 estauta 189 eSlUdeo 1785 fiTta 120

A LINGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALIacuteA 35

8 harrorosa 347 hixene 1572 lengoa 13879 maacutequena 13619 meacutendegos 1022 meacutedeco 11925 metouro 3017 Meo 12626 paacutetrea 15318 Portogall 0718 prefaz 17817 relixosa 17811 saereta 6219 sinfuniaacute 1117 treacutegola 718 xeroulifos 46 etc etc Curros retorce as fonnas deformaacutendoas para evita-la coincidencia ca casteshylaacuten e non ten reparos en inventar disparates Nelmesmo atopamos algunhas invencioacutens literarias que cnegaron oacutes nasos diacuteas como son fonnas do tipo amentildeazas 6128 (J)

mantildeosa 55 entranas 9414 estranezas 17713 estrana 9113 16024 estranas 9017 estrano 3012 extranos 1383 hourizonte 6612 806 moro 9824 montana 145 23 172111327 montanas 923867 17732 e paradiso 9711 1511 O

Con todo Aires do mintildea terra aiacutenda se manteacuten dentro de certos liacutemites e o que poida ter de concesioacuten aacute deformacioacuten linguumliacutestica compeacutensao coa calidade literaria Despois de Curros o aumento destas tormas continuaraacute cos escritores menores de [iexclns de seacuteculo como se ve citando tiacutetulos de libros coma iexclFilla Coadro dramaacutetico de costumes gallegas nun auto y-en verso premeado no certame ciennjico-literareoshymiddotmusical celebrado en Pontevedra no mes dagosto 1892 poi-a patreoacutetica Sociedad Econoacutemica dAmigos do Pauacute (A Cruntildea 1892) ou A Torre de Peito Burdelo Drama hestoacuterico nun IlUto y-en verso Premeado no Certame literareo quantuseaacutesta socieshydade da Cruiiacutea o Uceu Brigantintilde0 realizou con norabre eacuteisito na dita cibdade na noile do dia 7 de Setembre do ano de 1890 (A Crontildea 1891) ou a iexclLeacutenda de hoshyrrare (A mitra de ferro arden te) Esquirta en verso no idioma regional (A Cruntildea Emprenta e Libreiria de Carreacute 1894) as tres de Galo Salinas

O uso e abuso destas fonnas farase cada vez maacuteis especialmente desde as Irshymandades da Fala e na Xeracioacuten Noacutes Carballo Calero dinos que el gallego culto que hoy se escribe~o mejor el que se escribiacutea antes de 1936- no toma a Rosal iacutea como modelo pues aspira a una pureza y a una independencia del castellano que no constituiacutean objetivos del habla de Rosaliacutea (80) ya que en ella abundaban los Gastellanismos debido a su falta de conciencia de lo que es una lengua literaria en el sen tido moderno o si se prefiere su absolu to desconocimiento de la distincioacuten entre lengua escrita y lengua oral (81) Xa falci disto maacuteis arriba e non me parece aacuteccrtado iquestComo se lle vai negar conciencia do que eacute unha lingua literaria a Rosaliacutea se escribiacutea mellar ca moitos dos au tares da Xeracioacuten Noacutes Onde ela pontildeiacutea castelanisshymas pontildeen eles lusismos e toda clase de invencioacutens e non por iso lJes negamos conmiddot ciencia do que e unha lingua literaria Eles fuxIacutean da igualdade leacutexica ca castelaacuten e non se caracterizaban precisamente pala pureza De feito non tifan modelos linshyguumliacutesticos ou maacuteis ben parece que imit3ban a Curros pois soacute con ter en canta a linshygua de Queixumes dos pinos escribiriacutean dunha maneira moito maacuteis coidada e con maacuteis pureza

Uso do artigo co posesivo e colocacioacuten do pronome- No uso do artigo ca poseshysivo e na colocacioacuten do pronome en xeral os autores importantes do XIX non co-

(80) Particuandades morfoloacutegicas del lenguaje de Rosaa de Castro (1972) p 15 (81) PllJticuaridades p 15


meten erros poiacutes contildeecen ben a fala viva e saben cal eacute o uso correcto Con todo hai aquiacute e aLiacute expresioacutens incorrectas que nos poetas son debidas moitas veces aacutes necesishydades do verso Estamos diante de concesioacuten s falsas debidas aacute pouca fiiexclacioacuten da linshy

gua literaria Estes casos incorrectos podiaacutemoJos citar en numerosos escritores Asiacute na Casashy

menteira (82) soacute ternos unha vez a falta do artigo a queacuten meus ollas amaron (p 13) Tameacuten nun uacutenico caso estaacute mal colocado o pronome o crego se ha den[adar se He digo que non quera (p 6) En a min me pesa (p JO) pode estar condicionado polo hipeacuterbato

Nos Cantares Gallegos (1863) falta aacutes veces o artigo

Cantartei Galida teus dulces cantares (522) En proba de teu amor (3718) Aquel qu ante seu s ollas aparece (l17XXXlV4) Que de teu peito surxindo (13826)

Canto aacute colocacioacuten do pronome hai casos de transgresioacuten clara da norma e oumiddot tros condicionados polo hipeacuterbato

Nela rescoitan doces cantares (314) Vanse todos eu me quedo Sin compantildea nin amigo Eu me quedo contemmiddot pIando as Iaradas daacutes casmas (4324) Sorrindo nos miraban (462) Eu chaacute dera mintildea xoya con mil amores chaacute dera (775middot6) Quaacutesme abofeacute de fartar aacute barriga (14312) Levarontas onctas feras ou te perdeches nos montes (14815)

En A iexclres da mintildea ferra (J 886) hai casos sen artigo coma

Pr oacutende queacuter levarey teu Evanxelio (66) iexclInda oacute morrer te mentaraacuten meus beizos (6 J6) Os aacuteis que llarrincaban seus pensamentos (3222) etc

Para o pronomc podemos citar

Non sey coacutemo toyo y-estoacuteume con calma (1516) Xestoacuteuvor aseoitar (359) Paiacutes che prometo(252) Onde o deserto acaba que ciacutengueme en redor (17212) etc

Pontildeamos finalmente alguacutens casos de Pondal dos Queixumes dos pinos (1886) O artigo falta en numerosiacutesimas ocasioacutens coma en

Toacutedo oacute mais fugitivo poacutede ter seu retardo (1415) Sontildeadores e vagos de sua condicion 0824)

(82) A Casamenteira Sainete en gallego para cuatro personas del ceacutelebre literato D Antoshynio Benito Fandintildeo Juguete ineacutedito hallado entre los papeles de un LUrio~o amigo del autor y se da a luz para honrar su memoria Orense 1849 (reimpreso por Cuadernos da Escala Dramaacutemiddot tica Galega numo 15 Xaneiro 1891 A Coruntildea)

A LlNGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALiacuteA

Teus vagos e doces cantos (371) Seu cantar deciacutea asiacute (8310) etc

Tameacuten hai casos de colocacioacuten erroacutenea do pronome

Staacute tolo se dixeacuteno leste probhome delira (20713) Se me soltas che prometo m abrigo de che contar (7913-14) Heiacute de fartaacutenne de tiacute I cho juro por mintildea nai (808) Spartaacuteco cho diacute (17512) etc

37

Todas estas transgresioacutens son a deacutebeda que hai que pagar aacute ralta da tradicioacuten lishyteraria como recorda o editor da Casamenteira en 1849

Como nuestro dialecto gallego no tiene seguacuten debiera arregladas una orshytografiacutea y una prosodia peculiares resultando de aqui la gran variedad en escrishybirle faltando muchas veces aacute la propiedad alterando otras el significado de las voces y dejando la pronunciaci6n sin reglas fijas al arbitrio del que lee (83)

Aiacutenda recontildeecendo isto coma certo non todo foi negativo no seacutec XIX e mesmo houbo autores con ideas moi claras Tiacutentildeaas Loacutepez Ferreiro en Un aviso ao bondoso iexcleutor con que comeza A tecedeira de Bonaval (84) Nel faacutelanos das regras ortograacuteshyficas do gaJego con criterios ben fundados e argumenta da seguinte maneira

Ben sei que n-aJgu nhas causas destas apaacutertome da Ortografiacutea hoxe xeneshyralmente siguida no escribir o galego pero como estamos no periacuteodo costituenshyte falernos com-os poliacuteticos creyo que cada uacuten pode esponer franca e lealmenshyte as suas opiniacuteoacutens (85)

Pero vai maacutes alaacute e deixounos escritas unhaspalabras que debiacutean ter moi en

canta todos aqueles que nos nasos diacuteas arremeten contra a normativa linguumliacutestica ofimiddot cial cuo criterio retorcido e arbitrario coma se a lingua les pertencesc e faceacutendolle un fraco favor oacute naso idioma Di Loacutepez Ferreiro

Pero pol-a mina parte protesto que estou prestes a adoutar e siguir ao pe da letra as regras que dalguacuten modo oficial se pontildean e establezan (86)

Tameacuten tintildea as ideas mbiacute claras moito antes Xoaacuten Manuel Pintos autor do libro A gaita gallega tocada po lo gaiteiro ou sea Carta de Criacutesrus para ir deprendendo a ler

(83) Cuadernos da Escala Dramaacutetica Galega nuacutem 15 p 4 (84) Publicada en foUetiacuten no perioacutedico El Pensamiento GalJego de Santiago (en 1894) e

despois no tomo X da Biblioteca Gallega de Martiacutenez Salazar (A COfUntildea 1895) Despois en 13iblioacutefilos Gallegos Biblioteca de Galicia VII Novelas de Loacutepez Ferreiro Santiago de Composmiddot tela 1953 Cfr agora Antonio Loacutepez Feueiro A tecedeira de Bon(llal Edicioacuten introduccioacuten e notas de Xoseacute A Palacio e Blanca-Ana Roig [srudio literario de Anxo Tarrio Edicioacutens Xerais de GaJicia Vigo 1985

(35i Novelas de Loacutepez Ferreiro (1953) p 6A tecedeira de BOUlIal (1985) p 70 (86) NOIgteiacuteas de Loacutepez Ferreiro (1953) p 6A te cede ira de Bonaval (1985) p 70

38 RAM6N LORENZO

escribir e [alar ben a lengua gallega e mnda mais (87) Pintos eacute o primeiro teorizador sobre o galego no XIX Cunha enonne cultura e con contildeecemento do latiacuten e de varias linguas romaacutenicas o precursor sabe modela-la lingua e ofrece no seu libro un galego moi aceptable ben mellar coacute de moitos dos seus sucesores Contildeecedor tameacuten do P Sarmiento segue un pouco a estructura deste para dar a coneeemiddotla suacutea postura e a suacutea idea sobre o idioma

No seu conxunto A gaita gallega eacute un canto de loor aacute lingua unha defensa e ilustracioacuten cos mellares argumentos un inicio no camintildeo unificador coa presentashycioacuten de nOlmas de actuacioacuten

Parte en verso e parte en prosa parte en galego e parte en castclaacuten nunha suceshysioacuten de diaacutelogos entre o gaiteiro e o tamborileiro atopamos no libro toda unha serie de pasaxes que non tentildeen desperdicio

Critica os galegos que abandonan o idioma

Lo que te puedo adelantar es que los gallegos aquiacute como en CastIlla con muy raras escepciones parece que reniegan de todas las cosas de su Patria conducta injustificable en todos y mas infinitamente en hombres de provecho y acreditashyda pericia (88)

Pois nunca se poderaacuten disculpar

los muy podencos Que desprecian e 1 idioma Del paiacutes en que nacieron (89)

Pintos insiste en que ningueacuten debe renunciar aacute suacutea propia lingua por aprender unha nova Todo o mundo debe conserva-la suacutea coma un tesouro

Guapo un pucho de cereiacutexas Mereces hoje paiacutes vexo Que non es ro do e que podes Deprender ben o gallego Pero mira anque o deprendas Non por eso che aconsello Que deiacutexes esquencer nunca A lengua do teu terreo Que sempre sera a mellar Para ti segun eu creo Que a mma o e para min Mellor que can tas conezo E no a lroco por ningun-ha Das que ten o mundo enteiro (90)

(87) Puhlicado en POfliexclcvedra Imprenta de Joseacute y Primitivo Vilas 1853 Hai edicioacuten facsishymilar da Real Aciexcltdemia Giexcliexcllega 75 Aniversario 1906-1981 A Coruntildea 1981

(88lA gaita gallega p 174 (89) A gaita gallega p 147 Na p 36 expresa isto dOUlra maneira E nOn ten disculpa

algu-hna I O desleixado podenco I Que refuga oacute seu idioma I Por falar en trangeiro (90) A gaila gallega p 11

A LlNGUA LITERARIA NA EPOCA DE ROSALIacuteA 39

Critica o feito de que nas escojas non se cmme o gaJego e lameacutentase diso pois eacute

a causa de que os galegos non poidan le-la lingua que falan

Toma toma no es extrantildeo Que no sepan leer gallego Les ensentildean por ventura En las escuelas a leerlo (91)

Fustiga oacutes enemigos do galego con palabras duras

Aquiacute mismo aqui en Galicia A doctorcillos de pelos Les al que su idioma Es tosco lenguaje y feo Impropio de gente fina Reservado it lospalelos Que por Jo mismo no hay libros Que espliquen ese dialecto Ni quiere escribir en eacutel Ninguno que tenga seso

Por lo cual ya no me admira Que algunos viendo ese genio En los gallegos los tengan Por cuitadintildeos y necios Lo cual no consentiria Ningun otro en su pelJejo y conviene que se tenga Presente Sr Gaitero Que a aquel que bien no se estima Todos le tienen en menos (92)

o galego vale coma toacutedolos idiomas non eacute inferior

Lo encuentro faacutecil y dulce Sonoro fuerte y muy Ueno Abundante y trabajado Seraacute mejor que el maacutes bueno (93)

Pintos seota unha serie de bases da gramaacutetica galega con criterio case sempre

acertado FaJa de ortografiacutea (do uso de J~ g x e h) de foneacutetica da acentuacioacuten (acenshyto agudo para as vocais pechadas e grave para as abertas) establece unha serie de reshygras a base de equivalencias

cast ue =- galo o e =gal ei

(x( = gal (U (x( = gal (~(

se Den recontildeece que tentildeen excepcioacutens Tameacuten indica a etimoloxiacutea latina de numerosas voces (94) con elevado acerto de interpretacioacuten e establecen do c13Tamente a filiacioacuten do galego co la ti n (95)

Nalguacutens aspectos Pintos eacute profeacutetico e poacutedenos valer aiacutenda para os nasos diacuteas

El foi o primeiro grande remodelador do idioma o prime ira en dar regras tendo unha

(91) A Kaira gallega p 34 (92) A gaira gallega p 35 (93) A gaita gallega p 60 (94) A gaita gallega pp 72-96 (95) A gaita gallega pp 59-60


conciencia plena do valor da fala viva O galego coma calquera lingua non eacute un absshytracto eacute algo vivo o que falamos toacutedolos diacuteas e a iexclso debemos atemos

Ti cata Pedro no que fas ca as regoas E aten de mais o uso que El o maestro Seguro sempre poiacutes aquelas fallan Cando un se pensa ter maor acerto (96)

O uso eacute o fundamental poiacutes unha lingua inventada sempre seraacute artificial Por iso recomenda o estudio do galego vivo A unificacioacuten non seriacutea difiacutecil seguindo o criterio por el indicado

Yo no reprendo nada Solo digo Que es criminal desidia en los gallegos No dedicarse arecojer su idioma Que bien merece algun estudio serio y si se unieran tres compostelanos Con otros tres del orensano suelo De Pontevedra tres y tres de Lugo Que una docena forma ese colegio Dentro de poco se uniformaria Todo el lenguaje de este antiguo reino (97)

Noutro lugar Pintos insiste no uso do idioma e na necesidade de recolle-Ia fala polas ald~as e vilas

Si non se imprime en Galicia Un triste Iibiexclo en gallego E catro farafu11intildeas Se gaban de non sabelo Poiacuteda que non tarde muito En andar o idioma impreso E que se 11e su ba as barbas A outros que andan mui tesos E aposta cento por un E mais pantildeo o que non tentildeo Que si catro gaUeguintildeos Das catro esquinas do rein o Se sacad en ca eacutel abrochan Con patrioacutetico empentildeo

Po las aldeas eacute vilas E cuiden de recollelo De compolo e arrom Balo E facer un todo inteiro Juro a Dios valva a decire Que ha de ser un gusto velo Chegar a donde chegaron Os outros e en anos menos E mas inda rebasalos E deixalos ben arredro E saiban os da pergu iza Que sin tra bailo t sin tempo Ninguen fixo nunca nada Nin se faraacute sin comenzomiddot (98)

Cheo de esperanza profeacutetico o Famoso escritor anima 65 estudiosos a traballar na progresioacuten do idioma mellorandoo faceacutendoo maacuteis doce varreacutendolle o cangalla e depuraacutendoo combinaacutendolle voces novas e faceacuten doo maacuteis rico

(96) A gaiacuteta gallega p 71 (97) A gaila gallega p 69 (98) A gaita gallega p 37

A L1NGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALlA

Ah de Dios dicen alguns Que gramatica non ternos Nin dicionario tampouco De siniacuteficados cheo Ma barredeira vos barra Fato de parvos eacute lerdos Que gramatica estudiaron Moises nin tampouco Homero E non fono os escritores MiUores do mundo inteiro

Escriban todos que saben O naso idioma gallego Faacuteganse dimpois apuntes O millar sempre escollen do Redondeese o linguage Como tod os mais fiacutexeron Que gramaticas dimpois E dicionarios acentos Vendes po los mercados E nas tendas dos libreiros (99)

41

A obra de Pintos ten unha importancia excepcional e puido servir de punto de partida para un estudio exhaustivo e completo do idioma Aiacutenda que tentildea erras coma noutros escritores en conxunto a lingua de Pintos estaacute a maior altura caacute utilizada poshylos que vif[eron despois del e o seu labor foi unha das grandes- ocasioacutens perdidas para empezar coa unificacioacuten do noso idioma Tal vez polo mesmo motivo que el indica con pesimismo

Alabo repito el noble empentildeo de escitar aacute nuestros paisanos aacute que estudien y uniformen su dulciacutesimo dialecto Admiro las primicias que con tal objeto vas ofreciendo en el altar de la Patria pero desengaacutentildeate poco Oacute ningun fruto sacashyraacutes de ese trabajo literario por ahora (100)

Tintildea toda a razoacuten o grande estudioso Non se foi meilorando a situacioacuten Non se chegou a unha unificacioacuten de criterios maacuteis ben foise empeorando a calidade da Jingua Jiterariacutea progresivamente en especial xa coa entrada do seacuteculo actual

Con todo ollado historicamente este feito ten unha importancia limitada iquestQue nos interesa hoxe que Rosaliacutea tentildea Ull galego con moitos castelanismos ou que ninguacuten escritor da suacutea eacutepoca estea libre de elementos espurios Para min eacute pura aneacutecdota O fundamental eacute que escribiron en gaIego qu~ contriacutebuiacuteron Oacute rexurdimento da lingua que a1umearon o facho que maliacuteteriacutea viva xa a tradicioacuten escrita ata os nasos diacuteas Por culpa deles estivemos noacutes a facer un Congreso sobre unha das figuras maacuteis represhysentativas das nosas letras iquestQue poden importar entoacuten os erras O que importa eacute o uso da lingua E ben contentos pode riamos estar se o exemplo deles fose $eguido por toacutedolos escritores galegos do seu tempo e por toacutedolos galegos Aiacutenda que escribisen dunha maneira mol cativa Deaacutemoslle entoacuten honra a Rosaliacutea e oacutes escritores en galego da suacutea eacutepoca porque sen eles probablemen te hoxe a llosa liogua non estariacutea nUllha sishytuacioacuten tan esperdnzadora como se atopa

(99) A gaita gallega pp 37-38 (100) A gaita gallega p 175

A UNGUA LITERARIA NA EacutePOCA DE ROSALIacuteA

RAMOacuteN LORENZO

Universidade de Santiago

Neste traballo quero facer unha serie de consideracioacutens sobre a lingua literaria na eacutepoca de Rosaliacutea e vemiddotla postura que adoptan alguacutens dos escritores maacuteis represhysentativos

Escribir en galego non era doado no roc XIX por infmidade de razoacutens A Ungua estaba nunha situacioacuten de total desprestixio social e perdeacuterase toda tradicioacuten escrita Habiacutea que empezar de cero e rachar ese pano escuro e tupido da indiferencia ou do desprecio Poucos estaban con ganas e con [orzas para facelo porque mesmo chegaba a ser motivo de desconsideracioacuten persoal

OllamiddotJo panorama linguumliacutestico de Galicia nos comezos do seacutec XIX eacute desolador A maioriacutea da poboacioacuten era de fala galega pero a lingua da cultura era exclusjvamente o castelaacuten porque a minoritaria clase dominante non queriacutea saber nada do galego Coshymo diciacutea Martelo-Paumaacuten

Como ninguen gallego fala agora si non os labradores xornaleiros e toda a xente ruda e non sentildeora e en castellano soJo os caba leir os e a xen te sa bidora (1)

Realmente resulta incomprensible como unha comunidade puido ir deixaacutendose dominar por unha lingua aUca ata consentir que o seu propio idioma quedase convertimiddot do nun dialecto desprestixiado e despreciado

As causas vintildean de vello e non vou entraacuter na anaacutelise delas SOacute indicarei que empemiddot zaron xa no seacutec xm con Fernando II de Castela Desde o XIII comeza a presioacuten do castelaacuten que se vai introducindo en GaJicia cada vez maacuteis oacute langa de toda a eacutepoca meshydieval en toacutedolos elemen tos do Poder a 19rexa a Administracioacuten a Xusticia as Instishytucioacutens Militares Toacutedolos elementos do poder van penetrando desde Castela e imponmiddot do o castelaacuten como lingua de cultura Xa na ldade Media repito e por iso se chega a esta contraposicioacuten alucinante

galego igual a desprestixio social (m~js lingua da maioriacutea dos habitantes) castelaacuten igual a prestixio (aiacutenda que lingua dunha parte minoritaria da poboacioacuten)

O) EvarislO MartelomiddotPaumaacuten Liacutericas gallegas La Coruntildea Imp de Viuda de perrer e hijo 1894 p 116










































iquestE en Galicia



















































E maacuteis abaixo
























16


RAMOacuteN LORENZO














17















18




RAMOacuteN LORENZO













































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41















































iquestE en Galicia



















































E maacuteis abaixo
























16


RAMOacuteN LORENZO














17















18




RAMOacuteN LORENZO













































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41
































E maacuteis abaixo
























16


RAMOacuteN LORENZO














17















18




RAMOacuteN LORENZO













































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41



















16


RAMOacuteN LORENZO














17















18




RAMOacuteN LORENZO













































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41








17















18




RAMOacuteN LORENZO













































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41






18




RAMOacuteN LORENZO













































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41








































1891 p XXXJJ

RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41






RAMOacuteN LORENZO

































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41
































































































































37












38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41






38 RAM6N LORENZO

























(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41


















(x( = gal (U (x( = gal (~(


















41



















41






A lingua literaria na época de Rosalía Ramón...

Documents

Transcript of A lingua literaria na época de Rosalía Ramón...