Bloque 1: O Saber Filosófico: Sentido e Finalidade … · Aristóteles, Metafísica, Ed. Gredos...

Bloque 1: O Saber Filosófico: Sentido e Finalidade

1

UNIDADE 1: A Especificidade do Saber Filosófico. O Sentido e a

necesidade da Filosofía. A Filosofía e a súa Histor ia.

Índice:

1. QUÉ É O SABER

2. FORMAS DE SABER

3. ORIXE DO SABER FILOSÓFICO

4. ESPECIFICIDADE DO SABER FILOSÓFICO

5. AS DISCIPLINAS FILOSÓFICAS

6. SENTIDO E NECESIDADE DA FILOSOFÍA

7. A FILOSOFÍA E A SÚA HISTORIA

QUE É O SABER

O ser humano dende sempre tivo a necesidade de comprenderse a si mesmo e o

que lle rodea aínda que non sempre o fixo do mesmo xeito. A diferenza dos animais,

aos cales lles basta vivir, o ser humano faise preguntas e, a miúdo, as respostas son

só provisionais. Os animais teñen, por así dicir, respostas innatas ou instintivas

predicibles pero iso non ocorre no ser humano ou ocorre raras veces.

O seguinte texto ilustra a diferenza entre o ser humano e os animais á hora de

relacionarse co seu medio

“A los animales les basta con vivir. Porque su existencia se desliza armoniosamente

con las necesidades atávicas. Y al pájaro le basta con algunas semillitas o gusanos, un

árbol donde construir su nido, grandes espacios para volar; y su vida transcurre desde

su nacimiento hasta su muerte en un venturoso ritmo que no es desgarrado jamás ni por

la desesperación metafísica, ni por la locura.


2

Mientras que el hombre, al levantarse sobre las dos patas traseras y al convertir en un

hacha la primera piedra filosa, instituyo las bases de su grandeza pero también los

orígenes de su angustia, porque con sus manos y con los instrumentos hechos con sus

manos iba a erigir esa construcción tan potente y extraña que se llama cultura e iba a

iniciar así su gran desgarramiento, ya que habrá dejado de ser un simple animal pero

no habrá llegado a ser el dios que su espíritu le sugiera. Será ese ser dual y

desgraciado que se mueve entre la tierra de los animales y el cielo de sus dioses, que

habrá perdido el paraíso terrenal de su inocencia y no habrá ganado el paraíso celeste

de su redención. Ese ser dolorido y enfermo del espíritu que se preguntará por primera

vez el porqué de su existencia.

Y así las manos, luego el hacha, aquel fuego, y luego la ciencia y la técnica habrán ido

cavando cada día más el abismo que lo separa de su raza originaria y su felicidad

zoológica”

Ernesto Sábato, sobre héroes y tumbas, seix barral,

O que quere mostrar este fragmento é que a diferenza entre ser humano e animal

radica en que aquel é un ser inacabado e instalado nunha constante busca do seu lugar

no mundo. Este é o sentido do nacemento de calquera forma de pensamento e, en

especial, do pensamento filosófico.

Desde o primeiro momento o ser humano pregúntase polos acontecementos que lle

rodean, sobre os fenómenos que ocorren e que non pode explicar. Durante séculos dá

explicacións particulares xurdidas da imaxinación, primeiro, e da tradición, máis tarde

pero, nalgún momento, decátase de que non son suficientes e intenta dar unha

explicación xeral sobre os feitos. Este é o paso do que chamamos explicación mítica ao

que consideramos explicación lóxica ou Filosofía.


3

FORMAS DE SABER

Non todos os coñecementos ou saberes son do mesmo tipo, dependen

do obxecto que coñezamos, do suxeito que os coñece, do tipo de experiencia que orixina

ese coñecemento. En xeral poderiamos distinguir tres tipos de saberes:

A) Saber ordinario ou común

B) Saber científico

C) Saber filosófico

a) Saber ordinario: experiencia cotiá, sentido común en que se teñen certezas

importantes aínda que non definitivas acerca da realidade; trátase dun saber

precientífico, conformista e suxeito a prexuízos.

b) Saber científico: indaga as causas das cousas e dinos como son. As distintas

ciencias diferéncianse polo obxecto ou realidade que estudan. É un saber crítico,

experimental e, en moitas ocasións, útil.

c) Saber filosófico: vai ás causas últimas das cousas e intenta explicar por qué e para

qué ocorren. Non estuda unha cousa ou outra como farían as ciencias senón que quere

remontarse aos principios da realidade; trátase polo tanto dun saber RADICAL

(do latín radix, é dicir, raíz), interesado nas raíces, nos principios

“¿Qué es lo más importante de la vida, Sofía?

Si preguntamos a una persona que se encuentra en el límite del hambre, la respuesta

será comida. Si dirigimos la misma pregunta a alguien que tiene frío, la respuesta será

calor y si preguntamos a una persona que se siente sola, la respuesta, seguramente,

será estar acompañada.

Pero con todas esas necesidades cubiertas, ¿Hay todavía algo que todo el mundo

necesite? Los filósofos opinan que sí. Opinan que el ser humano no vive sólo de pan.


4

Es evidente que todo el mundo necesita comer. Todo el mundo necesita también amor y

cuidados. Pero aún hay algo más que todo el mundo necesita. Necesitamos encontrar

una respuesta a quién somos y por qué vivimos (…) Y ante todo ¿Cómo debemos

vivir?”

Jostein Gaarder, El mundo de Sofía, Ed Siruela

A gran diferenza pois entre o saber ordinario e o resto está en que non acada o porqué

das cousas, nin a súa causa, só a súa aparencia, a súa descrición superficial. Tanto o

científico como o filosófico, cada un á súa maneira, persegue a explicación, a

aclaración, o desvelamiento do que está velado ou oculto.

“O coñecemento a través dos sentidos non dá a sabedoría. Non nos dí o porqué de

nada; por exemplo, por que é quente o lume, só din que é quente. A sabedoría consiste

en coñecer as primeiras causas e os principios das cousas ”

Aristóteles, Metafísica, Ed. Gredos

ORIXE DO SABER FILOSÓFICO

Considérase que a orixe do pensamento lóxico-filosófico prodúcese cando as

explicacións máxico-relixiosas dan paso ás primeiras explicacións xerais sobre os

fenómenos que nos rodean. Durante séculos as explicacións baseadas en

poderes superiores ou entidades sobrenaturais serven ao ser humano para dar unha

explicación provisional da realidade (o deus do raio, a nai terra, etc. ou teorías máis

elaboradas como a mitoloxía exipcia ou a grega). Pero chega un momento en que esas

explicacións son demasiado escasas, non solucionan problemas e son totalmente

relativistas (cada vila ou cultura ten as súas polo que unhas son tan válidas como

outras). A partir de aí, empeza a haber unha necesidade de que a explicación sexa xeral,

baseada en razóns e non só na tradición, a imaxinación, a maxia ou os sentimentos. Este

é o momento que chamamos “paso do mito aos logos ”, é dicir, o paso do pensamento

máxico ao pensamento lóxico.


5

DO MITO AOS LOGOS : a orixe da Filosofía está relacionado coa explicación de todo

aquilo que resultaba estraño e inexplicable. Os mitos constitúen o primeiro intento de

dar unha explicación posible aos fenómenos da vida cotiá. Os antigos gregos tiñan o

convencemento de que o universo debía ser un lugar ordenado, é dicir, un cosmos (Orde

en grego) e non un caos; ese é o sentido das primeiras explicacións en forma de

historias máis ou menos fantásticas, en forma oral que se transmitían de xeración en

xeración.

O paso do mito aos logos consiste no paso dunha forma irracional, fantástica ou

relixiosa de explicación da realidade a unha explicación con pretensións de

obxectividade. A filosofía nace no momento en que algúns autores intentan desligarse

dos antigos relatos sobre a orixe das cousas e propón explicacións que, en certo sentido,

sexan demostrables ou contrastables.

Chamamos mito ao conxunto de narracións orais de carácter máxico ou relixioso da

antigüidade e logos (esta palabra fai referencia a un discurso racional) aos primeiros

intentos de dar explicacións racionais, universais, baseadas en probas, é dicir, científicas

ou filosóficas.

Mito da sucesión (Mitoloxía grega)

Urano (o ceo) odia aos fillos que ten coa súa nai Xea (a terra) e agóchaos nos abismos desta. A nai prepara unha emboscada contra Urano e só o fillo menor, Cronos (o tempo), decide se afrontar ao seu pai. Xea entrégalle unha fouce dentada e cando Urano se une a Xea en amorosa aperta, Cronos curta os xenitais do seu pai e guíndaos ao mar.

A castración de Urano produce pingas de sangue que ao caer a terra orixinan as Erinias, os Xigantes e as Ninfas Melias. As Erinias son as deusas encargadas de castigar aos parricidas, o seu aspecto é horrible (cabelos de serpes e nas súas mans serpes que son látegos) e son tres: Alecto, Tisífone e Meguera. Os Xigantes son seres colosais, con poder semellante aos deuses, pero mortais. Das Ninfas Melias non conservamos os seus nomes.

Ao caer os xenitais ao mar, producen unha escuma da que xorde a deusa do amor, a beleza e a paixón, Afrodita (Venus).


6

Cronos ocupa o poder e casa coa súa irmá Rea. Ten seis fillos (Hestia, Deméter, Hera, Hades, Poseidón e Zeus). Pero por unha predicción de Xea, Cronos decátase que tamén el será destronado por un dos seus fillos. Para evitalo, segundo nacían os ía devorando. Este proceder non gustou a Rea e decidiu dar a luz ao seu último fillo (Zeus) lonxe do seu pai (na monte Licto, Creta). En lugar da Zeus, Rea deulle a engulir a Cronos unha pedra envolta en cueiros.

Zeus medra en Creta amamantado pola ninfa Amaltea con leite de cabra. Ao medrar Zeus, consegue que o seu pai vomite aos seus irmáns e con eles a pedra que se tragou enganado, pedra que Zeus levou ao que hoxe día é o santuario de Delfos, onde aínda hoxe pode visitarse (aínda que é copia de época romana). Despois libera aos Cíclopes (seres monstruosos dun só ollo na fronte) e aos Hecatonquires (seres de cen brazos).

Zeus, axudado polos seus irmáns e algúns titáns, rebelouse contra o seu pai, axudado este último polo resto de titáns. Tras dez anos de loita, Cronos e os titáns que lle axudaron foron encadeados no Tártaro baixo a vixilancia dos Hecatonquires. Os vencedores repartíronse o poder: Poseidón o dominio do mar, Hades o mundo subterráneo e Zeus o ceo, sendo este último considerado a partir de entón o deus supremo e pai de todos os deuses e homes. Zeus ocupa o Olimpo, monte onde se dicía que se atopaba a morada dos deuses.

Así é como acaba o mito da sucesión.

De onde procede ese desexo de abandonar as explicacións mitolóxicas

tradicionais? A situación xeográfica da antiga Grecia era propicia para o intercambio

cultural e a mentalidade aberta froito deses intercambios son parte da causa de que

aparecese un desexo de racionalidade. Estes intercambios eran máis que comerciais,

tamén eran culturais, por exemplo, a influencia de oriente (Exipto e Mesopotamia) é

fundamental no nacemento das Matemáticas ou a Astronomía. Cidades como Mileto ou

Jonia eran importantes portos de mar que favorecían o contacto entre xentes de distintas

culturas o que pola súa parte favorecía unha actitude relativista.

Canda o anterior, a mentalidade democrática favorece tamén o ambiente de debate e

intercambio de opinións. Moitos gregos entenderon que os mitos cos que a súa cultura

explicaba os fenómenos non eran máis ou menos verdadeiros que os doutras culturas,

sinxelamente eran os propios.


7

Esta actitude lles conducirá ao que en filosofía chamamos, relativismo cultural, é dicir,

a crenza de que o punto de vista da propia cultura determina o que cremos que é

verdadeiro, xusto ou correcto en cada caso. Un exemplo interesantísimo de relativismo

cultural encontrámolo nun filósofo do ano 570 a de C. chamado Xenófanes de Colofón

cando di:

Pero los mortales se imaginan que los dioses han nacido y que tienen vestidos, voz y

figura humana como ellos... Los Etíopes dicen que sus dioses son chatos y negros y los

tracios que tienen los ojos azules y el pelo rubio...

Si las vacas, los caballos o los leones tuvieran manos y fueran capaces de pintar con

ellas y de hacer figuras como los hombres, los caballos dibujarían las imágenes de los

dioses semejantes a las de los caballos y las vacas semejantes a las de las vacas y

harían sus cuerpos tal como cada uno tiene el suyo.

Jenófanes de Colofón. Recogido por Kirk y Raven, Los Filósofos Presocráticos,

Editorial Gredos

Canda todo o anterior, deberiamos destacar o feito de que a Grega era unha sociedade

escravista na que a maioría das persoas traballaban para uns poucos que eran os

cidadáns en sentido estrito; a relación que ten este feito coa aparición da filosofía

é que ao haber unha parte da poboación coas necesidades básicas cubertas podemos

pensar que tiñan tempo para dedicalo ás ciencias, é dicir, á observación e á

reflexión.

En calquera caso, o mito non desaparece da noite á mañá; digamos que hai

fases entre a perda de importancia das narracións fantásticas e a aparición dunha serie

de primeiras teorías filosófico-científicas. O mito orixinal era sinxelamente un conxunto

asistemático e máis ou menos desordenado de narracións orais acerca de cuestiones

como a orixe de fenómenos naturais que, máis tarde, foron ordenados, compilados e

sintetizados polos dous principais educadores de Grecia; Homero e Hesíodo. Homero

escribiu Odisea e Ilíada e Hesíodo, Teogonía.


8

Son os principais representantes do pensamento mítico e baluartes da educación dos

gregos supón un paso intermedio entre a tradición mítica oral e os primeiros intentos de

Filosofía. Xa podemos falar estritamente de mitoloxía e non só de mito porque

encontramos todo un conxunto ordenado de explicacións míticas.

Aquí encontrámonos nun paso intermedio entre o puro mito fantástico tradicional e

as primeiras filosofías porque os traballos de Homero e Hesíodo non son xa tradición

oral sen máis senón que pretenden converterse nunha obra seria e ordenada que compile

todo o saber da súa época. É probable que os gregos cresen firmemente que Zeus pariu á

súa filla Atenea despois de formala na súa cabeza, que Prometeo roubou o lume para

darllo aos seres humanos, que Crono devoraba aos seus fillos para que non lle

destronaran ou que Sísifo foi condenado a subir unha pedra ao alto dunha montaña para

toda a eternidade. Non é estraño pensar o anterior se temos en conta que o mito cristián

e xudeu da creación, Adán e Eva, o maná do deserto ou calquera outro creeuse en

Europa ata fai ben pouco.

Os gregos porén fai xa dous mil seiscentos anos que empezaron a pór os seus

propios mitos en tela de xuízo. Platón e Aristóteles (os dous grandes filósofos gregos)

explican a orixe da Filosofía como un asombro ante o novo e inexplicable pero tamén

como unha toma de conciencia da propia ignorancia (lémbrese a modestia socrática “Só

sei que non sei nada”, Sócrates foi mestre de Platón).

A orixe da nosa palabra, filosofía é, Filos (phylos): amor, e sophía: sabedoría. Un

certo número de homes consideran que hai unha sabedoría que debe coñecerse,

misterios do mundo que deben desentrañarse teñan ou non valor práctico. Dito doutro

xeito, a filosofía é a actitude de quen busca a verdade sen paliativos, útil ou non, iso é o

de menos.


9

PRIMEIRAS FILOSOFÍAS

Os primeiros filósofos coñécense como Presocráticos (séculos VI e V). Malia que as

súas teorías son ben distintas entre si todos teñen en común a preocupación pola Physis

(natureza) entendida como arkhé: orixe, substrato e causa do que existe. É dicir, estes

primeiros autores tiñan o convencemento de que a natureza tiña unha orixe, unha causa

e a isto é ao que chamaban Arkhé.

Ata agora as formas de explicar o nacemento do mundo, das criaturas que habitan nel e

os seus fenómenos, eran as antigas Teogonías (orixe dos deuses) aos poucos empezan a

ser substituídas por Cosmogonías e Cosmoloxías (é dicir, orixe do cosmos).

Principais presocráticos: Thales, Anaximandro, Anaxímenes. Heráclito de Éfeso,

Pitágoras de Samos, Parménides de Elea, Zenón de Elea, Empédocles de Agrigento,

Anaxágoras e Demócrito.

MITO FILOSOFÍA( LOGOS)

Narracións ou crenzas baseadas na imaxinación ou fantasía.

Explicacións baseadas na reflexión ou razón . Trata de convencer contrastando argumentos e non contando historias nin compartindo emocións.

Acoden a causas sobrenaturais : forzas cósmicas personificadas ou deuses antropomorfos

Búscase a causa dos fenómenos n a mesma natureza . A filosofía adquire un carácter profano (a reflexión filosófica se pregunta polo sagrado para explicalo e non para reverencialo).

Os deuses posúen un comportamento caprichoso ou azaroso : - Se desenrolan ritos para mantelos contentos. - Se desenrolan técnicas divinatorias e máxicas para coñecelo futuro ou manipular o curso dos acontecementos.

Buscan a regularidade ou a orde da natureza.

Acríticos (non se cuestionan) e infundados (non se xustifican)

Crítica .


10

Estes autores propoñen as primeiras explicacións científicas da realidade e a súa orixe.

Entre eles non había acordo pero en todos a intención é a mesma; explicar a natureza

desde un punto de vista racional, suxeito a demostracións e non só a tradición como o

mito e con pretensións de universalidade. Algúns deles consideraban que o arkhé da

natureza era a auga, outros o aire, outros o lume, etc. A cuestión é que todos eles teñen

un novo interese por explicar a natureza en clave natural e non sobrenatural.

Resumindo poderiamos dicir que os pasos ata o nacemento da Filosofía son: mitos

(tradición oral, relatos, relixión, tradición), narración mítica sistematizada (Hesíodo,

Homero) e finalmente, relato racional sobre causas e orixes (Filosofía).

ESPECIFICIDADE DO SABER FILOSÓFICO

Por que a filosofía é un saber distinto da mitoloxía, a ciencia, a relixión, a arte, etc.? Por

que se considéraa un saber non científico? A cuestión central é que á Filosofía non lle

preocupa unha soa cousa nun só sentido; a arqueoloxía ou a xeoloxía teñen un

obxectivo claro e definido e todo o mundo pode imaxinar de

que se ocupa un arqueólogo ou un xeólogo. Pero isto non é tan doado cun filósofo

porque mentres que un xeólogo se ocupa de estudar cales son as características dun

mineral, o filósofo pregúntase se o mineral é o que é porque o xeólogo lle dá unha

definición. Mentres que o pintor realiza un cadro, o filósofo pregúntase que é a beleza

para saber se o cadro é ou non belo. Mentres o matemático realiza ecuacións, o filósofo

pregúntase que é o número. O xuíz aplica as leis e o filósofo pregúntase que é a xustiza.

Por dicilo dalgún xeito, a Filosofía é un saber de segundo grao (no sentido de

fundamentador, non de secundario), é dicir, presupón saberes previos como a política,

técnica, matemáticas, etc. e implica un punto de vista que asume todos eses saberes.

Dito doutra maneira, cada ciencia se do seu obxecto mentres que a filosofía se ocupa do

que teñen en común todos os obxectos, a súa natureza ou esencia.


11

Por exemplo en lugar de ocuparse da linguaxe no referente ao seu uso ou regras de

construción, estudará a natureza da linguaxe, a súa orixe; en lugar de ocuparse das leis

da física, preguntarase se o mundo é realmente como di a física ou máis ben vémolo así

porque a física di que é así como debe verse.

Características xerais do saber filosófico. A filosofía adoita ser:

1. reflexiva (propón constantemente preguntas aínda que a complexidade das

mesmas non permite contestalas definitivamente)

2. racional (por oposición ao relato mítico ou relixioso)

3. global (fronte ás ciencias que son saberes particulares ou sobre obxectos

particulares)

4. radical (interesado nos principios, as raíces)

5. posúe un certo carácter práctico porque se ocupa da acción e de como

debe ser orientada (este é o caso da ética)

6. é crítica e autocrítica (cuestiona as crenzas, ideoloxías, dunha época, as

verdades impostas sen fundamentar)

7. e tamén é sistemática porque pretende ordenar os distintos ámbitos da

realidade nun conxunto de enunciados segundo criterios.

CIENCIA FILOSOFIA

OBXECTO ESTUDO

Problemas que abarcan unha parte , sector o rexión da realidade. A ciencia estuda obxectos xa dados no ámbito físico, químico, biolóxico, etc

Problemas que abarcan a totalidade do que hai. Trátase dun saber universal e interdisciplinar .

METODO

As ciencias da natureza seguen, en xeral, o método hipotético-deductivo; e as ciencias formais (as matemáticas e a lóxica) o método formal-axiomático.

A filosofía é un saber radical e último. En tanto radical,é un saber que pretende explicalo real desde as súas raíces, reconstruíndo o proceso da súa xénese; en canto último, ofrece unha explicación máis alá da cal non se pode chegar.


12

CARACTER

Obxectiva Ao científico lle preocupan os fenómenos que poden observarse e medirse. Comproba as súas teorías a través da experiencia.

Subxectiva A verdade das súa teorías non se pode confirmar por medio da experiencia (só se busca a coherencia lóxica). Esta condición provoca unha situación de diversidade dentro da filosofía (escolas e autores diversos). Os filósofos teñen que determinar desde qué perspectiva se van a ocupar da realidade. Neste sentido a filosofía é un saber histórico : a filosofía vaise realizando a través da constante revisión crítica do seu saber, a través da autocrítica histórica.

INTERÉS

Aplicación tecnolóxica . Descubrir leis para predicir e intervir nos acontecementos.

O filósofo está movido polo desexo de saber e de atopala felicidade . Tamén podemos afirmar que a filosofía pretende posibilitala liberdade, debido a que se trata dun saber crítico que busca combater o dogmatismo, os prexuízos,... Neste sentido o saber filosófico é un saber normativo , posto que pretende ofrecer normas ou propostas que orienten a transformación individual e colectiva da realidade. De aí que a reflexión filosófica alente modos de convivencia democráticos.


13

AS DISCIPLINAS FILOSÓFICAS

Segundo as distintas problemáticas que se intentan aclarar atopamos distintas preguntas ás que responden as diferentes disciplinas filosóficas.

� Sobre a realidade.

Empezamos pola primeira e máis xeral das preguntas:

• Que é isto?, Que é a realidade? .

� Como é ( Material, inmaterial, eterna, creada, cun principio no tempo, finita ou infinita...)

� Que principios a rexen? ( o azar, a necesidade, tende a orde ou o caos...)

� Como funciona( e como un organismo vivo ou unha máquina, maxicamente...)

Estas son cuestións xerais que trata de estudar a Metafísica.

Cando intentamos concretar, xorde unha nova pregunta:

• De que elementos está composta e que características teñen estes?

� A realidade está constituída por un elemento ou por múltiples, estes son simples ou compostos,materiais ou inmateriais, corruptibles ou idestructibles...

� Un obxecto e outro son ben diferentes e sen embargo ambos son obxectos e reais: que teñen en común tódolos obxectos que fai que os consideremos reais

Esta é a cuestión que trata de estudar a Ontoloxía.


14

� Sobre o coñecemento.

Para poder explicar a realidade é preciso coñecela. De aquí xorde unha nova categoría de preguntas:

• Que é coñecer? :

Partindo do contacto coa realidade constrúo unha representación mental que a pretende "captar", "comprender", "describir",... Como sei eu que as miñas ideas se corresponden coa realidade?, Cando son pura especulación ou son verdade?

Aquí analízanse unha serie de preguntas que trata de estudar a Teoría do Coñecemento, Gnoseoloxía ou Epistemología.

1. Como podo coñecer? :

� Que método teño que seguir para poder coñecer? � Que facultade intervén no coñecemento e que fiabilidade ten?. Que

peso teñen os sentidos e a razón no coñecemento? � Como saber cando o meu coñecemento é válido? � Que é a verdade?

Isto lévanos directamente a unha segunda pregunta fundamental:

2. Que podo coñecer? :

� Que diferenza existe entre o coñecido( Pablo) e o meu coñecemento desa realidade ( o meu coñecemento de Pablo) ?, é esa diferenza pódese eliminar completamente?

� Ten límites o meu coñecemento? Cales?


15

A teoría do coñecemento recibe nomes distintos segundo trate de explicar tipos de coñecemento distintos:

A Lóxica estuda o coñecemento desenvolvido exclusivamente a partir da razón e prescindindo da experiencia. Estuda as leis do razoamento correcto.

A Filosofía da Ciencia estuda o coñecemento científico.

� Sobre o ser humano. Por último abordamos unha pregunta fundamental:

• Que somos nós? :

� Que é o ser humano?( alma,e corpo, alma, corpo...) � Como é? ( bo,malo, social, asocial...) � Que peso ten a bioloxía e cal a cultura nel?. Nace o faise? � Existe unha natureza humana?, Como é? ( inalterable ou evoluciona)

Esta é a cuestión que trata de estudar a Antropoloxía.

Abordamos esta pregunta desde diferentes perspectivas:

1. Cando consideramos ao ser humano analizándoo na súa relación cos demais, na súa vida en sociedade, xorden dous novas disciplinas:

• Como organizar e gobernar a sociedade? :

� Por qué vivimos en sociedade? � Como nos organizamos? � Cales son os fundamentos do poder político? � Cales son as formas de goberno xustas e inxustas?


16

A análise dos modelos existentes e a proposta de modelos alternativos –utopías realízanse a partir da Política.

• Como teño que obrar na miña relación cos demais? (Egoísmo, altruísmo, tolerancia, solidariedade, lei do máis forte,...)

Sobre a análise e a creación de valores céntrase o estudo da Ética.

2. Cando analizamos a acción humana na súa dimensión de produción material atopamos outras dúas disciplinas:

• Que é unha obra de arte? (¿Que é o belo, o feo, o sublime, o horroroso, o sinistro, o ridículo, etc.?)

A análise dos conceptos estéticos ligadoss ás obras de arte e a reflexión sobre certos problemas que xorden cando as contemplamos realízase dende a Estética

• Que incidencia ten sobre a vida humana e a sociedade a tecnoloxía?

A análise das consecuencias que o desenvolvemento tecnolóxico tivo sobre o ser humano e o seu entorno realízase a partir da Filosofía da Técnica.

Estas non son todas as disciplinas existentes porque cando a filosofía se converte nun metadiscurso aparecen moitas outras como a filosofía da Historia, filosofía da relixión, filosofía da cultura, filosofía da linguaxe, etc.

Como podemos observar a cantidade de asuntos de que se

ocupa a filosofía é enorme; por iso diciamos máis arriba que é un saber de segundo

grao, digamos que é o sustento do resto das ciencias e dos saberes.


17

SENTIDO E NECESIDADE DA FILOSOFÍA

Para que a Filosofía? Existen diversos tipos de necesidades como as vitais, as

creadas na sociedade en que vivimos, as que nos permiten desenvolvernos mellor pero a

Filosofía non se move no contexto das necesidades materiais a que responden as

ciencias e as técnicas. A Filosofía responde á necesidade de comprender e analizar o

sentido das cousas (da vida ou a morte por exemplo).

En definitiva a filosofía non aborda as necesidades prácticas ou utilitarias, non é un

saber concreto ou práctico no sentido en que o son a maior parte do resto de ciencias

senón que atende esixencias máis elementais, máis básicas pero igualmente difíciles de

abordar.

Moitos pensarán que este tipo de saber parece superfluo no mundo actual talvez debido

ao rápido que cambia a sociedade ou a que o valor das cousas ve dado pola utilidade, ou

o seu beneficio económico. Precisamente esas son as razóns que xustifican hoxe a

filosofía, é dicir, non podemos quedarnos no particular senón que debemos ollar máis

lonxe para entender todos eses cambios sociais, para percibir se eses beneficios o sono

realmente e se satisfacen necesidades reais ou inventadas.

A filosofía servirá para facer unha crítica racional que nos axude a combater o

dogmatismo, a imposición de ideas e defender as nosas posicións. A filosofía é unha

arma de reflexión e de argumentación, noutras palabras, non vai a

a vangarda dos descubrimentos, sitúase detrás deles e pensa sobre eles, sobre o seu

valor, sobre o seu grao de realidade, sobre a súa importancia. Como dicía o filósofo

alemán do século XIX Hegel “La lechuza de Minerva despliega sus alas al atardecer”

é dicir, a filosofía empeza o seu traballo cando os demais márchanse a descansar e

reflexiona sobre que foi do día.


18

Y es que las ciencias, importándonos tanto y siendo indispensables para nuestra vida y

nuestro pensamiento, nos son, en cierto sentido, más extrañas que la filosofía. Cumplen

un fin más objetivo, es decir, más fuera de nosotros. Son, en el fondo, cosa de

economía. Un nuevo descubrimiento científico, de los que llamamos teóricos, es como

un descubrimiento mecánico; el de la máquina de vapor, el teléfono, el fonógrafo, el

aeroplano, una cosa que sirve para algo. Así, el teléfono puede servirnos para

comunicarnos a distancia con la mujer amada. ¿Pero ésta para qué nos sirve? Toma

uno el tranvía eléctrico para ir a oír una ópera; y se pregunta: ¿cuál es, en este caso,

más útil, el tranvía o la ópera?

Miguel de Unamuno, Del sentimiento Trágico de la vida, Ed. Alianza.

A FILOSOFÍA E A SÚA HISTORIA.

Se admitimos a historia da filosofía como historia das ideas, e se as ideas no seu

conxunto poden reducirse a tres ideas principais, podemos dividir o pasado filosófico en

tres períodos de desigual extensión segundo sexa a idea dominante: 1º) Na filosofía

grega, a idea dominante é a idea de Mundo ou natureza, explicando esta idea

explícanse as demais: deus, deuses, e homes. 2º) a partir da aparición de cristianismo a

idea dominante é a idea de Deus, isto é claro con San Agustín, ao final da antigüidade,

e plenamente vixente durante o período medieval, Renacemento e Barroco. As ideas

de mundo e alma están subordinadas á idea de Deus. 3º, a partir da Ilustración e

durante o século XIX, entra en crise a idea de Deus e na seguinte centuria aparece no

horizonte do pensar unha idea nova, o home, a persoa, que se converte en idea central,

de xeito que é a partir de home como coñecemos as outras ideas e o coñecemento de

Deus e do mundo supón un coñecemento previo do home. Por iso as ideas de Deus e

mundo aparecen subordinadas á idea de home.

Facemos aquí un breve repaso da historia da filosofía en occidente que se ve con máis

detalle ao longo do segundo curso de bacharelato.


19

FILOSOFÍA ANTIGUA.

� paso do mito ao logos: o nacemento da filosofía.

O nacemento da filosofía en Occidente prodúcense no século VI a. C. na Antiga Grecia, en concreto, na cidade de Mileto situada na costa jonia (actualmente en Turquía) Os primeiros filósofos critican o discurso mítico como forma de explicación da realidade e substitúeno polo discurso racional. É o que tradicionalmente se denomina o paso do mito ao logos.

En realidade tratábase de trasladar o impulso racionalizador que xurdira do intento de ordenar o novo espazo político e social creado entorno á polis (cidade-estado) á investigación da natureza (physis) A polis democrática de Mileto substituíra a forza e a liñaxe como ferramenta na toma de decisión dos asuntos públicos pola argumentación e a palabra (logos)

Estes filósofos, denominados presocráticos, ( Tales de Mileto, Pitágoras, Anaximandro, Demócrito...) houberon de se enfrontar ao reto de buscar as primeiras explicacións sobre a orixe do universo (cosmogonía) e a súa actual estrutura e funcionamento (cosmoloxía) coa soa arma da razón e a observación dos feitos que acontecían ao seu redor. Así, como un mesmo saber indistinto, xurdiron a filosofía e a ciencia.

� A ilustración grega: Do século de Pericles ao imperio de Alejandro.

No século V a. C. a cidade de Atenas convértese na polis que reúne maior poder político e económico.

Pericles amplía a democracia a todos os que posúen o estatus de cidadáns e convértea na forma de goberno onde o poder da palabra cobra a maior importancia. Reunidos en asemblea na praza pública (ágora) os cidadáns debaten os asuntos da cidade sentíndose plenamente implicados na súa xestión e identificados con ela. Desta maneira a filosofía dá un xiro antropolóxico pasando da investigación natural a centrar a súa reflexión sobre o ser humano e a súa vida en sociedade (ética e política)

En todos os ámbitos do saber e das artes Atenas acada o seu máximo esplendor cultural e convértese en centro de atracción para as intelectuais de todas as polis de Grecia.


20

Estes recén chegados, aos que se lles denomina sofistas, convértense nos primeiros profesionais do ensino da filosofía. Posuidores dun saber enciclopédico ofrecen aqueles coñecementos de carácter humanístico e práctico que necesitaban os cidadáns para poder intervir na asemblea con garantías de éxito.

Oposto ao seu pensamento aparece un ateniense carismático Sócrates (470-399 a. C.) que fronte ás ideas relativistas e convencionalistas que defendían os sofistas en ética e política busca atopar as definicións de conceptos universalmente válidas sobre as que fundar a moralidade e a vida propia. A súa intención non é convencer mediante discursos grandilocuentes como facían os sofistas, senón que, a través dun diálogo persoal, intenta axudar aos seus interlocutores a que descubran as verdades por si mesmos.

É nesta época na que aparecen os dous filósofos con maior peso en toda a antigüidade e que máis influencia teñen en toda a filosofía posterior: Platón (427-347 a. C.), que foi discípulo de Sócrates, vive desde moi mozo a inestabilidade política das Guerras do Peloponeso que enfrontaban a democrática Atenas e a militarista Esparta. De familia aristocrática critica a democracia convertida no século IV a. C. en demagoxia por acción da segunda xeración de sofistas. Buscando uns principios inmutables sobre os que asentar unha orde político estable para a polis desenvolve a súa Teoría das Ideas que serve de base para o primeiro gran sistema filosófico da antigüidade.

Aristóteles (384-322 a. C.), discípulo de Platón e preceptor de Alejandro Magno, parte da crítica á teoría das Ideas do seu mestre para construír a súa propia proposta filosófica que se constitúe no segundo gran sistema da antigüidade e proporciona as principais teorías da ciencia que se manterán ata a revolución científica dos séculos XVI-XVII.

� helenismo e a busca da felicidade.

Co Imperio de Alejandro Magno a cultura grega difúndese por todo o mundo coñecido pero as polis perden a súa independencia. A decadencia política de Atenas e a crise da democracia fai que os cidadáns xa non se sentan identificados cunha acción de goberno que agora é protagonizada por funcionarios e burócratas dependentes dos centros de poder do imperio.

Impotente diante da nova política a filosofía xira para preocupacións máis persoais e individualistas. As novas escolas filosóficas teñen como obxectivo principal a busca da felicidade e para iso propoñen un ideal de sabio. Agora xa non se trata de deseñar un proxecto común para a sociedade (política) senón de atopar un modo de vida que permita o "vivir ben" en pequenos grupos ou individualmente. Xorden así as escolas helenísticas: o estoicismo, o epicureísmo, o cinismo e o escepticismo.


21

Mentres a filosofía continúa desenvolvéndose en Atenas a ciencia desprázase para Alejandría cuxo museo-biblioteca será o maior centro científico da antigüidade. Nel traballarán científicos como Euclides, Arquímedes, Ptolomeo, Galeno e Hipatia.

� De Roma ao fin do mundo antigo.

Coa helenización de Roma as escolas filosóficas gregas instaláronse tamén na capital do novo imperio acadando un gran desenvolvemento e numerosos adeptos, entre eles o mesmo emperador Marco Aurelio. Sen embargo, co tempo, os romanos non entenderon ben a pluralidade de escolas que foi visto como caos e falta de verdade, o que lles levou progresivamente para o escepticismo, o irracionalismo e a relixión.

Aos poucos foise producindo un achegamento entre as distintas escolas quedando marxinada e perseguida a escola epicúrea.

Na ciencia, exceptuando o núcleo de Alejandría, limítanse a traducir obras ou a facer "summas" nas que se recompila todo o que os antigos sabios creron ver ou anotar. Así abandónase a investigación natural e cada vez é maior o interese por sucesos de carácter máxico ou sobrenatural.

No final do mundo antigo o desfondamento da orde social romano leva a un progresivo achegamento da filosofía á relixión. Xa non se entende a serenidade do sabio e búscase a salvación transcendente, é unha época de medo á razón.

Co Edicto de Milán (ano 313 d. C.) e o recoñecemento da liberdade de culto cristián a Igrexa converterase no novo poder que monopolizará a cultura e a administración estatal. O seu férreo control ideolóxico irá perseguindo todas aquelas ideas que non concorden co afirmado na Biblia e desta maneira as escolas gregas irán desaparecendo ou manténdose só nalgunhas elites cultas.

FILOSOFÍA MEDIEVAL.

A Idade Media vai dende a caída de Roma o ano 476 d. C. ata o Renacemento, xa no século XV . É un milenio que se adoita cualificar como teocéntrico, é dicir, que Deus é o centro da vida intelectual. Pásase do predominio dun discurso racional ao predominio dun discurso relixioso. O pensamento ocúpase da relación entre a fe cristiá e la razón, máis concretamente, estúdase a adaptación da filosofía grega aos dogmas cristiáns.


22

A tutela relixiosa da cultura queda reforzada polo feito que a Igrexa é a única institución estable en medio das constantes conflitos políticos que debilitan o poder civil. Xa que logo, o saber e a creación cultural refúxianse nos mosteiros sobre todo durante os primeiros séculos.

Os primeiros pensadores cristiáns (a apoloxética) rexeitan frontalmente todo aquilo que non sexa cristián e, en concreto, a filosofía. Isto explícase, por un lado, pola necesidade de defenderse fronte ás persecucións e herexías; doutra, a razón grega é asimilada ao paganismo e, polo tanto, ao erro e a falsidade. A única verdade é a revelada por Deus. Pasada esta fase, á razón dáselle o papel de instrumentos válido ao servizo da fe.

Agustín de Hipona (354-430), un dos pais da Igrexa (a patrística), fai a primeira gran síntese entre cristianismo e pensamento grego, en concreto, co platonismo, xa que era a filosofía que tiña máis influencia de ideas relixiosas e máis posibles puntos de contacto co cristianismo.

No ano 529 o emperador Justiniano clausura as escolas filosóficas de Atenas e os filósofos márchanse a Oriente levándose as obras clásicas e desprazando así a principal actividade cultural e científica. Nos textos que se producen alí a filosofía de Platón e Aristóteles fusiónase cousa que provocará equívocos na súa interpretación cando no século XIII sexan recuperados en Occidente.

Entre tanto, no século IX-X, o pensamento cristián fixou o seu credo básico e para transmitilo funda a escolástica formada polas escolas monacais primeiro e despois as catedralicias que darán lugar ás primeiras universidades. Nelas se reinicia aos poucos a reflexión e o debate filosófico aínda que sempre dentro dos límites do credo cristián.

No século XIII a recuperación de parte da obra Aristóteles de mans do filósofo árabe Averroes (1126-1198) causa un gran impacto na universidade de París. Xérase unha gran controversia pois atópanse cunha explicación meramente racional, que non recorre en ningún momento á revelación, de todas as cuestións que acucian ao ser humano. Nun primeiro momento as ideas de Aristóteles perséguense por heréticas pero Tomás de Aquino (1225-1274), un monxe e filósofo dominico, adapta o pensamento aristotélico ao cristián proporcionando a segunda gran sínteses entre este e o pensamento grego. Tal éxito terá que súa síntese, denominada aristotélico-tomista, que se converterá no libro de texto oficial durante o renacemento e no novo dogma de fe cristián.

Sen embargo ao longo do século XIV cada vez xorden máis voces reclamando unha separación entre razón e fe, filosofía e relixión, reivindicando a autonomía de cada unha delas. O exemplo máis relevante é a filosofía nominalista de Guillermo de Ockham (1295-1350)


23

Iníciase un proceso de secularización da cultura e abandónase todo intento de racionalizar a fe, é dicir, recoñécese que a razón é unha vía diferente de coñecemento que a fe. A experiencia como modo de coñecemento vai obtendo cada vez máis importancia en detrimento do valor tradicionalmente atribuído á dedución e á autoridade, feito que contribuirá decisivamente ao impulso de nova da ciencia.

FILOSOFÍA RENACENTISTA.

O pensamento renacentista vese enmarcado pola crise do sistema escolástico e o intento de recuperar o pensamento antigo. Nel o ser humano ocupa o centro de reflexión e interese o que fai que se considere ao renacemento un período antropocéntrico. Ademais ofrecerá novas formulacións no terreo da política, a relixión e a ciencia.

O Renacemento humanista ve no medievo unha Idade de Tebras e a súa admiración para a cultura greco-romana lle leva ao intento de volver ao universo cultural da antigüidade clásica. Trátase de recuperar as súas obras e traducilas o máis fielmente posible. Non só as menos coñecidas de Platón ou Aristóteles, senón tamén as doutros autores e correntes, como as do helenismo ou a ciencia alexandrina, que estiveran esquecidas ou censuradas. Sen embargo, acabarase rompendo con toda autoridade, sexa Platón, Aristóteles ou os pensadores cristiáns.

No terreo da política sobresae Maquiavelo (1469-1527) quen funda o pensamento político moderno ao describir a conduta efectiva dos reis e príncipes renacentistas, mostrando como hai gobernantes que non teñen escrúpulos e usan calquera medio para garantir a finalidade que lles convén. O interese pola organización e o funcionamento da sociedade fai rexurdir a literatura utópica, é dicir, as descricións de sociedades imaxinarias máis ou menos felices e sen discriminacións.

No terreo da relixión o feito fundamental é a Reforma protestante e a aparición de diversas confesións cristiás enfrontadas. Fronte á xerarquización e unidade eclesiástica de épocas anteriores exponse a necesidade de retornar ás orixes do cristianismo.

No terreo da ciencia prodúcense a revolución científica dos séculos XVI-XVII que levará ao abandono da visión do universo baseado nas teorías de Aristóteles e a unha progresiva separación de ciencia e filosofía. Na astronomía Nicolás de Copérnico (1473-1543) propón o heliocentrismo fronte ao xeocentrismo aristotélico. Galileo Galilei (1564-1642) desenvolve unha nova física caracterizada polo valor dos datos empíricos e a formulación matemática. Ao final do século XVII a física de Isaac Newton (1642-1714) completa a revolución científica e consolida a ciencia moderna.


24

FILOSOFÍA MODERNA.

A filosofía moderna formúlase como cuestión previa a toda reflexión sobre a realidade a análise do coñecemento humano, as súas posibilidades e os seus límites, é dicir, constitúese nunha crítica do coñecemento.

Pártese dunha idea clave, a idea do mundo como representación. O noso coñecemento non é unha copia fiel e idéntica da realidade senón unha representación dela. Tómase conciencia do papel do suxeito e a súa mediación no acto de coñecer.

Catro movementos filosóficos, desde distintos sucédense profundizando e avanzando, nesta reflexión:

O racionalismo moderno de René Descartes (1596-1650) inaugura a modernidade. Xa non é suficiente a fe na revelación ou a autoridade como criterio de verdade, nin o siloxismo aristotélico como método de coñecemento. Hai que atopar un novo criterio de verdade e novo método sobre o que asentar de maneira firme a filosofía e a nova ciencia. Posto que a información que nos proporcionan os sentidos non é sempre fiable propoñerá un criterio de certeza racional ("non aceptar nada que á miña razón non móstrese clara e distintamente") e tomará como modelo de método o do saber matemático. Como contrapunto a esta visión racionalista aparece o empirismo moderno que afirma que a fonte de todo coñecemento é a experiencia. A mente, ao nacer, é como unha folla en branco que, aos poucos, se vai reenchendo coa información que nos proporcionan os sentidos. O seu representante máis radical David Hume (1711-1776) afirma que o coñecemento non pode ir máis alá das impresións dos sentidos e reduce así o coñecemento científico a unha mera crenza baseada no costume e o hábito.

Immanuel Kant (1724-1804) (idealismo transcendental) dá un paso máis alá e consegue superar ambas tendencias afirmando que o coñecemento é unha síntese entre a información que nos proporcionan os sentidos e as formas innatas que para ordenala lle aplica o ser humano. Desta maneira non podemos saber como é o mundo independentemente destas formas que empregamos para procesar o material que recibimos dos sentidos.

Paralelamente a esta reflexión sobre o coñecemento, o pensamento ilustrado, finais do século XVII e século XVIII (o século das Loces), establece a autonomía da razón, o seu carácter crítico e tolerante que asociada á idea de progreso impulsa e fan avanzar espectacularmente as reflexións que sobre a relixión, a política e a ciencia se iniciaron no Renacemento.


25

John Locke (1632-1704) establece os conceptos básicos do futuro liberalismo. En Francia publícase a Enciclopedia sendo o obxectivo que os seres humanos saian das tebras da ignorancia e empecen a pensar por eles mesmos. Jean Jacques Rousseau (1712-1778) a través da súa idea da soberanía representativa e Montesquieu (1689-1755) a través da súa idea sobre a división de poderes establecen as bases das democracias modernas. Estes serán as ideas na que se base a Revolución francesa e a Declaración Universal dos dereitos Humanos (1789)

FILOSOFÍA CONTEMPORÁNEA.

É o fin das grandes sistemas e a urxencia de pluralidade de movementos de moi distinto signo que supoñen unha crítica, unha revisión e unha reacción fronte á visión especulativa e sistemática da filosofía de Hegel.

No século XIX salientan os denominados filósofos da sospeita. Búscase a interpretación do sentido das creacións culturais (filosofía, relixión, arte, etc.), ver a relación entre o que a conciencia expresa nestes produtos e o que está latente e simulado detrás. Karl Marx (1818-1883) ve detrás da ideoloxía dominante os intereses da clase dos grupos de poder que buscan perpetuarse. A ideoloxía intenta ocultar que a orde social é inxusta e presentalo como unha orde natural e inmutable.

Friedrich Nietzsche (1844-1900) ataca a moral occidental e cristiá porque falsea a existencia auténtica, vivida e decidida individualmente. Afirma que os valores da sociedade benpensante son convencións baleiras e rexeita que exista outro mundo (o ceo da relixión) que dea sentido a este mundo terreal. Detrás da moral cristiá ocúltase a incapacidade dalgúns para vivir a vida en plenitude.

Sigmund Freud (1856-1939) descobre a cara oculta da mente humana a inconsciente. Detrás da racionalidade e a intelixencia ocúltase unha mente en continuo conflito que pretende conciliar os desexos biolóxicos e irracionais cos imperativos interiorizados da conduta moral e social.

No século XX aparecen novos e complexas correntes filosóficas. Un dos trazos que posúen en común e que caracterizan a filosofía contemporánea é a súa reflexión sobre a linguaxe. As máis importantes son a filosofía analítica, o existencialismo, o estruturalismo e a Escola de Frankfurt.


26

ACTIVIDADES UNIDADE 1

1. Lectura e cuestión dos seguintes textos:

Banalización de la Filosofía

“Como buena autodidacta, cada vez que escucho la palabra filosofía me levanto y me cuadro, por si acaso. En esto ha sido siempre muy estricta: que no la encuentren a una culturalmente en pelotas. Hace tiempo, por ejemplo, cuando alguien abrió cerca del periódico un bar llamado la Filosofía, me escandalicé tal que si Platón hubiera levantado la cabeza y hubiera clamado por un Prozac. Sin embargo, con el tiempo he ido viendo que los responsables del bar estaban erigiéndose en adelantados heraldos de una nueva faceta del pensamiento hueco: aquella que consiste en definir el fundamento, motivo y finalidad de las cosas como si se tratara de una conquista del pensamiento. Es decir, de filosofía. No hay marca de coches que carezca de su paquete filosófico. Parece imposible vender un auto sin colocarle previamente al cliente la filosofía adjunta. `El futuro no es aquello que está por venir. Es aquello que vamos a buscar.´ O bien, `¿Para qué esperar que llegue el futuro cuando podemos ir a su encuentro?´. Hasta los bancos se nos ponen profundos. : “El conocimiento es el impulso que hace que el pensamiento vuele alto´, dice una corporación bancaria internacional que se ofrece para `hacer realidad las oportunidades´. No puedes abrir el periódico ni conectar la tele sin que la profundidad de esas mentes insondables, lamentablemente perdidas para la reflexión en aras de las ventas, te coloque un puñado de sus filosofías.

Y ahora me entretengo coleccionando filosofías. Voy por plazas y avenidas a la caza de muestras, como si cazara mariposas. Y me he encontrado con que el mundo entero es una piedra filosofal. Filosofan los salones de belleza (`Nuestra filosofía es la generación de bienestar físico y fuerza interior´ ) y las salas de depilado y colocación de uñas postizas; las marcas de calzado para caballero y los diseñadores de modas, los servicios de telepizza y los portales de Internet. Todo es filosofía en este mundo feliz.

Eso me pone muy contenta, porque nunca más me sentiré acomplejada cuando alguien pronuncie la sacrosanta palabra en mi presencia. ¿Me voy a cuadrar yo, ante la filosofía, cuando por 150 miserables pesetas puedo comprar un periódico y encontrar entre sus páginas la esencia misma de nuestra época, contenida en una intensa frase filosofal: ir siempre por delante significa abrir nuevos caminos, avanzar en nuevas direcciones´ ? ¡Si te la colocan con un simple Volvo! “

Maruja Torres. “Filosofías para todo”. El País Semanal.


27

1.- Resume el texto propuesto.

2.- ¿Qué relación guarda la filosofía con un producto que se publicita?

3.- ¿Qué consecuencias tiene para la filosofía, según la autora, su utilización en la publicidad?.

“Mito” y “Logos”

“Los mitos griegos figuran entre los más bellos y sofisticados de nuestra herencia literaria y cultural. Pero se da el caso de que los griegos fueron también quienes, a su debido tiempo, introdujeron el camino opuesto de la observación del Universo, a saber, la contemplación de éste como algo impersonal e inanimado. Para los creadores de mitos, cada aspecto de la Naturaleza era esencialmente humano en su imprevisibilidad. A pesar de la fuerza y la majestad de su personificación y de los poderes que pudieron tener Zeus, o Marduk, u Odín, éstos se mostraban, también como simples hombres, frívolos, caprichosos, emotivos, capaces de adoptar una conducta violenta por razones fútiles, y susceptibles a los halagos infantiles. Mientras el Universo estuviera bajo el control de unas deidades tan arbitrarias y de relaciones tan imprevisibles, no había posibilidades de comprenderlo; sólo existía la remota esperanza de aplacarlo. Pero, desde el nuevo punto de vista de los pensadores griegos más tardíos, el Universo era una máquina gobernada por leyes inflexibles. Así, pues, los filósofos griegos se entregaron desde entonces al excitante ejercicio intelectual de tratar de descubrir hasta qué punto existían realmente leyes en la Naturaleza.”

ASIMOV, Isaac: Introducción a la Ciencia, I.Ciencias Físicas. Orbis.pp 16-17


2.- Explica el significado que presentan en el texto los términos subrayados.

El asombro como actitud filosófica

“Puntualizo: aunque las cuestiones filosóficas conciernen a todo el mundo, no todo el mundo se convierte en filósofo. Por diversas razones, la mayoría se aferra tanto a lo cotidiano que el propio asombro por la vida queda relegado a un segundo plano (…)

Para los niños, el mundo y todo lo que hay en él es algo nuevo, algo que provoca su asombro. No es así para todos los adultos. La mayor parte de los adultos ve el mundo como algo muy normal.

Precisamente en este punto los filósofos constituyen una honrosa excepción. Un filósofo jamás ha sabido habituarse del todo al mundo. Para él o ella, el mundo sigue siendo algo desmesurado, incluso algo enigmático y misterioso.


28

Por lo tanto, los filósofos y los niños pequeños tienen en común esa importante capacidad. Se podría decir que un filósofo sigue siendo tan susceptible como un niño pequeño durante toda la vida.

De modo que puedes elegir, querida Sofía. ¿Eres una niña pequeña que aún no ha llegado a ser la perfecta conocedora del mundo? ¿o eres una filósofa que puede jurar que jamás lo llegará a conocer?

Si simplemente niegas con la cabeza y no te reconoces ni en el niño ni en el filósofo, es porque tú también te has habituado tanto al mundo que te ha dejado de asombrar. En ese caso corres peligro. Por esa razón recibes este curso de filosofía, es decir, para asegurarnos. No quiero que tú justamente estés entre los indolentes e indiferentes. Quiero que vivas una vida despierta“.

GAARDER, J.: El mundo de Sofía. Madrid. Siruela.


2.- Explica el significado que presentan en el texto los términos subrayados.

Los problemas de la filosofía. B.Russell

La filosofía, como todos los demás estudios, aspira primordialmente al conocimiento. El conocimiento a que aspira es aquella clase de conocimiento que nos da la unidad y el sistema del cuerpo de ciencias, y el que resulta del examen crítico del fundamento de nuestra convicciones, prejuicios y creencias. Pero no se puede sostener que la filosofía haya obtenido un éxito realmente grande en su intento de proporcionar una respuesta concreta a estas cuestiones. Si preguntamos a un matemático, a un mineralogista, a un historiador, o a cualquier otro hombre de ciencia, qué conjunto de verdades concretas ha sido establecido por su ciencia, su respuesta durará tanto tiempo como estemos dispuestos a escuchar. Pero si hacemos la misma pregunta a un filósofo, y éste es sincero, tendrá que confesar que su estudio no ha llegado a resultados positivos comparables a los de otras ciencias. Verdad es que esto se explica, en parte, por el hecho de que, desde el momento en que se hace posible el conocimiento preciso sobre una materia cualquiera, esta materia deja de ser denominada filosofía y se convierte en una ciencia separada. Todo el estudio del cielo, que pertenece hoy a la astronomía, antiguamente era incluido en la filosofía; la gran obra de Newton se denomina Principio matemáticos de la filosofía natural. De modo análogo , el estudio del espíritu humano, que era todavía recientemente, una parte de la filosofía se ha separado actualmente de ella y se ha convertido en la ciencia psicológica. Así, la incertidumbre de la filosofía es, en gran medida, más aparente que real; los problemas que son susceptibles de una respuesta precisa se han colocado en las ciencias, mientras que sólo los que no la consienten actualmente quedan formando el residuo que denominamos filosofía.

(RUSSELL, Bertrand.- Los problemas de la filosofía. Editorial Labor.)


29

1.- Explica el sentido de las expresiones que aparecen subrayadas.

¿Nos da miedo pensar? B. Russell

Los hombres temen al pensamiento más de lo que temen a cualquier otra cosa del mundo; más que la ruina, incluso más que la muerte. El pensamiento es subversivo y revolucionario, destructivo y terrible. El pensamiento es despiadado con los privilegios, las instituciones establecidas y las costumbres cómodas; el pensamiento es anárquico y fuera de la ley, indiferente a la autoridad, descuidado con la sabiduría del pasado.Pero si el pensamiento ha de ser posesión de muchos, no el privilegio de unos cuantos, tenemos que habérnoslas con el miedo. Es el miedo el que detiene al hombre, miedo de que sus creencias entrañables no vayan a resultar ilusiones, miedo de que las instituciones con las que vive no vayan a resultar dañinas, miedo de que ellos mismos no vayan a resultar menos dignos de respeto de lo que habían supuesto. ¿Va a pensar libremente el trabajador sobre la propiedad? Entonces, ¿qué será de nosotros, los ricos? ¿Van a pensar libremente los muchachos y las muchachas jóvenes sobre el sexo? Entonces, ¿qué será de la moralidad? ¿Van a pensar libremente los soldados sobre la guerra? Entonces, ¿qué será de la disciplina militar?

¡Fuera el pensamiento! ¡Volvamos a los fantasmas del prejuicio, no vayan a estar la propiedad, la moral y la guerra en peligro! Es mejor que los hombres sean estúpidos, amorfos y tiránicos, antes de que sus pensamientos sean libres. Puesto que si sus pensamientos fueran libres, seguramente no pensarían como nosotros. Y este desastre debe evitarse a toda costa. Así arguyen los enemigos del pensamiento en las profundidades inconscientes de sus almas. Y así actúan en las iglesias, escuelas y universidades.”

(Bertrand Russell: “Principes of Social Reconstruction”. London, 1916. )

1.- Resumen.

2.- ¿Encuentras alguna relación de este texto con el anterior del mismo autor? Justifica tu respuesta

Ciencia y Filosofía:

Si todo nos da igual, si no pretendemos ir a sitio alguno, tampoco tendremos necesidad de orientarnos. Pero si tratamos de vivir lo mejor posible, requeriremos una orientación global, una brújula que nos señale la buena vida que buscamos y un mapa del mundo cuyos caminos transitamos. Esta orientación vital fue generalmente proporcionada en el pasado por las religiones y, recientemente, por las ideologías políticas. La religión ha pretendido orientarnos acerca de cómo es la realidad en su conjunto y cómo vivir lo mejor posible, pero en la mayor parte de los casos sus orientaciones han sido formas de autoengaño. La sabiduría filosófica, por el contrario, consistiría en saber vivir bien, de un modo lúcido y con los ojos abiertos.


30

La filosofía es un intento de religión racional, lo que incluye la búsqueda de una cosmovisión intelectualmente honesta, que tenga en cuenta y evalúe críticamente los resultados de la ciencia. La filosofía es un intento de buena vida basado en la verdad y el conocimiento más objetivo posible de la realidad. La situación cultural de nuestra época se caracteriza por el fracaso de todas las religiones e ideologías como guías de nuestra manera de pensar y vivir. El derrumbe de estos viejos idearios nos ha dejado como náufragos intelectuales en un mar sin puntos de referencia. Nunca en el pasado los seres humanos habíamos sido tan libres, ni habíamos estado tan bien informados como ahora. Y, sin embargo, nuestro desasosiego y desorientación son obvios, así como nuestra carencia de respuestas claras y soluciones compartidas a los problemas de nuestro tiempo, personales, ecológicos y políticos. El hombre actual, radicalmente desorientado, dejado huérfano y a la intemperie por el descalabro de religiones e ideologías, y enfrentado a retos inéditos, requiere una brújula intelectual, una cosmovisión, una filosofía a la altura de nuestro tiempo. Y la busca, pero no la encuentra, pues la filosofía que necesitamos está aún por hacer.

El pensamiento emergente. Jesús Mosterín

1.- Explica el significado de las metáforas “brújula” y “mapa”.

2.- ¿Cómo define el autor la filosofía?. Explica el sentido de esa definición.

2.- ¿Estás de acuerdo con el sentido del texto subrayado?. Justifica tu respuesta.

B. Russell: Los problemas de la filosofía

“De hecho, el valor de la filosofía debe ser buscado en una larga medida en su real incertidumbre. El hombre que no tiene ningún barniz de filosofía, va por la vida prisionero de los prejuicios que derivan del sentido común, de las creencias habituales en su tiempo y en su país, y de las que se han desarrollado en su espíritu sin la cooperación ni el consentimiento deliberado de su razón. Para este hombre el mundo tiende a hacerse preciso, definido, obvio, los objetos habituales no suscitan problema alguno, y las posibilidades no familiares son desdeñosamente rechazadas. Desde el momento en que empezamos a filosofar, hallamos, por el contrario, como hemos visto en nuestros primeros capítulos, que aun los objetos más ordinarios conducen a problemas a los cuales sólo podemos dar respuestas muy incompletas. La filosofía, aunque incapaz de decirnos con certeza cuál es la verdadera respuesta a las dudas que suscita, es capaz de sugerir diversas posibilidades que amplían nuestros pensamientos y nos liberan de la tiranía de la costumbre. Así, al disminuir nuestro sentimiento de certeza sobre lo que las cosas son, aumenta en alto grado nuestro conocimiento de lo que pueden ser; rechaza el dogmatismo algo arrogante de los que no se han introducido jamás en la región de la duda liberadora y guarda vivaz nuestro sentido de la admiración, presentando los objetos familiares en un aspecto no familiar”

1.- Resume con tus palabras el texto propuesto


31

Información filosófica

“Así, pues, en la época actual (…) ¿qué información podemos recibir de la filosofía? La única respuesta que nos resignaremos a dar es la que hubiera probablemente ofrecido el propio Sócrates: ninguna. Nos informan las ciencias de la naturaleza, los técnicos (…) pero no hay información ` filosófica´. Muy bien, pero ¿es información lo único que buscamos para entendernos a nosotros mismos y lo que nos rodea?.

Supongamos que recibimos una noticia cualquiera, esta por ejemplo: un número equis de personas muere diariamente de hambre en todo el mundo. Y nosotros, recibida la información, nos preguntamos `¿en qué mundo vivimos?´. No hay respuesta científica para esta última pregunta, para que evidentemente no nos conformaremos con respuestas como `vivimos en el planeta Tierra´(…) ni siquiera con que se nos diga que `vivimos en un mundo muy injusto´ o un mundo maldito por Dios a causa de los pecados de los humanos´ (¿por qué es injusto lo que pasa?, ¿en qué consiste la maldición divina y quién la certifica?, etc.). En una palabra, no queremos más información sobre lo que pasa sino saber qué significa la información que tenemos, cómo debemos interpretarla y relacionarla con otras informaciones anteriores o simultáneas, qué supone todo ello en la consideración general de la realidad en que vivimos, cómo podemos o debemos comportarnos en la situación así establecida. Estas son precisamente las preguntas a las que atiende lo que vamos a llamar filosofía. Digamos que se dan tres niveles distintos de entendimiento: a) la información, que nos presenta los hechos y los mecanismos primarios de lo que sucede; b) el conocimiento, que reflexiona sobre la información recibida, jerarquiza su importancia significativa y busca principios generales para ordenarla; c) la sabiduría, que vincula el conocimiento con las opciones vitales o valores que podemos elegir, intentando establecer cómo vivir mejor de acuerdo con lo que sabemos.

Creo que la ciencia se mueve entre el nivel a) y el b) de conocimiento, mientras que la filosofía opera entre el b) y el c). De modo que no hay información propiamente filosófica, pero sí puede haber conocimiento filosófico y nos gustaría llegar a que hubiese también sabiduría filosófica. ¿Es posible lograr tal cosa?”.

FERNANDO SAVATER: Las preguntas de la vida.

1.- ¿Por qué afirma el autor que no hay información filosófica?

2.- ¿Qué distingue información, conocimiento y sabiduría?


32

J. GAARDER, El mundo de Sofía, Ed. Siruela.

"Querida Sofía. Muchas personas tienen distintos hobbies. Unas coleccionan monedas antiguas o sellos, a otras les gustan las labores y otras emplean la mayor parte de su tiempo libre en la práctica de algún deporte.

A muchas les gusta también la lectura, pero lo que leen es muy variado. Unos leen sólo periódicos o cómics, a algunos les gustan las novelas y otros prefieren libros sobre distintos temas, tales como la astronomía, la fauna o los inventos tecnológicos.

Aunque a mí me interesen los caballos o las piedras preciosas, no puedo exigir que todos los demás tengan los mismos intereses que yo.

¿Hay, no obstante, algo que debería interesar a todo el mundo?, ¿existe algo que concierna a todos los seres humanos, independientemente de quiénes sean o de en qué parte del mundo vivan. Sí, querida Sofía, hay algunas cuestiones que deberían interesar a todo el mundo. Sobre esas cuestiones trata este curso.

¿Qué es lo más importante en la vida? Si preguntamos a una persona que se encuentra al límite del hambre la respuesta será comida. Si dirigimos la misma pregunta a alguien que tenga frío, la respuesta será calor. Y si preguntamos a una persona que se siente sola la respuesta seguramente será estar con otras personas.

Pero con todas estas necesidades cubiertas, ¿hay todavía algo que todo el mundo necesite? Los filósofos opinan que sí. Opinan que el ser humano no vive sólo de pan. Es evidente que todo el mundo necesita comer, amor y cuidados. Pero hay aún algo más que todo el mundo necesita. Necesitamos encontrar una respuesta a quién somos y por qué vivimos.

Interesarse por el por qué vivimos no es, por lo tanto, un interés tan fortuito o tan casual como, por ejemplo, coleccionar sellos. Quien se interesa por cuestiones de este tipo está preocupado por algo que ha interesado a los seres humanos desde que viven en este planeta. El cómo ha nacido el universo, el planeta y la vida aquí, son preguntas más grandes y más importantes que quién ganó más medallas de oro en los últimos juegos olímpicos.

La mejor manera de aproximarse a la filosofía es plantear algunas preguntas filosóficas: ¿Cómo se creó el mundo?, ¿existe alguna voluntad o intención detrás de lo que sucede?, ¿hay otra vida después de la muerte?, y, ante todo, ¿cómo debemos vivir?


33

En todas las épocas, los seres humanos se han hecho preguntas de este tipo. No se conoce ninguna cultura que no se haya preocupado por saber quiénes son los seres humanos y de dónde procede el mundo.

En realidad, no son tantas las preguntas filosóficas que podemos hacemos. Ya hemos formulado algunas de las más importantes. No obstante, la historia nos muestra muchas respuestas diferentes a cada una de las preguntas que nos hemos hecho. Vemos, pues, que resulta más fácil hacerse preguntas filosóficas que contestarlas. No se puede consultar una enciclopedia para saber si existe Dios o si hay otra vida después de la muerte. La enciclopedia tampoco nos proporciona una respuesta a cómo debemos vivir. No obstante, a la hora de formar nuestra propia opinión sobre la vida, puede resultar de gran ayuda leer lo que otros han pensado.

La búsqueda de la verdad que emprenden los filósofos podría compararse, quizá, con una historia policiaca. Cuando se trata de un verdadero misterio policiaco puede suceder que la policía llegue a descubrirlo algún día. Pero también puede ocurrir que nunca llegue a desvelar el misterio. No obstante, el misterio, aun no siendo desvelado, tiene una solución. Lo mismo sucede con el misterio filosófico. Aunque una pregunta filosófica resulte difícil de contestar, puede, sin embargo, pensarse que tiene una y sólo una respuesta correcta. O existe una vida después de la muerte o no existe...

Uno de los viejos filósofos griegos que vivió hace más de dos mil años pensaba que la filosofía surgió debido al asombro de los seres humanos. Al ser humano le parece tan extraño existir que las preguntas filosóficas surgen por sí solas, opinaba él. Es como cuando contemplamos juegos de magia: no entendemos como puede haber ocurrido lo que hemos visto. Y entonces nos preguntamos justamente eso: ¿cómo ha podido convertir el prestidigitador un par de pañuelos de seda blanca en un conejo vivo? A muchas personas, el mundo les resulta tan inconcebible como cuando el prestidigitador saca un conejo de ese sombrero de copa que hace un momento estaba completamente vacío. En cuanto al conejo, entendemos que el prestidigitador tiene que habenos engañado. Lo que nos gustaría es desvelar cómo ha conseguido engañarnos. Tratándose del mundo, todo es un poco diferente. Sabemos que el mundo no es trampa ni engaño, pues nosotros mismos andamos por la tierra formando una parte del mismo. En realidad, nosotros somos el conejo blanco que se saca del sombrero de copa. La diferencia entre nosotros y el conejo blanco es simplemente que el conejo no tiene sensación de participar en un juego de magia. Nosotros somos distintos. Pensamos que participamos en algo misterioso y nos gustaría desvelar ese misterio.


34

P.D. En cuanto al conejo blanco, quizás convenga compararlo con el universo entero. Los que vivimos aquí somos unos bichos minúsculos que vivimos muy dentro de la piel del conejo. Pero los filósofos intentan subirse por encima de unos de esos finos pelillos para mirar a los ojos del gran prestidigitador.

¿Me sigues Sofía? (Continúa). …

Aquí estoy de nuevo. ¿Dije que lo único que necesitamos para ser buenos filósofos es la capacidad de asombro?

Todos los niños tienen esa capacidad. No faltaría más. Tras unos cuentos meses salen a una realidad completamente nueva. Pero conforme van creciendo, esa capacidad de asombro parece ir disminuyendo. Antes de que el niño haya aprendido a hablar bien y mucho antes de que aprenda a pensar filosóficamente, el mundo se ha convertido para él en algo habitual.

Lo que a mí me preocupa es que tú seas de los que toman el mundo como algo asentado. Ojalá un día topes contigo misma, te detengas y te veas de una manera completamente nueva. Entonces pensarás: soy un ser extraño, soy un animal misterioso. Te sentirás como si hubieras despertado de un larguísimo sueño y te preguntarás: ¿quién soy?

Lo triste es que muchos no despertamos del sueño y nos habituamos al mundo conforme vamos haciéndonos mayores. Es como si durante el crecimiento perdiésemos la capacidad de dejarnos sorprender por el mundo. En ese caso, perdemos algo esencial, algo que los filósofos intentan volver a despertar en nosotros. Porque hay algo dentro de nosotros que nos dice que la vida en sí es un gran misterio.

Puntualizo: aunque las cuestiones filosóficas conciernen a todo el mundo, no todo el mundo se convierte en filósofo. Por diversas razones, la mayoría se aferra tanto a lo cotidiano que el propio asombro por la vida queda relegado a un segundo plano. Para los niños, el mundo y todo lo que hay en él es algo nuevo, algo que provoca su asombro. No es así para los adultos. La mayor parte de los adultos ve el mundo como algo normal.

Precisamente en este punto los filósofos constituyen una honrosa excepción. Un filósofo jamás ha sabido habituarse del todo al mundo. Para él o ella el mundo sigue siendo algo desmesurado, enigmático y misterioso. Por lo tanto, los filósofos y los niños pequeños tienen en común esa importante capacidad. Se podría decir que un filósofo sigue siendo tan susceptible como un niño pequeño durante toda la vida.


35

De modo que puedes elegir. ¿Eres una niña pequeña que aún no ha llegado a ser la perfecta conocedora del mundo?, ¿o eres una filósofa que puede jurar que jamás lo llegará a conocer? Si niegas con la cabeza y no te reconoces ni en el niño ni en el filósofo es porque tú también te has habituado tanto al mundo que te ha dejado de asombrar. En ese caso corres peligro. Por esa razón recibes este curso de filosofía, es decir, para aseguramos. No quiero que tú justamente estés entre los indolentes e indiferentes. Quiero que vivas una vida despierta.

Recibirás el curso totalmente gratis. Por eso, no se devolverá ningún dinero si no lo terminas. No obstante, si quieres interrumpirlo, tienes todo tu derecho a hacerlo. Pero antes de tomar esta opción recuerda que se puede sacar un conejo blanco de un sombrero vacío. Si abandonas en el camino te convertirás en uno de tantos que piensan que los filósofos son unos pesados. Estos hombres viven cómodamente y sólo son capaces de plantearse las siguientes cuestiones: ¿Cómo va hoy la bolsa?, ¿a cuánto están los tomates?

¡Tú eliges!”

CUESTIONES:

1. ¿Qué diferencias existen entre el saber filosófico y otros saberes? 2. ¿Qué tipo de preguntas se hace la filosofía? 3. Explica la comparación que realiza en autor entre la búsqueda de la verdad

llevada a cabo por los filósofos y un misterio policiaco. 4. ¿Por qué la filosofía nace del asombro? 5. ¿Por qué incumben sus temas a todo el mundo? 6. ¿Por qué dice el autor que existe una semejanza entre los niños y los filósofos? 7. ¿En qué se diferencian los filósofos de otros hombres?

Bloque 1: O Saber Filosófico: Sentido e Finalidade … · Aristóteles, Metafísica, Ed. Gredos...

Documents

Transcript of Bloque 1: O Saber Filosófico: Sentido e Finalidade … · Aristóteles, Metafísica, Ed. Gredos...