Arrastoak buztinean

Bildts hizkuntzaren kontzientzia berri baterantz

Gerard Marcel de Jong 2017ko abendua, Pasai Donibane / Donostia / St. Anne

1

Hitzaurrea

1984an, nire aitonak, bizitza osoan Bildtse Post astekariaren irudi izan zen eta bere bizia

bildtshizkuntzarenaldeemanzuenGerrytDirks-ek,HerbehereetakotelebistakoVanGewest

tot Gewest saioko kamerak izan zituen bulegoan gonbidatu, egun neuk zuzentzen dudan

egunkariaren albisteen solairuan. Bildts hizkuntzaren etorkizunari eta mehatxuei buruzko

programaegitenariziren(bai,baitagaraihaietanere,duela30urte).

Aurkezleakhonakohaugaldetudio:

—Zureustez,zenbatdenborageratzenzaiobildtseraridesagertuarte?

Irribarretxikibategindu.

—Galderaona…

Nireaitonakgutunak irekitzekoariheldudio,gorabegiratudu,gogoeta laburbategin,eta

erabakidu:

—Nibizinaizenartekodenborageratzenzaiobildtserari.

2018kourtarrilaren1etik,HetBildtudalerriaezdaexistitzen.513urteetagero,bildtsdunek

beren autonomia galdu dute, eta desegin egin dira Waadhoeke udalerri berria sortzeko.

Autonomia desagertzearekin batera, hizkuntzak eta kulturak are presio handiagoa jasan

beharko dute. Baina ez da gauza berria: Bildts hizkuntza presiopean egon da nire bizitza

osoan.BesteHitzak–OtherWordsprogramariesker,neronek,bildtsdunbatek,maiatzaeta

ekaina Hego Euskal Herrian igarotzeko aukera izan nuen. Bertan, Bizkaiko golkoan,

Donostiatik gertu, Hugoenean bizitzeko eta lan egiteko askatasuna izan nuen, eta

euskaldunak beren nortasunaz, hizkuntzaz eta kulturaz zer harro dauden ikustekoa. Nire

egonaldia nortasunari, zerbait geure dugula sentitzearen izaera unibertsalari, hizkuntza

gutxituen berezitasunari, eta norberak bildtsera bezalako hizkuntza txiki bat babestu eta

zabaltzekoegindezakeenariburuzkoikerketabatbilakatuzen.

2

1.Mehatxuekinbatera,aukerak

Euskal Idazleen Elkarteak egonaldiak antolatzen ditu urte osoan zehar Hugoenea etxean

hizkuntza gutxituetan idazten duten idazleentzat. Hugoenea etxeak Victor Hugo frantziar

idazlearengandik hartu zuen izena, arrantzale herri txiki horretara joan baitzen naturak,

itsasoarenikuspegiaketaEuskalHerrikojendeonakekartzenzioninspirazioarenbila.

Etxeaherrikoplazafotogenikobateandagokokatuta;tokikobizitzarikoloreaematendioten

etxe alai, tabernatxo eta aurpegi berrien artean. Hasieran begiradak barnerakoiak ziren,

baina behin izotza apurtuta eta elkarri irekita, lotura berezi bat sortu zen –kultur trukea,

gurehizkuntzeietakultureiburuzkoistorioakemanetajasotzekoa–.EuskalHerriraetortzeko

nahiko ondo prestatu nuen neure burua: liburuak irakurri nituen, bertako historiaz,

hizkuntzazetakulturazikasinuen.Bainajendeakegitenduhizkuntzabat,kulturabat,baita

historiaberaere,jendeakdaramahoriguztiaberebizkargainean,etajendeaktransmititzen

du. Liburuakaldebaterautzi etahaienmunduan sartunintzen. Etabi aldeentzat izan zen

abentura: euskaldunak bildtserari buruz ikasteko gogotsu ziren. Euskaldun mordo batek

–gazteaketazaharrak,pertsona"arruntak"etakulturelitekokideak–bildtshizkuntzariburuz

edozeinnederlandarrekbainogehiagodakiorain.

EuskalHerrianeginikoegonaldiankonturatunintzenzergatikdaudeneuskaldunakhainharro

beren idiosinkrasiaz, hizkuntzaz eta kulturaz. Ikusi dut nola egiten duten aurrera haiekin,

nekaezin,nolazaintzendituzten,bideanoztopoakaurkituarren.

Egonaldiaeginnuenherria,Donibane,herritxikiada,bertakojendeaosoelkartutadagoeta

tradizioei jarraitzeamaite dute, eta beharrezko denean, batera ekiteko prest daude beti.

Herrianikurrinakdaudenbalkoietatikzintzilika,eta"Etxera!"diotengraffitiakirakurdaitezke

hormetan, Espainiako gobernuari eskatuz eskualdeko seme-alabak –zuzen edo bidegabe

atxilotuak, gehienetan ETAko kide izatea egotzita– Gipuzkoara ekar ditzatela (horixe da

probintziaeuskaldunena).Etxeraekarditzatela.

Badirudi Europa post-globalizazio aro batean murgilduta dagoela. Bruselak eguzkitik

hurbilegi egin zuen hegan; azkarregi joan zen jende askorentzat. “Batasuna aniztasunaren

bitartez”, horixe izan behar zuen, baina agian batasunerako nahi horrek larrialdietarako

irteerarantz bultza zuen aniztasuna. Post-globalizazioan begirada berriz ere barrualdera

zuzendudaheinhandibatean.Eta, tamalez,badirudihorreneskutikdatozela (muturreko)

nazionalismoa,xenofobia,etaenpatianahizsolidaritatefaltahandibat.

3

ErresumaBatuakBrexitaaukeratuzuen,Italiakoeskualdeekautonomiahandiagoanahidute;

eta, noski, Katalunian gertatzen ari den independentziaren aldekoborroka guztion ahotan

dagoorain.Adibideokezindiraelkarrenarteankonparatu–jatorriosodesberdinakdituzte–,

bainagauzabatpartekatzendute:(eskualde)nortasunarenetakulturarenbabesa.

Indarrean diren botereek kontrako patua inposatu dioteHet Bildt udalerriari: nire herriak

existitzeari utzi dio 2018ko urtarrilaren 1ean; 513 urteren ostean, bildtsdunon autonomia

amaitu egin da. Hagak hala aginduta, eta probintziaren eta Bildts eremuko udalaren

babesarekin, udalerria desegin egin daWaadhoeke herria sortzeko. Hainbat arrazoi eman

dituzte erabakia justifikatzeko: eraginkortasuna, botere handiagoa, erronkei aurre egiteko

ahalmena;baina,azkenfinean,zentzukomunezmozorroturikotontakeriamordoabesterik

ezda,halaudalerritxikiezdesegitealortzeko.

Orain, euskaldunak eta bildtsdunak ezin ditugu konparatu ia ezertan ere. Euskaldunek

izugarrizko sufrimendua pairatu behar izan dute. Odola isuri da eta bizi asko galdu dira

hizkuntzarietakulturaribizirikeutsiahalizateko.Bildtsdunonbideaaskozerrazagoaizanda.

Ez dugu bizitzarik galdu gure hizkuntzan hitz egiteko eskubidea defendatzeko; ez dugu

torturarik jasan,ezgaituzteatxilotu,ezta isilaraziere.Euskaldunekbai.Etahalakoak jasan

behardituzteoraindik, katalanekbezalaxe.Haiekezagutzekoaukera izandut.Haiekinhitz

egindut.Zapalketahorreneraginakikusiditut.Horriburuzezergutxientzutendugu,baina

oraindikgertatzendirahalakoak,2018an.

Bildtsdunok zorionekoak garela esan dezakegu, ez baitugu inoiz halako sufrikariorik jasan

behar izan. Baina kausa beraren alde egiten dugu borroka. Beste eskala batean, beste

herrialdebatean,bestelakokonstelaziopolitikobatenpean.Bainahelburuberapartekatzen

dugu:bildtserarenetaeuskararenbiziraupena.

Bildts hizkuntzaren patuari atxikitako bildtsdun naizen aldetik, bildtserak forma eman dio

nirenortasunari,neureburuamoldekatudu;aukeraizanduterrezelenatzeanbegiratueta

bere hizkuntza babesteko eta bere kultura zaintzeko ahal duen guztia egiten duen jendea

ezagutzeko.Blau fandagen,griis fanônrust (Egunenurdina, ezinegonarengrisa) eleberria

idazteko lanari heltzearekin batera, nire egonaldiaren helburu nagusietako bat honako

galdera honen inguruan ikertzea izan zen: Zer da nortasuna? Nola babes eta iraunaraz

dezakegu hizkuntza gutxitu bat? Posible da geure hizkuntza eta kultura gutxituaren alde

borrokaegitea,etaaldibereanpentsaerairekibatizatenjarraitzea(huranazionalismoaren

bilaketabihurtugabe)?

4

Neronek,adibidez,gorrotodutbanderakastintzendituennazionalismohori.Bereziki,atzean

dagoena beste pertsona batzuen ahotsak isilarazteko borondatea denean. Ez dut inolako

interesikHerbehereetakobanderanetaereserkian.

Baina bandera batek, eta hori euskaldunengandik ikasi dut, nazionalismoa edo

“harrotasuna” ez den zerbait irudika dezake, betiere testuingurua ulertzen badugu; eta,

bereziki,atzeandagoennahia.

Euskaldunen eta bildtsdunon artean alde ugari dagoen arren, argi dago “nortasunek” eta

hizkuntza gutxituek ezaugarri unibertsal bat partekatzen dutela: biek ala biek bizi ditugu

zenbait egoera eta bi-biek borrokatzen dugu zerbaiten alde –horixe baita egin behar

duguna–.Erditxantxetan“bildtsdunenenbaxadore”deituizannauteproiektuhonetanparte

hartu dudalako. Baina, egia esan, halaxe sentitu naiz Euskal Herrian bildts hizkuntzaz eta

kulturazarituizannaizenean,jakindazenbatbildtsdunekutzidutengaihaunireeskuetan.

Eman didaten rol hori besarkatu dut: bildtseraren alde nire esku dagoen guztia egitea,

apaltasunosoz.Nirekazetarekin,poesiarenbitartez,proiektuhonekin.Laster, literaturaren

bitartez;eta,unehonetan,saiakerahonekin.Etaguztiahizkuntzarenetorkizunariekarpena

egiteko xedez. Hizkuntza ofizialaren izendapena ukatzea eta udalerrien birbanaketa

mehatxuakdirabildtserarentzat;horiargidago.Bainamehatxuhoriekinbateraaukerakere

sortzen dira, eta agian, baita kontzientzia berri bat ere: halakoak sarri ikusi ditut gurean

iraganean. Eta lur emankorra dugu hizkuntza eder, temati, gogor, gordin eta erromantiko

horrentzat.Bildtserakkontzientziaberribatmerezidu,emantzipazioolatuberribat,estatus

baterronkazbeterikdatozengaraietan.

Gauregun6.000pertsonakhitzegitendutehizkuntzabakanhau.Heriotzadahizkuntzatxiki

batenamaierakopatua,bainaezinaurreikusinoizhilkodenbildtserahitzegitenduenazken

pertsona. Gurekin hasten da, eta gurekin amaitu: hiztunokin. Eta hizkuntza baten

halabeharrezko patuak ez du zertan esan nahi gobernu batek ezin duenik hizkuntza edo

kultura bat babestu, ezin denik ezer egin “edonola ere amaitu egingo delako”. Hamaika

aukeradaude–baldinetajabetzenbagarazerbereziadenbildtshizkuntza–,etainonbaino

gehiago,bildtsdunoneskuetan.

5

2.Bermeo

Euskal Herriko kostalde malkartsuan barrena gidatzen ari gara, Donostiatik (Gipuzkoa)

Bermeorako (Bizkaia) bidean. Mendeetan zehar, haizeak eta itsasoak eman diote forma

kostaldeari.Elementuekdiseinubitxiaaukeratudute:ezdago lerrozuzenik.Ezdago itxura

beraduenhamarmetrokotarterik.

Leku jakinbatzuetanuradezentesartzendabarrualdera,etabadirudinaturaren jainkozko

asmoetanzegoelamilakaurtegeroago,ErdiAroan, itsasoindartsutikbabesturikoherrixkak

jaioahalizateabertan.Herriaknonitsasgizonekberenaterpeaketabaseakeraikiahalizango

zituzten, handik Bizkaiko golko aurresanezinera atera eta etxera itzultzeko, arrainez lepo.

Etxe perfektua, naturak ahalbidetua. Euskaldunei aberastasuna ekarri zien: mundu osoko

itsasohandienetanbarrena ibili zirenErrenazimenduko itsasgizonhandiakbainoaskozere

lehenago. Bilbotik, Donostiatik eta haien artean diren hamaika herri txikietatik irten ziren

euskaldunak izan ziren Groenlandiara eta Kanadara iritsi ziren lehenak. Haiek izan ziren

lehenengo baleazaleak, halako bidaiak jasateko gai izango ziren ontziak eraikitzeko behar

adinakoabileziaizanzutenlehenak,janariakiraunzezangazitueginbeharzelaulertuzuten

lehenak.Herrijakintsua,euskalduna.

Baina lurraldea ez zuten haiek eraiki. Naturari eman behar dizkiote eskerrak. Jaso

dutenarekin konpontzen jakin izan dute. Euskaldunak herri mendizale bezain itsaso zalea

dira. Hiri handietan bizi dira, baina berdin-berdin dakite bizitzen 400 biztanleko edo

gutxiagoko herrixketan. Asmamen handiko jendea dira, eta bi muturretako onena

hartzendute.

Urteetanzehar,itsasoapetatsuakharrianetalurreanbarrenairekiduberebidea,etahorren

ondorio da mosaiko itxurako kostaldea: senadiak, mokorrak, badiak, pasa(b)i(de)ak.

Hondartza txiki bat hemen, harkaitz puska izugarri bat han. Euskal Herriko paisaiaren

aldakortasunajendearenganislatzenda:moldatuzaitezemandizutenarekin,izanmalguaeta

eduki abiaduraz aldatzeko gaitasuna, baina hori guztia egin batzeko, bat bilakatzeko

helburuarekin.

Maiatzeko egun distiratsu bat da. Inoiz ez du bero handiegia egiten hemen, Espainia

barrualdeangertatzendenbezala,bainahalaeresargoridago,etakresaladakarhaizeak.—

Ez zaizu ederra iruditzen?—galdetu didate hainbat aldiz kostaldean barrena gidatzen ari

naizela.Hitzakezinbilatunabil.

6

—Bai, ederra—erantzuten dut behin eta berriz. Autoan bero egiten du: eskolako txango

batean doazen haurrak ematen dugu, erdi zorabiatuta, literaturaz eta bizitzaz eta

maitasunaz hizketan. Konplizeak gara. Bakoitza bere ingeles azentuarekin, ezagutza

desberdinekin,bainaanbizioberberarekin.

Niitsasoarieskuraturikopolderlurlauetakoanaiz.Ezmendirik,ezsenadirik.Naturak–gutxi

gorabehera– gauzabera zuenpentsatuta Frisiarentzat eta EuskalHerriarentzat.Middelsee

zaharrasakonsartuzenfrisiarlurreanbarrena,bananabatenkurbamarraztuta.Leeuwarden

itsasoanzegoen.HetBildtametsbatbainoezzen.BainaMiddelseepixkanakabuztinezestali

zen,eta1505ekootsailaren22an, lurhorietandikeakeraikieta itsasoari irabazteaerabaki

zuten; lur hori sortzea erabaki zuten. Ondorioz, 261 egunetan Oudebildtdijk dikea altxa

zuten,baitabikonportaere,gehienbatHolandahegoaldetiketorritako700-1.500gizonek.

Nire jaioterriaren jatorria, eta hortaz, nirea bera, XV.mendekomarraztekomahai batean

dago. Mondrianek marrazturikoak diruditen lerro zuzenak pergaminoan taxutu zituzten

benetako bihurtu baino askoz ere lehenago. Zoru emankorra lurra itsasoari irabazteko

prozesuaren ondorio logikoa zen. Herri bat, bildts hizkuntza eta kultura bat, guztiak dira

asmatuak. Oraindik sortzeke zeuden. Asmatutako eta lapurtutako lur zati horretan ere,

organikokijaiozenberezkohizkuntzazuenkomunitatebat.Hizkuntzagordin,errebeldeeta

erromantiko bat; edozer gizarte iraultzarentzat abegitsuago izan den zoru bat Frisian, ia

aurrekomendearenamaieraraarteFrisiakoSodomaetaGomorraizenezereezagutudena.

Alderdi askotan, Euskal Herriaren historiaren guztiz kontrakoa da. Eta, hala ere, bildtsdun

hau autoan doa euskal idazle gazte batzuekin, Donostiatik Bermeo herri arrantzale

pintoreskorakotxez.Euskalidazlegaztebatenherriadelakogoazhara.

Bidean Gernikatik igaro gara. Lutwaffek ankerki bonbardatu zuen herria 1937an, Gerra

Zibileanzehar,FrancoetaHitlerrenarteko itunbatenondorioz.Gernikakohobikomunetik

euskaldun belaunaldiak sortu eta loratu ziren, beren hizkuntza eta kultura are sendoago

besarkatu zutenak, haren hauskortasuna agerian geratu baitzen historian zehar. Beste

batzukhainbataldizsaiatuzirelakohurasuntsitzen.

Nirekinautoandatozenidazlegazteekereosobarruansentitzendutenzerbaitda.Aurreko

belaunaldietatik jasoduten zerbait; baina2017an,oraindikpasiozheltzendiote,bakoitzak

beremodura. Gernikan geratu eta horri buruz hitz egin dugu, baina ez dugu hor amaitu.

Gidatzeariekindioguberriz.

7

Gaur askatasunez gainezka gaude, zirrarak jota gure berdinekin gaudelako –etxera

itzultzearen antzeko sentimendu batekin–. Amets beraren alde lanean ari garen eta hura

partekadezakegunsentimendubiziadugu.

Behatoki bat izan zen aspaldian. Handik begiratu ahal izateko jarritako postu karratu bat,

Bermeoherriarrantzalekoharkaitzikgoreneaneraikitakoa.Pintoreskohitzakontzeptuhutsa

irudituko zaizue honezkero, baina, sinetsi iezadazue, Bermeo pintoreskoa da benetan.

Hainbat kolorez margoturiko etxeak itsasertzean, euskal kostaldea lanbro artean

desagertzen,geurebegiekzerumugaribegiratzendiotenbitartean,etaitsasontziakkulunkan

portuan. Eraikina urte luzez izan zen kostaldeko behatokia –trabatutako baleak ikusteko,

kontrabandistak harrapatzeko, edo beste behatzaileei adierazteko etsaia (espainolak, edo

guardiazibila)bideanzela–.

Orain, 2017an, "kantina" txiki baina oso atsegina da, hortxe, harkaitzik altuenean eta

ikuspegiederrenarekin.Ekaitzeketabilagunekhartuzuten.Hala,idazleizatenjarraidezake,

tabernako txandak partekatuz. Haren esanetan bide hau aukeratu zuen euskaraz idazteko

ametsabeteahalizateko.Horixeesatendutebertakoidazleguztiek–segurtasunhandiarekin

baina nolabaiteko arduragabetasunez, horrenbesterako ez balitz bezala–. Euskal idazleen

belaunaldirik gazteena hogei eta hogeita hamabost urte arteko jendea da, eta ez dirudi

idazle izatea aukera gisa ikusten dutenik, guztiz kontrakoa: badirudi euskarazko idazketak

aukeratudituelahaiek.

Nortasunaeraikitzekoadreilurikgarrantzitsuenahizkuntzada.Ezdiotbaieztapenhorri ihes

egingo.JandeVriestrobalariakdioenbezala,“Ikhew‘taltydweten,‘tisdetaal,datmaakt‘t

ferskil”(Betijakinizanduthizkuntzadelabereiztengaituena);guztiahastenetaamaitzenda

hitz egiten dugun hizkuntzarekin, besteengana zuzentzeko erabiltzen dugun horrekin.

Hizkuntzaren bitartez konektatzen gara elkarren artean. Ez dago beste bitartekorik.

Nortasunahizkuntzada.

Euskaldunek ondo dakite hori. Eta badakite, modurik gogorrenean irakatsi dietelako:

errepresioaren bidez. Francoren erregimenean eta 1975era arte, euskaldunek ezin izan

zuten euskaraz jendaurrean hitz egin. Horrek izandako ondorioei buruz gogor hitz egiten

duten euskaldun asko ezagutu ditut. Bost urteko haurtxo batek eskolan “eskerrik asko”

esaten bazuen oharkabean, “gracias” esan beharrean, behatzetan jotzen zioten erregela

batekin,etaizkinanzutikegoterazigortzenzuten.

8

Haurren kasuan “hurrengorako ikasiko du” zen premisa, baina helduak atxilotuta eraman

zitzaketeneuskarazhitzegitenbazutenjendaurrean,etazortetxarraizanezgero,torturatu

ere egiten zituzten. Jende askok izan zuen zorte txarra. Francoren erregimenarentzat

hizkuntzaaniztasunaerresistentziamodubat zen,botereakentzekomodubat.Eta zakarki

erreprimituzuten.

“Het Bildtentzat hobe izango litzateke frisiarrek ‘hemendik aurrera bildtsera debekatuta

egongo da' esango balute. Orduan ikusiko zenukete horren aurkako ekintzailetza. Orduan

loratuko litzateke zuenhizkuntza".Gutxienez bi pertsonak esan zidaten gauzabera Euskal

Herrian.Zapalketaketaneurrizorrotzekaurkakomugimenduindartsuaksorraraztendituzte.

Euskaldunak dira lehenengoak onartzen hein batean zapalketa hori izan dela euskarak

aurreraegitearenarrazoia.

Horixe baita halako neurriek eragiten dutena. Euskal Herriko haur guztiek jasotzen dute

gaztelaniazko eta euskarazko hezkuntza. Adierazpen mota oro aurki daiteke euskaraz:

literatura, haurrentzako liburuak, filmak, hedabideak. Haurrek “zaharrak” –esaterako aita

etaama–euskarazhitzegitenentzunditzaketeherrian,etabereganatuegitendutehori.Ez

daateaitxietamundubasatianjauziegitenduteneanatzeangeratzendenzerbait.Mundu

hori euskalduna baita, edo gutxienez, elebiduna. Eskola ere euskalduna da. Hedabideak.

Museoak. Seinaleak. Haurrek euskara eta gaztelania arnasten dituzte bizitzako urrats

guzti-guztietan.

Argi eta garbi hitz egingo dut: guk, bildtsdunok, eskerrak eman beharko genituzke

euskaldunek bezalako historia garratz eta izugarria eduki ez dugulako. Bildtsdunok ez

gaituzte inoiz zapaldu –ez nederlandarrek, ez frisiarrek– hitz egiten genuen hizkuntza zela

eta. Zapalketa nahi izatea, horrek erreakzio indartsua ekarriko lukeelako, tontakeria

hutsada.

Eta hortaz, ez gara ari euskaldunak eta bildtsdunak konparatzen. Baina igarri dut zer ikas

dezakegun euskaldunengandik. Hain zuzen kontraste horretan daude gure aukerak.

Euskaldunek euskarazko hezkuntza sortu dute, honako pentsamendu honetan oinarrituta:

“Inoizgehiagoez.Ezgaituztezapalduko.Hitzegitendugunahitzegitendugu,etaguretzat

garrantzitsuada.Transmititudiezaiegunhoribelaunaldiberriei”.

“Bildtsera irakastea gure haurrekiko dugun betebehar morala da”, zioen Henk Kas

bildtserako irakasle eta aktibistak ni jaio nintzen urtean, 1979an. Eta badugu hori egiteko

aukera,abantailahandibatekingainera:abiapuntubaketsubatetikirakatsdezakegu,betiere

horretarakobeharadinababesjasotzenbadugu;bildtsdunokhalaeginnahidugunbitartean.

9

Bildtserak irakasgai bat izan beharko luke bildts lurraldeko lehen hezkuntzako

ikastetxeguztietan.

Teorian halaxe beharko luke dagoeneko, baina errealitatea egoskorra da. St. Annako

‘t Fonnemint lehenhezkuntzako eskolan, adibidez, haurrek bildtserazkohezkuntza bikaina

jasotzen dute; baina bakarrik hizkuntza ezagutzen duen eta hezitzaile ona den bildtsdun

irakasle bat dutelako. Bildts eremuko beste eskola batzuek ez dute horrenbesteko zortea.

Haietanhaurrekezdutebildtserakoeskolarik,ezbaitago irakatsinahiduenedoahalduen

inor. Bildtsera bezalako hizkuntza oso-oso txiki baten Akilesen orpoa da: jende gutxi,

trebetasungutxi.Apetatsuadaoso.

Orainkantinabatdenbehatokiarenatean“hoi"hitzamargotuduteniriongietorriaegiteko.

Bildtserazzuzenidatzitazegoenegiaztatuzuten!Ekaitzekpintxoakeginetabarranjarriditu.

Inguruandarabilgunhaizeaonespenezkoada,etabaditubaikortasunukitubizibatzukere.

Josebak nahiko azkar eten zuen unibertsitateko karrera –mundu akademikoaren bolizko

dorreeznekatuta–etaBigarrenHezkuntzan irakastera itzuli zen, idaztekodenboragehiago

izateko.Ekaitzekkantinahauhartuzuendenbora librean idatziahal izateko.Nirekideetan

gazteena, Beatriz, atsedenik hartzen ez duen horietakoa da; atzerrian bizi izan da 17 urte

zituenetik (Ingalaterra, Txina, Italia, Indonesia). Eta egun honetan gauza batez ohartu da:

“Joaten naizen bakoitzean, are bereziagoa da itzulera, orduan eta gehiago baloratzen dut

EuskalHerria”. EtaniBildtsePost astekaria kudeatzeazarduratzennaiz, aitonaren lekukoa

hartuta. Hortxe, Bermeora garamatzan autoan, ausartu naiz esatera lan hori nire bizkar

gainean hartu dudala, horixe dela nire helburua, bildtseraren alde lan egitea. Lehen aldiz,

primeranegitendubatninaizenarekin.

10

3.Gurehitzak

GurehitzakGurehitzak,EsanberrizesanEzdaitezelaahaztuEzdaitezelagal,ElurgaineanTxorihankaarinekUtzitakoarrastosailederrabezalaxeOnswordenOnswoorden,Sêg‘topnijenopnijKinnenietfergetenworreSillenietferlorengaan,AsdegrasjeuzeSporen,defoetstappenDie’tdunnefeugelpoatsysachterlateindesnee.

Gurehitzak,MikelLaboarenabestia,BernardoAtxagarentestubateanoinarritua.(Itzulpena:GerardMarceldeJong.)

“Euskara hautsita dagoen tresna da". Horiek dira Eider Rodriguezek joan den ekainean

RealarenegoitzadenAnoetakoestadioarenkatakonbatan,ErnestLluchkulturetxean,esan

zituenhitzak.Nireegonaldiabaliatuta,literaturarietahizkuntzagutxitueiburuzkoeztabaida

publikobatantolatuzutenbertan,hainbatidazleeuskaldungarrantzitsurekin.

Hautsitako tresna bat; sentimendu bera dugu bildtserarekin tarteka. Nola erabili edo zer

egiten duenoso ondo ez dakizun tresna bat. Ez dagobildtseraz esan ezin dezakezun ezer

–ama hizkuntza dut, nire emozio sorta osoa biltzen du hizkuntza horrek–, baina irismen

benetan txikiadu.Gauzaberaesandezaketeberenhizkuntzan idaztenduteneuskaldunek

etafrisiarrek,nolaezesanbildtsdunek.

11

Aurkezle aritu zen Iñigo Astiz kazetariari eleberri bat –Blau fan dagen, griis fan ônrust

(Egunenurdina,ezinegonarengrisa)– idaztekonireasmoezhitzeginnion,halabildtserako

literatur tradizioari hasiera emateko. Edo lehenengo adreilua jartzeko, beste batzuek

ondoreneraikinaaltxatzekooinarriaizanzezaten.

“Zertan sartzen ari zaren jakingo duzula espero dut”, erantzun zidan. “Zure lehenengo

liburuakhasinahiduzuntradizioaeraillezake”.Txantxetanarizen,noski,bainaarrazoizuen

heinbatean.Nolaidatziliteraturlanbatliteraturtradiziorikezduenzurehizkuntzan?Posible

da galzorian dagoen hizkuntza bat betiko jazarriko duen mamuari ihes egitea?; alegia,

bildtseraz idaztea, hein batean, bildtseraren existentziari edo desagertzeari buruz idaztea

deladioenhorri?Izandaitekebildtseraidatzizkohizkuntzazintzoetaadierazkorra,ezkutuan

bada ere, bildtserari buruz hitz egin gabe? Existitu daiteke hizkuntza bat den

horretatikkanpo?

Galdera potoloak. Nire borroken xede diren galderak, baina Euskal Herrian oraindik oso

bizirik daudenak (eta etxetik hurbilago, frisiar idazleei ere eragiten dietenak); eta horrek

lasaituegitennau.Galderahoriekplanteatzehutsagaiarenosasunegoeraonarenseinaleda.

Idazlegisahizkuntzarenliteraltasunazharagojoannahidugu.Goragokomailabateraeraman

nahi dugu hizkuntza. Literaletik harago, maila metaforikora, abstraktura, haren

meta-erabilera batera. Ez duzu hizkuntza bat hori bakarrik izatea nahi, baina hori ere

izandaiteke.

Badirudihizkuntzatxikibatenzaurgarritasunakbetibegiratzenzaituelasorbaldarengainetik,

beti ohartarazten dizula hantxe dagoela. Horretaz oso kontziente naiz bildtseraz prosa

idaztendudanean. Saihesten zailadenoztopobatda; alegia, bildtseraz idaztendudanean,

sarri, hizkuntzaren zaurgarritasunaz idazten ari naizela. Oso zaila da horretan ez erortzea.

Bainaziurnagoegindaitekeela.

Bernardo Atxagak, euskaraz idatzitako lan gehien saltzen dituen idazleak (Obaba fikziozko

herrieuskaldunbatiburuzkoistorioenbildumadenObabakoaklanarenmilakaalesalduditu,

eta20hizkuntzatarabainogehiagotaraitzulidute),hizkuntzatxikieiburuzkometaforaeder

bat egin zuen. “Hizkuntza gutxitu baten zaurgarritasuna txori hanka arinek elur gainean

utzitako arrastoak bezalakoa da". Bi makil ñimiño elur erori berritan. Txoriak bere esku

dagoenguztiaegitenduaztarnabatuzteko.Bainaminutubatenburuanelurmalutekarrasto

guztiakdesagerrarazikodituzte.Elurrezkogeruzazuri-zuridagoberriz,txoriaharengainean

inoizibiliizanezbalitzbezala.

12

Ziurnaizhizkuntzagutxitubathitzegitenduenedonorkulertukoduelakorrontearenkontra

joatekosentsaziohori.Gureaztarnakatzeanuztenditugu,bainaelurberarengainetik ibili

behar dugu behin eta berriz arrasto horiek ikusgarri izaten jarrai dezaten. Eta gutako

batzuek, esaterako nik, horixe egiteko behar adinako erotasun puntua dugu. Ez baitakigu

nolaezegin.

Ramon Saizarbitoria idazleak bestelako ikuspegia du. Haren arabera, hizkuntza bat txikia

izateabedeinkapenada,ezmadarikazioa.Eskalatxikia izateaaskatzaileada,hala literatura

merkatu nagusiaren arauei ihes egiten baitie. Hizkuntza gutxituetan idazten dutenek ez

lukete mamu horren beldur izan behar –gure hizkuntzaren hurbileko desagertzearen

mamua,beti kalekantoianzainduguna–.Horrenordez,atea irekibeharkogeniekehorrek

eskaintzendizkigunaukerei.Gurehizkuntzanidatzibeharkogenuke.Geurehaurreiirakurri.

Hitz egin. Gure hizkuntzan pentsatu eta amestu. Hori ezin digu inork galarazi. Erabili egin

behar dugu. Gure hizkuntza gure nortasuna da. Hortaz, ez utzi pragmatismo eta

gutxiagotasunpentsamenduei gubidehorretatik apartatzen.Aberats izannahi baduzu, ez

dut uste bildtseraz idatzi beharko zenukeenik. Baina bildtsdun batentzat helburua ez da

aberats izatea, baizik eta berehizkuntzanhitz egin eta idaztea.Aberastasunahortxedago

dagoeneko: gure hizkuntza da. Geratzen dena anarkiaren antza duen askatasuna da.

Helduhorri.

13

4.Handienaizanezin?Orduan,txikiena!

“Ezin baduzu handiena izan, agian txikiena izatea beharko zenuke helburu. Hori bada

zerbait”, esan zuen Aldert Cuperus historialari bildtsdunak, hitz gutxitan, berriki telebista

nazionaleanemanzutenHetBildtiburuzkodokumentalbatean:MyBildt,youareakingdom

(EneBildt,erresumabatzara).Dokumentalarenzuzendariak,AlbertJensma-k,niganajozuen

joandenudaberrian,HetBildtietabildtsduneiburuzkofilmbateginnahibaitzuen;aurten

existitzeariutzidionWaddenkostaldeko lekuberezihorriburuz,alegia.Berehalaerantzun

nionnireeskuzegoenaegingonuela,berezikigaiarenikuspegiosomaitekorrazuelako.

Bildtsera hain hizkuntza txikia izateak –6.000 hiztun inguru baino ez ditu– egiten du hein

handi batean erakargarri Het Bildtekoak ez direnen begietara. Gaiak bildtsdunok gutxietsi

egitendugunmodubateanpiztendu irudimena.EuskalHerrian jendeaaho zabalik geratu

zenentzunzutenean6.000pertsonakbakarrikhitzegitenzutelaegunerokoan,etahalaere

kazetabat,liburuaketahizkuntzababesteazarduratzendirenelkarteakdituela.

Jensma ez zen izan iaz, udalerrien birbanaketaren aurretik, bildtserari buruzmintzatu zen

bakarra.Biltserakezzueninoiz2017anbezainbestearretapiztuhedabideenaurrean.

Het Bildt herriak existitzeari uzteko erabakia 2014an hartu zuten, eta udalak 2016ko

apirileanemanzuenbehinbetikoonespena.(Hortikkanpo,euskaldunekerabakilizunadela

diote. “Nola da posibleHet Bildtekoudalak berak erabakitzea herria desegitea?”.Oso zail

eginzitzaidanhorihaieiazaltzea.Eznuenlortu.Eta,azkenean,eznuengehiagosaiatunahi

izan.Logikarijarraituta,sentimenduakaldebaterautzitabainoezindaazaldu;emozionalki,

gaizkidagoaldeguztietatik.)

Bildtsdunakgehienmindudituena,politikariekhaiensorbaldagaineanjarridutenzama,zera

da,ezzela inoizerreferendumikegin.Erresumaezzen inoizausartu.Nahikoa izanzituzten

parte hartze jardunaldiak –zazpi bildtsdunherritan eginak– arnasten zen giroaz jabetzeko.

Etalegeazutenalde,nahizetazazpiherrietanikusitakoaantzekoaizan:haserreaherriakez

zuelakoherriizatenjarraituko,etajendeariezziotelakogaiariburuzzuteniritziagatikgalde

egin. Hori dela eta, Bildtse Post aldizkarian galdeketa geuk egitea erabaki genuen.

Bildtsdunen%72 kontra zegoen. Emaitzak argitaratu ostean, galdeketak berehala erakarri

zuen politikarien arreta. Noski. Ez zegoen horrentzako lekurik haien agendan, haiek

aukeratutako“etorkizunekobidean”.

14

Biltserakaurtenhedabideengandikhorrenbestekoarreta jaso izanaezdapolitikariei esker

izan,baiziketahaiengogozbestera.Bildtsdunakizandiraahotsaaltxadutenak,inoizbaino

ozenago gainera. Bildts hizkuntza Eskualde eta Hizkuntza Gutxituen Aldeko Europako

Gutuneanaintzatestekoeskabidea,ehunkabildtsdunekastegutxibatzuetansinatua.Gurera

etorri zen telebistako talde kopuru izugarria, idatzitako artikuluak, Radio1 irrati kateak

programakastebetezegunero-eguneroHetBildtetiktransmitituizana.NireEuskalHerrirako

ibilbidea, bildtsdun gisa, Frisiako programa baten baitan. (Atzerrira joateko hautatu

nindutelajakinnuenegunekoarratsaldeanVPROkoirratidokumentalgilebatezagutunuen.

Het Bildti buruz, bildts hizkuntzari buruz, de Bildtse Post astekariari buruz, udalerriaren

amaierari buruz jakin zuen; eta bere buruari esan zion: zerbait egin behar dut honekin.

Atzetik izan dut urte osoan –Donostiara ere joan zen ni ikustera–, eta hori guztia 2018ko

urtarrileanemangoduten45minutukoirratidokumentalbatengatik).

Ez dut uste hori nigatik egiten ari denik, per se; uste dut Het Bildt herriari eta gure

hizkuntzariburuzentzunetajakinminasortzenzaionkanpokonorbaitenbesteadibidebat

dela. Frisieratik eredesberdinadelako;udalerria, horrenbesteurterenondoren,desagertu

egingodelako;horgoian, iparraldean, jendeahizkuntzababestensaiatzenaridelako,egun

bat joan, bestea etorri. Ahotsa altxatzea eta arreta eskatzea ez da, berez, gure modus

operandia.Bainabildtsdunokere jabetubeharduguezdugulazertangarrasietaoihuegin

gure istorioa kontatzeko. Aurten zerbait ikasi badut, behar den gauza bakarra entzule

konprometitubatdelada, etahortxepiztenda interesa–frisiarrekin, “holandarrekin”edo

euskaldunekin–.Ezgarahortazbeharadinajabetu,ezbehintzatduelagutxiraarte–ezginen

konturatuzerbereziadengurehizkuntza–.Gureistorioakudalerrien,probintzien,baitagure

herrialdearenmugakgainditzeakaskoesatendubildtsdunoiburuz.

Bildtsera aintzat hartzen ari dira. Jada ez danederlanderaren irri bazka, iraganeanbezala.

Nire aitona, Gerryt Dirks de Jong, Herbehereetako hedabideen hiriburu zen Hilversumera

gonbidatuzuten80kohamarkadan,StichtingOnsBildtelkartekozuzendaribaitzen.Spijkers

metKoppenirratsaioezaguneanbildtshizkuntzariburuzzerbaitesatekoaukeraemanzioten.

Oso ondo prestatu zuen bere burua, eta inoiz baino gertuago zegoen horretarako. Harro

zegoen aukera izango zuelako Herbehereetako jende guztiaren aurrean bere hizkuntza

txikiariburuzhitzegiteko,herrialdemailakoirratibatean!

Desastrehutsaizanzen.LotsarazitaetanazkatutaitzulizenHetBildtera.Berebizitzaosoko

esperientziariklotsagarrienaizanzen.Interesaedojakin-minapiztuordez,solasaldiaezzen

“Normalhitzegitekogaizara?"edo"Zerhizkuntzatxobitxia"ideietatikharagojoan.

15

Irrigarri utzi zuten, entzuleek barre egin zezaten. Bere bildtsera maitea barrea eragiteko

bakarrikerabiliizanakolpegogorraizanzenharentzat.

Oso garbi gogoratzen dut guztia. Nik ere ikusi dut kameralari andana hona etortzen

mendebaldetik, gauza apalgarri eta estereotipikoak bakarrik grabatzeko. Baina ausartzen

naizesateragaraiakaldatuegindirelazentzuhorretan.Eskualdemailakonortasun“txikien”

ideiakgeroeta indarhandiagoadu.BesteHitzak–OtherWords idazketaproiektuahorren

adibideda;arretaEuropakohizkuntzagutxituenganazuzentzeaduhelburu,Europanditugun

hizkuntza aberastasun ezkutukoak argitara ekartzea; aniztasunak elkartu egiten duela

erakustea. Lehen eskutik bizi izan dut hori nik. Euskaldunak bildtseragatik interesa dute

–ezduaxolazenbatdesberdintasundaudeneuskararekiko–bienarteanantzekotasunugari

daudelako.Kausaberarenaldeegitenduguborroka:gurehizkuntzarenalde.Horrekegiten

gaitugarena.

Nieznagobildtserazharro.Oinordetzanjasonuen.Halaere,harronagobildtsdunekberen

adierazpenak egin dituzten moduaz, gure historia kontatu duten moduaz, gure hizkuntza

–gazteek zein helduek– defendatu duten moduaz, bitarteko mugatuekin eta jende

taldetxikiarekin.

Niretzathorrekerakustendubildtserariburuzkokontzientziaberribatsortzenaridela,eta

horierabakigarriadagurehistorian.Hauda,bildtserakezgaituelalotsatzen,etaaldiz,hasiak

garelahuraaktibokihedatzen.Duelahogeiurteezzenhalakorikgertatzen,ezmoduberean

behintzat. Agian udalerrien birbanaketa izan da katalizatzailea: hizkuntzari buruzko

pertzepzioahazieginda,harenedertasunarietajarraipenaematearengarrantziariburuzko

kontzientziaberribatekinbatera.

Gauzak aurten nola garatuko diren jakiteko gogo handia dut, hedabideen zirkoak herritik

aldeeginetaitzaltzendenean;ikustekoeagaiizangogarenaurrerajarraitzekoWaddenhoek

(bildtseraz, Waddenhoek) herriaren ekialdeko zati bilakatzen garenean. Aurreko urtearen

ondoren inoiz baino gehiago sinesten dut baietz, gai izango garela. Horren gainean eraiki

ahalizangodugula–Cuperusekesanzuenbezala,txikienakgarenaldetik–kulturalki,sozialki

etaliterarioki.

Iraungodutenarrastoakelureroriberrian.Elurrakestalikoezdituenarrastoak.

16

5.Arrastoakbuztinean

Iaz hizkuntza ofizialaren estatusa ukatu zioten bildtserari. Etsigarria da, eta mespretxatu

gaituztensentsazioauztendu;aregehiagoirizpideakhainzuri-beltzakizandirenean.Politika

errege. Bildtsdunontzat azken hitza zuen Ronald Plasterk Estatu idazkariak benetan uzkur

jokatuzuen. Ikerketazientifikoakondoriobatera iristetikurrundaudenbitartean,bildtsera

linguistikakokasu interesgarrienetakobatdaaskorentzat.Hizkuntza,hizkuntzamistoaedo

dialektoa?Jarraitukodu...

Baina horrek ez du kentzen bildtsera hitz egiten duten 6.000 biztanleentzat hizkuntza bat

bainoezdela.“Horibainoez izateak”aditzeraemannahiduhoridelahitzegitenduguna,

horidelaelkarrenarteankomunikatzekoerabiltzenduguna.Bildtsdunontzatezinbestekoada

aliatuak bilatzea. Eta hor kanpoan daude, inoiz baino gehiago. Waadhoeke herri berriak

aintzakotzat hartu behar du hizkuntza aniztasuna irmo babesten duen probintzia batean

dagoela.Estatusofizialaukatukozioten,bai,bainaFrisiakoprobintziak inoizbainogehiago

babestunahidubildtshizkuntzarenbiziraupena.Etaardurahorihizkuntzapolitikarenbidez

indartu dute berriki, tartean diren alkate guztien sinadurarekin. Probintziaren mezua

–Sietske Poepjes diputatua buru dela– honako hau da: babestu hizkuntza aniztasunak

ematen dizun aberastasuna. Funtsak ditugu erreserbatuta horretarako, baina zabarkeriaz

jokatuzgero,entzunbeharkogaituzte.

Frisiakoprobintziaaliatubilakatuda.Egoeraosobestelakoazenduela40urte,bildtsdunak

lehenengoaldizaltxazireneanberehizkuntzarenaldeetafrisiarhezkuntzakHetBildtentzat

zekarrenhurbilekomehatxuaren aurka.Huraxe izan zen lehenengobildtsmugimenduaren

pizgarria;nireaitonaetabesteaskopartehartzaileizanzituenmugimendua.

Bigarren bildts mugimenduaren olatua globalizazioaren ertzetan mugitzen da. Lehenengo

borrokalaritaldeabainobelaunaldibatgazteagoakdira.Bestelakomundubatduteagertoki,

baitabestelakohedabidepaisaiabatere,garaidesberdinakbaitira.Adibidez, sare sozialek

eskaintzenduten irismenhandiagoarekinbildtsdunenetabildtserarenhistoriak inoizbaino

oihartzun handiagoa du. Lekukoa beste eramaile batzuen eskuetan dago orain, esku

gazteagoetan. Bildtsera bezalako hizkuntza txiki batentzat, bada zerbait hurrengo

belaunaldiariesanahal izateabildtseragurearteangeratukodela,bestepixkabatgehiago

behintzat.Esperodutnirebelaunaldiaklekukoabestebatzueneskugeratukodelaziurtatzea.

Nahikoa jende ari da bere esku dagoen guztia egiten, hori badakit, nahiz eta

udalerriadesagerrarazi.

17

“Ez zaraaitonabezalako fanatikohorietakobatbihurtuko,ezta?”esatendit tartekaamak

txantxetan.Ustedutberanduegidela,mim… Idazle izannahiduenetaEuskalHerrianegon

denbildtsdunbatbesterikeznaiz.Bideanhainbatmaletaemandizkidate,baitaadoreaere,

bildtsera nazioarte mailan aurkez dezakeen enbaxadorea banintz bezala. Eta inoiz amets

nezakeena baino babes handiagoa jaso dut. Bildtsdunok baditugu aliatuak. Frisian, Euskal

Herrian.Hizkuntzagutxitubathitzegitenduenjendeadagoenlekuguztietan.Borrokabera

partekatzenbaituguguztiok.

Mugaz bestalde lehenago begiratu izana gustatuko litzaidake. Borroka berbera ikus baitut

han,etaaliatugogotsuakaurkituditut.Berehizkuntzaetakulturadirelaetagori-gorianden

Bildtbatera itzuli naiz.Aurten, gureudalekogehiengoakHetBildtezabatzeaerabakiduen

urtehonetan,horibedeinkazioada.

Bildts hizkuntzaren eta kulturaren etorkizuna ez dago udaleko hamabost kide horietako

batenmende.Gure eskuetan dago. Ziur naiz elurretan uzten ditugun arrastoek luze iraun

dezaketela,baibehintzatgukhaiekuztenjarraitzendugunbitartean.Azkenfinean,ibiltzea,

ibiltzeaetaibiltzeadagakoa.Oinhoriekgogorestutzeabildtserarenbuztinarenkontra.

~

“Zure ustez, zenbat denbora geratzen zaio bildtserari desagertu arte?” galdetu zion

kazetariaknireaitonari1984an.Etahonakohauerantzunzion:

“Nibizinaizenartekodenborageratzenzaiobiltserari”.

Aitona2000.urteanhilzen,etabildtserakerrazgaindituduharenaurreikuspena.Norbaitek

galderaberaegingobalitgaur,usteosozerantzungoniokegauzabera.

~