AAFFRRIIKKAAKKOOAAFFRRIIKKAAKKOO HHEERRRRIIAAKKHHEERRRRIIAAKKZZUULLUUAAKK,, ZZUULLUUAAKK,,

HHEERRRRIIHHEERRRRII PPRRIIMMIITTIIBBOOAAPPRRIIMMIITTIIBBOOAA

CCOOLLOORRAADDOO BBAASSAAMMOORRTTUUAAMMUUNNDDUUKKOOMMUUNNDDUUKKOO BBAASSAAMMOORRTTUUAAKKBBAASSAAMMOORRTTUUAAKKCCOOLLOORRAADDOO BBAASSAAMMOORRTTUUAA

AZERIA,AZERIA,ANIMALIARIK MALTZURRENAANIMALIARIK MALTZURRENA

2010eko UZTAILA-ABUZTUA52ZENBAKIA

6€ KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

GOBIERNO VASCOEUSKO JAURLARITZA

MUNDUKO ARRAINAKAURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Pilar Llamazares, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Miren Azkuna.Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000 Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Zortzigarren urtea - 52.zk - 2010eko UZTAILA-ABUZTUABIZIRIS DIRAUTEN ANIMALIAKEskorpioiak ............................................4

MUNDUKO BASAMORTUAKColorado basamortua.....................6HISTORIAURREKO ITSAS ANIMALIAKPlesiosaurus...................................12HISTORIAURREKO UGAZTUNAKAmbelodon eta Platybelodon .........15AFRIKAKO HERRIAKZuluak.............................................16MUNDUKO HEGAZTIRIKMEHATXATUENAKAmerikako kurriloa .........................22MUNDUKO ARRUBIOAKJanaluska arrubioa.........................24EUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKOFAUNASai arrea.........................................25Kalandria ........................................25EUSKAL HERRIKO KARRAMARROAKXanto ileduna eta xanto arrunta .......27

EUSKAL HERRIKO KARRAMARROAKXanto ileduna eta xanto arrunta .......27TXAKURRAKSetter ingelesa ..............................28EUSKAL HERRIKO PERREITXIKOAKTelleperretxiko uritzgorri .................31Gibelmarroi orrioso.........................31EUSKAL HERRIKO LANDARETZAGeraniazeoak familia .....................32San Robertoren zaingorria .............33MUNDUKO UHARTEAKGalapago Uharteak...........................34MUNDUKO MERUAKMero jaspeztatua ..............................36EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAUTOKTONOAKAleppo pinua ..................................38TROPIKAL LANDAREAKKentia .............................................39

EUSKAL HERRIKO UR HEGAZTIAKHegatxabal arrunta.........................40MUNDUKO ITSAS SUGEAKZinta aingira itsas suge ..................41Urrekara orbaneko aingira .............41MUNDUKO DORTOKAKFloridako lehorreko dortoka ...................42EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAKAzeri, Animaliarik maltzurrena........45KATUAKRex katua .......................................46EUSKAL HERRIKO MENDIAKMendebaldeko Gasteiz Mendia .....48

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOONATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

NOVACULICHTHYS TAENIOURUS

XYRICHTYS ANEITENSIS

XYRICHTYS PENTADACTYLUS

PTERAGOGUS CRYPTUS

BODIANUS BILUNULATUS

XYRICHTYS PAVO

ZOOLOGIA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZAHARPIDETZA BOLETINABOLETINA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

Moldatzeko gaitasun harrigarriariesker, artropodo hauek Mundu

osotik banaturik daude, eskualde tropi-kaletan batez ere.Nahiz eta Andeetako eskorpioi batzuk5000m-ko altueran bizi ahal izan, bestebatzuk, ordea, eskorpioi tartarus bezala,kobazuloetako sakontasunetan bizi dira.Basamortuan bizi diren espezieek 50ºC-ra arte jasan dezakete. Garai hotzetanbizi direnek, ordea, izoztu samarra irau-ten dute. Halako “lurrorotako” bi egunurpean -ito gabe- egon daiteke baita bihilabetetan jan gabe ere.Dena den, bere gaitasun harrigarriak ez dira geratzen hantxe.1970.urtean sortutako antropodo irradiatuei buruzko Ikasketaeta Ikerketetako laborategi frantziarrean, konprobatu dute ezdaudela beste animaliarik -ezta labezomorro menperaezinakere- emisio erradioaktiboak hain ondo jasaten dituzte eskor-pioiek bezala.Gizakiongan 600rads gamma-izpiaren esposizio batek -hartu-tako erradiazio-dosia- heriotza eragiten digu bi eta hamalauegunen artean; ornodunen munduan dortokak eta uhandreakerradiazio-indize handiagoak jasateko gai dira -1500-3000rads artean-. Eskorpioiek, ordea, 150.000 rads jasan ditzateneta bizitza aurrera eraman ezer ez gertatu balitz bezala. Haubaieztatzeko esan dezakegu, 1960.urtean Frantziako milita-rrek basamortuan froga nuklearrak egin zituztenean, 70 kilo-toiko plutonio-bonba eztanda egin ondoren eta aste batzukpasatzen utzi ondoren -segurtasun handiagoa edukitzeko-alde honetara jantzi bereziekin erradiazio-indizea konproba-tzera joan zirela, hantxe intsektuen eta muskerren gorpua

ikazturik aurkitu zituzten baina eskorpioiek bizirik jarraitzenzuten. Nahiz eta hurakan-itxurako hodei erraldoia eta izuga-rrizko sutea -kilometro batzuetako altuerara, bonbaren efek-

tuagatik- gertatu, ez zen nahikoaeskorpioiak hiltzeko.Erradioaktibitateari erresistentziaharrigarri hau bi hamarkada bainogehiago ikasi ondoren, konturatzenda, espezie pozoitsuak direla iraun-korragoak: adibidez L. quinques-triatus edo A. australis.Biologoek pentsatzen dute, berenigorpen erradioaktiboak jasatekogaitasuna hemolinfan datzala,horregatik isolatu duten entzima-konplexua akuriei xiringatzen dieteeta modu honetaz beren erradiazio-

4EH 52 Zk.

ei erresistentzia hirukoiztea lor-tzen dute. Pentsatzen da,hemozianina, arnas-proteinabat, eta taurina, azido nitoge-natu bat, metabolismo atzera-tzeko gaitasuna duen nerbio-sistema batekin konbinatuz etainmunologi-sistema eraginko-rra, araknido hauen sekretuakdira erradioaktibitateari erresis-tentzia lortzeko eta bizirik ate-ratzeko.Ozono-geruzaren hondamenaizpi ultramoreen gehikuntzaarriskutsua eragiten ari da. Izpihauek larru-tumore mota asko,kataratak eta inmunodepresio-ak eragiten dituzte,Antartikaren ondoan daudenbiztanleengan, batez ere -australiarrengan edo zeelandaberritarrengan-. Zientifikoakartropodo hauengan edo-zein konposatu bilatzen aridira, gizakiongan efektukaltegarriei aurre egiteko.

Gautarrak eta zuhurrakEskorpioiak beste arakni-doengatik oso ondo des-berdintzen dira. Izan ere,bere sabelalde luzea etaartikulatua da eta bere pos-tsabelaldeak edo isatsak 6segmentu ditu, haietarikoazkenak ezten bat du -betiez da pozoitsua-.Eskorpioien tamaina 3 cm-tik (Karpatoetako eskor-pioia) -18cm-ra arte(Afrikako eskorpioi erral-doia) ibiltzen da. Eskorpioierraldoiaren ziztadak ez du

kalterik egiten.Iberiar Penintsulan laueskorpioi espezie bizi dira,haietariko bat -eskorpioiarrunta- (E. flavicaudus)Arabako eta Errioxako leku-rik idorretan dago, baita“ALB. Occitanus” ere.Eskorpioi guztiak animaliagautarrak dira, argiaren bel-dur dira eta ekiditen saia-tzen dute, horregatik egunezharrien edo ustaldutakozuhaitzen azaleen azpitikezkutaturik mantentzen dira.Batzuetan zulo txikiak zula-tzen dituzte babesteko.Baldintza hauetan beroarieta idortasunari aurre egitendizkiete, horretarako berenaranasa minimoz gutxitzendute, eta beren estigmen

itxierari esker, ur galtzea murrizten dute.Gauetan harrapakinen bila joaten dira, jeneralki intsektu txi-kiak. Bere matxarden bat-bateko ziztada bati esker bereharrapakinak zelatan harrapatzen ditu. Matxardak beti aurre-rantz eramaten ditu, eta beren goiko aldean sentimen-orga-noak daude, trikobotrioak, hauek zilio oso sentikorrak dira,zeinek airearen edozein mugimendu detektatzen duten etaargirik eza dagoenean orientatzen uzten dituzte, baita gero-ko harrapakinen mugimenduak detektatu ere. Harrapatuondoren, bere ahoaren ondoan dauden bi apendizeekin -kelizeroak- alde bigunak zurgatzen dituzte eta haragia moz-ten dute, guraize txikiak izango balira bezala.Gogorki defendatzen saiatzen diren harrapatutako animaliakbere eztenaren ziztada jaso ohi zuten. Eztena erraztasunezlarruan sartzen da.

5EH 52 Zk.

BIZIRI

KDIRA

UTEN

AN

IMAL

IAK

Eskorpioia aparteko izakiprimitiboa da. SilurikoAldian agertu zenetik-duela 350 milioi urte-,

bere anatomia ia aldatugabe dago.

EESSKKOORRPPIIOOIIAAKKEESSKKOORRPPIIOOIIAAKK

BIZIRI

KDIRA

UTEN

AN

IMAL

IAK

6EH 52 Zk.

7EH 52 Zk.

MUND

UKO

BASA

MORT

UAK

MUND

UKO

BASA

MORT

UAK

Mendilerro batzuek, San Bernar-dino eta Chocolate mendilerro-

ak ere, Colorado basamortua Moja-veko basamortutik banatzen dute.Basamortu honetako alde gehienaitsas mailaren azpitik dago. Basa-mortu honek 300 km-ko luzera eta80 km-ko zabalera ditu. Salton Sealakuak eta Imperial eta Coachelaharanek sakonune nagusia osatzendute.Colorado ibaiaren kanalek urezta-tzen dute alde hau. Hemen fruitu-,koton- eta barazki-ekoizpena azpimarratubehar da.Tenperaturak 0ºC-46,1ºC artean dabiltza,batez besteko tenperatura 32,2ºC ingurudago. Prezipitaioak ez ditu urteko 102 mmgainditzen. Colorado basamortuak Sono-rako basamortuaren aldea du eta hego-ekialdera hedatzen da, 300 km inguru,San Gorgonioko pasabidetik -Kaliforniakoestatuan-, Colorado ibaiak sortzen duendeltarantz -Mexikoko iparraldean-.

Coloradon oso turismo-guneospetsuak aurki daitezke, esatebaterako, Palm Spring, basa-mortuko iparraldera. Basamor-tuko berezko landaredia du, bai-ta hareazko dunak ere, norma-lean hauek muino-sailak egitendituzte. Salton Sea lakua erdial-deko sakonunean dago. Kanalbatzuek Coloradoko urak, Inpe-rial eta Coachella haranetara

gidatzen dituzte,non indioen erre-serba batzuk ikusdaitezkeen. Basa-mortuaren barruanSalton Sea-koAterpe NaturalNazionala dago.Colorado basamortuaren kli-ma beste basamortuen kli-matik desberdina da. Egu-nez, udan, berak altuera han-diko basamortuek baina ten-peratura altuagoak ditu, etaia inoiz ez du izozterik. Urterobi eurite-garai ditu, bataneguan eta bestea udarenamaieran, hegoaldean batezere (Mojaveko basamortuan,berriz, neguan bakarrik euriaegiten du).

Coloradoko fauna eta floraEskualde honetako habitatekcreosote-zuhaixkazko sastra-ka dute (Larrea tridentata),sastraka mixtoa, baita kaktu-sak, jukak, txollak, basamor-tuko saltbustak (Atriplex poly-

carpa), larreak, lurzoru hareatsuak etabasamortuko dunak ere.Basamortuko landareen erdia bainogehiago urteroko belarkarak dira, etaneguko euriek udaberriaren hasieran loreasko lortzen dituzte. Basamortuko hegoal-dean, udaren euriari esker, hezetasungehigarria sortzen da, eta honi esker, urte-roko landareak ernamuintzen dira etazuhaitz batzuk mantentzen ditu, esatebaterako, hauts-koloreko makila (P. spino-sus), burdinazko makila (Olneya tesota),eta makila berdea (Cercidium spp).Basamortuko fauna arruntaren barruanhalako animaliak ditu: Bura oreina (Odo-coileus hemionus), basakatua (Lynxrufus), basamortuko kanguru-arratoia(Dipodomys deserti), Kaktus-sagua(Peromyscus eremicus), buztan beltzaduen erbia (Lepus californicus), Txikirigaleperra (Callipepla gambelii), eta kaska-bilo- sugegorria (Crotalus ruber).Espezie sentikorren artean: Musker adar-duna (P. mccallii), Uma inornata, basa-

mortuko dortoka (Gophe-rus agassizi), Mexikokobelatza (Falco mexica-nus), Andrews´dunekakalardoa (Pseudocotal-pa andrewsi), basa-bil-dots penintsularra (Oviscanadensis nelsoni) etaKaliforniako saguzarbelarriluzea (Microtuscalifornicus).Coloradoko basamortukoingurune idorrean, urpe-ko habitatak eta bustigu-

neak urriak dira, bai-na oso garrantzi-tsuak faunarentzat.Denborazko euri-des-kargek, eta lurpeko itu-rriek abaniko alubialakegiten dituzte, beti arroi-len bokaleekin loturik,errekak, basamortukooasiak, ur gezatako zin-girak, gatzunazkolakuak, erreka lehorrak,ur-laster galkorrak etaerriberako landaredia,adibidez Virginiakomakala, zumea eta ezsorterriko tamariza.Eskualdeko bi ur-siste-ma adierazgarrienetari-

koak Salton Sea eta Colorado ibaia dira.Basamortuko fauna gehiena uretako habitaten menpean egotendiren bitartean, espezie batzuk habitat hauetara murrizturik dau-de, esate baterako, erreka-apoa (Bufo californicus), basamortukokumea (Cyprinodon macularius), “Yumako palmoteador” delakoa(Rallus longirostris yumanensis) eta hegoaldeko zume-txioa(Empidonax traillii extimus).Leku batzuetan udako euriek denborazko uraskak egiten dituzte,hemen espezie bitxiak egon ohi dira, adibidez, apo ñimiñoa(Scaphiopus couchii).Basamortuko palmondozko oasiak komunitate ekologiko bitxiakdira basamortu honetan. Dauden oasi gutxi, behin betiko iturrie-tan daude; adibidez, iturrietan, failetan zehar, non lurpeko urakdauden. Hantxe espezie endemikoak bizi dira, esate baterako,palmondo-kakalardo erraldoia (Dinapate wrighti) eta buztan ile-tsua duen saguzarra (Lasiurus xanthinus).

CCOOLLOORRAADDOO BBAASSAAMMOORRTTUUAA Kalifornia -AEB-

Ipar Amerikako hego-mendebaldean

kokatuta dago. Coloradobasamortua San Gorgonioko

pasabidetik, SanBernardinoko mendietan

(Kaliforniako hego-ekialde-an), Kalifornia Behereraino

(Mexikoko ipar-mendebaldean).

Boliviako basamortu hau Potosi-ko departamentuko hegoaldeandago. Basamortu honek, berebisitariak hain atmosfera surrea-lista batean sartzen dituen, ezenKataluniako margolari ospetsua-ren koadro bat ematen duen.Horregatik bere izena hartu du,omenaldia izango balitz bezala,non bere pinturak errealitatebihurtzen diren.

Basamortu honek 110 km-2azalera du. Paisaia lehorra

du ezaugarri, non txandakatzendiren eraketa harritsuek ezduten ezer ikusirik paisaiarekin.Nahiz eta oso idorra den, lan-dare- eta zuhaitz-espezie askodaude, hauek guztiek gazita-sun handira, lehortasunera etatenperatura baxuetara molda-turik daude. Gauza bera gerta-tzen da faunarekin: 80 hegaztiespezie ditu, ugaztunak: puma,azeria eta bikuinak. Paisaia,irregular eta lehorra, goi-lauta-

da handiekin txandakatzen da, zeru garbieta urdin argiaren azpitik. Orokorrean, kli-ma hotza da altueragatik, eta neguan, nor-malean 0º C-tik azpitik jaisten dira.Baliabiderik ezagatik, Boliviako leku azpi-garatuenetarikoa da lekua, baina bereedertasunari esker, turismo-lekutzat hartutadago; izan ere, oso erakargarria da.Basamortu honetako alde bat EduardoAlbaroa Fauna Andetarraren ErreserbaNazional izendatu dute, eta bisita gehiagohartzen dituen Boliviako alde babestua da.Herrialdeko mendirik altuenak ditu-sumendi aktiboz, iturri termalaz eta geyse-rrez beteta-, paisaia exotikoak eta parega-beak eratuz.

SSAALLVVAADDOORR DDAALLII BBAASSAAMMOORRTTUUAABolivia

8EH 52 Zk.

9EH 52 Zk.

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONAL

AK

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONAL

AK

Alde zabalenak, 20 km-ko diametroa dueta estuenak 17 km. Hau dela kausa,

Lurreko krater handienetarikoa da: gauregungo galdara itzalitaren barrualdeanMagath lakua ikus daiteke (600 m-ko sako-nera), bere urak lasaiak dira, larrez ingura-tuta. Eskualde idiliko honetan 9.000 ugaztunhandi inguru bazkatzen dira, eta zaila da,sumendia sortu zen indarkeriazko historiaimaginatzea.Duela milioi urte, Afrikako Rift Handiaren era-keta bere azken faseetara ailegatzen zene-an, failaren ekialdeko adarraren ertzetik ibil-tzen ziren malkarrak altxatu ziren, batera,haranaren hondotik arrail berriak ager-tzen ziren. Arrail hauetako erdialde batekNatron lakua hartu zuen , iparraldera, etaManyara, hegoaldera. Gero, erori zenfoku magmatikoekin kontaktatu arte;altxatu zen laba goriak kono bolkaniko-saila eratu zuen, ondoren, denborarenpoderioz, haien arteko hegalak urtu zireneta Ekialdeko Afrikako nukleo orografi-korik konpaktuena egiten amaitu zuten.Hasieran, bolkanismo basaltikoak haranhandiaren hondoa estali zueneneanNgorongoroa jaio zen, baina gero,altuera handira izatera ailegatu beharizango zen kraterra, berriro hondoratuzen, ekualdetik zeharkatzen diren failaparaleloen marra jarraituz. Pleistozenotikaurrera azken fenomenoak izan ziren, konotxiki batzuek beren hormen oinaldean tran-

kitazko koladak utzi zituztenean. Lakuen eraketa

3650 m-ko egungo altuera hartuz, Ngoron-goroak drainatzea segurtatzen du bere gal-

dara handian (500 km2-ko arroa). Hau Mgathlakuaren sostengu naturala da.Honetan, ur-metaketa asko daude, lurzo-

ruaren geroko pitzaduragatik, eta pentsatzenda glaziazioarteko periodo zaharren ibai-metaketei zegozkiela. Laku hauen elikadu-rak hondoen txikitze progresiboa ekartzendu eta bere inguruan eraztun zentrokide-sai-la uzten du, hemen oso lohi finua gertzen da,

non diatomeo-hondar asko gertudiren.Zientifikoen ustez, azken 2.000urteetan Lagaia lakua 20 m jaitsi da etaOlduvai haitzarteak ez du urik eta basa-mortu bihurtu da.

Lehenengo esploratzaileakNgorongororen kraterrera jaitsi zen lehe-nengo bidaiari europarra Oscar Baus-mann esploratzaile alemaniarra, izanzen 1981.urtean. Berak Eyasy eta Man-yara lakuak aurkitu zituen. Urte batzukpasa ondoren, Adolfo eta Guillermo Sie-dentopf anaiek, bi kolono alemaniar,

kraterren bi alboetan beren etxeak jartzeaerabaki zuten. 1908.urtean jadanik 200 behieta ostrukak zituzten. Alemaniako gobernuak

anaiaren etxaldeakerostea pentsatuzuen, ehizarakoerreserba egiteko,baina Mundu Gerrakegitasmo guztiakapurtu zituen. Inge-lesek anaiak atxilotuzituzten, ondasunosoak galduz. Bainagerra amaitu ondo-ren, lurzorua erosizuen ingelesa joanbehar izan zuen,etxaldeak hondarbihurtuta utziz.Pixkanaka-pixkanaka gauza bat aintzakotzat hartu zuten: Ngoron-gororen alde osoak biologia-ondasun kalkulaezina duen eskualdeaosatzen duela, eta horren ondorioz, 1940.urtean Parke Nazionalaegitea erabaki zuten, zeinek -Serengueti izenpean- lurralde biak bil-duko zituen eta munduko erreserbarik handiena egingo zuela. Bai-na denbora gutxi barru, parkeko administratzaileek zailtasun askotopatu zituzten: 1959.urtean, parkearen lurraldeko mugak errebisa-tu ziren eta Serenguetik Ngorongororen alde naturala galdu zuen,horren truke Kenyako Masai-Mara Erreserba Nazionalaren ondo-an zagoen lur-zerrenda lortu zuen. Gero, Ngnorongoro erreserbanatural bihurtu zen baina bi estatusdesberdinekin. Alde bati erreserba inte-grala dei geniezaieke, eta kraterra beraizango litzateke, han ehiza eta artzain-tza debekatuta egongo lirateke. Bes-te aldea, berriz, Edulen Erreserba da,eta hemen aspaldiko jarduerak eginlitezke.

Magath lakuaKraterraren barrualdean laku ederraagertzen da -Magath lakua-. Beste alde-ko hegalean, ostera, amidelgi asko ikusdaitezke. Hauek 300 m baino gehiagodute eta beren irteguneetan makina batlandare zaporetsu daude, esate bate-rako, Cynodon dactilon edo Sporolo-bus marginatus.Harrapari askok amildegi hauetan beren aterpeak dauzkate; haienartean aipa ditzakegu: arrano liskartia (Afrikako arranorik handiena).25 hegazti harrapari kontabilizatu dira. Batzuk -zapelatzak, elanoak

edo belatzak- Europan ere badaude. Baina beste batzuk Afrikanbakarrik bizi daitezke: arrano jauzilaria, edo arrano beltza. Erreser-ban Afrikako fauna guztiaren ordazkaria aurki daitekeen arren, adi-bidez, lehoiak, zebrak, antilopeak, jirafak, bufaloak, txakalak, lehoi-nabarrak, eta abar, Ngorongororen galdaran oso animalia ugari bizida: ñua. Haiek gizonak ikusteak ez dute ikaratzen.Euritean, Ngorongororen azalaren zati handi bat urez beteta man-tentzen da. Garai horretan animaliak gehiago hedatzen dira, izanere, erreserbako leku guztietatik ura dago. Lehorte-garaian, berriz,urez betetako potxingoak desagertzen direnean, belarjale guztiak

ur-putzu edo potxingoetatik hurbil ibi-li ohi dira.Sumendiaren maldetako harkaitz han-dien artean baso-zerrenda batzukgeratzen dira; hona errinozero beltzagustora dago, izan ere, alderdi hauekasko gustatzen zaie lurrean etzatze-ko eta modu horretaz sargoria sahies-teko.

Landaredi endemikoaEkuadorreko hegoaldetik 1.000 km-radago Ngorongoro. Urtean zehar baka-rrik 700 mm-ko prezipitazioak ditu, gai-nera egunaren eta gauaren artean izu-garrizko kontraste termikoa jasatzendu. Gauza bera gertatzen da urtaro-

aldaketekin.Landare-bizitzarako baldintzak oso gogorrak dira, horregatik han bizidiren landareek moldaketa berriak lortu behar izan dituzte, beren

bizitza mantentzeko.Zuhaitzen kasuan adibidez, osperik handiena lortu zuenfamilia lekadun-familiakoa izan da. Haien artean aipaditzakegu: akaziak. Hauek 1.500 m-ko altuerara ikus dai-tezke baso trinkoak eratuz. Adibide aipagarria da Sene-gal akaziarena (4-5 m-ko altuera), euritako irekita ema-ten duela; bere latexetik arabiako goma ateratzen da.Urtean, hiru hilabetetan zehar bakarrik hostoak manten-tzen ditu, baina gero ez da hil egingo, izan ere, berde-koloreko adarrei esker fotosintesia egitea lortzen du.Karoo akaziak 20.000 hazi lortzen ditu urtero, modu horre-taz nahiz eta animaliek hazi gehienak jan, landarearenondorengoa beti segurtuta geratzen da.Dena den, zuhaitzek lortzen duten defentsarik konple-xuena hostoen agerpen eta desagerpean datza. Per-tsonaiarik misteriotsuena Albida akazia da, bere izaeraarau orokorraren aurka doa: lehorte-garaian hostoketagertatzen da eta euritean, berriz, hostoak galtzen ditu,fenomeno hori ez dago argi, baina dirudienez landarehonen sustraiak hain luzeak dira ezen ezin dituzten ustez-ko uholdeak pairatzen. Beste modu batez esanda, Albaakaziarentzak urtaro kaltegarria euritea izango litzateke.

Tanzaniako ipar-ekialdera eta Afrikako faila hadiarekin oso erlazionaturik, edertasun handiko eskualde bolkanikoa altxatzen da.

Laku gaziek eta basozko estalitako kraterrek kate handia eratzendute, hauek puntu batean -Ngorongoroko kraterrean- munduko

natura-esparru garrantzitsuenetariko bihurtu dira.

NNGGOORROONNGGOORROOkkoo KKRRAATTEERR--EEKKOONATUR ERRESERBA

TANZANIA

NNGGOORROONNGGOORROOkkoo KKRRAATTEERR--EEKKOO NATUR ERRESERBA

10EH 52 Zk.

11EH 52 Zk.

EZAUGARRIAK: Adriatiko-ko sugandilaren gorputzanahikoa potxoloa da, etaburu luze eta motza du.Bere bizkar-kolorea marroiargia edo berdea da, aleenarabera daukaten marrazkiaaldatzen da. Kostaldean bizidirenek ia-ia ez dute orba-nik, beste batzuek bizkar-alboetako marra argiak etaestuak dituzte. Sarritanorno-marra ilun bat dute,gutxienez bizkarraldekoatzean, pigmentu argia-goa izan ditzakeela.Marrazkiaren gainerakoaaldakor samarra izandaiteke, baina emeekmarradunagoak izaterajoera dute, arrek baino.Kumeak ez dira sekulaberdeak izaten. Adriatikoko sugandilaren behekaldeko kolore-ak, zuriak, laranjak edo gorriak dira, generalki orbanik gabe

(orbanak egote-kotan, gutxi izan-go dira eta betilepoaren bi albo-etan bakarrikegongo dira).Dauden popula-zioen araberamarrazki etatamaina askoikus daitezke.Irletan eta irla-

txoetan bizi diren populazioak aldakorrak dira oso, adibidezBrusnik irlan bizi diren Adriatikoko sugandilak muturretik kloa-kara arte 7´5 cm-ko luzera izatera ailega daitezke eta guztizbeltzak dira, urdin koloreko orban handiekin alboaren behekoaldean.TAMAINA: ale helduak muturretik kloakara arte 7´5 cm-ko

luzera izatera ailega daitezke, baina normalean txikiagoak izanohi da. Bere buztana gorputza baina bi aldiz luzeagoa izatenda (13 cm).HABITATA: Adiatikoko sugandila habitat lehor askotan bizi dai-tezte adibidez: bideetako eta errepidetako ezpondetan, idorre-tako ibaietako ibilgunetan, baso bakanetan, sasitzetan, idorre-tako larre harritsuetan, eta beren landarezko mugetan.Bereziki lurzoruan bizi da, baina horma baxuetatik edo harriz-ko piloetatik gora joan daiteke.Bera ez da Horma-sugandila (P. muralis) bezain igokaria. Nor-malean sugandila honek, leku hezeetan, ilunetan eta altuago-etan barrurantz desplazatzera behartu ohi du.BANAKETA: berebanaketa-aldeak Adriati-koko Ekialdeko kostal-dea eta bere irlak (Ita-liako mugatik AlbaniakoIparraldera arte) osatzenditu. Leku batzuetanbarrurantz heda daiteke(1.000 m barrurantz).

MUND

UKO P

RIMA

TEAK

ADRIATIKOKO SUGANDILA (Podarcis melisellensis)

EZAUGARRIAK: iparraldeko lemure jos-talariaren gorputzak gris-kolorea du bizka-rrean eta koroan, beheko gorputzadarretaneta saihetsetan, ostera, marroi argi-kolore-koak dira. Bere sabela eta aurpegia grisakdira.TAMAINA: bere gorputzak, buruarekin, 24-29 cm artean neurtzen du. Bere buztana22-29 cm artean dago. Animalia honek 0,5kg-kilo bat artean pisatzen du.BIOLOGIA: espezie zuhaiztarra eta gau-

tarra da. Egunez, zuhaitzetako zuloetan loegin ohi du. Gauaren hasieran, oso oihuozenak bota dituzte beste taldeko kideeiberen presentziaz abisua emateko. Batzue-tan, beren lurraldea mugatzeko, zuhaitze-tako adarrak astindu egin ohi dituzte.Estalketak gertatu ondoren, ernaldiak 130-135 egun bitartean irauten du. Emeak, irai-laren eta abenduaren bitartean, kume bakarbatez erditzen dira.Nahiz eta zenbat denbora bizi diren askejakin ez, jakin badaki, gatibualdian hamarurte izatera ailega daitezkeela. Espezie kal-teberatzat hartzen dute.

ELIKADURA: hostoak, nagusiki, jaten ditu.Batzuetan, fruituak, azalak eta loreak erejaten ditu. Metaboliko-tasa baxu batek etagoma-kontsumo espezializatuak kaloriagutxiko dieta batekin bizirik ateratzen uztendiete.HABITATA: hosto erorkorreko basoetanbizi da.BANAKETA: bere banaketa-aldeak Mada-gaskarko uharteko iparraldeko kostaldeabakarrik osatzen du.

SAGU-LEMUREAK ETA LEMURE ÑIMIÑOAK Cheirogaleidae familia

Familia honen kideek, bederatzi espezieeta bost genero dituzte; ezaugarri primi-

tibo asko kontserbatzen dituzte, horregatikberen arbasoen eredu biziririk direla pen-tsatzen da. Espezie batzuk, sagu gris-kolo-reko lemurea bezala, moldaketa fisiologikobatzuk pairatzen dituzte, horri esker, hilabe-te batzuetan zehar hiberna dezakete, garailehor eta hotzetan batez ere. Sagu-lemurepigmeoa, Primaterik txikien ezaguna da.Bere pisua 30 gramokoa da.Sagu-lemureek eta ñimiñoekMadagaskarko baso-habitat guztiak koloni-zatu dituzte, bai baso hezeak bai lehor etaidorrak. Elikadura-estrategiak ere garatudituzte. Microcebus generoko espezieekdieta ugariagoa dute: fruituak, artropodo txi-kiak eta erretxina. Dena den, urkila-formakobelarriak dituzten lemureek erretxina edoizerdia bakarrik jaten dituzte eta lortzeko,

oso mihi luzea eta hotz bereziak zuhaitze-tako azala zulatzeko erabiltzen dituzte,

horrela, errazki, izerdia aske dario.Nahiz eta historia antzekoa eta habi-tat bera tartekatu, lemure ñimiñoeketa sagu-lemureek sistema sozialdesberdinak garatu dituzte. Bereekintza gehienak bakardadean egi-ten dituzte, daukaten konplexutasunsoziala ordenetik baina harago joa-ten da.Gaueko jardunean zehar, seinalesoinodun eta usainmen-seinale askoerabiltzen dituzte, baita ultrasoinuakere, auzokoekin beren jarduerak

koordinatzeko. Egunean zehar, berenhabiak egiten dituzte edo zuhaitzetako zulo-ak erabiltzen dituzte atseden hartzeko.

Sagu lemureakSagu-lemureak, Microcebus generokokideek Cheirogaleidae familiako espezieriktxikienak osatzen dituzte. Taxonomia-ikus-puntutik beren deskribapena oraindik ez dabehin betirako. Microcebus murinos-enbarietate arrea (M.rufus) espezie indepen-dientetzat hartu zen 1977.urtean. 1995-2001 bitartean espezie ezagunen kopuruaasko gehitu zen. 1995.urtean, sagu-lemurepigmeoa (Microcebus myoxinus)Microcebus murinos-etik desberdindu zeneta hurrengo urtean, 1996.urtean, urre-koloreko sagu-lemure arra (M. raveloben-sis) deskribatu zen.2001.urtera arte, AtananarivokoUnibertsitateko adituek eta AlemaniakoPrimateen Zentrokoa ikerketa morfologia-koak eta DNA mitokondrialaren ikerketakegin zituzten. Ikerketa hauekin,Madagaskarreko mendebaldeko kostalde-ko baso idorretan lau espezi berri desber-dindu zituzten: Sagu-lemure arrea(Microcebus griseorofus), Sagu-lemurepikarta (Microcebus tavaratra), Bertarensagu-lemure ñimiñoa (Microcebus berthae)eta Sambiriano sagu-lemurea(Microcebus sambirianensis).

IPARRALDEKO LEMURE JOSTALARIALepilemur septentrionalis

MUND

UKO

MUSK

ERRA

K ET

A SU

GAND

ILAK

12EH 52 Zk.

13EH 52 Zk.

EZAUGARRIAK: plesiosauroen ebolu-zioan zehar -135 milioi urte- haiek alda-keta gutxi pairatu zituztela, esan daite-ke.Taldeko kiderik zaharrenak-Plesiosaurus- itsas narrasti hauenazpegi garrantsitzu guztiek bazeuzkan.Plesiosaurus generoaren espezie batzukesagutzen da. Adibidez, Plesiosaurusmacrocephalus-en burua ezpezieenburua gehienak baino handiagoa zen,baina beste alderdietan beren ahaideguztientzat eredua ezartzen du.Plesiosauroaren egiturak maniobra egi-teko joera zuen, aintasuna edukitzekojoera baino. Bere ohitura harrapariekmugimendu nahiko zehatzak eskatukozizkioten. Adibidez, gorputzaren alboko

baten hegalen kolpe batekaurrerantz emanez, eta bestealboko hegalen kolpe batekinkonbinatuz (atzerantz doala),animaliaren gorputza motza jiraeragin ohi zuen, berehala ani-maliak biktima arinak harrapa-tzeko, bere lepoa bota zezake-en.

TAMAINA: 2´3 metroko luzera.

NOIZ ETA NON BIZI IZANZEN? Jurasikoaren hasieran,Europan, bizi izan zen.Ingalaterran eta Alemanianbere aztarna fosilak aurkituziren.

HIST

ORIA

URRE

KOIT

SAS

ANIM

ALIA

K

LEHE

NENG

O NA

RRAS

YTIA

KNA

RRAS

TIEN

EBO

LUZI

OA

DESKRIBAPENA: Callovosaurusa bezala,Camptosaurusa Iguanodontoen familiarenkiderik zaharrenetarikoa zen. Animaliaren hain-bat tamainetako hezurdurak topatu zituzten,batez ere Morrison formazioaren aztarnate-gian (Estatu Batuetako mendebaldean), horihorrela, paleontologoek diotenez, asko izanziren Jurasiokoaren amaieran egondakoCamptosaurusak.Beste alde batetik, gaur eguneko ozeanoAtlantikoaren alde bietan topatu dira aztarnak,orain dela 120 milioi urte Amerika eta Euro-pako kontinenteek bat egiten zutenaren teo-ria baieztatuz.Camptosaurusaren garezurra ere ezberdinazen: luzea, apala, zabala eta nahiko pisutsua.Izan ere, familiako beste dinosauruen kasuanez bezala, hezurren arteko leihotxoak itxiak

zeuden. Aurpe-giari dagokionez,mutur zorrotza

zuen eta masailezurren pun-tan hortz gabeko mokoa zeu-kan. Belarjalea zen, etabelarjale gehienak bezala,hezurrezko ahosabaia zuen.Ezaugarri horri esker, arnas-bidea eta elikatzeko erabil-tzen zuen partea banandutazegoen, horren harira, mur-txikatzen zuen bitartean,arnasa hartu ahal zuen. Kon-tutan izanda belarjaleak ani-malia handiak zirela, ia den-bora osoa eman behar zutenelikatzen, beraz, animaliahauentzat abantaila handiaizan zen hezurrezko ahosa-baia izatea.Dinosauruaren hankak luze-ak eta indartsuak ziren etahiru hatz apodun zituenbakoitzean; femurra oso han-dia eta okerra zuen; etaaurreko goputz-adarrak atze-koak baino askoz laburrago-ak ziren arren, apatxa zuten,horregatik oinak izango bai-litzan erabili ahal zituzten. TAMAINA: 6 metro luze zen.

NOIZ ETA NON BIZI ZEN?: Jurasikoaren amaierakoa da eta Euro-pan (Ingalaterra eta Portugal) eta Ipar Amerikan (Colorado, hego-aldeko Dakota, Utah eta Wyoming) bizi izan zen.

DESKRIBAPENA: animaliarenhezurdura oso bi topatu zuten 1965.urtean Saharako hegoaldean, Nige-rreko hego-ekialdean. Hasieran Igua-nodontotzat hartu zuten, nahiz etaezaugarri bereziak eduki. Izan ere,bizkarraren erdialdean, gorputzaosoa janzten zuen arantza ilara han-dia zeukan, eta alboetako ornoetanjaiotzen zen; azalez inguratuta zego-en, gandor deigarri batekin.Espinosaurus Saurisquiosak Oura-nosaurusen antzeko hegala zutenbizkarrean, eta aipagarria da familiahorretako Spinosaurus haragijaleaere Nigerren bizi izan zela aro Kre-tazeoaren hasieran.Paleontologoek ez dute asmatu zeinzen hegalaren funtzioa, baina halaere, posible da gorputzaren tenpe-ratura mantentzeko baliagarria iza-tea. Azken batean, Kretazeoan Afrikako mendebaldean bero han-diegia egiten zuen, eta animalia hauen tamaina dela eta, jasan-gaitza izango zen bestela. Ikerlarien ustetan, hegala eguzkiarenizpietara begira jarriz gero, beroa bereganatzen zuen, eta eguz-kitik urrunduz gero askatu.Arantza luzeak direla eta, Ouranosaurusaren gorputza eta buz-tana zurrunak izan behar ziren, baina lepoaren malgutasunak biz-kortasuna ematen zion animaliari. Beste paleontologo batzuek

diotenez, arantzak muskulu-konkor batenparte ziren, gaur egungo Ipar Amerikakobisontearenaren antzekoa.Beste alde batetik, Ouranosauruaren gare-zurra Iguanodontoena baino luzeagoa etaapalagoa zen. Animaliak beranduago ager-tuko zen dinosauru Ornitisquioen talde baten antza zuen, etamutur, zabal eta lauarekin “ahate muturra”,edo Kretazeoaren amaieran agertu zenHadrosaurusa deitzen zuten. Azken horiek,gandor txikia zuten buruan, eta Ourano-saurusek zeukaten hezurrezko irtengunebiek antz handiagoa eragiten zioten.Beste ezaugarri batzuei dagokienez, zeri-kusia zuen Iguanodonarekin. Adibidez, bosthatzeko eskuak zituen, txikiagoak eta hatzlaburragoekin; gainera, bakarrik bigarreneta hirugarren hatzek zuten apatxa. Atze-aldeko hankek hiru hatz baino ez zuten,eta hirurak apodunak; horrez gain, lepoa

ere, Iguanodonarena bezala, laburra eta malgua zen. Iguanodontofamiliaren kide gehienek bezala, mugimendu geldoak egiten zitueneta lau hanken gainean egoten zen normalean, lurrean zeudenlandareez elikatuz, adarkizko mokoarekin (ahatearenaren antze-koa).TAMAINA: 7 metro luze zen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kretazeoaren hasierakoa daeta Afrikan (Niger) bizi izan zen.

CAMPTOSAURUS

OURANOSAURUS

Lepo luzea zuten itsas narrastien talde honen lehenengokideek zimendua egin zuten hemendik beste Plesiosaurio

guztiak garatu ziren. Talde hau Jurasikoaren hasieran agertuzen eta denboraldi osoan hedatu egin zen. Familiako batek -Elasmosaurioena- Kretazeoaren amaierara arte bizirik iraun-

du zuen, eta taldearen barruan agortzeko unean, azkenaizan zen.Plesiosauroideoen familia askoren arteko joera, are luzea-goak ziren lepoen eta gorputzadarren garapena izan zen,ezaugarri honek bere goren maila hartu zuen taldeko kideberriekin, haietariko batzuen lepoak hain handiak zirenezen beren tamaina gorputza eta buztana elkarrekin bai-tzuten, eta hegal erraldoiak, zeinek uretatik arintasunezeramango baitzituzten. Plesiosaurioen aurreko hegalakatzekoak beti baino luze samarragoak ziren.

Plesiosauroideoek arrain txikiak eta txibiak jan ohi zituzten.Beren lepo luzeei esker, burua itsas azaletik gainetik altxazezaketen eta modu horretaz olatuak aztertzea harrapakinenbila joateko.

PPLLEESSIIOOSSAAUURROOIIDDEEOOEENN EEGGUUNNDDOOKKOO FFAAMMIILLIIAA

PLESIOSAURUS

14EH 52 Zk.

DINO

SAUR

UEN

HELD

UERA

BRAKIOSAURIDOAK FAMILIA

EZAUGARRIAK: Gonfoteridoen familiakide tipikoa zen, altua,letaginek paratxoren itxurarekin zeuzkaten. Miozenoaren amaie-ratik Ipar Amerikako zelaietan kimatzen zen, orain dela 10 milioi-ren bat urte, basoak zelai lehor bihurtu ziren. Giro hau animaliakorrikalari unguladuentzat, zaldiak bezala, oso aproposa zen.

Baina erreka bihurgunetsu asko lautadak zeharkatzen ziren, etahantxe uretako landare oparoak zeuden. Amebelodona nitxohonetan garatu zen.Bere gorputzaren tamainagatik eta itxura orokorra,Amebelodonak aro berriko elefanteen antzera zeukan, denaden, burezur eta letaginak diferenteak ziren oso. Beheko barai-latik ,letagin launak, luzatuak, bata bestearen ondoan zeuden,palatzat egin zuen, 1 metro baino gehiago projektatu zen etabazter zorrotz bat, ezpataren bazter bat bezala, eduki zuen.Suposatzen da Amebelodonak uretako landareak jan zitzakeela,tronpa launaren eta letaginen artean finka zezakeela, hondokolohitik atera ,eta gero tronparen bidez palan zehar bultza zitza-keela, ahoan sartu arte.TAMAINA: 3 metroko altuera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Miozenoaren amaieran biziizan zen Ipar Amerikan (Kolorado, Nebraska).

EZAUGARRIAK: platybelodonabeste animalia letaginekin palatxo-ren itxuraz, Amebelodonarenantzekoa, Europan eta Asian bizizela. Palatxoak, txikiagoak etazabalagoak ziren eta arrakalaturikalde bietan zeuden goiko letaginarilekua uzteko.Argi dago, Platybelodonaren bizi-modua Amebelodonarena osoantzekoa zela: bainu hartzen zutenuretan ez ziren oso sakonak, etauretako landareak atera zituen.Garai honetan, Eurasian eta IparAmerikan prosboszideo mota askobizi zen eta honek esan nahi dubazegoela bidatza migragarria bi

masa kontinentar hauen artean,eta bidatza hori istmo bat zeharka-tu zuen (leku horretan gaurBeringo Itsasarte dago).Animaliak letaginekin, paretxoenitxuraz espezializazio gehiegizkoaelikaduraren mugaturik mota bate-rako aurtezten dute. Oso espezia-lizaturik zeuden kreatura gainera-koekin gertatzen den bezala.Inguru giroaren aldaketei oso zau-garriak ziren eta ez zuten denboraasko bizirik iraundu.TAMAINA: 3 metroko altuera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Miozenoaren amaieran bizi izanzen Europan (KaukasokoMendiak), Asian (Mongolia),Afrikan (Kenia).

EZAUGARRIAK: lurreko animalietatik dauden gorpu osoeta-tik, Brachiosaurus handiena eta izugarriena da. Oraintsu,beste sauropodo handien hezurrak lurpetik atera dira IparAmerikan eta lehenengoko ikerketek diote, agian animalihauek 30 eta 40 metro bitartean edukiko zutela. Baina gorpuakez daude osorik, beraz ikerketa zientifiko zehatzago bat behardute. Bitartean, Brachiosaurus-aren gorpu oso bat, HumboldtUnibertsitateko Paleontologiako Museoan ikus dezakegu,Berlin Ekian. Aurkitu den gorpu handiena da. HumboldtUnibertsitateko espedizio batek Tanzanian aurkitu zituen hezu-rrak, Afrikako ekian, 1912-an. Brachiosaurus-aren ertain luza-era, 23 metrokoa zen eta altueran, 12,6 metrokoa. Euren sor-baldak 6,4 metroko altuera lortzen zuten aurreko gorputzada-rreko goi aldean; edota bere humeroak 2,1 metro zuen. 80tona pisatzen zuen, ia beste sauropodo erraldoi bat baino hirubider gehiago, Apatosaurus-a (= Brontosau-rus), edota gauregungo 12 elefante afrikano bezala. Brachiosaurus-ak berebizkarrari esker eutsi zitekeen hainbeste pisu. Orno bakoitzekoalboetatik, hezur zati asko hustu egin ziren, beraz ankila erakoestruktura osatzen zen, kapa meheak eta hezur eustarriakedukirik. Gorpu hau lan ingenieri bikaina da; estruktura arina,orno indartsu eta malguekin, guztiak artikulatuak eta honelatentsio arraietan potentzia gehiena lor zezakeen. Brachiosaurus-ak buru lodia eta biribildua zuen, mutur zabaleta laun batekin. Burua gorputzarekiko oso txikia zen eta garunaldea txikia ere. Hortzak, masail hezurrak estaltzen zituztenak,zorrotzak ziren, ziriak bezala. Buru goi aldean, bi sudur zulohandi zeunden (kanpoko "sudur zuloak"), beste sauropodetanbezala. Bere kokapenagatik, paleontologoek uste izan zuten,Brachiosaurus eta bere kide guztiak, ia denbora guztia urpeanirauten zutena, sudurra uretik kanpo edukita, airea hartzen. Baina orain onartzen da, ur sakontasun handiak duen presioaeta beharrezkoa izango zena animali hauek estaltzeko, eurenarnasketa oztopatuko zutela edo agian ezinezko egin ere.Haragizko sudur zuloak ez dira zergatik gertu egon behar berekanpoko sudur zabalgunetik. Esate baterako, gaur egungo ele-fanteak, sudur zabalguneak buruko goi aldean dituzte etaarnastu egiten dute tronpan duten haragizko zuloetatik.Horregatik galdegin dira, sauropodo batzuk tronpa zuten.Sudur zulo zabalgune hauen beste funtzio bat izan zitekeeneuren gorputzaren tenperatura kontrolatzeko. Agian, zabalgu-neak azal busti batetik estalitak egongo ziren, odol hodi asko-kin; beraz, animaliak nahiz eta bero asko izan bere garuna

freskoa mantenduko zuen. Brachiosaurus-aren lepoa osoluzea zen, animaliaren altuera erdia zuen. Beste sauropodoakbaino orno gehiago ez zuen (12 eta 19 bitartean), baina denakbizkar ornoak baino hiru bider handiagoak ziren. Sauropodoen ez ohiko ezaugarri bat (baina brakiosaurioenartean ohikoa) zen aurreko hankak atzekoak baino luzeagoakzirela. Honela, gorputza atzeruntza kilinkatzen zen guztia,puntu altutik, sorbalda zela, gaur egungo jirafak bezala; horidela eta, animaliaren lepo luzea oraindik urrunago heltzen zen,zuhaitzen kukuletaraino. TAMAINA: 23 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Jurasiko amaieran IparAmerikan (Colorado) eta Afrikan (Tanzania eta Argelian) bizizen.

Famili honetako kideak, sauropodo multzoko erraldoiakziren. Ipar Amerikatik, Europa eta Afrikako eki aldetik

banandu ziren, Jurasiko erdi arotik, Kretazeo hasieraraino.Denak estruktura berdintsua zuten: buru txikia lepo luzebaten amaieran, gorpu sendoa eta buztan motza. Beste sau-ropodoetatik ezberdintzen ziren, aurreko hankak atzekoakbaino luzeagoak zirelako, gorpua atzerantz zintzilik geraturik,sorbaldetik hasita, gaur egungo jirafak bezala. Orain delagutxi arte, brakiosaurioen artean, ez zegoen bakarrik mun-duko dinosauru handiena, baita Lurrean egon den animalihandiena ere. Brachiosaurus hain zuzen ere.Baina duelagutxi, Ipar Amerikan egin diren aurkikuntza batzuetan eza-gutu da Brachiosaurus baino sauropodo handiagoak egon zirela. 70garren hamarkadan, Coloradon, hezur ikaragarriak aurkituziren, bi sauropodoenak zehatz-mehatz, eta estraofizialki,Supersaurus eta Ultrasaurus moduen izendatu zizkien.Geroago, 1986-an, Nuevo México-n, hezur handiagoak lur-

petik atera ziren,Seismosaurus bezala izen-daturik. Hauetariko aztarnakhandiak dira eta luzaeran 30metro baino gehiagokoak.Adibidez, omoplato batbadago 2,4 metrokoa etaorno batzuk 1,5 metrokoak.Hiru aurkikuntza hauenhezurrak oraindik ikertuakizen behar dira, sailkatuaketa zientifikoki berreraikiak.Gorpu oso bat aurkitu ezdenez, oraindik jakin beharda brakiosauriodoen familia-koak edo diplodozidoenakziren, edota generoko batbaino gehiagokoa ziren.

BBRRAACCHHIIOOSSAAUURRUUSS

EZAUGARRIAK: mastodonte hau lau letaginez oso hedatuazen eta bere fosilak lau kontinenteetan agertu ziren. Ondoriozanimalia fosil berberak izen batzuk hartu zituen, haien artean:Trilophodona eta Tetrabelodona.Beheko baraila, bere letagin paraleloekin oso luzea zen.Seguraski tronpa bezain luzearekin konbinatua erabiltzen zela(goiko barailan kokatua zegoen).Gero eta gehiago haginen kopuruak murriztu egin zituen, bainageratzen zirenek, gainaldia gehitzeko, tontorrak eta ertz altuakgaratu zituzten.Hau guztia, landare janariaren izugarrizko kopu-rua prozesatzeko,beharrezkoa izan zen, batez ere animalia hauoso gorputzua zen eta. Gomphotheriumen generokide gehienekzuhaizken hostoak jan ohi zituzten, baina lupetzan bizi zen espe-zie batak, uretako landare uxterrez elikatzen zituen.TAMAINA: 3 metroko altuera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Miozenoaren hasieran eta

Pliozenoaren hasieran bizi izan zen Europan (Frantzia), Afrika(Kenia), Asian (Pakistan) eta Ipar Amerikan (Nebraska).

GGOOMMPPHHOOTTHHEERRIIUUMM

HIST

ORIA

URRE

KOUG

AZTU

NAK

AAMMBBEELLOODDOONN

PPLLAATTYYBBEELLOODDOONN

15EH 52 Zk.

16EH 52 Zk.

17EH 52 Zk.

eta horregatik Zuluek emakume baten seme-alabei buruz hitz egitean esaten dute “etxo-la berberetik eta umetoki berberetik direla”.Lur hauetan bizi den talde osoak partaide-tzaren kontzeptua eta komunitate-izpirituaerabiltzen dituzte.Zuluek ganaduari izugarrizko garrantziaematen diote, baina komunitate-solidarita-tearen eskaerak handiagoak direnez, herris-kako edozein kidek, behar duenean, esneahar dezake, ohitura honi “ukusisa” esatendiote, eta beraren arabera herriskako edo-zein kidek bere behietako bat auzoko batieman behar dio (dauzkaten behiek esneaez dutenean ematen) gutxienez bere behiekberriro esnea eman arte.Behartasuneko garaietan uztak ere parte-katzen dituzte, oso gutxitan biltegian gor-detzen edo saltzen dituzte. Zuluentzat ezbe-harra bat dago: berak jateko badauka bainabere auzokoa gozeak hilik dago. Esaten dute“animalien portaera dela eta ez gizakion por-taera”.Gizon batek beste gizon bat hiltzen badu, liki-tsatzat hartuta izango da, berdin da ekintza-ren arrazoak: istripu bat izaten bada, edoodol hotzean izaten bada, autodefentsa, hil-dakoa senidea bada edo atzerritarra…. Gizon

batek beste gizon bathitzen duen unetikemakumezkoarenpapera hartzen du etakomunitate-bizitzatikjoan behar da.Gizon batek bereetxea uzten dueneaneta hiriburura lanahartzera joaten dene-an, herriskaren nagu-siak bere lurrak keneta beste gizon batieman diezazkioke,

izan ere, lurrak komunitatearen eskuetara pasatzen dira. Indi-biduoek lurren gainean ez dute ondasunaren eskubiderikbaina bai landatutako labore-lurreko usufruktuaren gainean.Bazkalekuak guztienak dira, eta jendeak egur lehorra bil

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

Inork daki ondo zenbat denbora era-maten duten Afrikako Hegoaldean

Zulu tribuak bizi izaten. Swazilandianburdinezko aztarnak aurkitu dira, adi-

tuek pentsatzen dute V. mendetik dire-la. Orain dela denbora gutxi, europearasko Hegoafrikara ailegatu zirenean,Nadaleko Ekialdeko kostaldean tribubat aurkitu zuten: A ma Zuluak.Nahiz eta antzinean herri honek dinas-tia oso nagusia egin zuen, gaur egunZulu erresumak ez dauka potere era-ginkorrarik. Tribuko nagusien poterea,garrantzia, eta sistema militarra ia-iadesagertuta daude. Zulu gazte askokberen herria bertan behera uzten dute,Hegoafrikako beste leku batzuetan lana

aurkitzeko. Dena den, Zulu herriaren jen-deek beren herria benetako herrialdeadela, pentsatzen dute, bai kulturaren ikus-puntutik bai politikoaren ikuspuntutik bailinguistikoarenetik .Beren buruan badagosartuta Zulu herrialde zaharraren ideia, izanere, haiek eduki badauzkate nazio-senti-mendu gogorra eta harrotasun legitimoaberen tradizio eta historiagatik. Gaur egun-

go erregearen poterea Zulu nazionalis-moaren ikurra da, izan ere tribuko nagu-siek beren jendeen artean izugarrizkokokapena badaukate.

Herri poligamoa etasolidarioa

Tradizionalki, Zuluak poligamoak dira etaherriska zirlularretan bizidira. Beren etxolak belarrezeginak dira. Gaur egun, lurren kopurualastoetarako eta nekazari-tzarako oso gutxi direnezeta emakumeek, berensenarren laguntzarik gabe,soroak landu behar dituz-tenez senarren soldataosatzeko, izan ere, herritikat lan egitera joaten dirasenarrak, senar-emazteagehienek monogamoakizateko joera dute.Herriska tradizionalen itxu-rak esangura sinbolikoa du.Etxola borobilak amarenumetokia irudikatzen du,

Hegoafrikako herri honek,tradizionalki poligamoa

dela, solidaritatearen goikozentzua du,izan ere, nahiz

eta bere behia ez izan,herriskako edozein kidek

beste behi baten esnea hardezake - behar duenean-haien auzokoak goseak

hiltzen egotea debekatutadago.

ZULUAKZULUAK

ditzake baina nagusiaren baime-nik gabe ez dezake zuhaitzik eremoztu.

Zulu ezkontza

Gizon bat ezkontzen denean,Zuluek esaten dute “emaztea har-tzen duela”, aitzitik, neska ezkon-tzen denean esaten da “bidaialuzea hasten duela”, ez da baka-rrik fisiko ikuspuntutik bere sena-

rrarekin bizitze-ra joaten dela-ko, baizik eta,bere senarra-ren leinu des-

berdina eduki arren, bere emazte eta bere senarraren leinuarenama bihurtzen da.Ezkontza ospatu baino lehen familiak tratuan ibiltzen dira. Gizo-naren familiak iniziatiba hartzen du, eta eskaintzen dituen behiak,garrantzitsuenak dira. Ganadua “dotea” edo”lobolo”a da, hemen-dik 10 behi neskaren aitarentzat dira eta hamaikarena ama-

rentzat. Nahiz etaezkontza apurtu, ama-rentzako behia ezin dai-teke itzuli.Neskak pubertarora aile-gatzen direnean adine-ko taldeetan kokatzendituzte, talde banarenagintean neska handia-go bat dago, zeineksexu-gaiari buruz ira-kasten baitizkie.Dena den, neska batek

bere taldeko neska-nagusiarekin kontsultatugabe amorantea aukera dezake, baina lehena-go, mutila bere adineko gazte batzuekin, publi-koki koilarez kondekoratua izan behar da. Nes-kak ezkontzara arte, bere birjitasuna gorde beharizango du, ezkontza baino lehen sexu-harre-manak onartuta egon arren, sexu-harreman oso-ak debekaturik daude, horregatik neskak ez ezikmutilak ere “ukosama”ren teknika edo osatugabeko koitoa ikasi behar izango dute.Neska batek ezkontza baino lehen birjitasunagaldu edo umedun geratzen bada, bere talde-ko neskei desohore egiten die. Taldeak mutilarieskatu diote ahuntz bat erritual purifikatzaileaegiteko, baina galdutako neska inoiz ez da berri-ro itzuliko bere adineko taldera. Mutilak herris-karen nagusiari isuna ordaindu behar izango dio,neskaren aitari idi bat eta neskaren amari behibat. Dena den, kasu gehienetan, haurdun ego-ten den bezain laster, mutilek ezkontzarakonegoziaketak hasten dituzte.

18EH 52 Zk.

19EH 52 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OME

HATX

ATUT

AKO

FLOR

A

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: landare belarkarabizikorra da, ileduna, lehortze-an belztu egiten dena, etagehienez zehe eta erdikoaltuera duena. Lurpeko ipurdiherrestaria garatzen du, etabertatik zurtoin tenteak edooina pixka bat makurtuta dutenzurtoinak ateratzen dira, ada-rrik gabeak. Hosto oposatuakbinaka sortzen dira, obalatuak

dira eta gainazal zimurtsua dute. Zurtoinen puntan biltzen diralore-sortak. Loratze-prozesuan oso motzak dira, baina fruituaemateko garaian luzatu eta laxo bilakatzen dira. Kaliza baino biz-pahiru aldiz luzeagoa den braktea batek babesten du lorearenoina, hostoen antzeko tamaina eta itxurakoa. Kalizak kanpai-itxu-ra dauka, eta lau gingil obal-lantzeolatu ditu kalizaren erdirainoiristen direnak. Korola gorrixka da, eta bi ezpainetan amaitzenden hodi luzea dauka. Goikoezpainak kasko-itxura dauka,behekoa baino luzeagoa da,eta hiru gingiletan bereizitadago. Kapsula obal-eliptikoada, kaliza baino luzeagoa, etahazi txiki ugariz beteta dago. LORATZE: uda betean lora-tzen da, ekaina eta abuztuabitartean, eta fruituak udazke-naren hasieran heltzen dira.HABITATA ETA HEDAPENA:banaketa boreo-alpetarra

duen landarea da. Europan, zehazki, mendi garaienetara muga-tzen da. Euskadin, Ordunteko mendietan (Bizkaian) bizi da, 1.050bat metrotan. Altuera hori espezie honentzat oso txikia da.Bizkaiko gune urri eta txikietatik hurbil, mendebaldean,Kantabrian eta Burgosen, zenbait populazio daude; Pirinioetan.Ordunteko mendietan landarea hegal ospel eta lainotsuetako

belardi hezeetan bizi da, errekasto txikien ertzean edotaizerditu egiten diren haitzetan, lurzoru fresko eta azidoetan.MEHATXUAK: espezie boreo-alpetarra denez, gure lurral-dean aurkitzen direnak antzinako garai hotzagoetako erli-kiatzat hartzen dira. Babesleku oso txikietan bakarrik lortudu bizirik irautea, eta ale gutxiko populazioak dira.Landarea bizi den eremuetan abeltzaintza estentsiboarieusten zaion bitartean, ez dirudi landarea galtzeko arris-kuan izango denik. Ordunteko mendietan balio handikobeste landare batzuk bizi direnez, legeak gune hori babes-tu beharko luke. Bartsia alpina espeziearen kasuan, propa-guluak jasotzea komenigarria litzateke, egungo populazio-ak indartu ahal izateko.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:landare belarkara bizikorra da. 0,5-1,5metroko zurtoin tenteak ditu, eta horiek goial-dean adarktu egiten dira. Beheko eta erdikohostoak pinitipartituak dira, sartune sakonakdituzte eta lakainak luzeak, estuak eta zerra-dunak dira. Goiko hostoak osoak edo pixkabat lobatuak dira. Hosto guztiak glabroakdira, eta aurikula zabal eta biribilen bidezinguratzen dute zurtoina. Kapituluen azpi-ko brakteak ere besarkatzaileak dira.Kapitulak nahiko handian dira, luzeran 15mm-tik gorakoak. Loreak urdinak eta mihi-itxura dute. Fruituak akenio lauak eta gri-saxkak dira, puntak estutuak dituzte etaluzetara ildoiak dauzkate. LORATZE: uda betean loratzen da, uztai-la eta iraila bitartean, eta fruituak udazke-naren hasieran heltzen dira.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakogoi-mendietako berezko landarea da, etaestai subalpetarreko espezie ezaugarriada. Iberiar penintsulan, Pirinioetara etaKantabriako mendikatera mugatzen da.Euskadin, Aralarren (Gipuzkoan) bakarrik

ezagutzen da, bai eta mendikatehorren nafarroako aldean ere.garai batean kantabriako mendike-tean (Araban) zegoela aipatu zen,baina egun ez da aurkitu. Haitzitzaltsuen behealdeko erlaitzetan,mendietako lapiazen pizaduretanpopulazio txikiak eratzen ditu,pagadien altueran, inguru oso fres-

ko eta hezeetan.MEHATXUAK: goi-mendietako belar han-dien komunitateetako ohiko landarea da,eta Euskadin dauden populazioak altitudetxikietako aztarnak dira, klima hotzagoa zengaraietako erlikiak. Egun, ez dirudi popula-zioek arrisku zuzenik jasaten dutenik, bainaespeziearen arazo handienak populazioaktxikiak izatea eta geografikoki oso bakartu-ta egotea dira, ale-kopuruak behera egitenedo bizkortasuna galtzen ari dela ikusizgero, populazioak indartu ahal izateko, jadanahiko landare urria baita.

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

BARTSIA ALPINA

CICERBITA PLUMIERI

20EH 52 Zk.

21EH 52 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O IN

TSEK

TUAK

NOLA EZAGUTU? mahatsaren esfinge txikiamahatsaren esfinge handiaren oso antzekoa da,baina bere izenak adierazten duen bezala, pixkabat txikiagoa da. Gorputz sendo eta luzanga daukaere eta bere toraxa ia bere sabelaldea bezain han-dia da, biak dira marroiargi kolorekoak. Tximeleta honen aurre-aldeko hegoak zabalaketa hiruki formakoakdira eta horien goikoaldea kolore argikoa da,bere torax eta sabelal-dearen antzeko tonu-koa. Mahatsaren esfingehandiak aurrealdekohegoen oinarrian zerrenda zuzen bat dauka, mahatsaren esfin-ge txikiak ere zerrenda bat dauka, arrosa kolorekoa ere bai,baina koskaduna da.Bere begiak oso handiak dira eta bere antenak luzeak dira,zuriak eta mahatsaren esfinge handiarenak baino pixka batzabalagoak.NEURRIA: bere aurrealdeko hegoekluzeran 2,2 eta 2,4 cm daukate. BIOLOGIA: gauez ibiltzen da eta hega-lari trebea da. Mahatsaren esfinge txi-kiak Euskal Herrian eta IberiarPenintsula osoan urtero bi belaunaldiizaten ditu. Lehenengo belaunaldikoakudaren hasieran aritzen dira hegan egi-ten, bigarren belaunaldikoek, aldiz, uda-ren bukaeran egiten dute hegan.Sasoi horretan ugaltzen da eta emeekbeldarrentzako elikagai izango diren lan-dareen hostoen azpian jartzen dituztearrautzak banan-banan.Larba fasea uda osoan zehar izaten da.Beldarrek kolore desberdinak izatendituzte. Batzuk berde biziak dira, beste

batzuk aldiz,arreak edobeltzak ereizaten dira.Gorputzarenaurreko alde-

an lau ozelo izaten dituzte, eta horien eragina areagotu egitenda beldarrak atzera egiten duenean eta bere gorputzarenaurreko aldea zabaldu egiten da.Bere atzeko aldean daukan kakoa oso txikia eta garatu gabe-koa da.

Beldarrak kapulu oso arina egiten du, ber-tan negua igarotzen du eta intsektu hego-duna ez da udaberrira arte azaltzen.ELIKADURA: beldarrak mahatsondoz,goiloraz eta epilobioz (Epilobium angusti-folium eta Epilobium hirsutum) elikatzendira nagusiki, baina esne-belar eta atxapa-rrez ere bai.HABITATA: belardietan, baso txiki hezee-tan, erreka eta ibai bazterretan, mahastie-tan eta lorategietan bizi da.BANAKETA EREMUA: Europa osotik aur-kitu daiteke. Iberiar Penintsulan ipar-ekialde osotik aur-kitu daiteke, Ebroko arroaren iparraldean.Euskal Herrian nagusiki Araban etaNafarroan aurkitu daiteke.

EUSK

ALHE

RRIK

OGA

UEKO

TXI

MELE

TAK MAHATSAREN ESFINGE TXIKIA

Deilephila porcellus

DESKRIBAPENA: tegumentuak ko-loreberdexka eta kobre-koloreko islak; elitro-en saihetsak belztuak. Apendizeak guz-tiz ilunak. Neurri handiko burua eta dis-koa doi bat zimurtua; ezpain-palpoenazkenaurreko giltzartea diketoa; ezpain-hortza txikia, estua eta zorrotza; ketaduneremu aurrebasilarra. Pronoto handia,luze halako bi eta erdi zabal, alboakmakurtuak edo doi bat okertuak; heda-pen lobuliforme handiak eta akumina-tuak ditu ertz basalak; disko ttittaduna.Elitroek, osorik hartuta, forma eliptikoadute; eskultura elitral hepta-ploideakl ildo azalekoak ditu:fobeolek eteten dituzte tarteprimarioak, eta tarte sekunda-rio eta tertziarioak jarraituakdira; tarte kuaternarioak ezdira hain nabariak izaten.Esternito abdominalek zehar-kako ildoak dituzte, ez ososakonak. Edeagoak erdikogingila sendoa eta oso makur-tua; zafla apikal oso motza etadoi bat eskuinerantz okertua. TAMAINA: neurri handikokarabidoa (24-28 mm). BIOLOGIA ETA BANAKETA: IberiaPenintsulako eskualde eurosiberiarreanzehar daude hedatuta, Galiziatik Iratibasora (Nafarroa) arte, zehazki. Pirinio

Atlantikoak ere zeharkatu ditu, Frantzia-ko hegomendebaldean finkatzeko. Lusi-taniar motako elementu biogeografikoada. Barcelecoanus azpiespeziea Pie-drasluengas Mendatetik (Palentzia-Kan-

tabria) Irati basoraino (Nafarroa) zabal-du da; iparralderago, Pirinio Atlantikoen(Frantzia) ipar-isurialderaino iritsi da.Ameztietan (Quercus pyrenaica), erka-meztietan (Quercus faginea) eta hariz-tietan (Quercus robur) ageri ohi da.Pagadietako (Fagus sylvatica) karabido-faunan ere parte hartzen du, Carabuslineatus eta Carabus splendes espezie-etakoak baino urriagoak badira ere.Azken horiei dagokionez, Carabusmacrocephalus espezieak beste tokibatzutan hibernatzen du, enborren aza-letatik eta estaltzen dituzten goroldioeta-tik askatu eta lurrari lotzen baitzaizkio(harri eta sustrai-lurren azpian, edo hai-tzak eta lurra estaltzen dituen goroldioa-ren azpian). Pinudietan (Pinus radiata),txilardietan, larre mesofiloetan eta 1000m-tik gorako mendietako zelaietan (kal-tzikolak eta silizikolak) ere topatu izandira. Azkenik, kostaldean (30 m) ereageri direla aipatu behar da, labarretakolandaretzan babestuta eta bereziki txi-lardi-iraleku atlantikoetan. Udaberrianhasten ditu jarduerak espezie honek, etaudazkenaren bukaera arte irauten du;neguan lurpean babesten da, tenperatu-ra baxuei aurre egiteko.

CARABUS MACROCEPHALUS

1990.urtean, Arrantza- eta BizitzaBasati-Serbitzua eta Texasko Estatuaelkarri ziren Aransako babeslekuahedatzeko, eta ondorioz, Matagordauharteko lurralde handia gehitzealortu zuten.Amerikako kurriloak hegazti oportu-nistak dira. Hauek, anfibioak, krusta-zeoak, beste ornogabe batzuk etasakonera txikiko uretan dauden landa-reak jaten dituzte.Lurraldekoiak dira oso, eta bizitzaosoan zehar ugaltzen dira. Urtero,nahiz eta migrazioa egin, leku bererajoaten dira. Eztei-geraldia, dantza konple-xua, errito moduan egiten dute. Egitenduten bitartean, ohiuak botatzen dituzte,(animalia hauek kornetak dirudite).Lurzoru hezean habia egiten dute, -ur-mailatik gorantz-, beren habiak oso han-diak dira, adarrez eta paduretik bestematerial batzuez eginda daude. Bi arrau-tza ezartzen dituzte, beix- edo ante-kolo-rekoa, nabar-koloreko orbanekin.Inkubazioak 35 egun dirau. Bikoteekkume bat bakarrik zaintzen dute, eta bes-teari ez diote kasurik egin, hil arte, honek

esan nahi du espezie honen potentzialugaltzailea oso murriztua dela.Zorionez, gatibualdian haztea oso errazada: artifizialki arrautzak inkuba dezaketeeta gero Kanadiako kurriloei (Grus cana-densis) eraman dizkiezaiote berotzeko.Gaur egun, AEBetan eta Kanadan kon-tserbaziorako egitasmoak egiten ari dira.Idahon samalda ez ugaltzailea finkatu da:2140 ale (Amerikako eta Kanadako kurri-loak).UICNek “Arrisku dagoen espezietzat” har-tzen du, eta Zerrenda Gorrian sartutadago.

22EH 52 Zk.

23EH 52 Zk.

MUND

UKO

MEHA

TXAT

UTAK

O AN

IMAL

IAK

Hegaztirik ikusgarrienen eta mehatxatuenen artean kurrilo-ak daude. Lurrean bizi diren 15 espezieetatik 7 egoera

larrian daude, eta zazpitik bi agortzeko zorian daude edo egondira. Haietatik bat Amerikako kurriloa da, kurrilo kantaria edo“tronpeta-jotzailea”. Bere lumajea zuria da, baina hegaz egitean, beltz koloreko pri-marioak eta estal-lumak ikus daitezke.Antzinean, Amerikako kurrilo asko zeuden Louisiana etaMackenzie ibaien arteko paduretan (Kanadako erdialdean).XIX.mendearen erdialdera arte, bere arrisku bakarra amerindia-rren geziak ziren, baina gizon zuriak Amerikako mendebaldeahartu zuenean, eszenatoki bakezaile hori zeharo aldatuta geratuzen. Makina bat kurrilo hil eta padurak lehortu zituzten. Arrautzaeta disekatutako animalia-bildumagileak, zenbat eta prezio han-diagoak izan, orduan eta goseago bihurtu ziren.1870.urtean, 1500 kurrillo inguru bakarrik geratzen ziren etahurrengo 30 urteetan, populazio osoa hamar aldiz gehiagomurriztu egin zen. 1900.urtean,Amerikako kurriloak jadanik ez duhabia egiten AEBetan. (Louisianko“bayous”etan salbu). Kanadangauza bera gertatu zen. Arrautza-multzoen puntuak eta negua pasa-tzeko lekuak batera desagertuziren: drainatzeek, arroz-soroensorkuntzak, eta geroago, petrolio-putzuek Mexikoko golkoko itsaser-tzeko alde hezeak drastikoki eza-batu edo transformatu zituzten,kurrilo zuri handien neguko habita-ta murriztuz.1916.urtean, Amerikako kurriloarenbabesa ofiziala dekretatu zen,baina ia inork ez zuen bete.Kurriloen populazioa murrizten arizen 16 aleengana ailegatu arte,1941.urtean. 1937.urteanAEBetako gobernuak AransaskoAterpe Nazionala sortu zuen(Texasen), bere neguko kuartele-tan azken kurriloen populazioababeztuz. Batera, NationalAudubon Societyek eta beste orga-nizazio ekologista batzuek publizi-

tate-kanpaina bikaina hasi zuten, prentsak, bere aldetik, aurreraeraman zuen. Modu horretaz, ehizaren prezioa murriztu zenbaita mehatxatutako espeziearen beherakada ere.Urte askotan zehar, non egiten zuten habia ez zekien, baina1945.urtean, Kanadako iparraldeko basoetako alde zingiratsubatean hegazkinlari batek Amerikako kurrilo-samalda batek ikusizuen (Great Slave Lakearen ondoan). Uztailean, esploraziozientifiko batek hegaztien agerpena eta ugalketa-aldea baiezta-tu zituen. Alde hau erreserba baten barruan zegoen, erreserbahori (45.000 km2-koa) egin zuten Kanadako azken bisonteakbabesteko (Wood Buffalo National Park, Ipar-ekialdeetako lurral-deetan).Handik aurrera, alde honetako neurri babesak gehitu ziren, etaekologisteek egin zuten presioari esker, handik pasatu beharizan zuen trenbidearen ibilbidea, desbideratzea lortu zen.1989.urtean Aransasko aterpean 144 Amerikako kurrilo zenbatuziren eta 1990.urtean, 150 kurrilo basati baino gehiago zeuden.

Hamarkada bakar batetan, espeziehonen mundu-populazioak bere zenba-kia bikoiztu zuen, hori MarylandekoPatuxent Wildlife Research Centerrekogatibualdian zeuden 54 hegazti zenbatugabe (Idahoko Grays Lake NationalWildlife Refugeak samalda esperimen-tala zuen: 13 kurrilo. San AntoniorenZoologikoan ale bakarra zegoen.1989.urtean, Marylandeko gatibualdianzeuden 22 kurrilo International CraneFoundation (Nazioarteko KurriloenFundazioa), zentro honetan 15 kurrilo-espezieetatik 14 espezie ugaltzea lortuda (Baraboon-Wiscounsin). Baina kurri-loen kontserbazioan beste faktorebatzuek eragiten dute, esate baterako,gabarren hondoak egiten duten higiduraeta kutsadura eta neguan Aransara joa-ten den populazioaren kopurua. Azkenarazoari buruz esan dezakegu,1989.urtean, 600.000 pertsona bainogehiago hara joan zirela, neguko aterpea bisita egitera,horregatik askotan, kurriloen jatorduakmoztutak izan ziren, baina horrenordez, jendeak kurriloen arazoaz kon-tzientzia hartu zuen.

Dibataga, Afrikaren adarreko biztanleesklusiboa da -

Ogadenekoa zehazki-. Etiopiako ekialde-ko basamotuko aldekoa eta Somaliakoerdialdeakoa-.Bere itxura oso liraina da -gazelaren itxu-ra du-. Baina adarrek redunkaren ada-rren antza dute, atze-rantz makurturik etaoinarrean, eraztundu-nak, leunak eta tontorre-an, aurrerantz makurtu-rik.Adar mota hauek arrekbakarrik dituzte eta 15-25 cm artean neurtzendute.Dibataga, bere inguru-nera oso ondo moldatutadago. Goiko ezpainak

akazien eta sastraka arantzatsuen arteankimatzen uzten du. Urik gabe bizi atera-tzeko gai da. Behar duen likidoa lortzeko,jaten dituen landareetatik ateratzen du.Animalia hau lurraldekoia da. Bere txiza,gorozkiak eta preorbital-guruinetakosekrezioak erabiltzen ditu bere lurraldea

mugatzeko, gainera sumindurik babestendu.Bakartia edo taldekoia izan daiteke,baina bizitza taldekoia hartzen duenean,talde familiar batean bizi da: 3-6 indibi-duorekin.Gestazioak 200 egun inguru dirau.Emeak urrian eta irailean erditzen dira.

Bere habitataren hondamenakespeziea egoera larrira era-man du, oinarrizko populazio-en murrizketa batekin. Ehizaketa gerrak sortzen duen aleengalerak ezezko eran eragitendituzte animalia hauetako bizi-raupenean.2002.urtean argituratutakoZerrenda Gorrian, UICN-ek”Espezie kalteberatzat” har-tzen du.

MUND

UKO

HEGA

ZTIR

IK M

EHAT

XATU

ENAK

Tamaina: bere luzeraosoa, 1,30 m-koa da.Berak 2,1m-ko hego-luzera du.Oinetatikokzipuziotaraino 1,5m neurtzen du.Habitata: kostaldekobelardietan eta padu-retan hibernatzen du. Zohikaztegietan habia egitendu.Banaketa: Ipar-ekialdeko lurraldeak habia egitendu (Kanadan).Lekualdaketak: Texasen eta AEBetan hibernatzendu.

AMERIKAKO KURRILOA(Grus americana)

Tamaina: bere gorputzak (buruarekin),290 cm inguru neurtzen du. Emeak 290cm neurtzen du. Buztana, 50-90 cmartean dago. Bere altuera, gurutzean,150-175 cm artean dago.Pisua: 400-900 kg pisatzen du.Habitata: lautadako sabanetan eta lur-eremu pixka malkartsuetan bizi da.Banaketa: bere populazioak,Senegaletik, Gambiatik, Malitik, Ginea-Bissautik eta Gineatik osohedaturik daude.

DIBATANGA(Ammodorcas clarkei)

24EH 52 Zk.

25EH 52 Zk.

MUND

UKO

ARRU

BIOA

K

EUSK

ALHE

RRIK

O ME

HATX

ATUT

AKO

FAUN

A

DESKRIBAPENA: sai arrearen anatomian bereizgarri diraburu eta lepo lumarik gabeak, krema kolorezko lumatxamotz batez estaliak baina. Gorputzaren gainerakoan luma-jeak kolore marroia agertzen du, lehoiak duenaren antze-rakoa, hortik bere izen arrunta, bizi den harkaiztegietanikusia ez izateko baliagarri zaiona.Lepo oinean, sorbalda gainean, luma zuri ugari ateratzenzaizkio, iduneko gisa, eta papar gainean bi soilune edolumarik gabeko alde ditu, kolore gorri, urdin eta zuri biziko-ak, hegaztiak nahita agerian jartzen dituenak generokide-ei bere emozio egoera erakusteko.Hego luze-zabalen puntetako lumak, primarioak, txirbilikgabeak eta beltzak dira, hego-erpin biribildua eratzen dute-la. Isats iluna laburra eta karratua da. Harrapari hau interes bere-zikotzat jotzen da Euskal Herriko Espezie MehatxatuenKatalogoan.TAMAINA: sai arruntaren luzera 97 eta 104 cmbitartean dago eta bere pisua 6,5 eta 8 kilo bitar-teanBIOLOGIA: heriotzaren iragarle honen izaeraeguargitara azaleratzen da horizontetik lehe-nengo argi-izpiak ageri orduko. Orduan, hegaztihauek, hego-muturretik muturrera 2 metro etaerditik gora zabal, Euskal Herian bizi diren han-dienak, 7,5 kilogramoko pisura iristen direnak,gaua eman duten labarrak utzi eta zeru urdine-ra altxatzen dira kiribil handiak eginez, haize-boladez baliatuta, haratustel bila joateko.Urte askotan iritzi zen sai arreek gorpuak aurki-tzen zituztela usaimenaz baliaturik,amerikar kide batzuek, aura izeneko-ak kasu, kontinente horretako hegoal-deko oihanetan egiten duten bezala-xe. Baina 1964an, Kenneth Stagernaturalistak, sai amerikar horri buruzazterlan zehatzak egin ondoren, fro-gatu zuenez, sai amerikarra zen usai-mena garaturik zeukan hegazti gutxie-takoa. Izan ere, gero, europar saieiburuz egindako azterlanek agerianjarri dute espezie honen usaimenaoso txikia dela eta, beraz, ez direlahorretaz baliatzen harrapakinak aurki-

tzeko, baizik eta beren ikusmen izugarri zorrotza erabiltzen dute-la. Horrez gainera, halako portaera sozial berezi bat agertzendute: eragin-aldeak banatzen dituzte bakoitzak ikuskapen egokia

egiteko, eta koloniako kideen arteko iku-sizko kontaktuari eusten diote gorpuaerraz aurkitu ahal izateko moduan.ELIKADURA: bere berezitasunik garran-tzitsuena, guztiontzat ezaguna, elikera da,sarraskijale bait da erabat.HABITATA: beti heriotza gainetik heganegiten duten harrapari hauek kolonietanezarri ohi dira mendizerretako haitzarteeta gailurretan, eta bertatik barreiatzendira janari bila joateko; beraz, gureLurraldearen parte handi batean ikusiakizan daitezke, eta, batez ere, mendialdee-

tan eta beren inguruetan, delaabeltzaintzazko aranetan edolandako larreetan.HEDAPENA: hegazti honenbanaketa-lurraldean sartzendira Afrikako iparraldea, Asiatxikia eta erdi-hegoaldekoa,eta Europa. Europari gagoz-kiola, hegazti hau aurki daitekeIberiar penintsulan etaBalkanetakoan (Grezia,Jugoslavia ohia, Bulgaria),Frantzian, Italiako iparraldean,Cerdeña eta Sizilian.

EZAUGARRIAK: janaluska arrubioaren gorputzamehea eta luzanga da, horrez gain, azalaren koloreamarroia da eta orban beltzez beteta dago; are gehiago,saihetsen aldean orbanek segidazko marrak margotzendituzte. Burua estua dauka; buztana luzea da eta hiruki forma-ko ebakidura du. Betazalak mugikorrak dira.TAMAINA: 6,5-9 zentimetro luze da.BIOLOGIA: buztan luzeko arrubioak, aurretik aipatuta-ko askok ez bezala, ez da uretako animalia bere osotasune-an, izan ere, eguna denean, harri eta enborren azpian izatenda, inguru hezea eta erreketatik hurbil dagoena, baina ezuretan. Gaua euritsuetan, goroldioz beteta dauden errekenertzetan ibiltzen da elikagaiaren bila.Ugalketa garaia udazkena eta neguan izaten da, eta orain-goan bai, aurretik aipatutako arrubioek bezala, emeak erre-ken hondoan dauden arroken azpian erruten ditu arrautzak.

Uraren tenperaturaren arabera, 6-8 aste igaro ostean larbekeklosionatzen dute, baina ez dute helduaren itxura hartzen 4-7 hilabete izan arte.ELIKADURA: intsektuak, moluskuak eta uretako krustazeotxikiak jaten ditu.BIZI TOKIA: erreka txikietan, iturburuetan eta hondoa arrokatsuaduten uharretan bizi da.HEDAPENA: Ipar Amerikako animalia da eta IparraldekoKarolinako estatuan dago.

EZAUGARRIAK: georgiako arrubio haitzulotarrak gorputzangiliformea dauka. Azalaren kolorea zurixka ez bada, arreargia da, batez ere buztanaren aldean, eta gorputz osoan arrekoloreko orban txikiak ditu.Buruaren atzealdean hiru brankia pare ditu, jaiotzen denetik hilarte. Kanpoaldeko brankiak dira eta kolore gorri bizia dute.Gorputz-adarrei dagokionez, aurrealdekoak atzealdekoakbaino luzeagoak dira, eta horrez gain, hiru hatz dituzte, atzeal-dekoek bi dituzten arren. Buztana zanpatua dago alboetatik.

Saihetsetan 12-13 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 5-7,5 zentimetro luze da.BIOLOGIA: Georgiako arrubio haitzulotarra, izenak berakdioen moduan, haitzuloetan bizi den animalia da.Uretako eta haitzuloetako arrubioa da, eta hori horreladela, igerikari oso ona da. Egunean erreken ondoetandauden arroken artean eta kobazuloetan izaten da, ilun-tasunean. Ugalketa garaian, eztei-gorteiatzearen ostean

arrak espermatozoideak kanporatzen ditu eta emeak kloaka-rekin batzen ditu, horri esker ernaltzen dira arrautzak. Gero,emeak 50-90 arrautza erruten ditu hondoratutako arroketanusteko, larbak bilakatu arte (zentimetro batekin) zainduz.Larbek 5,7 zentimetro lortzen dutenean helduaren itxura har-tzen dute.HEDAPENA: Ipar Amerikako animalia da, baina batez ere,Georgia eta Floridako estatuetan izaten da.

EZAUGARRIAK: arrubio gehienek bezala, gorputz meheaeta luzanga dauka. Azala arre kolorekoa da eta ez daukaorbanik. Hala ere, arrubio-alearen arabera, batzuk argiago-ak eta beste batzuk ilunagoak dira.Buztana zilindro-formakoa da eta begiak irtenak ditu.Saihetsetan 13 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 7-11 zentimetro luze da.BIOLOGIA: eguna denean, arroken arteko zuloetan etaeroritako enbor hezeen azalaren azpian ezkutatzen da.Baina gaua heltzen denean, zulotik ateratzen da elikagaia-ren bila. Artropodo txikiak hartzeko horma bertikalak igotzenditu normalean.Emeak, ernaldua izan ostean, 11-100 arrautza bitarteko mor-doak erruten ditu, arroken zuloen artean gorde eta eklosioaizan arte babestu egiten ditu.Larbak ateratzen direnean, 2 zentimetro luze aldera dira.

ELIKADURA: intsektuak eta artropodoak jaten ditu.BIZI TOKIA: Iturburu eta mendien erreketan bizi da, ur hotzeta argietan.HEDAPENA: ipar Amerikako animalia da, baina batez ereKaliforniako estatuan izaten da.

DESKRIBAPENA: kalandria bizkarralde arre kriptikoa eta sabe-lalde argia dituen txori sendoa. Lepoan iduneko-itxurako orbanbeltz nabaria du eta mokoa kono-formakoa eta sendoa du.TAMAINA: luzera: 19 cm.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du, belar eta sastraka arteanezkutatua.ELIKADURA: haziak eta ornogabe Txikiak jaten du.HABITATA: leku irekiak, soroak eta etzeak atsegin ditu.Euskal Herriak, leku lehor eta beroenetan bizi da. 50 bikotebaino gutxiagoko populazioa estimatzen da Euskadin.

SAI ARREA (Gyps fulvus)JANALUSKA ARRUBIOAEurycea janalusca

ARRUBIO ILUNAHydromantes brunus

GEORGIAKO ARRUBIO HAITZULOTARAHaideotriton wallecei

KALANDIA (Melanocorypha calandra)

26EH 52 Zk.

27EH 52 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O KA

RRAM

ARRO

AKDESKRIBAPENA: belar bizikorra, zein lurzorutik ihaurri ohiden. Iparraldeko Afrikatik, Asiatik eta Europatik dator.Belar hau usaintsua da. Bere zurtoina herrestaria dela aipadaiteke eta 30 cm-ko luzera izatera ailega daitekeela. Beregoranzko adarrak loredunak dira, hosto peziolatuak eta zaka-rrak, biribilak edo bihotz-formakoa. Berde argi-kolorekoa. Ner-biazio askok zeharkatzen dituzte.Hostoaren galtzardean loreak loturik daude: binaka, hirunaka,launaka edo bostnaka. Loreak zuriak edo lila-kolorekoa dira,batzuetan arrosak. Hodi-itxurako korolak dituzte,bost lore-hostorekin. Uda-berrian loraldia gertatzenda.Fruituak udazkenetan hel-tzen dira. Kapsula biribilekosatzen dituzte, normaleanarra-kolorekoa, lau akeniooboiderekin eta launak.Zapore garratza dute, min-gots samarra.AHALMENAK: lehorrekohuntza diuretikoa, tonikoa eta marrantaren kontrakoa dela esandaiteke. Dioskoridesek ikteriziaren eta ziatikaren kontra erabiltzenzituen. M. Mességuék gomendatzen du bere C bitaminengatik,izan ere, oso ona da ahultasunerako, baita zaurietan, ultzeretan,hezuerian eta erreumatismoan ere.Oso onuragarria da zelulitisaren kontra, izan ere, larruazala indar-tzen du eta bai kanpoko bai barruko erabilera izan daiteke: diure-tiko eta kataplasma bezala.Hispanoamerikan pasta berezi bat egiten dute landare honekin,normalean ozpinarekin nahastu ondoren, kailuak, oilar-begiak etajuanikoteak lehortzeko erabiltzen zuten.Esnean egosita, bronkitisaren kontra erabiltzen du herriko medi-kuntzak.NON AURKITU LEHORREKO HUNTZA: bideen ertzetan hazten

da, 1600 m-ko altue-raraino.Espainiaosotik hedatzen denarren, oso bitxia dahegoaldean. Aldax-kaz ugaltzen da.Hezetasun handiabehar du aurrera egi-teko.ERABILITAKO ATA-LAK: landare osoa:lehorra edo freskua.OSAGAI ERAGIN-KORRAK: olio esen-tziala, printzipio min-gotsak, taninoa, glu-zidoak, erretxina,potasioa, C bitamina,saponina.EZAUGARRIAK:

pleurarako tonikoa, diuretikoa, erreumaren etabronkitisaren kontrakoa.BARRUKO ETA KANPOKO ERABILERA: farma-zia, Albaitaritza eta Kosmetikarako lehorreko hun-tzatik produktuak ateratzen dira.IKUSTEKO: bronkitisa, asma, marranta, urdaila,erlakaiztenak, erreuma, tonikoa.

Aurreko espeziearen antzekoezaugarri morfologikoak ditu

krustazeo honek. Dena den, badubereizgarri bat, hankak eta ertzak ilezjosita baititu, haginak izan ezik. Besteezberdintasun bat,bere oskolarenalboetan dituenarantzak dira.Kolore arrea du,horixka antzekoa.Apiriletik abuzturabitarte ugaltzen da.

Gainerakoan, bere ohitura eta elika-gaiari dagokienez, aurreko espezie-aren antzeko ezaugarriak ditu. Nahiko karramarro arrunta da,Ozeano Atlantikoan bizi delarik,

N o r v e g i a t i k ,Mediterraneo itsa-soa bezala. Beretamaina oso txikiadenez, ez du inongointeres komertziala-rik, beste Xantosespeziek bezala.

Gainontzeko Xantoespeziekoak bezala-

xe, Xanto Poressa arrekolorekoa da eta 3 edo 4cm zabaleko zefalotoraxadu. Gorputza beste xanto-en antzekoa du. Oskolarenertza X. Incisus eta X. Pilipes espezien tartekoa da. Lehenak dituenkurbarik ez du, ezta bigarrenak bezalako arantzarik ere, tarteko zerbaitbaizik. Era berean, hanketan ilerik ez badu ere, ez du horren faltarikdaktilopodioetan eta propodioetan (hauetan gutxiago). Itsas bazterrekoharri azpietan bizi da. Maiatzean eta irailean obulatzen du.Nahiko karramarro arrunta da, ozeano Atlantikoan eta Mediterraneoitsasoan bizi delarik. Bere tamaina txikia dela eta, ez du inongo intereskomertzialik, Xantos espezieak bezalaxe.

OSASUNERAKO:

Oso garrantzitsua dagaindosirik ez ematea.

Infusioa: eztula.Bronkitisa. Bota 20 grhuntzaren hosto, litrobat uretan. Irakin beharda 10 minututan.Iragazi. Edulkoratueztiarekin eta edan ate-ratako likidoa.

Zukua: bronkitisa.Hartu eskukada batzukhosto fresku. Ondo gar-bitu. Lehortu estalperikgabe minutu batzuetanzehar eta gero almerizbaten bidez birrindubehar da zukua atera-tzeko. Hostoak botabaino lehen oihal bate-an biltzen dira zuku guztia lortzeko. Ateratako likidoa dosietan hartu beharda: egunean 30 gr, birritan.

Kataplasma: zelulitis eta minaren kontra. Birrindu hosto freskuak eta lore-ak eta nahastu linazi-irinarekin. Ateratako masarekin kataplasma eginbehar da, gero jarri hunkitutako aldean.Tea: gibeleko eta giltzurrunetako gaitzetan. Bota 250 gr ur irakinetan, bikoilarakada lehorreko huntz lehorren gainean. Jalkitzen utzi bost minutu-tan. Iragazi, edulkoratu eta edan katilukada bat edo agian, egunean bi.

Xantoa kolore arre argikoa da. Zefalotoraxak zabaleran 3 edo 4zentimetro neurtzen du. Bere gorputza, berriz, obalatua da, eta

zabaldu egiten da alboetara. Oso hagin gogorrak ditu, beltz kolorenabarmenekoak. Sakonera gutxiko uretan ugari dira, betiere itsasohondo harritsua baldin bada. Argia ez du gogoko eta argitik ihes egi-teko hondoko harrietan babesten da. Horrexegatik da garrantzitsua

itsaso hondoa harritsua izatea.Arrazoi horrengatik oso gutxitanizaten da ikusgai, eta ikustekoharriak altxa behar dira. Beste xan-toekin alderatuz, ez du ilerik, dakti-lopodioetan salbu, eta horrek egi-ten du desberdin. Bestalde, oskola-ren alboetako ertzek arku ahurrensegida osatzen dute. Martxotik api-rilera bitarteko aldian du obulaziogaraia.

XANTO ARRUNTA XANTO INCISUS

XANTO ILLEDUNA XANT0 PILIPES

XANTOAXANTO PORESSA

NOLA ERABILI LEHORREKO HUNTZA

LLEEHHOORRRREEKKOO HHUUNNTTZZAAGlechoma hederacea

LAND

ARE

SEND

AGAR

RIAK

28EH 52 Zk.

29EH 52 Zk.

TXAK

URRA

K

Bere ohiz-kanpoko

edertasunagatik eta itxurendotoretasunagatik, bere izaeralasaiagatik, eta esanekotasunhandiagatik, Setter Ingelesaehizarako txakur onenetarikobat, gaur egun konpainia-txa-kur preziatuenetariko bat da.Adituen ustez arraza hau aitzi-neko Espainiako Brako txaku-rrak eta Frantziako Pointerrenarteko gurutzatzeetatik etor-tzen da. Txakur hauek, XVI.mendetik Frantzian etaIngalaterran eperraren ehizara-ko aukeraturik izan ziren.Baina Setter Ingelesarenegiazko aita, arrazaren gauregungo ezaugarrien odolkide-an finkatzailea, Sir EdwardLawerack izan zen.Horretarako alerik onenak bildueta gero eta hautaketarenmarra arriskutsu bat jarraituz,Setter mota bat besteak bainopolitagoa eta adimentsuagoalortu zuen.Txakur hau alaia, sentikorraeta aparteko otzana da, pertso-na guztiekin maitatzen da,(bere anaia-Setter Irlandarra, ordea, pertsona batzuekin baka-rrik maitatzen da).Bere izaera Setter Irlandarrarena baina erra-zagoa da, maneiatzeko. Emeak arrak baino otzanagoak izanohi dira.

IzaeraHeziketa emateko ordua, gauza asko denbora gutxitan ez diz-kiogu eskatuko, eta ez diogu zigortuko, izan ere, ez zazkio

batere gustatzen errietaketa bere izaeragatik beldur-ti edo lotsati bihur liteke.Hau dela kausa txakurhauek jabe maitekor batbehar dute, jabe autoritario-aren ordez. Bere izaeraleialagatik eta alaiagatikumeekin oso gustora dago.Setter guztiek (Ingelesa,Eskoziarra, Irlandarra)berez, beren jabeekin adozegon nahi dute eta jabeeknahi dutena egitea nahidute, laket izateko. Bereheziera ferekan eta laudo-rioan datza.Setter Ingelesa, bizitzarenune lehenengoetan osodelikatua da, arnas-gaixota-sunei oso sentikorra da:katarroak, hotzeriak, birus-k o n p l i k a z i o a k … O s ogarrantzitsua da katarroaksaihestea. Horretarako bieta hiru hilabeteen arteantxertoa jarriko diogu –triba-lentea (mukieria, hepatitisaeta leptospirosisa) Kume

batek begirada bizia, negar-jariorik gabe, dueta bere izaera jostalaria da oso. Berezko nola-kotasunak hain nabarmenak dira ezen haiekbakarrik aterako baitira -senak-. Guk geukbakarrik leunki eta progresiboki bere senakbideratuko ditugu. Bere ezaugarrien arteanbere ohizkanpoko usainmena dago: ordubatzuk pasa eta gero, txakur hau harrapakina-ren agerpena adierazteko gai da. Gainera bereerreflexuak azkarrak dira eta nekaezina da.Baina gehiegizko beroak kalte egiten dio: bereerresistentzia eta ahalbideak gutxitzen dizkio.Bai basoetan, bai zelai irekietan, bai leku zingi-ratsuetan, ehizatzeko gai da. Gainera aparte-ko igerilaria denez harrapakina uretan badago,ziztu bizian harrapatzeko prest dago.

Elikadura eta ezaugarriakSekulako jatuna denez, oso lodia izateko joeradu. Eguneroko dieta perfektua hauxe da: 300gr haragi, 200gr arroza, eta barazki egosi apur bat.Txakur honi karakterizatzen zaiona, bere mugimenduen etaitxuren dotoretasuna, da. Potentzia handiko txakurra da, baina

ez da astunaezta zakarra ere.Bere burua etamuturra luzeakdira. Begiak iluneta adierazko-rrak, ezpainakhandiak eta zin-tzilikari samarrakdira. Bere begira-da noble, bizi etasamurra dab a t e ze r e . B u l a r r azakona da etabuztana, oinal-dean zabala dabaina pixkanaka-pixkanaka estu-tzen doa puntaestu bateanbukatu arte. Bere

ilea (5cm-tik 8 cm-ra) leun, zetatsu, etadisdiratsua izan behar da, ez du kizku-rrik edo uhindurarik. Hanketan, belarrie-tan eta buztanaren lihazkietan, sekula-ko fintasuna du.Arrak 56 cm-tik 62 cm-ra bitartekogaraiera du eta emeak 53 cm-tik 57-cm-ra. Bere pisua 20-28 kg-ren artean ibil-tzen da.Bere ilearen arabera Setter Ingelesmota batzuk daude, haien artean limoi-punteaketa azpimarratzen da, bere ilaje-ak arbel urdinxka-kolorea du, orban ilu-nekin ere eta laranja punteaketa, errefe-xu gorrixkekin. Halaber, ale zuriak -ia-iagarbiak- aurki daiteke baita zeharo bel-tzak ere.

SETTER INGELESA

TXAK

URRA

K

30EH 52 Zk.

31EH 52 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O PE

RRET

XIKO

AK

EUSK

ALHE

RRIK

O ZU

HAIX

KAK IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaiska arantzaduna, altueran 2,5

m artekoa; adar nagusiak tenteak dira eta haien kimu eta adarkadurak ana-basan nahasiak; adarrak berde-ilunak, luzetaraka ildaskatuak; kimuak hirtsu-tu eta tomentudun bitartekoak. Hostoak filodio arantzatsu bihurtuak etahauen galtzarbean adartxomultzoak, zurrun eta zorro-tzak, arantzan amai-tuak; arantza terminalak 12-25(30) mm-koak. Loreak filodioen galtzarbeanjaiotzen dira eta dauzkate 2 brakteola, biribilduak edo aobatu-lantzeolatuak,zabalean 2-7 mm-koak kalizaren oinean; kaliza 12-20 mm-koa, jeneralean ilepitin bat patentez estalia; korola kaliza baino pixka bat luzeagoa, horia. Leka11-20 x 6-7 mm, luzeki aobatua, ileduna, iraunkorra; 4-15 hazi barnean. LORATZE: abendutik maiatzera loratzen da, baina urte osoan zehar edukiditzake lore banaka batzuk.HABITATA ETA HEDAPENA: Europako mendebaldean dago banatuta,klima ozeanikoaren eragineko lekuetan eta zoru azidoen gainean; harizti,amezti eta pagadien ordezpen-sastrakadien osagai izaten da eta gaineralurra mugitutako zenbait leku kolonizatzen ditu, esate baterako, ezpondak,eraiskindegiak, etab. Askotan bera bihurtzen da nagusi, eratuz EuskalHerriko mendietan, bereziki isurialde kantauriarrean, ikusi ohi diren otadiak..

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: muluaedo zub-zuhaiska arantzabea, altueran 20-100cm artekoa; adar zaharrak sulkatuak, arreak etapubeszenteak; zurtoin gazteak patenteak, ildas-katuak, trinkoki zetadun-pubeszenteak, kolore grishauskarakoak. Hostoak bakunak, 4-7 mm, obo-batu-lantzeolatu eta lantzeolatu bitartekoak, zorro-tzak, tolestuak edo inbolutuak (intxura subzilindri-koarekin), behealdekoak faszikulatuak, goialdeko-ak bakartiak, txandakatuak, trinkoki zetadun-pubeszenteak alde bietan, kolore zilarkaradunak.Loreak bakarka braktea bakoitzaren gal-tzarbean,eratuz luku labur eta trinkoak, pauzifloroak, ada-rren puntan; pedizeloak 2 brakteola, puntaldean(kalizaren oinaren ondoan) ezarriak; kaliza zeta-dun-zilarkara; estandartea 8 mm ingurukoa, zeta-duna bizkarraldean eta gila bezain luzea; gila erezetaduna. Leka 10-20 mm-koa, luzangalantzeola-tua, trinkoki zetaduna, 2-4 hazikoa.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.

HABITATA: erkameztien, karras-kalen eta ametz ilaundunarenameztien ordezpen-sastrakadienosagai izaten da; berdin bizi litekeinguru lehorretan, hala nola, ezkai-diak, elorri-triskadiak etaBrachypodium retusum-aren larrelehorrak nagusi-tzen diren lekue-tan edota beste hezexeagobatzuetan, adibidez, B. Rupestredaukaten txilardi etaMesobromion-aren larreetan. HEDAPENA: Ebro Garaian ende-mikoa da (tipoa deskribatzeanlekua Navarra -prope Pamplona-jarri zen), bere banaketa-area-ren parterik handiena EuskalHerrian aurkitzen da,Nafarroako erdialdean etaArabako kialdean, eta bereekialdeko muga KataluniakoPrepirinioan ezagutzen da.

OOTTEE ZZUURRIIAAUlex europaeusDESKRIBAPENA: txapela: 5 eta 10 cmbitarteko. Lehenengo) konvexua, geolautu eta irekia, erclian apur bat sakoneta hegala pixkat ildaskatua. Kolorea,teila zinabrio-gorria. Kutikula leuna, guz-tiz eta erraz desatxekigarria, lingirdatsua

eguraldi hezea denean.Orriak. zuriak, atxekikorrak,zerbait tartekatua.Hanka: luzea, zilindrikoa etaoso zuria.mamia: zuria, iguna, hausko-rra, kutikulapean gorriska;jatera oso garrantza.

Russula rosearein (jatekoa) nahastadaiteke, baina hau ez da mingarra etajatera gozoa du.HABITATA: konifera-basoetan, baitaharitz eta pagoeetan ere, udan eta udaz-kenean.JANGARRITASUNA: ez da jatekoa,toxikotzat jotzan da.

DESKRIBAPENA: txapela 5 eta 12cm. bitarteko. Koloreak zenbait, baimarroi argia, bai marroi olibakara etabai kara okreska eta horiskak ere.Kutikula distiratsua eta lingirdatsuaeguraldi hezetan, eta ezin desatxekidaiteke osorik.Orriak: nahikoa estututa, itsaskorrak,zuri horiskak eta azkenean hori biziak.Hanka: trinkoa, zilindrikoa, leuna,zimurtua, zuria eta marroi horikarra.Mamia zuria, horikaratzeko joerarekin.Usaina igarri ere ez da egiten eta jake-

ra gozoa du.Jatekoak diren espezieen antza.Russula alutacea, lamina horiekin denean.HABITATA: udan eta udazkeneanmordo ugarietan, mendiko pinudipee-tan, hau da, 600 m.tik gora.

JANGARRITASUNA: espezie toxikoe-kin nahastatzea dela eta guk dakigunikez dago hemen aipatu honen antzaduen espezie toxikorik.

TTEELLLLEEPPEERRRREETTXXIIKKOO UURRIITTZZGGOORRRRIIRussula emetica

GGIIBBEELLMMAARRRROOII OORRRRIIOOSSOORussula integra

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: kuxin-formako eiteaduen mulua, oso arantzatsua, altueran 0,5 m artekoa. Adarrakaurkakoak, luzetara ildaskatuak, pubeszenteak edo ilegabeak,albo-arantza gogorrez hornituak. Loreak binaka, batzuetan bakar-ka, adarren puntan, puja labur eta arantzagabekoetan; kaliza 7-12mm-koa, zetaduna, horiska; korola 12-16 mm-koa, horia. Leka 9-14 x 4-4,5 mm, aobatu-akuminatua, zapaldua eta zetaduna, edu-kiz barnean 1-4 hazi. LORATZE: ekainetik irailera bitartean loratzen da.HABITATA: Pirinioetako eta Frantziako hegoaldeko zenbait mendi-tako endemismoa da.HEDAPENA: Euskal Herrian Nafarroako ekialdeko mendi batzuetanbakarrik azal-tzen da, Garde, Nabaskoze, Izkoko mendizerra, etab.;populazio hauek seinalatzen dute espeziearen banaketaren mende-baldeko muga.

EECCHHIINNOOSSPPAARRTTHHUUMM HHOORRRRIIDDUUMM

GGEENNIISSTTAA TTEERREETTIIFFOOLLIIAA

32EH 52 Zk.

33EH 52 Zk.

EUSK

ALHE

RRIKO

LAND

ARE

DIKO

TILED

ONEO

AK

EUSK

ALHE

RRIKO

LAN

DARE

DIK

OTIL

EDON

EOAK

DESKRIBAPENA: 10-35 cm-ko landarea,zertxobait etzana hasieran eta tenteaondoren. Hostoak txandakatuaak dira,elipsoidalak behealdekoak eta lantzeola-tuak edo lerrokarakGainaldekoak.Loreak urdin-bioletak dira, batzutan arro-sak edo zuriskak eta mordo loreanitzlasaietan kokatuta.Loreak kanpoaldean dituen bi hegalak,kolorez urdin-bioletak eta petalo itxuradu-nak, benetan sepalo erdaldatuak dira etapetaloen funtzioa bereganayu dute.

Polygala izena grekotik dator, poli=askoeta gala=esnea, beste garai batzutan behieta ahuntzei ematen bait zitzaien, esnegehiago eman zezaten baina efektu hauez dago egiaztaturik.LORALDIA: apiriletik uztailera loratzen da.HABITATA: leku belartsuak, txilardiak,otadi soilduak eta ezponda belartsuak.BANAKETA: ia Europa osoa.OHARRAK: medicina herrikoian arnasafekzioen kontra erabiltzen da, eta beresustraiekin tintura medicinal bat egitenda.

GERANIAZEOAKFAMILIAGeraniazeoak 750 bat belar

eta zenbait zuhaiska espe-zie batzen ditu, gehienak bi

hemisferioetako lurralde epel eta subtropika-letakoak, zenbait espezie lurralde polaretanere aurkitu izan diren arren.Batzuk apaingarri oso estimatuak dira, gureetxeetan askotan izaten ditugun geranio eza-gunak adibidez, eta gezurra badirudi ere, ezdago Geranium generoaren barruan,Pelargonium generoaren barruan baizik.Genero hau Hegoafrikakoa da izatez, eta guk ditugun barietate-ak Portu arte hibridazio ugari jasan behar izan ditu.Beste zenbait espezie lurrinak egiteko erabiltzen diren olioak

ateratzeko kultibatzen dira, etazenbait Geranium eta Erodiumlorategiak apaintzen egoten dira.Kultibaturiko geranioak alde bate-ra utziz, Geranium eta Erodiumgeneroak dira gure lurraldeanfamilia hau errepresentatzendutenak.Familia honetako generoak:Geranium eta Erodium.Geraniazeoak gure lurraldeosoan zehar modu ugarian bana-tzen dira, batez ere leku ongi nitro-

genatu eta mugituetan, zapalda, kuneta, soro-ertz, hesi, abere-ak ari diren lekuetan…, honen ondorioz lore eta hostien ezau-garriak begiratu behar ditugularik espezieak identifikatzeko.

DESKRIBAPENA: Erodium cicutaneum landare belartsuakdira gehienetan, zurtoin korapilotsuekin, askotan usai txarrazabal-tzen duten ileekin estaliak. Usai txar hau abereak besteespezietara bidaltzeko da. Hostoak sarritan banatuak edo osogingilduak dira, aurkako edo txandakakoak, estipulakin. Lorehermafrodita, erregularrak gehienetan, 5 sepalo, ikusgarritasu-na ematen dieten kolore bizia duten 5 petalo eta 10 edo 15lorezil, hauetatik batzuk sakrifikatu eta nektarioetan bilakatzendirelarik. Nektario hauek ematen duten nektare hau beste lore-zilen basean gordetzen da, intsektu polinizatzaileen erakarga-rritasun efektua indartuz.Obarioa gainekoa da, 3-5 karpelok osatua, piku luzea osatzenduten 5 barrunbe eta 5 estilo soldatuekin.Fruituak, oso karakteristikoa, haziak sakabanatzeko mecanis-mo oso egokia gara-tzen du. Fruitua heltzerakoan, estiloakespiralean biribilkaturako sekzioetan banatzen dira, sekziohauek azpikaldean hazi bat daramate, eta lurrean sartzen dira,birabarkiak balira bezala.Bere konposaketa kimikoan substantzia tanikoak agertzendira, sustraian batez ere, substantzia mingotsak eta esentziak,

usai txarrekoak askotan. Guzti honi esker abereak ibiltzen direnlekuetan ere ugari gara-tzen dira, hauek hurbildu ere ez direla-ko egiten.LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da.HABITATA: leku hrzeak, larreak, belardiak...Erodiumcicutanum oso ugaria da.

DESKRIBAPENA: zurtoinak: 40 cm-rainoko garaiera.Tenteak edo alderatuak, ile labur eta luzeak.Hostoak oinaldekoak 7,5 cm-raino zabalekoak, erradio-aren luzeran 1/3 bateraino zatituak 5-7 gingil horztune-tan; goialdekoak sakonkiago zatituak.Loreak 5-8 mm-ko petaloak, arrosa-kolorekoak.

LORALDIA: apiriletik urrira loratzen da.

HABITATA: lur landuak, hesiak, hormak, bideak, erais-kindegiak.

GERANIUM ROTUNDIFOLIM

DESKRIBAPENA: 50 cm arte haz daitekeen landarea,gorriz tindatutako zurtoinak eta hostoak dituena. Zurtoinak gorriztatuak, etzanak edo alderatuak, iledunak.Hostoak 3-5 lobulu oso zatikatuak ditu.Loreak, kolorez gorriskak edo arrosak dira eta binaka ager-tu ohi dira.Petaloen tamari begiratuta bi subespezie bereiz daitezke;geranium robertianum robertianum subespeziearenak 9-15mm-koak dira eta Geranium robertianum purpureum subes-peziearenak 5-9 mm-koak.LORALDIA: apiriletik urrira loratzen da.

HABITATA: lekuharritsuak, hormak,hesi biziak eta bidebazterrak.BANAKETA: iaEuropa osoa.OHARRAK: aspal-ditik medicina herri-koian erabilia.Batzuen ustez gaz-telaniazko izan

espezifikoa VIIgarren mendean Salzburgoko apezpikua izanzen San Robertoren ohorez da, honek zenbait propietateaurkitu zituen eta. XIIgarren mendean asko estimatzen zuenSanta Hildegardak, Rhin ibaiaren inguruan dagoen monas-tegi benediktinar bateko abadesak, zenbait gaisotasun sen-datzeko. Zurtoinen colorean bere erabilpena erakusten du,zauriak sendatzekoa hain zuzen. Propietate astrigenteakditu, eta umeetan batez ere erabiltzen da, zeren ez du aza-lik erretzen eta ez du zapore txarrik.

Poligalazeoak 17 generotan bana-tutako 1000 espezie inguruk osatzen

duten familia da. Ia mundu guztian zehar ager-tzen diren belar, zuhaiska, arbola eta goraka-riak dira, Zelanda Berrian, Ozeano Barearenhegoaldeko zenbait uharte eta ipar hemisferikoiparraldeko lurraldeetan ezezagunak direnarren. Duten garantís ekonomikoa oso txikiada, espezie gutxi batzuk medicinal bezalabaino ez bait erabiltzen, Polygala senega adi-bidez, honen sustraia EEBBetako indioeksugeen hozkadak sendatzeko erabiltzen dute-larik. Beste batzuk koloragarri eta zuntzakematen dituzte.Europako espezieak belarrak dira, oso gutxi-tan zuhaiskak, hosto bakun, txandakakoekin,Polygala generoan elkartuak. Bere loreak, neurri txikikoak,aldatu egiten dira, ikusgarri eta erakargarriagoak bilakatzeko,

eta matsalkoetan elkartu, basteanbrakteak babesten dituztelarik. Bost atalek osa-tzen dute kaliza; barneko biak, hegalean koka-tuak, zabaldu eta koloreatu egiten dira, petaloitxura hartuz; hegalak dira. Corola osatzen dutenhiru petaloetatik, ertainak plater forma hartzendu, ertza eranskin txikietan banandurik, eta albo-koak basean soldatzen dira, 8 lorezilek osatzenduten tuboarekin bat eginez. Obarrioa gainekoada 2 barrunbetan soldaturiko 2 karpelokin, estilobakunean bukatuz. Heltzen denean, bi hazidituen kapsula ematen du.Poligaloak gure lurralde osoan zehar agertzenzaizkigu, zelai, hesi eta abarretan, lore arrosatu,zuri edo urdin, belar eta beste espezie batzueta-ko hostoekin nahastuik osatzen dituzten matsal-

ko txikietan. Polygala vulgaris eta Polygala serpyllifolia gureinguruan hobeto errepresentaturik dauden espezieak dira.

SAN ROBERTOREN ZAINGORRIAGeranium robertianum

ERODIUM CICUTARIUM

POLIGALAZEOAK FAMILIA

POLYGALA VULGARIS

34EH 52 Zk.

35EH 52 Zk.

rik ez zutelako. Modu hone-tan, milurtekoetan zehar ani-maliak egoera berrietaramoldatzen hasi ziren etajanari berria jateari ekin zio-ten. Kumeak hedatu ziren etaarraza eta espezie berriakoso berezituak sortu zituzten.Ekintza biologiko honenondorioz, zientifikoek “espe-zieen mihiztaketa desoreka-tua” deitzen dutena gertatuzen. Horregatik Galapagouharteek narrasti eta hegaztiasko dituzte baino ez duteanfibiorik eta ur gezako arrai-nik ere ez. Itsas txakurrak etaitsas lehoiak ugaritzen dirabaina ugaztun autoktonobakarra dago: arroz-arratoia.Narrastien artean, dortokazgain, laba-muskerren azpi-

espezie batzuk, lehorreko eta itsas iguanaendemikoak bereizten dira.Txontaz gain,itsas hegaztirik adiesgarrienak dira.Pelikanoek, flamenkoek, fragatek, uba-rroiek, ostrak ehiztatzen dituzte hegaz-

tiek, miruarenbuztana duten antxetek, haien nitxo eko-logikoak betetzen dituzte.Duela 150 urte, Galapago uharteekDarwin-i lagundu zioten eboluzioaren

gakoa aurkitzeko, une harta-tik natura geure nagusitasunintelektualaren ikur bihurtuz.Gaur egun irla hauek besteikur berri bihurtuko dira:Planetako ekologiaren eten-gabeko suntsidurarena edobeste jarrera betekin, handi-tuz doazen gaitasuna etadeterminazioarena, mundunaturalarekin harmonian bizi-tzeko.Jarrerak, momentuz, ezdaude batere argirik. Izan ere,gaur egungo aurrekonturikezak Ekuadorko autoritateekematen dizkieten Parkehonetarako laguntzak gutxitudituzte. Honek zainketarik ezaekarri du eta ondorio bezalaisileko ehiza eta arrantzaahalbidetu da.

MUND

UKO

UHAR

TEAK

MUND

UKO

UHAR

TEAK

Tomás de Berlanga Domingotarrak,1535.urtean, Carlos V.arentzak eginki-

zuna administratiboa egiten zuenean irlahauek aurkitu zituen . Gero 1835.urteanCharles Darwin-ek, naturalista ingelesak, irla honetan teoriairaultzaile bati forma eman zion: espezieen moldaketari etagaripenari aukera natura-laren bidez.Uharteen orografiakOzeano Baretik urgaine-ratzen hasi ziren 40 ton-torrekin zorra du.Ekuador-tik 600 itsasmiliatik daude.Artxipelago honek dituenbasaltozko arrokazko3000 milia karratuak,Ozeanoko 23.000 miliakarratutatik banaturikdaude.Irla guztietatik handienaIsabela da -1830 miliakarratuko azalera-.Atzetik , Santa Cruz, San Cristóbal, Santiago eta Fernandina

daude. Hamabi irla txikik eta hogei irlatxok eta arrokak artxi-pelago betetzen dute. Irla nagusietan sumendi bat edo gehia-

go daude -5600 oinekoaltuera arte, Lobo sumendibezala. Bere inguruan laba,errautsa eta ertz zorrotzakdituzten arrokak. Nahiz etakokapen geografiko tropikalaeduki, klima nagusia hotzada. Izan ere, bere ur-korron-te ozeaniko gogorrek egural-dia erregulatzen dute.Horregatik pinguinoak, itsastxakurrak eta itsas lehoiakikustea oso erraza da.

Kolonizatzaile ausartakErupzio bolkaniko potere-

tsuak gertatu ondoren, Hego Amerikako landareek eta anima-liek irla hauek kolonizatu zituzten.Lehenengo kolonizatzaileak itsas hegaz-tiak izan ziren, zeinek hesteetako traktuaklandareetako haziz beteta eramaten zituz-ten. Beste irlatar batzuek ustekabeko ibi-laldi pasibo bat egin zuten, batzuk igeriegiten heldu ziren, eta beste batzuk landa-retza-masa trinkoen gainean etorri ziren.Zoologo ingelesaren ustez -Ian Thornton-en ustez-, milioiren bat urtetan zehar bostbidaia emankor baino gehiago beharrez-koak izan zatekeen Galapago uharteetannarrastien existentzialortzeko.Ustekabeko ibilbide luzeak ger-tatu ondoren eta uharteetara indibiduoenporturatu ondoren, hauek kontrako giroa-rekin topo egin zuten, baina dena denabantaila bat aurkitu zuten: berezko etsai-

GALAPAGO UHARTEAKGALAPAGO UHARTEAK

Izendatuak izan ziren eta seiurte geroago UNESCO-k

Biosferaren Erreserba izendatuditu. Hainbat erupzio bolkani-kok irla hauek eratu zituzten,

eta 5600 m-ko altuera dituztentontorrak azaleratzea eragin

zituzten.

36EH 52 Zk.

37EH 52 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OIN

TSEK

TUAK

MUND

UKO

KORA

LUG

ARRI

ETAK

O ME

RUAK

EZAUGARRIAK: buru handia dute, begi konposatupare batek ia osorik betetzen dutena; begi hauek osogaratuak daude (30.000 omatidio baino gehiagodituzte) eta haiei eskerrak ikaragarrizko doitasunezhaien harrapakinak.Haien mintzezko hegal zabalak Zigopteroenak beza-lakoak dira, baina atzekoak zabalagoak dituzte bene-tako burduntziek (Anisopteroek).Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen dute(hau nahiko aparta da intsektuen munduan, bilakae-raren ondorioz hegaz-aparatuaren sinkronizapenezin hobea erdietsi dutenez) eta hamaika akrobaziaegiten dituzte: maniobra azkarrak, norabidea aldatu,eta, baita ere, atzerantz hegaldatu.

TAMAINA: 4-5 zentimetro luze da.BIOLOGIA: mozorro hau doitasunez jaurtiz atzematen ituzteharrapakinak, gehienetan intsektuak edo, baita ere, arraintxoaketa zapaburuak.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina oso onuragarriakintsektu kaltegarrien populazioa hein egokien artean gordeara-tzen bait dute. Euliak eta eltxoakhegaldia bitarteanhaien gainera oldartu-rik, haien hanka zorro-tzen artean harrapoa-tzen dituzte.HABITATA: ohiz gureibai eta hidoetakoinguruetan hegaz egi-ten topa ditzakegu-nak.

EZAUGARRIAK: tamaina ertain izatendira, eta atzeko hankak oso haziak dituztejauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbat sistima era-biltzen ditu: atzeko hanken giltz bat nahitagaldu, bere bizi-inguruari egokituriko kolo-rapena.Animalia jauzkariak dira, eta hegalez balia-tzen dira planeatuz jauzia luze-agotzeko. Arrak eta emeakbereizteko azken hauek sabe-laren atzekaldean duten obis-kapto luze.TAMAINA: 1,6-1,8 zentimetroluze da.BIOLOGIA: Oropteroek sexubereiztuak dituzte. Emearenugalketa-aparatuak bi obarioditu eta arrarenak bi testikulu.Akoplamenduan arrak zuze-nean sartzen ditu espermato-zoideak emearen bide genita-

letan eta biga-rrenak arrautzahandi eta luze-ak jartzen dituzoruan. Larbakjaiotzeko korio-na puskatzendute eta jaio-

tzen diren unean, indibiduo helduen itxu-ra dute.ELIKADURA: belarrak edo bestelako lan-dareak jaten dituzte.HABITATA: belardi eta basoen bizi da

KILKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

ORTHETRUM COERULESCENS

EPHIPIGER PERFORATUS

NOLA EZAGUTU? mero jaspeztatua-ren (Epinephelus polyphekadion) itxuraeta kolorea mero marroi jaspeztatuarenantza du (Epinephelus fuscoguttatus).Bere gorpu sendo eta indartsua, zuriuneak ditu eta pintarna marroiak, mosai-ko antza ematen diona. Honek ikusezina egiten du, bere kolore ingurugiro-arena hartzen bait du eta. Begi handiak eta aho ikaragarria du,hagin zorrotz eta luzeekin, orratzak diru-ditenak. Bere ormazan eta muturrean puntu

nabar beltzak ditu. Eskardan, azpil,bular eta kaudal hegaletan pintarnazuri asko ditu. TAMAINA: 65 zentimetroak lortuditzake, baina ohizkoa da, 50 zen-timetro eta 3 kiloak izatea. BIOLOGIA: hermafrodita dira,gautarra eta oso jangalea, berebiktima etengabe jarraitzen duena,arrainak eta oskoldunak batez ere.

BIZI TOKIA: koralsakonetan bizi da- i n g u r u g i r o a r e nantza harturik- 2-48metro bitartean. BANAKETA: koralitsasoan aurkitzenda, australiar GranBarreran etaSalomón ugarteetanugaria dena.

NOLA EZAGUTU? lerro biribilduetako meroa (Epinep-helus undulosus) gorputz sendo, ardatz erakoa eta argiaedukitzeagatik bereizten da, aldamenetan eta sabeleanzuria dena eta apur bat urdinabarragoa bere bizkarrean,lerro zuzen ugari duen unea, bere muturrean hasi eta kau-dal zurtoinean amaitzen dira. Lerro hauek, kolore iluna-goak, sabel aldean guztiz desagertzen dira. Bere hega-letan ez daude lerro beltzik, bularrekoetan ezik. Hala ere,arraiak oso meheak dira. Bere kaudal zurtoina luzea daeta bere begiak oso handiak, azpil hegalak bezala. TAMAINA: 75 zentimetroak eta gehienez, 7 kiloak lortuditzake. BIOLOGIA: espezie geldoa eta oso itzalgaitza da, berekubila gauean bakarrik isten du elikagai bila joateko,

arrain eta oskoldunetaz osatzen denabatez ere. BIZI TOKIA: koral ugarrietatik nahikourrun bizi da. Sakon lupetsu eta babes-tuak aukeratzen ditu, baita areako hon-darrak ere eta 5-50 metro bitarteandago. BANAKETA: koral itsasoan daude,salomón ugartean ugari da, askoz ereeskasagoa Vanuatu, Nueva Caledonia,australiar Gran Barreran, Papúan,Nueva Guinean eta Nueva Irlandako etaNueva Bretañako irla berrietan.

MERO JASPEZTATUAEpinephelus polyphekadion

LERRO BIRIBILDUETAKO MEROAEpinephelus undulosus

38EH 52 Zk.

39EH 52 Zk.

DESKRIBAPENA: jatorrizko tokian, 20 m-raino garatzenden palmondoa da.Lorontzietan 3-4 m-rainokoa da.Hostoak, uztai-forma nabarmeneko txortendunak, pina-tuak, foliolo edo hostoskak lerro edo lantza-formakoaketa kanpora arteztuak ia horizontalak, ditu.Barietateak: tankerako beste Howeia bat bada:Howeia forsterana: hosto-txortenak ez ditu hain nabar-men uztaituak, baina bai askoz luzeagoak; eta foliolo edohostoskak erabat beherantz makurtuak ditu.JATORRIA: Lord Howe Island, Tasmania.Howeia izena, irla horretan aurkitu zelako du landarehonek.ZAINKETA:Argia: argitasun handia behar du. Zuzeneko eguzkianere egon daiteke egunean 2-3 orduz. Ia ilunpetan ere,geldoago, baina biziko da.Tenperatura: hazkunde-sasoian tenperatura egokiena15-25ºC bitartekoa da.

Neguan 10-15ºC bitatean eduki.Horrela atsedenaldi egokia izango du.Ureztaketa: negua zenbat eta hotzago,hainbat eta urriago ureztatu.Udan lurrazala lehortu ahala ureztatu.Hostaila maiz ihinztatu.Ongarriketa: hazkunde-sasoian, uda-berri-udan, hilean behin urari ongarrilikidoa gehitu.Ugalketa: udaberri hasieran haziaerein. 26ºC inguru behar ditu eta ugal-tzea zaila da.GAITZAK ETA IZURRITEAK: Armiarma gorria: izerdia zurrupatuz,hostoak horiztatu eta zimelduarazi egi-ten ditu. Erasoa eragozteko hostailamaiz ihinztatu eta inguru hezean eduki.Kukurutxa: frondean itsatsita, izerdiazurrupatuz bizi ohi den lapa antzekooskola duen intsektua da. Mutur zorrotza

duen orratz edo labanabatez kendu.Zorria: hostopean etalandarearen zati samu-rretan, izerdia zurrupa-tuz bizi ohi den intsektuada. Banaka kendu.SEKRETUAK ETAKOKAPENA:Drenatzea garratzitsua

da. Ura zurtoinetan geratzen badalaster hilko da.Hostaila ihinztatzeaz ez ahaztu etainguru bero eta lehorrean (berogai-luak, aire egokitua, etab., daudene-an) maizago.Hostoak zimeldu ahala ebakitakendu, ez tiraka.Kontuz aire-korronteekin.Toki arrunt ilunetan ere oso ongi bizidaiteke, baldin eta gainerako baldin-tzak egoki zaintzen badira.Zuzeneko eguzkiarekin kontuz.Erraz jasan dezake, baina ez ordu-rik beroenetan. Uda partean kaleraateratzen badugu, pixkanaka ohitueta ez bat-batean.

TROP

IKAL

LAND

AREA

K

KENTIAHowelia belmoreana

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: garaiera ertaineko zuhaitza, 25m-ko altueratik pasatzen ez dena. Bereeite eta garaiera aldakorrak izaten dira,bizi den lekuetako ingurune-baldintzenarabera. Ale gazteetan eite piramidalaeta oinetik hasita adarkatua izaten da,adinarekin adaburu ireki eta irregularraeratuz. Enborra jeneralean andar-katu edo bihurritua, baldin-tza onetan zutoin zuzenaeman badezake ere. Azalagris hauskara eta leuna alegazteetan; adineko landa-reetan zartatu egiten daeta bere tesela luzangoakkolore arre gorriskakoakizaten dira. Adaskak finaketa griseskak, gehienetanhostorik gabe ia berenluzera osoan. Hostoakbinaka, inoiz 3-5 hostoko taldeak, finaketa zaluak, 6-12 x 0,07-0,1 cm, puntabigunekoak eta kolore berde ergikoak;normalean, beren bigarren urtean eror-

tzen dira zuhaitzetik.Kono arrak taldekatuak,luzangak, 5-8 mm-koakhoriak. Piniburuak 1-2cm-ko kanduarekin,sarritan errebolutuak,aobatu-konikoak, 6-12cm luzean eta 4 inguru

zabalean, kolore arre horiskakoak; hain-bat urte irauten dute zuhaitzean. Apofisilaunak dituzte, zilborra motza eta grises-ka. Haziak griseskak edo beltziskak, 5-7

mm, aobatu-luzangak, 15-25mm-ko hegal luzearekin.LORATZE: martxoa eta maiatzabitartean loratzen da, haziakbigarren urteko udan heltzen diraeta hurrengo udaberrian sakaba-natu.ERABILERAK: egurraerretxinatsua, kalitateertainekoa, eta enbo-rrak hain bihurriak etakaskarrak izanik apro-betxatzeko zaila; zur-gintzako pieza txikiakegiteko, trenbideko tra-besatarako eta erregaigisa erabiltzen da.HABITATA: terreno osoarido eta degradatuakkolonizatzeko duen gai-tasunak ematen dio

garrantzia basogintzan. Gainera hazkunde bizkorreko zuhaitzada, baina ez oso urtetsua, ez bait da 200urtetik gora pasatu ohi.HEDAPENA: itsaso Mediterraneoareninguruetan hedatzen da, mendi-hegallehor eta eguterak okupatuz, itsas maila-tik hasi eta 1.000 m-ko altitudea gaindituarte. Hemen azaltzen diren pinu guztieta-tik hauxe da lehortea hobekien jasatenduena, urteko prezipitazioa 300 mmbakarrik izanda ere bizi bait daiteke.Enboko haranean gora sartzen da, Nafa-rroa eta Arabako hegoaldeko muturretarairitsiz. Azkenaldi honetan, basogintzakobirpopulaketan landatua izan da zona osolehorretan, baita igeltsua duen substra-tuan ere, beste edozein espeziek bainohobeto jasaten bait du hura.

ALEPPO PINUAPinus alepensis

EUSK

ALHE

RRIK

O ZU

HAIT

Z AU

TOKT

ONOA

K

40EH 52 Zk.

NOLA EZAGUTU?: urre-kara orbaneko aingira gor-putz mehea, tutu erakoa

eta zuriduna edo berdeduna edukitzeagatik bereizten da.Animalien arabera begitxoez estalitak egon litezke edotaorban horidunekin, hauen ertzak beltzez inguraturik eta erlaitzmarroiak dituzte, bertatik hartzen dute izena. Orban hauenmisioa euren itxura ikus ezina bihurtzea da, honela itsas hon-darretik lasai asko ibil daitezke. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasun ugari batenbitartez babestua dago. Mukintasuna poro mukin batzuk sor-

tzen dute, buruan eduki arren oso ikus ezi-nak dira, bi masail hezurretan bananduakdaude. Hauek, aho oso handia, irtena etaarraila, ez du mingainik eta hagin indartsuakditu, euren punta zorrotzak atzerantz dituzteeta ez daude bakarrik masail hezurretanbomerrean aurki ditzakegu baita ere. Eurenbegiak eta orkatz zabalguneak txikiak dira,azken hauek obal eran eta ia sumaezinak,azalaren makulak estaltzen bait dituzte.

TAMAINA: metro bateko luzaera lortu dezake, baina ohikoaizaten da 30-70 zentimetro bitartean izatea. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibitateak gauen aurrera era-maten ditu. Geldoa da, zulo harkaitztuetan eta koral ugarrietandauden kobazuloetan edota hondar azpian babesten da.Arrainak eta krustazeoak jaten ditu bere usaimena erabiliz. BIZI TOKIA: lokatz hondarretan eta sakontasun gutxiko uha-rrietan bizi da, 2-15 metro bitartean, hain zuzen ere. BANAKETA: bere banaketa unea Karibearen zehar dago,baita Bahamas eta Bermudas ugarteetan. Floridan etaBrasileko maldan daude ere.

41EH 52 Zk.

MUND

UKO

ITSA

SSU

GEAK

EUSK

ALHE

RRIK

OLU

RHE

GAZT

IAK

DESKRIBAPENA: kalandria bizkarralde arre kripti-koa eta sabelalde argia dituen txori sendoa. Lepoaniduneko-itxurako orban beltz nabaria du eta mokoakono-formakoa eta sendoa du.TAMAINA: luzera: 19 cm.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du, belar eta sas-traka artean ezkutatua.ELIKADURA: haziak eta ornogabe Txikiak jaten du.HABITATA: leku irekiak, soroak eta etzeak atseginditu.Euskal Herriak, leku lehor eta beroenetan bizi da. 50 bikote baino gutxiagoko populazioa estimatzenda Euskal Herrian

URREKARA ORBANEKO AINGIRAMyrichthys ocelatus

DESKRIBAPENA: ertz argiko hego zabalak eta buztanarenalde bakoitzean marra zuriak dituen tamaina handiko alaudidoadugu hau.Ezaugarri bereizgarritzat buruko motots txikia eta lurrarekikomimetikoa den kolore lurkara aipa daiteke; bizkarra arrea, bula-rra zerrendatua eta sabalaldea argia direlarik. Txioka heganegin ohi du, eta beste alaudidoengandik bereizteko, tamainahandiaga, ondo markatutako bekain zuria, zerbait luzeagoa denbuztana eta sabelaldea argiak kontutan hartu behar dira.“Benetako kalandria” zertxobait handiagoa da, moko horia dueta lepoaren alde bakoitzean bi orban beltz dauzka, eta horre-taz gain, hego-ertzaren atzealdean marra zuria dauka.Hegatxabala, saldo handi eta jarraietan ikusi ohi da migrazioga-raian zehar.TAMAINA: luzera: 17-18 cm.BIOLOGIA: espezie lurtarra da, eta behinleku batean finkatuz gero, es du aireratzekozaletasunik agertzen, nahiago du ezkatatueta makurtu zuzenean hegan egin baino.Apirilak eta uztailak aldera behar lehorrenartean eta lurreko sakonuneetaz baliatuz,habia eraikitzen du. Belar lehorrez eta ilezegindako piloaren gainean, emeak 3-4arrautza erruten ditu, 10-11 egun pasa ondo-ren txitoak jaioko direlarik. Beste 11 egun

habian eman ondoren,txitoak hegan egitekoeta beraien kabuz elika-tzeko gai dira, etamomentu honetangurasoek bigarren txi-taldia burutzeko aukeraprobetxatzen dute.Udazkeneko pasea,irailaren bukaeratik aza-roaren erdira arte gerta-tzen da, eta udaberri-koa aldiz, otsailarenerditik martxoarenazken egunetara artebestea bezain nabaria

ez bada era.ELIKADURA: udazkenean eta neguan haziz, garauz eta kimusamurrez elikatzen da, baina ugalgaraia hurbiltzerakoan, intsektuja-le bihurtzen da, armiarmak, harrak eta molusku txikiak ere harrapa-tzen dituelarik.HABITATA: ohikoa izaten da eremu irekietan. Euskal Herrian osougaria da mediterranear isurialdean, batez ere, zereal-laborantzaketa larrediak dituzten eremuetan. Atlantiar lurraldean, espeziehonen populazioak mogaturik daude 800 metrotik gorako txi-lardi eta larredietara.

NEGU TXIRTAMelanocorypha calandra

HEGATXABAL ARRUNTAAlauda arvensis

NOLA EZAGUTU?: aingira itsas sugea tutu erakogorputz hori kolorekoa eta marra zutin ugariak, beregorpua zeharkatzen dutenak burutik buztaneraino,edukitzeagatik bereizten da. Honela bere buruaikus ezina bihurtzen dute eta itsas sakonean arrainhau arreta jaso gabe mugi daiteke. Bere itxura itsassugeen modukoa da, euren joera imitatzen duteeuren etsai bat beldurtu nahi dutenean, baina guz-tiz kaltegabekoa da. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasunugari baten bitartez babestua dago. Mukintasunaporo mukin batzuk sortzen dute, buruan eduki arrenoso ikus ezinak dira, bi masail hezurretan banan-duak daude. Hauek, aho oso handia, irtena etaarraila, ez du mingainik eta hagin indartsuak ditu,euren punta zorrotzak atzerantz dituzte eta ez daude bakarrikmasail hezurretan bomerrean aurki ditzakegu baita ere. Eurenbegiak eta orkatz zabalguneak txi-kiak dira, azken hauek obal eran etaia sumaezinak, azalaren makulakestaltzen bait dituzte.TAMAINA: 89 zentimetroak lortuditzake, baina ohikoa izaten da 55-70zentimetro bitartean izatea. BIOLOGIA: espezie hau bere aktibi-tateak gauen aurrera eramaten ditu.Geldoa da, zulo harkaitztuetan etakoral ugarrietan dauden kobazuloe-tan babesten da. Arrainak eta krus-tazeoak jaten ditu bere usaimenaerabiliz.

BIZI TOKIA: Koral uharrietako sakon lokatzetan bizi da,sakontasun gutxian, 5-25 metroko bitartean.

BANAKETA: bere banaketaunea Indiako Ozeanoa da(Madagascar, Chagosko,Andamarko eta Nicobarkougartediak, Seychelles,Mascareñas, Mentawai,Java, Sumatra etabar). ItsasGorrian eta Adeneko itsasmuturrean aurki dezakeguere. Itsas Nausian aurkidezakegu ere, Koral itsasoanarrunta da, Australiako GranBarrera aldean, zehatzmehatz.

ZINTA AINGIRA-ITSAS SUGEAMyritchys colubrinus

42EH 52 Zk.

43EH 52 Zk.

MUND

UKO

DORT

OKAK

EZAUGARRIAK: dotokabaztertuak oskol luzanga etaobalatua (Gopherus genero-ko oskolarik luzeena) izatea du ezugarri. Honek kolore gorrix-ka edo horixka, eta bere plaken lotuaren inguruan beltz-kolo-reko itzalak ditu.Bere urka gularrak lobulu bat oso garatua besterik ez du (palaluze itxurakoa eta zapal-dua).Bere burua bere generokobeste espezieenak bainolodiagoa eta luzeagoa da.Bere aurreko hankak ondomoldaturik daude zulatze-ko. Bost hartz karratu ditu,eta batak besteen ondoanoso elkarrekin daudenez“minipalak” bezala funtzio-natzen dute (oso egokiakzulatzeko).Ale helduen oskola gaztee-na leuna eta distiratsuagoada, gainera ez du besteirregultasunik ezta ildorikgabe.

TAMAINA: ale helduak 45 cm-ko luzera izatera ailega daitez-ke. Arrak emeak baino handi samarragoak izan daitezke (2-4cm).BIOLOGIA: Floridako lehorreko dortokak gordeleku sakonak

egiten ditu, gordelekuko ateahaize menperatzaileen kontrakoirekidura da. Gordeleku hauekanimalia basati askori babesaematen diete, adibidez sugeei,igelei edo azeriei.Bere generoko espezieriksoziableena da eta sarritan tal-deka belarra jaten ikus daiteke.Arren artean borrokak egitendituzte emeak lortzeko eta gerokopulatzeko.Estalketa gertatu ondoren,emeak 7 arrautza inguruanerrun ohi ditu, lurzoruan egitenduen zulo batean sartzen ditue-la. Inkubazio-aldiak 80-tik 110egunera irauten du.Udazkenaren hasieran kumeakarrautzetik ateratzen dira.

ELIKADURA: bere dieta belarjalea da.HABITATA: Bere habitatak leku hareatsuak ondodrenatuak, eta itsasoaren ondoan dauden dunak,osatzen ditu. Floridan, pinudien azpitik bizi dira(leku idor eta hareatsuetan).BANAKETA: bere banaketa-aldeak AEB-ko hego-aldea: Alabama, Georgia, Florida, Mississippikoarroa eta Louisianako ekialdeko lekua, osatzenditu.Espezie honek izugarrizko gizakion presioa jasanbehar du. Antzinean Indiako tribu batzuek jatenzituzten; beste tribu batzuk ordea, gurtzen zituzten.Gaur egungo mehatxurik handiena, bere habitata-ren aldaketan, suteetan eta sugeen kontrako pro-duktu kimikoetan datza. Baita hunkitzen zaionarnas-gaixotasuna ere.

FLORIDAKO LEHORREKO DORTOKAGopherus polyphemus

EZAUGARRIAK: dortoka honen oskolaoblongo eta ganbila da, nabar-kolore-koa gorriskara joanez. Kornea-plakahandiez eta sendoez estalita dago.Bular-oskola zabala da, aurreko lobu-luarekin oso nabaria da , aurrerantzeramana, eta arrengan ahur-itxurakoadu. Burua txikia da eta pigmentaziogorrixka du. Gorputzadarrak handiakdira eta azkazalak sendoak dituzte.Buztana oso laburra da eta aurreko bihankak korneo-ezkata handiez esta-lita daude.TAMAINA: ale hel-duek 27 cm-tik 30cm-ra bitarteanneurtzen dute, baina37 cm-ko luzera iza-tera ailega daitezke.BIOLOGIA: goizekolehenengo orduetan eta egunsentianeginkorra mantentzen da. Egunekoparte gehiena, eta bero-denboraldiakzulatutako lurpeko zulo horizontaletandenbora ematen du. Azalera joatendenean janariaren bila joan ohi da; haulandaredi lodietan datza.Bero dagoenean estibatzen ohi da.Momentu honetan beremetabolismoa moteltzenda.Batzuetan dortoka haubasamortutik bidaia luzeakegiten ditu.Ugaltze-garaian, udaberriangertatzen dela, arrak alda-kor bihurtzen dira oso etahaien artean borroka egitendute emeak lortzeko.Ar bakoitzak bere etzaiahankaz gora jartzen saiatuohi du. Haietariko batek lor-tzen duenean bere etsaiariasko kostatzen zaio bueltaematea.Estalketa gertatu ondoren,maiatzaren inguruan, sako-nera gutxiko tuneletan (15-20 cm-ko sakonera) emeek6 inguru arrautza errutendituzte (14 arrautza gehie-nez).Arrautzak esferiko etazuriak dira. Hasieran bigu-nak dira, baina oso goiz

zurrun bihurtzen dira.Maiatzaren eta ekaineanartean emeek hiru erru-naldi egiten dituzte etahiru hilabete pasa ondo-ren jaiotasunak sortuko

dira. Gazteen kolorea helduenen antzekoada baina plakaren erdialdean aldeargiagoak daude. 6 edo 10 urte pasabehar izango dira oskolaren kolore uni-formeagoa izateko.ELIKADURA: espezie belarjalea da,bere elikadura kaktusetan datza. Heze- aldietan ere elikatzen du lehor-aldietan

erreserbak gordetzeko.Batzuetangorozkiak eta animalia hilak jaten ditu,baita harrapatutako intsektuak ere.HABITATA: leku idorretan, hareatsue-tan edo harritsuetan bizi da, baitaarrailetan eta zuhaixka arantzatsuaketa kaktusak erruz diren lekuetan, ere.BANAKETA: bere banaketa-aldeakHegomendebaldeko AEB-ak (Mojavebasamortua, Sonoran basamortua) etaMexikoko iparraldeko muturrean osa-tzen ditu.

Gopherus generoko lau dortokengan-dik dortoka hau mehatxatuena da.Bere agorpenaren kausa nagusiabere habitataren hondamena da (lekumilitarrak, proiektu industrilak, autobi-deak, etabar).Kontserbatzeko egitaraua egin da,honekin erreserba batzuk sortu dira,“Desert Tortise Research NaturalArea“ bezala (Kalifornian, 98 km 2dituela) edo “Chuckwalla Beach Areaof Critical Environnemental Concern”-a bezala (Texasen, 368km2 dituelaeta sarbide publikoa murriztutaduela).

BASAMORTU DORTOKA

MUND

UKO

DORT

OKAK

Gopherus agassizi

44EH 52 Zk.

45EH 52 Zk.

MUND

UKO

KAME

LEOIA

K

EUSK

ALHE

RRIKO

UGA

ZTUN

AK Kameleoien tamaina oso aldakorrada: Brookesia familiako kamele-

oietatik, hauek ez dute 10 cm-ko luze-ra gainditzen (buztanarekin), Calum-ma, edo Calumma parsoni generokokameleoi handietara, 60 cm-ko luzeraizatera ailega daitezkeela.Munduko espezierik txikiena -Brooke-sia minima- Mulanje mendian (Malawi)bizi da. Helduaroan ez ditu zentimetroeta erdia gaindi-tzen.Haietako askokapaingailuakdituzte buruanedo aurpegian,adibidez sudur-protuberantziakedo adarrak-Chamaeleojacksonii beza-la, edo gandorluzeak buruarengoialdean -Chamaeleo calyptratus bezala-.Espezie askok dimorfismo sexualadute eta arrek emeek baino apain-gailu gehiago dituzte.Narrasti hauen ezaugarri nagu-siak, zein Chamaeleonidae fami-liako kide guztiek duten, hankenestruktura, begiak, belarririk eza,eta mihia dira.Kameleoi guztiek beren hankabakoitzean bi hatz nagusi dituzteneta erdialdean estalpen gogorre-kin. Hatz hauetan erpe sendoakdaude enborretara eta adarretaraigotzeko.Beren aurreko hanketan bi erpedituzte kanpoaldean eta hiru bar-nealdean. Atzeko hanketan,berriz, hatzen kokapena kontrakoada, aurreko hatzeekin konparatuondoren.Kameleoien begiak oso bereziak dira,eta beren ezaugarri nabargarriena,begibakoitzean betazalak alde zirkular txikibat bakarrik aske uzten du erdialdean -irisaren eta begi-niniaren artean-. Espe-zie guztiek globo-itxurako begi handiakindependiente moduan mugitzeko tre-betasuna dute eta honi esker, bere gor-putzaren inguruan 360º-ko ikusmenadute.Harrapakina ikustean, bi begiak norabi-de berean jar daitezke ikusmen estere-oskopikoa eta sakonararen pertzepzioa

lortuz.Kameleoiek ezdute Jacobson-organurik etasugeek bezala ezdute erdiko-bela-rririk ezta kanpo-belarririk ere etadirudienez gorrakdira, izan ere,

airetik bidaia egiten duten bibrazioak

ezin dituzte dektektatzen.Berez, motelak

Narrasti hauek oso motelak dira. Berenharrapakinak harrapatzeko mihia era-biltzen dute, normalean luzea da osoeta batzuetan bere gorputza baino luze-agoa da. Beren mihi luzea jaurtigai batizango balitz bezala botatzen dute, izu-garrizko abiadura eta distantziarekin.

Espezie batzuek bere muturitsaskorrarekin animalia txikiak,intsektuak batez ere, harrapa-tzen dituzte, elikatzeko. Horiegiteko izugarrizko abiaduraerabiltzen dute eta beti osoosorik janez (egoera hau osoarrunta da narrastien artean).Bere azala keratinan oso abe-ratsa da, eta honek onurabatzuk ditu, iraupena batezere, baina beste espezieekingertatzen den bezala, mudaperiodikoak behar dituzte berri-tzeko. Normalean urtean birri-tan azala aldatzen dute, suge-ek egiten duten moduan.

KAMELEOIEN EZAUGARRIAKNOLA EZAGUTU? zelaian dagoela txakurtxiki batekin oker dakioke, momentuan bertanbelarriek eta batez ere buztan iletsu luzeagoakohartzeko. Kolorea dabil arre argi urdinska etanabardura adierazgarri gorriska artean, koko-tsean argiagoa izanik. Ilaia luzea eta ugaria da,batik bat buztanean zein bere ezaugarririknabariena baita. Atzak txakurrarenen antzeko-ak dira baina luzeagoak. Oinzola zein lauhatzamarrak ispilatzen ditu, baita hatzalzalakere, aurreko eta atzeko mamulen artean, etamoztu gabe balizko zerrobat marraz daiteke, (gutxi-gorabeherako tamaina 5cm x 4 cm). Gordelekuakzikinak dira harrapakinhondarrak barruan etagorotzak kanpoan daude-larik. Azeriak duen sundabereziak dagoen tokiasalatzen du. Gorotzakzilindrikoak dira (7-10 cm x2,5 cm.), bideetako harri,makila eta honelako tokie-tan uzten dituelarik.Erreak, bestalde, zolua botatzen ditu beti gernuaz batera.TAMAINA: burua eta gorputza: 60-90 cm. Buztana: 35-40 cm.Pisua 6-10 kg.BIOLOGIA: azerian eguneko eta gaueko animaliak dira gizaeraginetik at dauden guneetan. Gizakia ibiltzen den inguruetannagusiki gautarrak dira, segur aski gizakiaren presentziarenondorioz. Trostan mugitu ohi dira eta igerilari onak dira. Araldiaurtarriletik martxora izaten da eta eme bakoitza ez da araldianegoten bi edo hiru egun baino gehiago.Aro horretan emeek jario usaintsuz seinalatzen dituzte eurenbabestoki eta kurreko gordeleku zaharrak.Sarritan beste animalien babeslekuak erabiltzen dituzte, besteakbeste azkonar edo untxienak, eta hala behar izanez gero, handi-tu egiten dituzte.Haurdunaldia sei aste eta erdi eta zortzi asteartekoa izaten da. Kumeak martxoa eta maiatzaartean jaiotzen dira eta kumaldi bakoitzak 3-6kume izan ohi ditu.Gazteek heldutasun sexuala 9-10 hilabeterekinlortzen dute eta 10-12 urteko bizitza izaten dute.Araldiaz eta edoskitzaroaz kanpo animalia

bakartia da.Azeriek eragina izan dute ehiza xeharen gainbeheran etagertaera hori oso interesgarri gertatzen zaie zientzialariei,teknikariei, kontserbazionistei eta ehiztariei.Gurea bezalako ekosistema konplexuetan oso erraza daharrapariek harrapakinen ugaritasuna baldintzatzen oteduten jaitea.Maila teorikoan haraparritzak bakarrik ezin du harrapakinengainbehera eragin, bai baitaude gainbehera horretan eragin

handiagoa duten faktoreak (gehiegizko ehiza, gaixotasunak,lehorteak, pestizidak, habitataren degradazioa). Hala ere, aipatu-tako faktore horiek desagertuko balira, baliteke harrapariek gau-zatutako presoaren ondorioz harrapakinen hazkundea galaraz-tea edo mantsotzea.Zaila da eredu teoriko horiek praktikan frogatzea baina azerieijarraitzeko erabili ohi diren metodo ez-selektiboak (lazoak, zepo-ak) ez dira oso eraginkorrak, jakina baita azeriek indarberritzekogaitasuna dutela. Jazarpen horietan erabiltzen diren metodoekdesagertzeko arriskuan dauden beste haragijaleei ere kalte egindiezaiekete, tranpa horietan hil baitaitezke.Azeria herrialdeko haragijale ugariena da.HABITATA: biotopo mota guztietan bizi baina bereziki basoetan.

Hala ere, ez da basoetan barnerasartzen eta nahiago ditu zelaieninguruetan eta giza ustiategieninguruan dauden basoetakomugak.Indibiduo bakoitzak duen lurralde-ak 3 km2 izan ditzake baso-bioto-poetan eta 10 km2 gune irekietan.Hala ere, ale bakoitzaren lurralde-etan gainjarpenak gertatzen diraeta elkarrekiko onarpena erakus-ten dute.Onarpen hori, ordea, txikiagoa iza-ten da araldian. Ar bakoitzarenlurraldean emeak bizi ohi dirabaina, zenbait autorek horrelakorik

baieztatzen duen arren, oraindik ez da azerien balizko jar-duera poligamoaren frogarik aurkitu.ELIKADURA: oazerien elikadura askotarikoa da. Ia jatendutenaren erdia karraskiriak dira. Horrez gain, untxiak, erbiaketa erbibuneak, hegaztiak eta euren arrautzak, narrastiak,anfibioak, arrainak eta intsektuak, fruituak, eta, berezikineguan, sarraskiak ere jaten dituzte.Urte guztian zehar elikagaiak eta soberakinak gordetzen ditulurpean. Giza bizilekuen inguruetan eskortetako hegaztiak etaarkumeak ere jaten dituzte.

AZERIA, ANIMALIARIK MALTZURRENA

Kameleoi gehienak Afrikan etaMadagaskarren bizi dira,

baina espezie batzuk Europakohegoaldera, Sri Lankan, Indianeta Asia Txikian ere bizi dira.Hainbat habitatan bizi dira, hots,mendietan, oihanetan, sabane-tan eta batzuetan basamortue-tan eta estepetan. Gehienakbasoetan bizi dira, baina sastra-ken artean eta lurzoruan ere bizi dai-tezke (hostoen azpitik). Beren buztana-

ren eta hanken trebetasun oratzaileariesker, zuhaitzez zuhaitz pasa daitezk.

HABITATA ETA BANAKETA

46EH 52 Zk.

British shorthair-ak, sendotasunari, trinkotasu-nari eta bere gorputzaren poteretsuari ezker,

edozein egoera lasaitasunez, independentziaz etaduintasunez onartzen du.Nahiz eta patxada britaniarra eduki, honek ez duinportantziareik benetako katua bezala konporta-tzeko : Bere jabeen mesedeak lortu nahi ditueneanmaitekorra, adeitsua eta jostalaria agertzen da.Interesagatik umeak pairatzera ailegatzen da, (ezbaditu asko molestatzen).Katu hau ehiztari eraginkorra eta jostalaria da,denbora asko sofa batean edo kuxin bigunetanematea gustatzen bazaio ere. Bere gorputza luzeaeta ondo orekatua hain arina da ezen erortzenbaita, nahiz eta altuera handitik izan, beti lau han-ketan lurreratu ohi da.Txakur asko ez bezala, Katu britaniarra kotxez edoitsasuntsiz bidaiatzen denean inoiz ez da zorabia-tzen. Dena den katu gehienei bezala, lekualdake-tak ez zaizkio batere gustatzen, eta edozein haus-turak bere ohiko bizitzan estresa ematen dio.

Katamotzezko begiakKatu britaniarrak ikusmena eta entzumena liluraga-rriak ditu. Nahiz eta bere ondoan dauden objetuakez ondo fokatu, bere begi bakoitza 200º ikusmen-angelu arte estaltzeko gai da, eta bi metrotik aurre-ra bere begiradatik ez zaio ezer ihes egiten.Katuak gauez ere ikusmen-ahamena manten-tzen du.Daukaten katu guztien bigi-niniak dilatatzeko gaita-sunari esker, edozein ilargiaren izpi fina berebegiak 40-50 aldiz anplifika ditzake, izan ere, estal-

dura barne-begi zelular baten bidez, horizka kolorekoa“Tapiz disdiratsua” delakoa, ispiluaren bezala, funtziona-tzen du, argia bere erretinaren gainean isladatzeko.Egunean, erretina zirrikitu bertikal bihurtu arte gutxitzen da,ia-ia ikustezina da.Bere entzumena ultrasoinu maila arte, harbera da, katu hauedozein zarata lokalizatzeko gai da, metro batean, 6-7 renbat cm. akatsera egon daitezke. Hain handia da bere entzu-mena ezen edozein zarata erakargarria iruditzen batzaio.Hau gertatzen den bakoitzean, nahiz eta bere jabeak deitubera gorrarena egiten da.Txakurra ez bezala, kaskamotz britaniarra katu mamagai-tza eta zentzakaitza da oso. Bere entzumena, jokuaren edoehizaren jakingura, jakinmina eta bere probetxurako lortze-ko balio ditu, agindu zuzena egiteko izan ezik.Bere entzumen zehatza helburu baliagarria egiteko balioizango balu, animalia honen jabeak elektroi-lapurrarrenkontrakoa edukiko luke eta bere jabeak nahi dueneankatuen azazkalak ateratzea lortuko balitu eta kanpota-rrekin aurkakoa egongo balego etxe edo lantegi guztietanbritish shorthair bat egongo litzateke. Dena den, Naturak

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

katu hauei izaera burujabea eta eraginkorra eman die.Zahartzen diren heinean, gortasunzale bihurtzen dira, bainagaltzapen hau ikusmena eta entzumena zorroztuz konpentsa-tzen dute eta halaber, bibrazioarako sentibera bihurtuz.Bere belarrien kaleko aldean, ilezko langa txiki bat, babestekodago, dena den hautsak eta ezkoak katuen belarrietan gorde-tegiak eratzen dituzte, eta azkenean katuak, azkazalen bidez,bere buruari zauriak egiten dizkio, karraskatzeko. Eragospenhauek saihesteko, katuen belarriek bastoi txiki baten bidez,garbitu behar dizkiogu, baina ez dugu oso sakona sartu behar.Normalean ekintza hau ez zaio batere gustatzen, hau delakausa txikitatik ohitura hartu behar du.Kaskamotz britaniarraren jatorriak nahiz naturalak nahiz zaha-rrak dira, eta katu trebea, harroa eta ehiztari ona izatera era-maten dute. Harrison Weir-rek arraza hau lortu zuen, berak,katuen hazkuntza arte izatera eraman zuen. Harrison-ek arra-za batean kaleko katuen ezaugarri eta trazu onenak finkatunahi izan zituen, azkenean joan zen mendean lortu zuen etaLondreseko Crystal Palace-n ospatzen ziren erakusketa guz-tietan Katurik ezagunena izatea lortu zuen.

Koloreak guztio-ni atsegin ema-

teko.Dena den,Mendeko hasie-ran, ErresumaBatua-ra katu per-siarrak ailegatzea(beren ilajeakluzeak ez ezik,zetatsuak ereziren), katu hauekbere estatusagaldu zituzten eta30-eko hamarka-dan arte ez duteberriro berresku-ratzen. II MunduGerra- ri eskerEuropako katuenhazkuntza bertan

behera geratu zen baina ile-motz britaniarra beste katupersiarrekin gurutzatu izanzuen, urte asko eman beharizan zuten arrazaren progra-ma finkatzeko. Gaur egun,animalia honek buru sendoadu, begi handiak eta urrunakditu eta buztana lodia etazehatza, bere tamainak etagorputzaren tamainak pro-portzio orekatua aurkeztendute. Bere ilaje motza etadentsoa, Britania Handikoeguraldi hotzari eta hezeariadaptatzeko.

Gaur egun 17 kolore mota onartzen dituzte, haien artean urdi-na da garrantzitsuena, begiak laranja koloretakoak dauzkatenaleak, arraza kartusien antzekoak direla esan behar da. Beltz-zuri barietatearen diren katuak zeharo homogeneoak izanbehar dira, beren begiak laranjak izan behar, baina zurienkasuan, beren begiak urdinak edo begi bana kolore bana izandaiteke. Kezkaketen mantua beltza edo urdina izan daiteke,bere azpi-ilea, zilar-kolore argia orban zuriak gabe izan daitez-ke. Gehien preziatzen duten Kolore barietateriko bat beixada, izan ere, oso zaila da ale beixak, orban zuririk gabe eta begilaranjak lortzea. Beste barietateren artean: orbandua, dortoka-ren ezkata - beren aleak beltzak dira orban beixa-gorriekin- etaurdin-beixa kolorekoa.

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

47EH 52 Zk.

II LL EE MM OO TT ZZ AA DD UU EE NN BB RR II TT AA NN II AA HH AA NN DD II KK OOKK AA TT UU AA

48EH 52 Zk.

49EH 52 Zk.

ratuen substratuetanLizarrako karraskalaren zen-bait masa daude, hau da,kostaldeko artearen antzaduen eta bere argiuneetannahiz oihanpean gurbitz,kapiestra (Viburnum tinus)nahiz txilar zuhaizkara ugariizan ohi duen eskualdehonetako baso-mota bereziadenak.Sastrakadien artean azpi-marragarrienak harkaitzeta-ko pre-txilardiak, goiko zone-tako (pagadi eremuak) abeltzaintzaestentsiboaren bazkalekuak izan ohi dire-nak, erkameztiaren eremuetako ipurudi-larreak, eta igaroezineko ezpeldiak dira.Haitzei lotutako landaredia nagusiki gailu-rretan, harkaiztegietan eta karrarizkolegartzetan hazi ohi da baina garrantziberezia du Istorako sakan malkartsuan.Ingurugiro hauen interes ekologikoalehen-mailakoa da, bertan elementu fau-nistiko eta floristiko azpimarragarriak aur-kitzen baitira.Interes korologikoa duten landare-espe-zieen artean, penintsularen iparraldekozenbait endemismo nahiz gure eremuanarraroak behar dira: Cochlearia arago-nensis, Genista eliassennenii, Anthyllismontana, Linaria badalii, Valerianella fusi-formis, Anthriscus caucalis, Aspleniumfontanum, Telephium imperati, Dianthusmarianii, Barbarea vulgaris, Campanulapaui, Medicago suffruticosa,Cynoglossum dioscoridis, Sisimbriummacroloma, Torilis leptophylla, Scabiosagraminifolia, Legousia castellana,Brimeura amethystina, Allium molyt etaPiptatherum paradoxum.

Interes bereziko faunaOngi zaindutako area menditsu honeninteres faunistikoa handia da, duen koka-gune geografikoari esker, ingurugiroatlantiarrak nahiz medi-terraniarrak baititu.Gutxi aztertutako espa-zio natural bat izanik,duen baso-giroen aniz-tasunak eta aberasta-sunak nahiz, beresakan eta gailurrakhelezinak direnez, duenleku isolatuaren izaerakfaunarentzako areagarrantzitsu bat bihur-tzen dute. Nafarroakolurraldean dituen jarrai-penek eta inguruetakoarea menditsuekindituen loturek ere badute horretan eragi-na.Espezie ornitiko ezagunen artean, basoe-tan eta ingurugiro harkaiztsuetan haztendirenak dira azpimarragarrienak, hauenartean gure faunako zenbait harraparigarrantzitsu: arrano beltza (Aquila chry-

saëtos), arrano sugezalea (Circaëtusgallicus), belatz handia (Falco peregri-nus), hontza handia (Bubo bubo), mirugorria (Milvus milvus), sai arrea (Gypsfulvus), sai zuria (Neophron percnopte-rus), belatxinga mokogorria(Pyrrhocorax pyrrhocorax) eta malkar-sorbeltza (Apus melba).

Leku aipagarriak- Istorako sakana. San Vicente deArana eta Orbiso herrien artean, Istoraerrekaren kararrietan landutako haizpi-

tarte ikusgarria da. Paraje malkartsuakdira, karraskal ugari eta ingurune harkaiz-tu asko dituztenak.- Katxutxartia sakana. Egoera onean dau-den pagadi eta erkameztiak Arnaba men-

diaren laiotzetako labar sakonetan,Kontrasta inguruan.

Lurzoruaren erabilera nagusiakProbintziako herri-lur menditsu gehiene-tan gertatzen den bezala, erabilera nagu-siak baso-baliabideen -zura nahiz egurra-nahiz abeltzaintza estentsiboaren ingu-rukoak dira.Abere-azienda urria da mendizerrahonen Arabako lurraldean eta zaldietan,basabehietan nahiz ardietan oinarritzenda. Abere hauek sastrakadi baxuetan etazona altuetako larreetan nahiz basohauetako zuhaiskaz estalitako argiunee-tan elikatzen dira. Lehen, zerri-aziendakmendietako ezkurrak aprobetxatzenzituen, bereziki Orbiso inguruetakokarraskaletakoa.Malda leuneko nekazaritza-laboreakdituzten zenbait luberriketa daude Cruzde Alda mendiaren gailurretan.Azken urte hauetan karraska haztekoegokiak diren lurzati batzuetan boilurrak(Tuber melanosporum) aprobetxatzekozenbait saio egin izan dira.Atseden alderdiak dira urrienak etaArnaba eta Cruz de Alda mendien tonto-rretara iristeko egiten diren mendi-ibilaldijakin batzuetara mugatzen dira. Orbisoinguruetan, Santa Lucia ermitaren ondo-an, atseden-zona txiki bat kokatzen da(Parke Lokala).

EUSK

ALHE

RRIKO

MEN

DIAK

EUSK

ALHE

RRIKO

MEN

DIAK

Santiago de Lokiz mendizerraren zati han-diena Nafarroako lurretan dago baina

mendebaldera Arabako lurzoruetaraino iristenda, katalogatutako espazio natural honetakobasolurrak barneratuz.Arabako erdi-ekialdean kokatzen da, Aranaeta Kanpezu haran nekazariak banatuz.Araban duen muga naturala aurre haranenhondoetan dauden nekazaritza-laboreenlerroak finkatzen du; ekialdean, nafarroarekikomuga Berrabiako sakanean eta Arnaba men-diaren laiotz eta gailurretan dago, mendizerrahonen gainerako zatiak, jarraitzen duenlekuan.Mazizo menditsu honen mendi-oinean koka-turiko Arabako zenbait herri dira: Kontrasta,Alda, Oteo eta Orbiso.

Berezitasun geologikoakSantiago de Lokiz Mendizerra Entzia-UrbasaMendizerraren paralelo doan azalera mendi-tsu zabala da. Gure lurraldean, bere hegale-tan kokaturiko baso adibide zabalez estalitadago, goialdeetan sastrakadi eta larre azaleraugarirekin.Bere orografia gora-beheratsua da, fenome-no karstikoak azaltzen dituzten goialdeetanerliebea nolabait leuntzen bada ere. Orbisoeta Kontrasta inguruetan sakan malkartsubatzuk ere definitzen dute.Mendi hauetan sortzen diren eta gehienetaniragankorrak izaten diren ibaibide txikiekEbro ibaiaren adarra den Ega ibaian isurtzendituzte beren urak.Lurralde menditsu honetako altituderik han-dienak Cruz de Alda (1.120 m) etaNafarroako Santo edo Arnaba mendia dira.Azken honek 1.258 m ditu eta mendizerrakotontorrik altuena da.Dituen berezko koalitate paisajistikoez gain,bere gailurren ikuspegien kalitatea azpima-rratu behar da, ongi zaindutako inguruetakonatura-guneen ikuspegi zabal eta bkainakbaitaude bertatik.Bere geologiari dagokionez, GastiaingoAntiklinala azpimarratu behar da. Bere arda-tzak ekialde-mendebalde norabidea du etaSan Vicente de Arana inguruetatik Ulibarriherri nafarreraino luzatzen da.Litologia sinplea da, gehienbat Kretazikoko kararrizko materialezosatua. Mendizerraren iparraldean kararri marhatsuak nagusi-

tzen dira, goialdeetan eta hegoaldeankalkarenitak eta kararri hareatsuak nagu-sitzen diren bitartean. Zati baxuenetansubstratu margatsu urri batzuk agertzendira eta Orbiso herrigunearen inguruetanTertziarioko buztinak eta konglomeratuakere bai.

Interes bereziko landaredia Naturagune honek zuhaitz autoktonoenlandarediak ongi estalitako herri-lurrakbarneratzen ditu. Hauetan erkameztien(Quercus faginea) eta pagoen basoak(Fagus sylvatica) -iparraldean- nahizkarraskaren basoak (Quercus ilex subsp.rotundifolia) -hegoaldean- nagutsitzendira.Lurralde honen artapen egoera onaren

ondorioz bere antzinako landarediaren eta egungo landaredia-ren arteko parekidetasuna handia da. Cruz de Alda mendiarengailur altuetan eta eguteretan ezik (hauetan zuhaiskak eta basogazteak nagusitzen dira) gainerako lurraldeetan jatorrizko lan-darediaren oso antzekoa da oraingoa.Erkameztia mendebaldeko hegal ertain eta baxuetan eta ipa-rraldean nagusitzen da, Arana haranerantz. Azken honetan,pagadi-sailaren azpian agertzen dira eta biak banatzen dituenlerroa ingurugiro baldintzen arabera aldatu egiten da. Kontrastainguruetan, noizbehinka haritz kandudunak agertzen dira(Quercus pubescens-humilis) erkameztiekin tartekatuz.Pagadi karezaleak ere, iparraldeko hegalak eta naturagunehonen goildeak estaltzen ditu. Paraje altuenetara ere iristen diraeta bertan kararri azaleramenduak eta fenomeno karstikoakugartiak dira, bere sastrakadi subserialak nagusitzen direlarik.Mendizerra honen Arabako zatian dauden egutera epel etaharritsuak, karraskaren baso zabalez estalita daude. Ezpeldunkarraskalak ugariak dira paraje eguzkitsu hauetan eta berezikiIstorako sakanean. Orbiso inguruetako buztinen eta konglome- Lysmachia vulgaris. Miru gorria.

Potentilla montana. Hontza handia.

Lurralde Historikoa: Araba.Udalerriak: Arana harana eta kanpezu.Sarbideak: Kontrastatik san Kurutze Kanpezura doan eskualde-errepideakArana haranean dauden herrigune guztiak lotzen ditu eta naturagune hau muga-tzen du. Bide honek Santa Kurutze Kanpezu Gasteiz-Lizarra errepidearekinlotzen du eta hau ere sarbide alternatibo bat izan daiteke

SANTIAGO DE LOKIZ MENDIZERRA

50EH 52 Zk.

MUND

UKO

ITSA

SOAK

PAPILIO BLUMEI PAPILIO ULYSES

PAPILIO HOMERUS PAPILIO ZELICAON

PAPILIO GLAUCUS PAPILIO MEMNON

MUNDUKO TXIMELETAKZOOLOGIA

Gibraltarko Arkoko alde geologikoarenerditik I-H norabidean (180 km-ko

zabalera inguru) eta 350 km-ko luzera -E-M norabidean- kokaturik dago.Alborango itsasoaren batez bes-teko sakonera 1.000 m ingurukoada, baina sakonera maximoak2.200 m baino gehiago ditu ekial-dean. Itsaso honetan irla txikibatzuk daude, haien artean Albo-rango uhartea, erdialdean, nagu-sitzen da.Gehienak Espainiakoburujabetzaren menpe daude,nahiz eta Marokoko kostaldetikgertu dauden.

Urpeko ur-laster gogorrakItsaso honek urpeko ur-lastergogorrak ditu ezaugarri, bere aza-leko ur-lasterrak ekialderantz ibil-tzen dira, Atlantikoko ura Medite-rraneorantz eramanez. Urpeko ur-lasterrak mendebalderantz ibiltzendira, ur mediterraneoak -beroagoeta gaziagoak-Atlantikorantz era-manez. Honi gaineratu behar dahaizeen gainazal-efektuak, hauekitsasoaren azalean ekialdetik men-debaldera menperatzen dute

(Levante du izena). Ur-laster guztiek fau-na oparoa lortzen dute -alde honetan osoespezifikoa-. Antzinatik faunak gizonaerakartzen zuenez, ingurune fisiko etageografikoa giza-ingurunearekin loturikdaude. Hemendik, herrien sorrera askoikus ditzakegula eta gainera urteetanzehar mantendu zirela.Alborango itsasoa bi itsasoen artekotrantsiziozko aldea da, bi ekosistemennahasketa izanez. Mendebaldeko Medi-terraneoko botila-itxurako sudurra dutenizurde-populaziorik handiena da, Medi-terraneoko azken itsas mazopa arrunt-talderen aterpea da eta Europako itsadorkoken “jatetxe”rik garrantzitsuena da.Arrantzarako alde nagusia da , batez eresardinak eta ezpata-arrainak lortzeko.Arku mendikatsuak-Gibraltarko Arkuaizenekoa-, hegoaldetik, mendebaldetiketa iparraldetik Alborango itsasoa ingu-ratzen du. Mendikate Betikoek (Espai-niako hegoaldean) eta Rift-eko mendika-

tuek ( Marokon) osatzen du.Arku honi -ekologian- gune beti-ko-riftekoa esaten zaio, Medite-rraneoko punturik garrantzitsue-netarikoa biodibersitatean iza-nez, Albotan gertatzen denbezala, gune hau bi itsasoenarteko trantsiziozko aldea da,hemen Mediterraneoko biodi-bertsitatea Atlantikoarenarekinnahasten da. Atlantikoaren neu-rrizko eraginak Mendikate Beti-koko eta Rift-eko espezie askobizitzen uzten du, izan ere,azken mende hauetan klimarenaldaketak oso handiak izan diraeta segurki Mediterraneokoarrotik at agortutako egongoziratekeen.

AALLBBOORRAANN IITTSSAASSOOAA

Alborango itsasoaMediterraneo itsasoko mende-balderago dago; iparralderaEspainiako kostaldearekinmugatzen du, hegoaldera,Marokoko eta Argeliako

kostaldeekin; eta mendebalderaGibraltarko itsasartearekin -

einek MediterraneoaAtlantikoarekin lotzen duen-.Bere urek Gibraltarko itsasar-tetik Gata lurmuturreraino et

AALLBBOORRAANN IITTSSAASSOOAA

Liguriako itsasoaMediterraneo itsasoaren itsa-

sadarra da. Bere mugak ezdira oso zehatzak. Liguriako

eta Toskanako kostaldeen arte-an eta Elba eta Korsika uhar-

teen artean dago.

Italia, Frantzia, eta Monako inguratzen ditueta Tirreniar itsasoarekin mugatzen du. Itsas

ugaztunen santutegitzat hartzen da eta ZEPIMbezala deklaratua dago.Genoako hiria eta portua itsaso honetako kostal-dean nagusitzen dira. Ipar-mendebaldeko kostal-

deak izugarrizko edertasun panoramikoa du etabere klima oso atsegina da. Beste ibai batzuenartean, Arno ibaiak bere urak isurtzen ditu Ligu-riako itsasoan.

LIGURIA ITXASOA

Arrain EditorialaArrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA

TLF: 94 490 34 04e-mail:arrain@arrain.esweb: www.arrain.es

Arrain EditorialaLa mayor obra escrita en euskera de Antropología y Biodiversidad

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKCATÁLOGO DE PUBLICACIONES 22000099

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA