Aretxabala, errekan bera 33. atala

1553. urtea Zugasti dar Pedro Yniguez .... La Billa de Berresonaga tiene el boto y asiento numero 18, su yglesia matrid es de adbocacion de Santa Maria aunque su matrid es la antigua de San Emeterio y Celedon. Su patronazgo es mercenario, y esta perpetuadoen la casa de Zugasti por los reyes catolicos Don Fernando y Doña Ysabel. Es yglesia juradera donde los reyes que entraran en Vizcaya an de hazer el segundo juramento como lo hizieron el rey Don Enrique 3º en el año de 1393, y antes de el el ynfante Don Juan su padre el año de 1371, y el rey Don Enrique 4º el año de 1457, y el rey Don Fernando 5º de este nonbre el año de 1476. Esta Anteyglesia no tiene boto en junta general por estar unida y aderida a Larrabezua (a la Villa de Berresonaga) . Fue este patronazgo de la casa de Zugasti a los 1383 años en persona de Pedro Yniguez de Zugasti ; despues los reyes catolicos hicieron merced de este patronazgo a Mrn. Yniguez de Zugasti y del de Larrabezua por juro de heredad para siempre, dado en Madrigal a 21 de Abril de 1476 con cargo de dos ballesteros perpetuandole juntamente la alcaldia del fuero y dos mil marabedis de quitacion para una lanza, aceptando los muchos y leales serbicios que el dho Martin Yniguez y su linage abian echo a el, y a sus antecesores y especialmente por que los fue a serbir con la dha lanza y dos ballesteros a su costa y sin sueldo. Yturriza, historia general de Vizcaya Zerrendarekin jarraituz. Ikusten dugunez Zugastitar Pedro Ynigezek 1383. urtean bazuen bere ospea inguru honetan eta Bizkaiko Jauna Gastelako errege zen Juan I. aren inguruan zebilen dirudienez eta bere burua haren zerbitzura jarriz. Zamudio eta Zugastitar Hordoño berriz geroago, Gastelako erregeren inguruan edo gortean nahiko sarturik zebilen, badirudi sendia beti ibili zela horren atzetik. Berrogeita hamar pertsona ziren zerrendan agertzen zirenak eta guztiz 255 lantza eta 254 bailestadun eskaini beharra zuten jauntxo hauek Bizkaiko Jaun eta Gastelako erregeri, honek eskatzen zuenean.

Trukean erregek hartzen zuen hamarreneko edo beste zergetatik kobratzen zuten urtero hainbat marabedi lantza eta bailestero bakoitzeko. Beraz hori omen zen errege eta jauntxoen arteko ituna. Garai honetan beste mailako aiton-semeek ere bazeuden hau da leinuetako buruek talde bitan banaturik, “Parientes mayores” edo Ahaide Nagusiak, banaka batzuk hauek eta azkenik, beste aiton-semeek garaian orokorki pertsona libreak eta nobleak kontsideratuak izan arren, nahiko txiroak gehienak baina etxe edo beste zerbaiten jabeak. 1488. urteko baso banaketari kasu egiten badiogu herriko ia denak ziren etxe jabeak, serbitzariak edo morriak ere aipatzen ez badira ere suposatu behar bazirela, baina ikasi dugunetik etxe bakoitzean morroitzan ari zirenak ahaidetarikoak zirela aterako genuke.

Zer gertatu zen bada ondorengo mendeetan etxe jabegoa hainbeste murrizteko?. Konparaketa egiten badugu, XVIII. Mendean laupabost baserriren jabe ziren zenbait etxejaun agertzen dira soilik, aldiz etxemaizterrak ugarituz eta atzerriratzeak gehituz joan ziren. Hau bait da baieztatu duguna, zergatia da jakin nahi genukeena. Aurreago eginda eta dokumenduetan ikusi dezakegunaz beti ere igartzera iritziko garen itxaropena dugu. 1553. urtea Uholdeak bilbon (Irailak 7) Orduñako haitzartetik eraikitzen ari ziren bideari utzi egin behar izan zioten, Araba , Gipuzkoa eta Nafarroa ere aurka zirelako. Haien lurraldetan izango ziren galerak bildur ziren. Egunez eraikitako arabarrek gauez deuzeztu egiten zuten. Araba eta hobeto esan da Gasteiz bildur zen, Orduñako bidea irekitzerakoan gasteizeko merkataritzak beherapena izango ote zuen edo. Horregatik gaur egun ere Orduñako bideari “camino del Señorio “ deitzen diote bai Orduñan eta bai Araba partean.

1553. urtea 0485/0070 Sebastian de Hoz eskribauaren agirietatik Migel Loroño eta Pedro Loroño aita seme Larrabetzukoak eta Lope de Acosta Bilbokoak beraien burua behartzen dute 80 dukat etan Francisco Alza eta Pedro Agirre Bilboko biztanleen alde. Lau kintal argizari erosi ei zuten sorretan. Dakigunez. Hemen ere suposa dezakegu sorra ordaintzeko burdina landu behar zutela. 0485/0071 Sebastian de Hoz eskribauaren agirietatik Loroño dar aita semeek Lope de Acosta sorraren ardurati atera zuten, dirudienez pertsonaia honek abala jarri zieten Bilbon argizaria eros zutenean baina agiri honetan bere ardurati libratu zuten. Agian ordaindua zuten jadanik. 0485/0095 Sebastian de Hoz eskribauaren agirietatik. Zamudio dar Franziskok bere burua behartzen du Gailartza dar Martin burdinoletako arotza (“macero”) edo maisuaren eta Pedro Ortiz Uribe dar en alde, azkeneko hau Zamudiokoa. Gailartza dar hau Larrabetzu eta Lezamako biztanle bezala agertzen da, bere interesak bietan zituelako, hau da Gailartzako bere etxea Lezamako Elizalden zegoen baina Larrabetzuko burdinoletan zuen benetako lana. Agiriak erakusten duena zera da Franziskok Fernando Trauko Bilbokoari zor zion 7 kintal argizariren ordainketatik Gaillatza eta Pedro Ortiz libratzen zituela. Kasu honetan ere, suposa dezakegu Gailartza dar Martinek burdinarekin ordainduko duela erositako argizaria. 0485/0102 Sebastian de Hoz eskribauaren agirietaik Martin Perez Burgoa dar Larrabetzukoak eman zuen ahalmena ... ... nik Burgoa dar Martin Perez Larrabetzuko biztanleak honako hau diot. Nola Maria Perez Madariaga alarguna eta Pedro Goiri bere semea eta Mari Diaz Arriaga honen emaztea Deustuko biztanleak zor zizkidaten urrezko 50 dukat .... Burgoa dar hau Larrabetzuko Basaraz dorreko ugazaba zen eta dirutza hori (50 dukat) erabiltzeko argi dago burdinoletako irabazietatik atera behar zuela. Dirua erabiltzen zuten guztiak bankuen lana egiteko prest zeuden, hau da “prestamista”. 0632/5 Zelaia dar Martin Larrabetzukoa, Martin Perez de Burgoa dar ekin Zugasti eta gaztainadi solo zati bat dela eta auzia. Zugasti dar Pedro Burgoa dar Martin Perez Larrabetzuko Hiriko biztanle eta gaur egun bertako alkate ... eskaera judiziala jartzen dio Marin Perez Zelaia dar errementariari eta bere suhi zen Gerra dar Juan eri Pedro Martinez --------- Mari Martinez Zorroza Ugalde (eskribaua) ( 46 urte zendu zirenetik eta garai hartan Burgoa dar Martin Perez ---------------- Sancha Lopez Martin Perezek 2 urte zituen Burgoa Zorroza .......... de-------------------------------- Martin Perez Burgoa (alkate, 48 años) Martin ; ............ -------------------------- Thomas Burgoa Burgoa Goikoolea (eskribaua) Peritxo, Pero Martinez Zorrozaren iloba, Mari Otxoaren semea, Pedro Gonzalez Loroñoren emaztea

Martin --------------- ........... .. Zelaia ............. .............. ----------------- Juan Zelaia Gerra Pero Martinez Zorroza eta Mari Martinez Ugalde bere emaztea nire aiton amonak Gandaroz deritzon lur eremuan Larrabetzuko barrutian bere hilburukoan lur zati bat utzi zidaten, bere mugak alde batetik Migel Loroñoren lur eremua eta beste aldetik gaztainondo batzuk une honetan Juan Aztoreka Loroñokoarenak direnak eta goialdetik Gandaroz gailurra eta behealdetik Lezamako elizaren mendi lurrak ( Martin Perez Burgoak hilburuko hau egin zutenean urte bi zituen eta badira jadanik 46 urte zendu zirela) ... eta titulurik gabe aurkariek lurraren jabe egiten dute .... itzultzea eskatzen du urte hauetako fruituaz..... Martin Zelaiaren etxe atarian zein Hiriko Errebalen baitago (Zeleitze) 1550. urteko Apirilak 13 .... ni Anton Bergara eskribauak eskaeraren berri eman nion aurrez aurre Martin Zelaia eta bere suhi Juan Gerra eskribauari .... lekuko Martin Zelaia Martinen seme eta Nikolas Gallarza .... Auzi luzea suertatu zen eta honetatik atera dezakeguna ondoko hau litzateke: Pero Otxoa Gallartzakoa korrejidorearen tenientea bezala agertzen zaigu eta gehienbat berak egiten du epaile.

Bergara dar Anton da eskribau egiten duena .... Martin Zelaia errementaria zela eta bere suhi Gerra dar Juan eskribaua eta Holea dar Iñigo sastrea eta honen semea beste Iñigo bat .... hauen aurka egiteko Martin Perezek bere seme Martin eri eta suhi Thomas Goikoolea eskribauari ahalmena ematen die halaber prokuradore ziren Asensio Segura eta Juan Casablanca ... baita Chancilleriako Alvar Perez Espinaredo eta Lope Garzia Isasi prokuradoreei ere ... eta Zugasti dar Pedrok aurkeztu zuen eskaera.

Bestaldekoek ere bere prokuradoreek izendatzen dituzte .... eta Zugasti dar Pedrok Martin Perez Burgoaren eskaerari erantzuteko .... haiek esandakoa ez dela egia .... esandako lur eremua Martin Zelaiak dio berea dela erosketa tituluak dituelarik. Bestalde badirela 20 edo 30 urte eremua gurea dela ... eta legalki zeren eta Martin Perez en legezko adinaren 25 urtetan inolako eragozpenik gabe jabetza izan dugula ..... Halaber basoko egurra ez mozteko esaten duenean ez du eskubiderik hori eskatzeko, goian esandako dela eta. Badirudi aiton amonak lur eremua Martin Perez ilobari eman ziotenean urte bi zituela eta honen gurasoei 20 urtetan gozatu dezaten, baina Martin Perez hainbat urtetan kanpotik izan zen (badakigu Zorrotzako burdinoletan arduradun ere izan zela hainbat urtetan). Gurasoek ezkutatu egin zioten lur eremuaren jabe zela eta orain 6 urte bere ama zendu zenean agirien artean aurkitu zuen agiria non jakin bahit zuen bere jabegotza .... 20 urterekin alde egin ei zuen Bilbora eta Enkarterrietara. 1522. urtean Iñigo Burgoa eskribauaren aurrean Martin Burgoa eta bere emazte Santxa Zorrozak lur eremua saldu ei zuten (oraingoan beste muga batzuk ematen dituzte, Gandaroz gaina gailurrean, beste aldetik Migel Loroño zapatariaren lurra, Martin Amezagaren gaztainadi, Paskoala Zugasti Zamudioko anderearen “mortueroa”) ... urrezko 5 dukat ordaindu ei zuten eta lekuko Martin Saenz Berresonagakoa, Amezagako Martin eta Uribasoko Pedro izan ziren. Gerra dar Juanek Berrinaga dar Pedro eskribauari hogei eta hamar urte direla Burgoa dar Iñigok egindako agiriaren trasladoa eskatzen dio ... Larrabetzuko Errebalen 1550. urteko Uztaileak 27 nik Belarrinaga dar Pedro eskribauak Martin Burgoa alkateari jakinerazi nion agindua .. lekuko Juan Perez Belarrinagakoa, Pedro Garcia Amezagakoa eta Pedro Holalde. Berresonaga etxean Larrabetzuko Hiriaren barrutian 1550. urteko Abustuak 4 Gerra dar Juanen eskaerari erantzunez ... ni Belarrinagako Pedro eskribaua Iñigo Burgoa eskribaua izan zenaren agirietan sartu nintzan zeinek Inigo Burgoa haren seme eta ondorengoaren eskuetan

baitzeuden ... lekuko, Juan Perez Zabala Zornotzako Arotza edo burdinola maisua “Mazerua”, Marina Larrea Zornotzakoa eta Martin Perez Sarria dar. Korrejidore, Juan Zapata de Cardenas .... Juan ------------- ......... Gallarza ......... Pedro ---------- Mari Iñigez Belarrinaga Gallarza (eskribaua) Martin Burgaoaren aiton amonak egindako hilburukoa: ..... Hiriko elizari Belaostegi deritzon eremuan lur zatia eta ezingo da saldu edo besteganatu inola ere.... mezak Gangureneko Santa Marina elizan, Loroñoko San Bartolome bazelizan, ... Alaioko San Juan elizan, Amezeta Urtunduako San Martin baselizan ... halaber Santiago Isasire obrari erreal bi , ... Maria Birjinaren erretaularentzat erreal bi .... ... halaber Martin Zorroza (Martin Burgoa) nere alaba Santxa Lopez en semeari errebalen dudan etxea Errebaleko plazatik beherantz Ankuleriko Juanen etxe aldetik eta beste aldetik Sarriako burdinolarantz doan ubidea eta bestetik plazatik Ankulerirantz datorren errekatxoa. Baita beste etxetxo bat ere baitago eremu honen barnean eta hau neuk nahi dudanari emateko erreserbatzen dut eta neronek mugarrituko dut. Esandako Matxin-eri agintzen diot etxe horretaz batera Berresonagako ezi baratz sagastia, halaber neure dolare etxe ondoan dagoen sagastia , gehi honako lur zatia; alde batetik Juan Perez Rotaetaren lur zatia, beste aldetik Lezama dar Errodrigoren zatia, eta gehi Matxin honeri agintzen diot neure sagasti berria, Juan Otxoa Errotaetaren lur zatia errekatxoa eta goialdetik Asalarietatik Basogurenerantz datorren errekatxo bitartean dagoena. Halaber Maria nire neskameari bere bizian berak etorri nahi badu nire etxeetako edozein-era bizitzen egin dezala ... Basaraz etxean non Santxa Aldamako bizi bahit da ... eta jarraian auzitan dabilen lur eremuari dagokion zatia, Gandaroz eko lau zati eta Bealaostegi eta Loroñogoitia niri dagozkidan herena eta beste herena Martin Amezagari eta beste herena Juan Perez Errotaeta ri Martin Perez Burgoarentzat izango da. .... gehi Urteagako gaztainadi eta zugastia Urteaga etxea eta Juan Ganguti ren etxearen bitartean ... Peritxo Mari Otxoa nire alabaren semeari Etxebarrian bi etxe uzten dizkiot bere sagasti guztiekin bere mugarriak honako hauek: alde batetik Lezama dar Errodrigoren lur zatia eta beste aldetik Juan Perez Basaraz en lurra eta behealdetik Lezama dar Errodrigoren lurra, gehi Basobaltzan niri dagozkidan lau laurdeanak ... Halaber neuregan erreserbatzen ditut nahi dudanari emateko Maurotegin Pagazagutxiarantz dudan basoaren erdia ... halaber Santiago baselizarekin batera ditudan lur zatiak eta Martin Perez Burgoaren alabekin dudan lurra... ... gehi etxean 14 abelgorri handi eta txiki eta lau idi Basaraz en eta hiru behi neure loba Herkinigo dar Errodrigorengan ditudanak. Halaber neuretzat eta neure emaztearentzat luzaroen biziko denarentzat Gorobiletan dudan baso lurra, mugarritzat honako hauek dituelarik. Alde batetik Martin Saenz Zugastiren ezi lur zaharra eta behealdetik Juan Holearen ondorengoen lurra eta aldamenean esandako Juanen lurra eta bestaldean Etxebarria dar Martinen lurra. Halaber gehi erreserbatzen dut neuretzat eta neure emaztearentzat Hirian dudan etxe-orubea bere lur zatiarekin. Halaber Hiriko Errebalen dauden dolare etxeak Matxin neure ilobarentzat izan daitezela agintzen dut, Pero Gonzalez Loroñok eta Mari Otxoa nire alabak 20 urtetan esandako etxeetako sarrera irteerak izan ditzaten eta 20 urte hauen ondoren Matxinentzat, eta etxe hoietan dauden kupelak neure ilobentzat erdi bana izan daitezela.

Halaber neure kontzientziaren zuribide eta zorrak edo ez-zorrak ordaintzeko erreserbatzen ditut baita ere, Basogurenen dudan amezketa edo hariztia, mugarri hauetan: alde batetik Bolonburutik beheratzen den errekatxoa eta bestaldetik Basogurenen zugaztia eta bestaldetik Juan Ankuleriaren lurra eta beste lur zati bat mugarri hauetan: alde batetik basogurenetik doan bidea Sarrikoleako presarantz eta bestaldetik eta nik dudan sagasti zaharretik Maria Ugalde freirarekin (serora) erdibana dudana, zein Basogurenetik urbil baitagoen. ... Nik Lezaman burdinolaren partea daukat eta beste lurrak halaber erreserbatzen ditut. ... Nire loba Juan Abad Arana abadeak eta Juan Abad Ligina abadeak lortuko balute titulu hauek auzi gabe aurrera ateratzea pertsona hauek konpentsatuak izan daitezela. Halaber nire alaba Joanari agintzen diot: Gandarosen Martin Ubestiaga eta Santxo Ugarte rekin dudan “mortueroa” Halaber nire ilobari Errebaleko etxearen aldamenean, dolare etxeen ondoan dagoen sagastia. Halaber Zubietako lauan dudan ametzak agintzen ditut Errebaleko etxeen ondorengoari. Halaber Mari Martinez nire alabari Hiriko etxe orubean duen etxetxoa bost urtetan erabili dezala eta gero beretzat izan dadila. Hilburuko hau Basaraz etxean eman zen Pero Martinez Zorroza bizi zen etxean 1504. urtean Halaber

1555. urtea Bizkaiko Aretoa, Valladolid, 1572/1 Juan Herkinogo dar Bilboko pertsonaia zen baina jatorriz Larrabetzukoa. Bere emaztea Lezama dar leinukoa zen eta agiriak ez badu argitzen ere Larrabetzuko Lezama dar sendiko hau ere. EL Ponton (La Peña) famatuko errotaren jabea zen eta baita haren kokagunetik urbil burdinola baten jabe ere (Abusu, Ibaizabal ibaian, deitzen diote tokiari zenbait agiritan). Seme-alaba bi izan zituzten San Pedro eta Mari Saez. Aita eta ama zendu zirenean burdinolaren alokatzaileek, Martin

Ikuspegi hau izan dugu esagun hainbeste urtetan, baian gu ari garen garaian hor behean ez zegoen zubirik eta eskukako etxearen ondotik plazatik behera zetorren errekatxoak Sarrikolako galtzara isurtzen zuen. Hau da ikusten den zati guztia sagastiak eta dolareak betetzen zuen, gerora ortu bihurtu bazen ere. Zorroza dar hura etxe honen jabe egin zen (eskumakoa, gero Burgoa eta Gerrarena izango zena). Pertsonaia hau Morgatik etorri zen eskribau bezala, agian bere aita Gastelutxuko ugazaba ei zena. Bere iloba Juan Perez Burgoa Gaztelu dar anderearekin ezkondu zen eta beranduago Gerra darrekin bat egingo zuten. Orain falta zaigunak errekatxoa eta galtza dira, azkenengo obretan behintzat ikusi ahal izan genuen errekatxoaren bidea, plazatik behera zetorrena harrizko tutu baten sartuta.

Garzia Ugarte eta Teresa Saez de Las Ribas auzitara eraman nahi zituzten esanez; burdinolaren erdia beraiena zela eta beste erdia alokatua zutela Juan Herkinigori . Hauek Jaunekin adostua zutela konponketak egitea alokatzerakoan, bost edo sei urtetan dagokion errentarekin ordaintzekotan. Pedro eta Mari Saez ondorengoek diote , beraiek ez direla ondorengo zeren eta Juan bere aita zendu baino lehen eskuratua zutela esandako burdinola, beraz beraien aitak ezin izan zuela saldu eraikinaren erdia. Honetan Valladolideko Chancilleria raino jo zuten. Ugarte dar hark dio matxurak egiterakoan burdinola “tiradera” “martinete”bihurtu zutela eta bertako lana kobrezko lapikoak egitea izango zela. San Juan de------------------- Sancha de Herquinigo Lezama San Pedro de; Marina Saez de Herquinigo Herquinigo 1555. urtea Zeberion eta Balmasedan Sorginkeria inguruan auziak sortzen dira. (Agiri honetako datuak Julio Etxebarria Arana ikertzaileak hartutakoak dira) “Constituciones Sinoidales del Obispado de Calahorra, Joan Abad de Luco Sinodo celebrado en Logroño , año de 1553, Impreso.... Leon Año de MDLV, Libro quinto/ XCLVII, , de sortilegios , = Rubrica de Sortilegiis =, Capitulo unico// Que ningun clerigo ni lego haga nominas, ni cure con enxalmos, y que ninguno las traya en su persona.” = Juan Bernal Jauna, gure eliz barruti bisitaldian geure esperientziaz ikusi eta ezagutu dugu Luco arengandik demonioak aztikeria eta iruzur eraiten zuela herri honetan ... “Christiana por ende S.S.A. estetuimos y ordenamos que ningun clerigo ni lego , ni otra persona alguna de este nuestro Obispado haga nominas sopena de dozientos maravedies la meitad para obras pias, y la otra meitad para el que lo denunciare. mandamos que ninguna persona deste dho nuestro obispado sea osado de traher las dhas nominas, so pena de dos reales aplicados segun dho es. Hen mandamos que ninguno cure con enxalmos y Santiguos so pena de excomunion mayor, y de dos reales por cada vez que lo contrario hiziere para obras pias .........” Hara hemen gakoa, salaketa egiten zuenak bere saria zeraman, beraz irabazia zegon lekuan beti agertuko zen norbait aprobetxatzeko. “En 1539= existian en Bilbao , por este tiempo algunos medicos, cirujanos y boticarios penitenciados por la Santa Inquisicion por delitos contra la fe, y por la prision y condenaciones que habian sufrido tenian mala voluntad a algunos vecinos y moradores de la villa, y unos por esto, otros por por su calidad de penitenciados, no querian dejarse curar por ellos ni acudir a sus farmacias .... por lo qual en Bilbao fallecian enfermos o heridos sin asistencia medica ........ El 30 de Agosto de 1539 “Madrid se interesa .... por lo que hay de cierto ..... Los medicos y cirujanos Hijosdalgo y cristianos viejos no querian venir a la Villa estando dentro los penitenciados, ni tampoco los boticarios por la misma causa, .......” Inkisizioa beti izan arriskutsua, auskalo zegatik giltzaperatu zituzten Bilboko mediku eta botikariak, agian enplastoren bat asmatu zutelako, baina salatzaileek ziur irabazinegan bakarrik pentsatzen zutela. Benetan ikerketa sakonago bat egiteko materiala dauka bai Zeberioko eta Balmasedako sorginen aurkako epaiketa, Bilbon gertatutakoa eredu. Argien dagoena da pertsona bat atxilotzen zutenean bere ondasunak eskuz aldatzen zirela. Noski elizak eta erregek berea hartzen zutela. Hiru hiri hauetan, gertatutakoak dira dokumentatuak daudenak eta beste Bizkaiko herri guztietara ez bazen zabaldu, pentsatu dezakegu Inkisidoreek bere aldetik ere lotsatu egin zirelako izan zela. Ikerketa irakurri besterik ez dago, nolako sustantzi gabeko galdeketak eta are gehiago erantzunak. Nahiz eta erdi-aroa aurki laga berri izan, sinestezina egiten zaigu pertsona ikasiak nola

sartu zitezkeen holako zentzugabekerietan. Halere eskerrak gogaiturik irten zirela bestela gure herria ere horretan sartuko zuten. Askok sufritu zuen halere Bilbon Zeberion eta Balmasedan. 1556. urtea Halako ikerketa baten, gaizkintazuna ikasteko egin zen eta Bilbon “Torreon del Portal de Zamudio” espetxean atxilotuen serrenda egin zuten Ortuño Zuazo bertako alkate egin zutenean ... Ekainak 5 eta bertan Maezaga dar Pedro eta Amezaga dar Diego bere anaia, Johan Burgoa dar eta Belarrinaga dar Martin bitxi zaltzailea zeuden. Hamalau giltzapen artean lau Larrabetzukoak ematen dute, gutxienez jatorriz. 1557. urtea 2634/048 Martin de Amezagaren agirietatik Ahalmen agiria ematen du Ganguti dar Domingo Larrabetzuko biztanleak Agirre dar Juan, Labeaga dar Martin eta Arandia dar Franzisko prokuradoreen alde. Ez du azaltzen zein zen arazoa. Urte berean aurrerago gauza bera egiten du Ugalde dar Martin burdinoletako langileak (txikitzaile edo tiradore), Larrabetzuko biztanleak, esandako prokuradore izendatzen baititu. Ez dago azalpenik nolako auzitan sartuak ziren, agian beste eskribauren batek eramango zuen. 1557. urtea Chancilleria, Bizkaiko Aretoa, 0228.0003 Larrabetzu dar Antonia, Durangokoa, Barraikua dar Luzia, Uzerdin dar Luzia eta Berriz dar Mariaren aurka Etxe baten lapurtu eta indarrez sartzea. Durangoko Tabira izen oneko Hirian Gaspar Otxoa Bedia jaun gorena eta lizentziatuaren aurrean Antonia Larrabetzu arra Tabirako biztanleak bere burua aurkeztu zuen salatuz, ohea bere apainketa guztiekin ostu zutela bere etxean, etxera sartzerakoan apurketak egin zituzten lapurretaz at. Alkatea pertsonalki joan dadila berak uzte duen ohea dagoen etxera ikertzra eskatzen du .... bere aurrean agerrarazten du Uzerdin dar Luzia egia esango duela zin egiten duena. Aipatutako ohea inork ez ziola ekarri erantzuten du ... eta esandakoaren ondoren Uzerdin dar Luzia eta bere senarra Zabala dar Joan en etxean sartu ziren, zein Durangoko beheko kalean baitago eta ikertu ondoren Luzia Larrabetzuko-aren ohea eta plumoia aurkitu zuten...... hiru lapurrak atxilotu zituzten

“...... Luego yncontinente yo el dho escribano notifique el mandamiento del señor alcalde desta otra parte ... a Luzia de Unzerdin e la declare en lengua bascongada la qual abiendo entendido .....” 1.558. urtea Gardoki dar Martinen bataio agiria. Gaur 1558. urteko Martxoak 10 Juan Abad Elexaga Larrabetzuko Hiriko abadea naiz honek

Lorenzo Gardoki eta bere emazte Anaren seme Martin bataiatu nuen. Lorenzo de----------- Ana de Gardoqui ...... Martin de Gardoqui Bataio agiri hau 1605. Hiriko bataio liburuan aipamen aparteko edo marjinala bezala agertzen dena, Martin Gardoki honeri Bilbon Zapata denda zabaltzeko orduan eskatzen zioten bere jatorri garbiaren lekuko bezala egina da. XVI. mendearen azkenerantz lortu zuen zapatari titulua (gremioak onartu beharra zeukana) hain zuzen denda ere jartzera eraman zuen. Bestalde eta aurrerago ikusiko dugun bezala "Compañia comercial Gardoqui e hijos "

sortzailearen arbasoa dugu Gardoki dar hau. Bilboko Gardoki kalea, senideko Kardinala ospetsuaren omenez izendatua delarik. Errebaleko Jauregia.

Atea du Jauregi honek gureganaino iritzi den garai hartako ezaugarri bakarra eta hemen ulertu behar duguna zera da; alde batetik Arrabala eraikia zela beraz, hiria hor zegoen eta bestalde eraikuntzak ia guztiz zurez eginak zirela banaka batzuk izan ezik. Zurez egindakoek zuak eraman zituen, esan bezala zenbait aldiz eta besteek jauntxoenak izanik, haiek herritik alde egikeran, behera etorri ziren edo berreraikikeran xumeagoak egin ziren. Eraikuntza dotoreak ere badaude eta dotoreenak “Neoklasiko”aren garaikoak hain zuzen, azkenengo jauntxoen ondare bezala ulertu behar dugu geratzen zaigun eraikuntza multzotxu hau. Aurrerago landuko dugun ondarea. XVII. gizaldian dokumenduz aberatzago denez eta eten gabeko barri emaile ere dugunez Larrabetzuko eraikuntzaz banan banan arduratzeko asmoa dugu. Aldiz aurreragoko barrietaz hain gutxi zihurtatu dezakeguna, hipotesia beterik dugu eta nolabaiteko hirudi antzeko zerbait egiteaz utziko dugu. 1558. urtea Jauregi dar Sancho eskribauaren agirietatik. Bilboko Uribarri leinuko Pedrok bera Boluetako burdinolaren hornitzaile eta agian ugasaba izanik, kontratua egiten du burdina landu behar duten ofizialekin hau da, Mendieta dar Inigo Etxebarrikoa, arotza (macero) bezala, Isasi dar Blas Lemoakoa txikitzaile eta Arteta dar Anton Galdakaokoa eta Belaustegi dar San Juan Larrabetzukoa urtzaile lez.

Aldi berean Ynigo arotzak bere kabuz eramango du gatzemailea (prestador, ayudante, aprendiz o pinche) eta berak erantzungo du bien ordez. Ynigo da ofizialik printzipalena eta maisu beraz, 26 dukat ordainduko dio hornitzaileak baina hortik ordainduko dio gatzemaileari. Txikitzaileak 15 dukat eskuratuko du eta urtzaile bakoitzak berriz hamabina dukat. Hau izango zen urteko irabazi tinkoa baina hortik aparte ere bazegoen produkzioaren partea ere hau da, kintal bakoitzeko berrogei eta hamar marabedi eskuratu behar omen zuen bakoitzak.

Dukat bat= 11 erreal erreal bat= 34 marai. Kontuak ateratzen baditugu burdinaren kostua nahiko altua izan behar zuen; Soldata finkoak .......... 65 dukat ........... 715 erreal produkzioak ....... 1000 k. x 200 marai 5800 “ mena ren kostua . 2000 x 4050 mara...... .. 2380 “ ikatzarena ...... 3000 k. x 2550 marai 2200 “ kasu honetan “karga”k ziren matxura ............... .. gutxi gora bera 300 “ Burdinaren kostua kintaleko 11 errealetik gora............. Hornitzailearen irabazia kintaleko 4 erreale izan bazen .... burdinaren salneurria kintaleko 15 errealetik gora .........

Urteko soldata finkoari esker hornitzaileak ere zenbat eta kintal gehiago landu hainbat eta

etekin haundiagoa lortzen zuten urtearen bukaeran. Boluetako burdinolaren kasuan ez litzateke harritzekoa 1500 kintaletik gorako produkzioa lortzen bazuen ere, esan bezala bere lanak urte osoan iraun bait zezakeelako. Uda garaian ere ekin zitekeen eta dakigunez gerora bere kokaera aproposa dela eta, labe garaien aitzindari izan zen. Langile kopuruari dagokionez ere eta Larrabetzuko Urkulu burdinola eredu hartuz bi gehiago zituen beraz, Urkulu 600 kintale egiteko gai bazen bederatzi hilabetetan Boluetakoak urte osoan 1500 tik gora beharrez eginen zuen.

Sancho de Jauregui eskribauarekin jarraituz esango dugu, hainbat kontratu agertzen direla, non Bilboko “lonbarda”gile, “espata”gile eta “bailesta”gileek bere errementarireko ikatza erosten duten. Produkzioari buruz, urte hauek nahiko onak izan omen ziren, mendearen bukaerako krisia baino lehen. Myn Perez Burgoa dar hura ere agertzen zaigu idazti batetan, bertan dioen bezala Larrabetzuko biztanlea zen. Ondorengo Sagarminagaren bilketan irakurri dugun zatian ere Larrabetzuko beste leinu ospetzuko pertsonaia bat agertzen zaigu Gallartzako Pedro hain zuzen eta Eskribaua hau ere.

Bilboko museo etnografikoan ikus daitekeen maketa. Burdinola hau gureganaino eldu den hirudi zaharrada. Zihurrenik XX. gizaldi hasieran beste batzuk ere izango zirelarik.