Atzizkiak

9

description

Relación de algunos sufijos vascos

Transcript of Atzizkiak

Page 1: Atzizkiak
Page 2: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\01_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 01a

“-tasun”: Se emplea para formar palabras de significado abstracto:

handi handitasun (grandeza)

eder edertasun (hermosura)

zale zaletasun (afición)

maite maitasun (amor)

zintzo zintzotasun (honradez)

askatu askatasun (libertad)

aberats aberastasun (riqueza)

bat batasun (unidad)

Atzizkiak – 01b

“-ka”: Implica un significado de acción:

buelta bueltaka (a vueltas)

presa presaka (de prisa)

korri korrika (corriendo)

bultza bultzaka (a empujones)

jo joka (pegando)

kolpe kolpeka (a golpes)

tiro tiroka (a tiros)

oihu oihuka (a gritos, gritando)

keinu keinuka (por señas)

dei deika (llamando)

Atzizkiak – 01c

“-tsu”: forma adjetivos que significan posesión abundante de algo:

indar indartsu (fuerte)

behar behartsu (menesteroso)

zorion zoriontsu (feliz)

jakin jakintsu (sabio)

kemen kementsu (valeroso)

ospe ospetsu (famoso)

urte urtetsu (añoso)

bake baketsu (pacífico, apacible)

ile iletsu (peludo)

balio baliotsu (valioso)

Page 3: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\02_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 02a

“-garri”: Se emplea para formar adjetivos con dos significados:

Un sentido activo que indica que produce o causa algo:

poz pozgarri (gozoso, que produce alegría)

barre barregarri (gracioso, que da risa)

maite maitagarri (adorable, entrañable)

zoro zoragarri (encantador)

ikus(i) ikusgarri (digno de verse, vistoso)

aipa(tu) aipagarri (digno de mención)

harri(tu) harrigarri (extraño)

apain(du) apaingarri (adorno)

mesede mesedegarri (provechoso, beneficioso)

kalte kaltegarri (perjudicial)

asper(tu) aspergarri (aburrido, fastidioso)

neke nekagarri (fatigoso)

min mingarri (doloroso)

nazka nazkagarri (repugnante)

lotsa lotsagarri (digno de vergüenza)

pena penagarri (penoso, lamentable)

negar negargarri (deplorable)

erruki errukarri (digno de compasión)

beldur beldurgarri (que da miedo, espantoso)

izu izugarri (terrible, enorme)

ikara ikaragarri (terrible, enorme)

susmo susmagarri (sospechoso)

Atzizkiak – 02b

“-zale”: Genera palabras con un significado de aficionado o dedicado a algo:

arrain arrantzale (pescador)

ardo ardozale (aficionado al vino)

diru diruzale (aficionado al dinero, avaro)

apustu apustuzale (aficionado a las apuestas)

gozo gozozale (goloso)

broma bromazale (bromista)

mendi mendizale (montañero)

musika musikazale (aficionado a la música)

euskara euskaltzale (amante del euskera)

Page 4: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\03_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 03a

“-gile”: Se emplea para formar palabras indica la persona que produce o causa algo:

lan langile (trabajador)

sendo sendagile (médico)

on ongile (benefactor)

gaitz gaizkile (malhechor)

egur egurgile (leñador)

zapata zapatagile (fabricante de calzado)

Atzizkiak – 03b

“-zko” (-z + -ko): Expresa la materia con que se ha hecho algo:

harri harrizko (de piedra)

egur egurrezko (de madera)

burdina burdinazko (de hierro)

altzairu altzairuzko (de acero)

zilar zilarrezko (de plata)

urre urrezko (de oro)

paper paperezko (de papel)

lasto lastozko (de paja)

adreilu adreiluzko (de ladrillo)

zementu zementuzko (de cemento)

hormigoi hormigoizko (de hormigón)

Al llevar el sufijo “-ko”, se coloca antes del nombre que determina:

egurrezko mahaia mesa de madera

harrizko horma pared de piedra

altzairuzko aizkora hacha de acero

Si se quita el nombre, la “-a” “-ak” se une al primero:

egurrezko mahaia egurrezkoa

harrizko horma harrizkoa

altzairuzko aizkora altzairuzkoa

Puede tener otros significados:

beharrezkoa (necesario),

egiazkoa (verdadero),

gezurrezkoa (falso),

itxurazkoa (aparente),

euskarazko eta erdarazko liburuak (libros en euskara y castellano).

Page 5: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\04_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 04a

“-dun”: (= duen, “que tiene”)

Se emplea para formar palabras que significan el poseedor de algo:

prakadun: persona que tiene pantalones

gonadun: persona que tiene faldas

bibotedun: persona que tiene bigote

betaurrekodun: persona que tiene gafas

dirudun: persona que tiene dinero

haurdun: mujer embarazada

hiztun (hitz + dun): hablante

euskaldun (euskara + dun): persona que sabe euskera

erdaldun (erdara + dun): persona que ignora el euskera

Atzizkiak – 04b

“-keta”: Genera palabras con un significado de acción:

konpon(du) konponketa arreglo, componenda

garbi(tu) garbiketa limpieza

azter(tu) azterketa examen, análisis

leher(tu) leherketa explosión

ikas(i) ikasketa estudio, aprendizaje

hitz hizketa conversación

berri berriketa charla, parloteo

sari sariketa concurso

erosi erosketa compra

Atzizkiak – 04b

“-gailu / -kailu”: Se utiliza para denominar aparatos de diversas clases:

bero(tu) berogailu estufa, calentador

hoz(tu) hozkailu frigorífico

garbi(tu) garbigailu lavadora

piz(tu) pizkailu encendedor

igo igogailu ascensor

idatz(i) idazkailu máquina de escribir

Page 6: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\05_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 05a

“-ari / -lari / -tari”: Se emplea para formar palabras indica la persona que pactica

una actividad o profesión:

korrika korrikalari (corredor)

pelota pelotari

borroka borrokalari (luchador)

gudu gudari (soldado)

aizkora aizkolari

denda dendari (tendero)

bertso bertsolari

ehiza ehiztari (cazador)

hitz hizlari (orador, conferenciante)

agindu agintari (gobernante)

zuzendu zuzendari (director)

Atzizkiak – 05b

Hay dos sufijos que se aplican a verbo transitivos para formar nombres de personas agentes:

“-le”: Se aplica a verbos terminados en “-n” o “-i”:

irabazi irabazle (ganador)

erosi erosle (comprador)

ikusi ikusle (espectador)

entzun entzule (oyente)

idatzi idazle (escritor)

irakurri irakurle (lector)

egin egile (autor)

eragin eragile (promotor, impulsor)

“-tzaile”: Se aplica al resto de los verbos:

jarraitu jarraitzaile (seguidor)

antolatu antolatzaile (organizador)

asmatu asmatzaile (acertante)

sortu sortzaile (creador)

lagundu laguntzaile (ayudante)

saldu saltzaile (vendedor)

galdu galtzaile (perdedor)

erre erretzaile (fumador)

hil hiltzaile (matador, asesino)

Page 7: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\06_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 06

“-alde”: Es un término muy empleado en euskara:

Puede significar “parte”, “lugar” o “lado”:

Alde honetan liburuak; En este lado, los libros;

beste aldean arropak. al otro lado, las ropas.

Jira beste aldera. Vuelve(te) para el otro lado.

Alde batetik bestera dabil. Anda de un lado para otro.

Alde horretatik pozik gaude. Por ese lado estamos contentos.

También puede significar “cercanía”, “prximidad” o “dirección hacia” en el tiempo y en el espacio:

Tolosa aldean bizi da. Vive por la parte de Tolosa.

Etxe aldera joan behar dugu. Tenemos que ir para casa.

Zortziak aldera agertuko naiz. Apareceré hacia las ocho.

Udaberri aldean etorriko dira. Vendrán hacia la primavera.

Puede significar “distancia”, “diferencia” o “ventaja”:

Alde handia dago batetik bestera. Hay gran diferencia de uno a otro

Alde handia atera dio bigarrenari. Le ha sacado gran ventaja al segundo.

Se utiliza también para significar “a favor de…”, “en pro de…”:

Ni zure alde nago. Yo estoy a tu favor.

Gu ez gaude inoren alde. Nosotros no estamos a favor de nadie.

Unido al verbo “egin” significa “irse”, ”marcharse”, “largarse”:

Alde egin beharko dugu. Tendremos que marcharnos.

Etxetik alde egin zuen. Se marchó de casa.

Alde hemendik! ¡Largo de aquí!

Se utiliza mucho en la composición de palabras:

aurrealde parte delantera arratsalde (la) tarde

atzealde parte trasera orrialde cara de una hoja, página

ezkerralde parte izquierda sukalde cocina (sitio del fuego)

eskuinalde parte derecha itsasalde zona próxima al mar

goialde parte superior iparralde parte norte

behealde parte inferior hegoalde parte sur

Page 8: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\07_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 07

“-kería”: Al igual que “-tasun”, sirve para formar nombres abstractos.

La diferencia es que, con “-kería”, tienen un sentido negativo y se utiliza para significar vicios o defectos:

gaizto gaiztakeria maldad, perversidad

gehiegi gehiegikeria exceso, abuso

indar indarkeria abuso de fuerza, violencia

gogor gogorkeria dureza, rigidez

asto astakeria disparate, burrada

zerri zerrikeria marranada

zikin zikinkeria suciedad, porquería

maltzur maltzurkeria astucia

harro harrokeria orgullo, vanidad

handi handikeria afán de grandeza

alfer alferkeria pereza

nagi nagikeria pereza

zabar zabarkeria desidia, dejadez

narrats narraskeria falta de aseo, desaliño

ergel ergelkeria estupidez, fatuidad

txoro txorakeria idiotez, imbecilidad

tonto tontokeria tontería

kirten kirtenkeria sandez

xelebre xelebrekeria extravagancia

lelo lelokeria pamplina

bihurri bihurrikeria travesura

ume umekeria chiquillada

diruzale diruzalekeria avaricia

ardozale ardozalekeria excesiva afición al vino

axolagabe axolagabekeria despreocupación

lotsagabe lotsagabekeria desvergüenza

Page 9: Atzizkiak

Euskara\Beste_batzuk\08_Atzizkiak.doc - 1

Atzizkiak – 08

“-aldi”: Es una palabra que expresa una idea de tiempo pudiendo significar

“temporada”, “época”, “momento”, “turno”, “vez”, etc...

Aldi hartan ez zen telebistarik. En aquel tiempo no había televisión.

Aldi hartako oroitzapenak. Los recuerdos de aquel tiempo.

Aldi baterako joan da. Se ha marchado por una temporada.

Azken aldi honetan ez dut ikusi. Ultimamente no lo he visto.

Gaur ikusi dut lehen aldiz. Hoy lo he visto por primera vez.

Zenbat aldiz? ¿Cuántas veces?

Bi aldíz etorri da. Ha venido dos veces.

Pero, además, se emplea mucho unida a otras palabras:

ibili ibilaldi paseo, viaje

egon egonaldi estancia, permanencia

ikasi ikastaldi cursillo de aprendizaje

ikusi ikustaldi visita

jardun jardunaldi actividad

eman emanaldi emisión (de radio, etc.)

dei deialdi convocatoria

estu estualdi apuro

larri larrialdi angustia

zoro zoraldi locura

erori erorialdi decaimiento, depresión

poz pozaldi momento de alegría

opor oporraldi temporada de vacación

uda udaldi época del verano

bero beroaldi acaloramiento

hitz hitzaldi discurso, conferencia

mintzo mintzaldi discurso, conferencia

hizketa hizketaldi conversación

jai jaialdi festival

dantza dantzaldi baile

kanta kantaldi recital de canto

zinema zinemaldi festival de cine

hamabost hamabostaldi quincena

omen omenaldi homenaje

Para nombrar los tiempos gramaticales tenemos,

lehen lehenaldi pasado

orain orainaldi presente

gero geroaldi futuro