ERDI AROKO MENDEBALDE KRISTAUATestuingurua:Erdi Aroan --> Europan --> fraideen --> kulturaren --> mendebalde --> estilo :ERROMANIKOA

ordenek susperraldia kristau osoan berria bultzatu zehar edatu

erromanikoa: * garaiko premia izpiritualei erantzuten jakin* arte-estilo desberdinetako eragina

/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

XII. mendetik : Europako --> GOTIKOA --> artea:aurrera gizartearen -urbildu: natura + gizakiari

pentsamoldea -erlijioaren monopolio izateari utzialdatu

-garrantzia gehiago: monarkia + burgesiari-hiriak handitu

/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

monarkak arte erlijiosoaren --> gizartiaratze prozesua+ nobleak --> --> sustatu : ERRENAZIMENDUA+ burgesak arte zibilaren --> garapena

92.orERROMANIKOA * aldi berean: Al Andalusen --> arte islamikoa

Testuingua:

*FORMA ERROMANIKO KLUNIARRAK:-Borgoiniako beneditarren ordenak sortu (“ora et labora”) --> Cluny monastegia

1

-mendebalde kristau guztian zabaldu

*ERROMESALDIAK:-Santiago bidea --> erromanikoa zabaldu-Erroma/ Jerusalem …

/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

ARKITEKTURA:- elizak / monastegiak-materiala: harria

-elizak:● ezaugarriak:

○ kokapena: mendebaldetik ekialdera (argirantz, jainkorantz, bide sinboloa)■ karratuak, angelu zuzenak --> lurra■ aldarean (leku sakratua) , forma zirkularra --> zerua

○ trinkotasuna :■ murru lodiak (el. sostengatzaile garrantzitsuena) + kontraormak

● harrizko ganga sostengatzeko■ kanoi erdiko ganga astunak

● arku fajoiekin zatituta■ murru + zutabe konposatuak (pilareekin)■ gangak:

● erdiko ganga --> kanoi ganga● alboetako gangak --> ertz gangak● besoetan --> ertz ganga● apsidean --> labe ganga + zutabe eta pilareak

■ lehioak txaranbelduta○ iluntasuna :

■ baho gutxi○ bigarren pisuan, tribuna

■ bertan bahoak■ peregrinoentzako tokia

● zatiak:○ oinplanoa: goitik begiratuta, eraikinaren planoa. --> gorputza: kristo.

■ gurutze latinoa (t)/ basilika oinplanoa(n)/ grekoa(+)/ poligonala/ ...○ besoak/ gurutzadura/ trantseptua○ oinaren oinarria (eraikinaren sarrera nagusia)

■ portada: “harrizko ebanjelioak”○ apsidea (eraikinaren burua/ aldarea) --> zati garrantzitsuena

■ aldarea:■ apside txikiak:■ jirola (aldarea eta apside txikien arteko pasagunea)

2

-monastegiak: ● monastegiak:

○ monastegiak herrietatik urrun kokatzen ziren○ zentro kultural eta erlijosoak○ burua, jauntxoen parekoa

● musulmanak 700 urtez penintsulan:○ errekonkista (kristaua) --> birpopulazioa: monastegi/ gateluak

■ eraiki = jendea erakarri■ *Beneditarrek garrantzi handia (erromanikoaren sortzaileak)

● zatiak:○ klaustroa (patioa)

■ arku zorrotzak/ erdi puntukoak + zutabeak■ ura, landareak■ erdian

-Europako arkitektura erromanikoa:● Frantzian sortu● herrialde bakoitzean desberdin

○ tradizioa (+ Europan ez dago eragin musulmanik) Arkitektura erromanikoaren berezko elementuek forma anitz lortzeko aukera eskaintzen zutenez, eskola desberdinak sortu ziren. Eskualde bakoitzean tradizio arkitektonikok eta eraikuntza ordaintzen zuten komunitateen baliabide ekonomikoek izan zuten eragina eskola hauetan.

FRANTZIA:-BORGOINIA: Cluny eta Vezelay --> beneditarrak (forma erromanikoak finkatzen dira)

Cluny: bere momentuan handiena, Batikano arte.lehenengo eraikin erromanikoa5 nabe ditu

Vezelayko Santa Magdalena eliza:bere eragina Santiago bideanerromanikoa (portada) + gotikoa (apsidean argia)arku fajoi bikoloreak + nabe guztietan ertz gangak

3

-PERIGORD: Saint Front de PeriguexenSaint Front de Periguexen:

oinplano grekoabost kupulaeragin vizantziarra (veneziarren eragina)

-AUVERNIA: Conqueseko Santa Fe, Tolouseko Saint Sermin-NORMANDIA:

*estilo normandiarra: oso altua + fatxadan bi dorre

INGALATERRA --> estilo normandiarra jasolehenengo aldiz gurutze ganagak --> lehenengo katedrala : Durham

ITALIA (lehenago: arte paleokristaua + arte klasikoa)-LONBARDIA: arku lonbardiarrak (Katalan pirineoetan eragina)-TOSKANA: Pisako multzoa, Florentziako San Miniato al Monte

arku biziko galeriakPisako multzoa

eliza + batailategia + kanpaindorreaFlorentziako San Miniato al Monte

4

arte klasikoaren eragina (polikromatua + tinpanoa)

ALEMANIA* elizek gotorleku itsura --> ad: Worms

dorre zilindrikoakarkuakbi trantseptu

ESPAINIA* eraginak: iparraldean --> Doneakue bidea + hegoaldean --> Al Andalus (islama)*ezaugarriak: arte espainiarraren nortasuna = nahasketa == zegoena (preromanikoa) + berria (Cluny, Fra. eta Lonbardia, Ital.)

-KATALUINIAEspainiako lehenengo erromanikoa (Santiago bideari esker.)XI. mendeko erromanikoa: --> eragin normandiarra:

-elementu dekoratiboak: arku normandiarrak + bandak-dorre altuak-portada monumentala

Ad: Ripolleko Andre Maria Monastegia

XII. mendeko erromanikoa: --> eragin normandiarra (arkuak + dorreak)mendialdeko erromanikoa (Pirineoetan) --> oso arkaikoa

-gangen ordez --> egurrezko estalkiak-pilareen ordez --> zutabeak

Ad: Thauleko: Santa Maria eta Sant Climent

5

*apsideetan pinturak

-SANTIAGO BIDEA: Santiago bideko peregrinazio eliza guztiek jirola eta tribuna dituzte.Bideari esker erromanikoa Kataluiniatik --> Galiziaraino zabaldu Bideko elizak: bidea markatzeko/ hilobiratzeko.

XI. mendea:

1. Leireko monastegia (beneditarra)

-erromaniko soila (garatu gabea)-azpian kripta

2. Jakako katedrala-pilare konposatuak + zutabeak-Santiago bideko tenpluen seinale diren takoak “taqueado jaqués”-apsideetan zutabeak-bahoetan, harri transluzidoa-krismoia (kristoren sinboloa, ongia + gazkia eta alfa + omega irudikatu)

Gaztela: Fromistako San Martin, Leongo San Isidoro

-Fromistako San Martin:-basilika oinplanoa

6

-3 nabe-gurutzaduran zinborrioa-pilareak-apsidean labe ganga + apside txikiak-dorreak (eragin germaniarra, bisigodoak)-bahoak txaranbelduta-”taqueado jaqués”-harburuak (teilatuetako figurak)

-Leongo San Isidoro eliza:-elementu erromaniko guztiak-elizaren azpian, (Leongo) errege panteoia (kripta) --> gangetan pinturak

*portadak: arkumearena + barkamenarena

Santiago:*garrantzitsuena, erromanikoaren sintesia/ laburpenaXI.mendean hasi ziren obra luzeak, horregatik itsura ez da erromanikoa (barrokoa)Kokapena: Obradoiro plaza.Helburua: Santiago apostuluaren erlikiak jasotzea. Peregrinazio elizetan ohikoa den bezela erlikiak daude, jirola eta tribuna peregrinoentzat eraikiak.Oinplanoa: gurutze latinoa.

7

Atariak (dek. eskultorikoa): gloriaren ataria (oinean, obradoiro) + zilartegien atea (ezk. besoa)

XII. mendea:*erreferenteak: Fromista, Leongo San IsidoroSegoviako San MillánSoriako San Juan de Duero (eragin musulmana: arku gurutzatuak)

-Erromanikoa Euskal Herrian:Leireko kripta: erromaniko arkaikoa/ soila (oso sendoa)

Gareseko zubia (Puente la Reina)Santiago bideko peregrinoentzat eraikia (nafarroako erreginak)Arkitektura zibila.

Eunateko Santa Mariaeliza isolaturik dagotenplarioek (gerlari + monje) eraikia

8

oinplano poligonalajerusalemeko hilobi santuaren antzera

/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

ARTE FIGURATIBOA/ ESKULTURA ERROMANIKOA:arte figuratiboa: arkitekturan integratuta dauden ESKULTURA + PINTURA

-antinaturalista, teozentrista+helburua: ikuslea unkitzea (fededun analfabetoak)

ez forma/ edertasuna --> ideia/ adieraztea (beldurra, infernua, bekatua...)*ikonografiak garrantzi handia du

-pantokratorra: jainko ahal guztiduna (bedeinkatuz, binboa, tronoan... ---> botere adierazleak) hieratikoa eta epailea.-mandorla: pandokratorra barruan duen elipsea.-tetramorfosa: lau figura = lau ebanjelista (ebanjelioarekin)

San Lucas = zezen hegaldunaSan Juan = arranoaSan Mateo = giza formako aingeruaSan Markos = lehoi hegalduna

+gaia: (gai erlijiosoak) jainkoaren boterea, jainko ahal guztiduna = pantokratorra

-eskultura: (artista markora/ espaziora egokitu behar da)-eskultura monumentala (portada): janbetan, mainelean, dintelean, tinpanoan, arkiboltetan + kapiteletan*ezaugarriak:

+formalak:·markoarekiko egokitzapena.·“horror vacui” (hutsari beldurra)·konposizio simetriko eta hierarkikoa (ordena + berdintasuna + hierarkia·zurruntasuna, hieratikotasuna, mugimendu eza.·bolumen gutxikoak (lauak)+estetikoak:·antinaturalismoa, sinbolismoa (harrizko ebanjelioak)·deformazio espresionista( atentzioa bereganatzeko): estilizazioa (irudi ·luzeak, proportzioak aldatuz), eskematismoa (helburua ideia delako).

-eskultura exentua: (gaiak) + (polikromatua)1. ama birjina (tronua) haurrarekin (pantokrator txikia)2. kristo gurutzean (sufrimendurik ez, heriotzaren garaile)

9

-pintura:-(normalean) apsideetan. --> horman / taulan

·funtzio didaktikoa (helburua ez da irudia)·antinaturalista·sinbolikoa·alegorikoa

-ezaugarri formalak (koloreak)-eragina (bizantziarra, frantziarra eta kultura preerromanikoa + miniaturak)

*irudiak, miniaturen (kopisten marrazkien) eragin argia dute (lerro espiralak...)

EUROPAKO ESKULTURA ERROMANIKOA:XII. mendeko PORTADAK:Frantzia: (portada garrantzitsuenak)

-Vezelayko Santa Magdalena eliza:portada monumentala --> tinpanoan: mendekostes (izpiritu santuaren etorrera)erdian kristo besoak irekita --> besoetatik izpiritu santua --> inguruko apostuluek hizkuntzak jasotzen dituzte (espiralek apostuluen arridura adierazten dute)

-Borgoina: Autungo San Lazaro eta Autungo Eva+Autungo San LazaroKristo epailea, azken epaiketakondenatuak <-ezk.-- pantokratorra --eskb.-> zorionekoak (zerura)*artistak (ohikoa ez den moduan) sinadura utzi zuen, Gislebertus.

+Autungo Eva:Pekatua adierazten du, biluzik dago (bakarrenentarikoa)Irudi hieratiko eta antinaturalista da.

10

-Moisac:Pantokratorra erdian eta inguruan tetramorfosaZati orizontalean: apokalipsiaren 24 agureak

-Chartres (Katedrala baino lehen eliza erromaniko bat zegoen, sutearen ondoren portada erromanikoak bakarrik iraun zuen “errege portikoa”)Portada hirukoitza. Jainko epailea eta tetramorfosa agertzen dira.Aldaketa:

+Estiloa naturalistagoa da, batez ere janbetako irudietan (XII.m bukaerakoa delako)+Arkuak zorrotzagoak.

Espainia: (Santiago bidetik zabalduz: Kat. ---> Gal.)-Kataluinia:

11

+Ripolleko Andre Mariaportadak ez du tinpanorik --> gaiak murruan orizontalean (ebanjelikoak)

-Santiago bidea:XI. mendea:

+Aragoi:+Jacako portada:Krismoia

+Gaztela:+Leongo San Isidoro:·arkumearen portada (arkumea = kristoren heriotza = gizakiaren salbazioa)·panteoiko kapitelak (eragin mozabiarra)

+Silosko Santo Domingo:Klaustroan: zinzelatutako kapitel, panel eta arkuak. (XII eta XIII. m egina)

kapiteletan: ·animalia antropomorfikoak (fantastikoak) bekatuarekin zerikusia·landare formak·eszena erlijiosoak

paneletan: eszena osoak (gai erlijiosoak)

12

-Santiago:·zilartegien atea: XI.m-ko obra esanguratsuena. Artista: Esteban maixua.·obradoiroko portada: barrokoa·loriaren ataria

XII. mendea:-Huescako San Juan de la Peñako monastegiko klaustroak.·eslki naturala·kapiteletan eskulturak·San Juan de la Peñako maisua bertan bizi (oso ezaguna)

-Euskal Herrian:+Nafarroa (Aragoi eta Frantziako eragina)

·Zangotzako Andre Maria·Lizarra:

-Ruako San Pedroko Klaustroa (kapitelak)-San MIguel eliza (portadan: krismoia + gai apokaliptikoa)

+Araba·Estibaliz:

-Andre Maria/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

/ PINTURA:

ESPAINIAKO PINTURA ERROMANIKOA:Kataluinia: oso hieratikoa, eta antinaturalista, eragin Bizantziarra (ItaliaIia)2 obra, Lleidan:

-Thauleko Saint Climent: Tetramosfosa (lehoia=San Markos+begiz betea=jainkoa ezag.)

-Thauleko Santa Maria:

13

·ama birjina haurrarekin mandorla barruan + sinboloak·errege magoak (adin desberdinak)·aldarean: taula gaineko pintura

Santiago bidea:-Leon: (frantziako eragina)

·San Isidoro:errege panteoia: irudi naturalistagoak, lerro finagoak---(estilo eta gai desberdinak)---pinturak: gagetan eta arkuetan. Gai ebanjelikoak eta pantokratorra.

*arkuetan: elementu profanoak (egutegiak, zodiakoak...) antinaturalistak

-Soria: (gai profanoak: eiza...)

GOTIKOATestuingurua:XII. mendea amaitzean hasitako aldaketa teknologikoen, filosofiko-erlijiosoen, ekonomikoen, politikoen eta sozialen ondorioz gauzatu zen estilo gotikoa eta, zenbait herrialdetan behintzat, XVI. mendearen hasiera arte iraun zuen. Hiriak garatzean, bizimodu berriak eta bat-bateko pentsamolde aldaketa etorri ziren. Burgesia bezalako talde sozialak agertzean eta unibertsitateetan natura eta zientziak ikasteari ekin zitzaionean hasi zen kulturaren eta artearen sekularizazio-prosezua. Aldaketa hauek arte errealistagoa eta naturalistagoa ekarri zuen, ezagutza zientifikoaren eta erlijioaren gizartiaratzearen ondorioz. Errukia eroskundea, salbamenerako bitartekari bezalako gaiek ordeztu zuen lehengo Jainko epaile ahalguztiduna.

Aldaketak:-sekulazio-prozusea: erlijiosoak ez diren gaiak erabiltzen hasten dira.-gai nagusiak: gizakiaren salbazioa (eroskundea)-antropozentrismorantz-naturalismoa

Faktoreak:-Azken Erdi Aroaren aldaketa sozial eta ekonomikoak:

·burgesia azaltzea·monarkiak garrantzi handia

14

·hiri handiak sortzea-Monarkia eta estatu berrian finkapena-Espiritualitate berri bat, Cirte-ren (“monje txuriak”) erreformarekin jaioa

Bilakaera/ etapak:*gotikoaren bihotza: Parisko Notre-Dame

1. funzionala, sinplea.2. dekorazioa konplikatuz

-XII. m: gotiko zistertarra-XIII .m: gotiko klasikoa (gorena)-XIV-XV.m : gotiko flamigeroa

KATEDRALA-bertikaltasuna --> Jainkoarekiko hurbiltasuna-ikuspegi baikorra --> Jainkoa eta argia-berrikuntza teknikoak --> eraikin arinak-trantseptua (erdirago + beso motzagoak)-jirola + kaperak --> mantendu-oinplanoa (basilika/ gurutzeduna/ areto oinplanoa = nabe berdinak/ …)-elementu arkitektonikoak (arku zorrotzak + gurutze gangak)

*arku berriak: konopiala eta carpanel

*ganga berriak: sekpartituta eta izar ganga

*pilare baketoiak (zutabe finak)*arbotanteak (pisua kontrahormetara pasatzeko)

kontrahormetan pinakuluak (goiko erremateak)

-elementu euskarriak --> pilareak (ez murruak)-fatxadak:

15

berdea= arrosa lehioa, urdina = nabeen altuera * bi dorre.

EUROPAKO ARKITEKTURA GOTIKOA:Hiriak berpiztu eta eraikuntza-forma berriak sortu ziren. Katedrala izan zen nabarmenena, hiriaren sinbolo eta hiritar ororen batasun izpiritualaren lokarri. Katedral gotikoaren barrualdean, errealitate izpiritualarekin harremanetan jartzen zen gizakia eta eroskundea hurbilago sentitzen.

Material gisa harria erabiltzen jarraitu zuten; oinplanoa, berriz, gurutzeduna edo basilikala zen eta girolak zenbait kapera zituen.

Frantzia: Saint Denis (lehehnengo gotikoa), Chartres, Amiens, Reims, Notre Dame, Saint Chapelle (kristoren arantzazko koroa gordetzen duen erlikiarioa. Gurutzadek Frantziara eraman eta erregeak erosi)

(Saint Denis)

Ingalaterra: (fra. eredu)etapak:1. estilo primitiboa: Salisburyko katedrala (eredu frantziarrak baino baxuagoa)2. estilo dekoratua: Canterburyko katedrala.3. estilo perpendikularra (oso altua + palma gangak) Westminsteko Enrique VII kapera

(Salisbury)

Alemania: (fra. eredu) --> areto oinplanoak-Strasburgoko katedrala (egun Frantzia), bukatu gabe dagoena.

16

Italia:*XV. mendean jada ez zegoen gotikoa --> errenazimendua --> arkitektura: erlijiososa/ zibila (jauregiak)

(lehio txikiak, arbotanterik ez, koloreak, horizontaltasuna...) Ad: Sienako katedrala

+ klasikoaren eragina

Espainia:(Iberiar penintsulako eraikuntza gotikoak nobleziaren beharrei erantzun + Europakoaren antza)

XII .mendea: zistertarra --> monastegi eta katedralez penintsulako kristaueatan zabaldu.

XIII .mendea: klasikoa --> Gaztelan Frantziako gotikoaren ezaugarriak.Burgos eta Leongo katedralak.

-Burgoseko katedrala, handituz (Reimsen aldean, altuera falta, Reims eredu)forma uinduak + estilo dekorazalea (gotiko isabelinoaren ezugarriak+eragin musulmana + izan gangak + erremateak

-Leongo katedrala (mainelean= ate nagusian: Leongo ama birjna zuria)

17

XIV .mendea: gotiko Isabelinoa/ flamigeroa (isabel katolikoa) --> Kataluinia, Balearretan, Valentzian: Italia eta Frantzia hegoaldeko eraginak.

gotiko mediterraneoa: --> areto oinplanoa + erdian koroa (elizako agintariak biltzeko)-Bartzelonako Santa Eulalia eta Santa Maria katedralak-Gironako katedrala (nabe bakarra)-Palmako, Mallorkako katedrala (kontraormetan kaperak + erremate ondulatuak)

18