índice

1.ÊELÊAG UAÊ ENÊ ELÊ MUNDOÊ YÊ ENÊ BOLIVIAÊ Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê 12.ÊLAÊLU CHAÊ PORÊ ELÊ AGUAÊ ENÊ BOLIVIAÊ Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê 73.ÊLOSÊA VANCESÊ YÊ RESULTADOSÊ Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê 124.ÊLOSÊDES AFê OSÊ YÊ RETOSÊ PARAÊ ELÊ FUTUROÊ Ê 17Ê

ANEXOS

DOSSIER ELECTRÓNICO

-ÊLuc haÊ porÊ elÊ agua-ÊDo ssierÊ deÊ avancesÊ legales

VIDEO MOTIVACIONAL

ElÊagu aÊes Êu nÊr ecursoÊn aturalÊvit alÊp araÊlo sÊ seresÊ vivos,Ê sinÊ esteÊ recursoÊ laÊ vidaÊ noÊ esÊ posible.

SinÊ embargo,Ê esÊ unÊ bienÊ escaso:Ê TresÊ cuartasÊ partesÊ delÊ mundoÊ sonÊ agua,Ê peroÊ s— loÊ unaÊ m’n imaÊ parteÊ esÊaguaÊ dulce,Ê esÊ decir,Ê Ê aguaÊ queÊ seÊ puedeÊ beber;Ê adem‡ s,Ê est‡ Ê distribuidaÊ deÊ diferentesÊ formasÊ (hayÊlugaresÊd esŽr ticosÊyÊh ayÊlu garesÊcon Êab undanteÊ agua).Ê

ElÊ 20%Ê deÊ laÊ poblaci—n Ê Ê delÊ Ê mundoÊ tieneÊ accesoÊ Ê alÊ 80%Ê delÊ aguaÊ dulce.Ê Adem‡ sÊ existeÊ m‡ sÊ deÊ 1000ÊmillonesÊÊd eÊp ersonasÊÊs inÊacces oÊaÊs uficienteÊ aguaÊ niÊ deÊ buenaÊ calidad.

Disponibilidad de agua en el planeta

Ê Volœ menÊ enÊ Km3Ê Ê Ê Ê Ê %

TotalÊd eÊagu aÊ 1Ê431000Ê000Ê 100.00SaladaÊ 1Ê395Ê000Ê000Ê Ê Ê97.50DulceÊ 36Ê000Ê000Ê ÊÊÊÊ2.50DulceÊcon geladaÊ 25Ê000Ê000Ê ÊÊÊÊ1.75Subterr‡n eaÊyÊs uperficialÊ 10Ê780Ê000ÊÊ ÊÊÊÊ0.75DisponibleÊp araÊecos istemasÊyÊp oblaci—n Êh umanaÊ 200Ê000Ê Ê ÊÊÊÊ0.01ÊAguaÊr enovableÊ 42Ê780

Fuente:ÊB ancoÊM undialÊ 1992.a

I. EL AGUA EN ELMUNDO Y EN BOLIVIA

1

EL AGUA EN BOLIVIABoliviaÊ esÊ unÊ pa’s Ê conÊ importantesÊ fuentesÊ deÊ agua,Ê peroÊ alÊ igualÊ queÊ enÊ elÊ restoÊ delÊ mundoÊ estasÊ fuentesÊest‡n Ê distribuidasÊ deÊ diferenteÊ formaÊ aÊ loÊ largoÊ deÊ nuestroÊ territorio.Ê SiÊ bienÊ existeÊ unaÊ significativaÊ parteÊ deÊlaÊ poblaci—n Ê bolivianaÊ queÊ tieneÊ suficienteÊ agua,Ê hayÊ otrosÊ sectoresÊ yÊ gruposÊ queÊ empiezanÊ aÊ sentirÊ laÊausenciaÊd eÊes ta.

2

LasÊ necesidadesÊ enÊ elÊ sectorÊ riegoÊ tambiŽ nÊ sonÊ bastanteÊ amplias.Ê SeÊ estimaÊ queÊ seÊ requiereÊ alrededorÊ deÊ200Êmillon esÊd eÊ$u s.Êd eÊin versi—n Êp araÊ cubrirÊ laÊ demandaÊ deÊ riego,Ê deÊ 40.000Ê Ha.Ê enÊ todoÊ elÊ pa’ s.

VeamosÊc omoÊ ejemplo,Ê cœ alÊ esÊ laÊ situaci—n Ê deÊ losÊ serviciosÊ b‡ sicos:

M‡s Ê deÊ 2.5Ê MillonesÊ deÊ bolivianosÊ noÊ tienenÊ accesoÊ alÊ servicioÊ deÊ AguaÊ PotableÊ yÊunaÊ parteÊ importanteÊ delÊ restoÊ deÊ bolivianos,Ê queÊ est‡ nÊ conectadosÊ aÊ unaÊ redÊpœ blicaÊ deÊ agua,Ê recibenÊ unÊ servicioÊ deficitarioÊ enÊ calidadÊ yÊ continuidad.Ê EnÊ elÊcasoÊ deÊ alcantarilladoÊ sonÊ cercaÊ aÊ 5Ê millonesÊ deÊ bolivianosÊ queÊ noÊ cuentanÊ conÊesteÊs ervicio.

LaÊ cantidadÊ promedioÊ consumidaÊ porÊ conexi— nÊ cadaÊ cadaÊ mesÊ esÊ deÊ 17Ê m3Ê enÊlasÊ ciudadesÊ metropolitanas,Ê 16Ê enÊ lasÊ ciudadesÊ mayores,Ê 15Ê enÊ ciudadesÊ inter-mediasÊyÊ11Êen Êlas Ê menoresÊ (par‡ metroÊ deÊ OMSÊ 24,75).

AproximadamenteÊ 3Ê Bs/m3Ê (conÊ ampliasÊ diferenciasÊ desdeÊ 50Ê ctvs/m3ÊhastaÊ20ÊB s/m3).SeÊes timaÊq ueÊlaÊ tarifaÊ llegaÊ aÊ serÊ hastaÊ elÊ 40%Ê delÊ sueldoÊ enÊ algunosÊ sectores.

NoÊex istenÊcr iteriosÊ deÊ priorizaci— nÊ oÊ discriminaci—n Ê positiva.

AccesoÊa Ês erviciosb‡ sicos

Consumo

Tarifas

NoÊdis criminaci—n

3

Adem‡s Ê deÊ queÊ muchosÊ bolivianosÊ noÊ tienenÊ accesoÊ aÊ serviciosÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊ alcantarilladoÊ sanitario,Ê ÊhayÊgr anÊn ecesidadÊen Êr iego,Êas ’Êt ambiŽn ,ÊelÊ aguaÊ conÊ laÊ queÊ seÊ cuentaÊ est‡ Ê disminuyendo.Ê

EstaÊd isminuci—n Ês eÊd ebeÊa:

• Cambios climáticos que provocan una disminución del agua disponible para el consumo y la producción, esto debido a la disminución de lluvias, por otra parte, dichos cambios también provo-can lluvias repentinas, que a su vez, provocan inundaciones;

• Acciones de la propia población que afecta las cabeceras de cuencas, lechos de los ríos y bosques, disminuyendo la capacidad de los ríos, quebradas y aguas subterráneas; (por ejemplo tala de bosques, uso inadecuado de la tierra, desecho de basura en lechos de los ríos, entre otras accio-nes)

• Empresas mineras, hidrocarburíferas, industriales o las propias ciudades que contaminan el agua que existe inutilizándola para su consumo.

LaÊ mayor’aÊ deÊ losÊ sistemasÊ deÊ agua,Ê enÊ lasÊ zonasÊ altas,Ê utilizanÊ r’o s;Ê mientrasÊ queÊalÊ orienteÊ delÊ pa’s Ê unaÊ granÊ parteÊ deÊ losÊ sistemasÊ deÊ aguaÊ usanÊ principalmenteÊpozos.EnÊ ambosÊ casosÊ lasÊ fuentesÊ deÊ aguaÊ sonÊ susceptiblesÊ deÊ contaminaci— nÊ yreducci—n Êcon siderableÊ porÊ desequilibriosÊ clim‡ ticosÊ oÊ accionesÊ deÊ laÊ poblaci— n.Ê

LasÊ empresasÊ extractivasÊ (minerasÊ eÊ hidrocarbur’f eras)Ê sonÊ lasÊ queÊ tienenÊ mayorÊimpactoÊ sobreÊ losÊ recursosÊ h’d ricos:Ê porÊ laÊ granÊ cantidadÊ deÊ aguaÊ queÊ utilizan,ÊsobreexplotandoÊ deÊ estaÊ formaÊ lasÊ fuentes,Ê peroÊ principalmente,Ê porqueÊ alÊ usarÊqu’micos Ê contaminanÊ Ê deÊ talÊ formaÊ queÊ puedenÊ tenerÊ gravesÊ impactosÊ sobreÊ laÊsaludÊd eÊlaÊp oblaci—n ,Ê suÊ seguridadÊ yÊ soberan’a Ê alimentaria.ÊLasÊ industriasÊ yÊ lasÊ propiasÊ ciudadesÊ queÊ noÊ tienenÊ unÊ tratamientoÊ deÊ susÊ aguasÊresidualesÊ seÊ constituyenÊ tambiŽ nÊ enÊ unaÊ fuenteÊ deÊ contaminaci— n.Ê S— loÊ elÊ 24,5%ÊdeÊlaÊp oblaci—n Êat endidaÊ cuentaÊ conÊ tratamientoÊ deÊ aguasÊ residuales

ElÊ cambioÊ clim‡t icoÊ tendr‡ Ê unÊ impactoÊ significativoÊ enÊ LosÊ Andes,Ê yaÊ queÊ elÊecosistemaÊ deÊ laÊ regi—n Ê AndinaÊ esÊ unoÊ deÊ losÊ m‡ sÊ sensitivos.Ê ElÊ deshieloÊ deÊ losÊglacialesÊ tropicalesÊ yÊ laÊ disminuci—n Ê enÊ laÊ disponibilidadÊ delÊ recursoÊ aguaÊ esÊ elÊpeligroÊ m‡ sÊ inmediato.Ê Asimismo,Ê elÊ pa’s Ê enÊ generalÊ est‡ Ê siendoÊ afectadoÊ porÊintensasÊ lluvias,Ê sequias,Ê granizadasÊ eÊ inundaciones,Ê asociadasÊ aÊ cambiosÊ enÊ laÊvariabilidadÊclim‡t ica.

FuentesÊde Êa gua

Contaminaci—nh’dr ica

CambioÊc lim‡ tico

4

5

ALGUNOS EJEMPLOS PREOCUPANTES DE CONTAMINACIÓN EN BOLIVIA:Concentraci— nÊde Êt— xicosÊe nÊa guasÊde lÊR ’ oÊP ilcomayo

(datosÊo btenidosÊ enÊ agostoÊ deÊ 2001Ê porÊ Fundaci— nÊ ITA)Ê

MINA SAN CRITOBAL

EsteÊ yacimientoÊ constituyeÊ unoÊ deÊ losÊ m‡ sÊ grandesÊ yacimientosÊ deÊ plataÊ aÊ nivelÊ mundial.Ê SiÊ bienÊgenerar‡Ê recursosÊ deÊ regal’a sÊ paraÊ laÊ regi—n Ê yÊ elÊ pa’s ,Ê losÊ impactosÊ queÊ tendr‡ Ê sobreÊ laÊ zonaÊ yÊ sobreÊrecursosÊimp ortantesÊ aÊ nivelÊ nacionalÊ comoÊ elÊ salarÊ deÊ UyuniÊ sonÊ deÊ mayorÊ preocupaci—n .Ê•Ê MEGAPROYECTOÊ mineroÊ deÊ SanÊ Cristobal.Ê Ê•Ê UBICACIîN Ê SudoesteÊ delÊ departamentoÊ deÊ Potos’.•Ê ZONASÊ ENÊ RIESGOÊ R’oÊ grandeÊ deÊ L’p ezÊ yÊ GranÊ SalarÊ deÊ Uyuni.•Ê CONSUMOÊ DEÊ AGUA.Ê ÊÊ Ê Ê Utilizar‡ Ê 10.000Ê m3Ê deÊ aguaÊ alÊ d’a .Ê Ê Ê Remover‡ Ê 110.000Ê toneladasÊ mŽ tricasÊ deÊ tierraÊ yÊ mineralesÊ alÊ d’a .Ê Ê Ê Explotaci—n Ê esÊ aÊ cieloÊ abiertoÊ yÊ duranteÊ 12Ê aÊ 17.5Ê a– os.

ElementoÊcontaminante Pilcomayo NormaÊ

Bolivia NormaÊ

OMS Cadmio 16 5 3 MercurioÊ 0 1 1 PlomoÊ 527 50 10 ArsŽ nicoÊ 355 50 10 Cobre 143 50 Manganeso 320 500 500 Niquel 104Ê 50 20 Cianuro 140 20 70 Zinc 3870 80 200

AlÊs erÊelÊagu aÊ tanÊ importanteÊ paraÊ laÊ vida,Ê suÊ contaminaci— nÊ convierteÊ alÊ aguaÊ enÊ unÊ RIESGOÊ PARAÊ LASALUDÊY ÊL AÊ VIDA.

FUENTE:ÊÒP rotegerÊ yÊ preservarÊlas Êagu asÊ subterr‡ neasÊ delÊ sudoesteÊ potosinoÓÊFRUTCASÊ -Ê FSUMCASÊ

TodosÊ estosÊ problemasÊ relacionadosÊ alÊ aguaÊ enÊ Bolivia,Ê hanÊ sidoÊ raz—n Ê deÊ conflictos.Ê SinÊ embargo,Ê unoÊ deÊlosÊ conflictosÊ queÊ m‡s Ê resaltaÊ yÊ queÊ tieneÊ granÊ importanciaÊ Ê (aÊ nivelÊ nacionalÊ eÊ internacional)Ê esÊ laÊ GuerraÊdelÊ Agua,Êllevad aÊad elanteÊen ÊlaÊciu dadÊd eÊCoc habamba,Ê enÊ abrilÊ delÊ a– oÊ 2000.Ê

EsÊ deÊ importanciaÊ aÊ nivelÊ nacionalÊ porqueÊ fueÊ elÊ inicioÊ deÊ laÊ luchaÊ porÊ elÊ aguaÊ enÊ Bolivia;Ê luchaÊ queÊ haÊbuscado,Ê aÊ travŽs Ê deÊ movilizaciones,Ê protestas,Ê propuestasÊ Ê eÊ implementaci—n Ê deÊ esasÊ propuestas,Ê cam-biarÊ nuestroÊ pa’s Ê yÊ alcanzarÊ solucionesÊ aÊ losÊ problemasÊ relacionadosÊ alÊ agua,Ê recursoÊ fundamentalÊ paraÊ laÊvida.Ê

6

Problemática del agua en Bolivia

Ê •Ê LaÊe scasezÊd eÊag uaÊ •Ê LaÊc ontaminaci— nÊh’ dricaÊ •Ê LaÊi nseguridadÊj ur’ dicaÊd eÊl osÊd erechosÊ deÊ aguaÊ •Ê LaÊaus enciaÊd eÊunaÊl egislaci— nÊa decuadaÊ enÊ relaci— nÊ alÊ aguaÊ •Ê AcuerdosÊi nternacionalesÊq ueÊc ompromet’ anÊ alÊ aguaÊ yÊ serviciosÊ asociados

7

LA GUERRA DEL AGUAÊ (2000)

LaÊ causaÊ centralÊ deÊ laÊ GuerraÊ delÊ AguaÊ enÊCochabambaÊ fueÊ laÊ CONCESIîN Ê delÊ servicioÊdeÊ aguaÊ potableÊ yÊ alcantarilladoÊ enÊ laÊ ciudad,Ê aÊlaÊ empresaÊ Ê privadaÊ AguasÊ delÊ TunariÊ (queÊ ten’a ÊaccionesÊd eÊlaÊt ransnacionalÊB echtel).

SeÊ entreg—Ê elÊ controlÊ delÊ aguaÊ yÊ seÊ di— Ê elÊmonopolioÊ aÊ estaÊ empresaÊ paraÊ queÊ presteÊ elÊservicioÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊ alcantarilladoÊ aÊ todaÊlaÊ ciudadÊ deÊ Cochabamba,Ê desconociendoÊ queÊexist’an Ê cientosÊ deÊ sistemasÊ comunitariosÊ deÊriegoÊ yÊ aguaÊ potable,Ê queÊ usabanÊ elÊ aguaÊ desdeÊhaceÊ muchosÊ a– osÊ yÊ Ê queÊ seÊ construyeronÊ conÊelÊes fuerzoÊd eÊlaÊp ropiaÊp oblaci—n .

LaÊ poblaci—n Ê cochabambinaÊ deÊ laÊ ciudadÊ yÊ delÊcampoÊ seÊ moviliz—, Ê lograndoÊ sacarÊ aÊ estaÊempresaÊ yÊ cambiarÊ laÊ LeyÊ queÊ permiti— Ê estaÊconcesi—n .Ê ComoÊ resultadoÊ deÊ estaÊ movili-zaci—n Ê seÊ promulg—Ê laÊ LeyÊ 2066Ê deÊ AguaÊPotableÊyÊA lcantarilladoÊS anitario.

II. La lucha por elagua en Bolivia

LAS OTRAS GUERRAS DEL AGUAEN BOLIVIA

Lucha por la defensa de la vida: Sudoeste de PotosíÊ (2001-2004)

LaÊ empresaÊ COBOREH,Ê medianteÊ unaÊ concesi—n Ê minera,Ê pretend’a Ê exportarÊ aguaÊ subterr‡ neaÊ(acumuladaÊ enÊ millonesÊ deÊ a– os)Ê deÊ laÊ zonaÊ m‡ sÊ desŽ rticaÊ delÊ pa’s :Ê elÊ SudoesteÊ deÊ Potos’Ê (dondeÊ seÊencuentraÊ elÊ salarÊ deÊ Uyuni)Ê paraÊ empresasÊ minerasÊ enÊ elÊ norteÊ chileno;Ê conÊ evidenteÊ riesgoÊ paraÊ laÊ vidaÊenÊ esaÊ zonaÊ delÊ pa’s .Ê LaÊ Federaci—n Ê RegionalÊ òn icaÊ deÊ TrabajadoresÊ CampesinosÊ delÊ AltiplanoÊ SudÊ(FRUTCAS)Ês eÊmoviliz—Êp araÊevit arÊes taÊex plotaci—n .

8

9

Lucha contra la última empresa privada del agua: La Paz y El Alto (1997-2005)

EnÊ 1997Ê laÊ empresaÊ privadaÊ AguasÊ delÊ IllimaniÊ S.A.Ê (AISA)Ê seÊ concesion— Ê losÊ nevadosÊ deÊ LaÊ PazÊ yÊ laÊprestaci—n Ê deÊ losÊ serviciosÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊ alcantarilladoÊ sanitarioÊ deÊ lasÊ ciudadesÊ deÊ LaÊ PazÊ yÊ ElÊ Alto.ÊLasÊ protestas,Ê porÊ losÊ altosÊ costosÊ deÊ conexi—n Ê yÊ porqueÊ unaÊ granÊ parteÊ deÊ laÊ poblaci— nÊ queÊ aunÊ noÊ ten’a ÊaccesoÊ alÊ servicio,Ê llegaronÊ 8Ê a– osÊ despuŽ s,Ê elÊ 2005,Ê lograndoÊ sacarÊ aÊ estaÊ empresaÊ yÊ rescindiendoÊ suÊconcesi—n .Ê LaÊ organizaci—n Ê queÊ m‡s Ê seÊ moviliz— Ê enÊ esteÊ procesoÊ fueÊ laÊ Federaci— nÊ deÊ JuntasÊ VecinalesÊdeÊlaÊciu dadÊd elÊE lÊA ltoÊ(F EJUVEÊE lÊA lto).Ê

Lucha contra la contaminación minera: Río Pilcomayo, Río Desa-guaderoÊ (2000Ê al presente)

LaÊ contaminaci—n Ê mineraÊ yÊ porÊ hidrocarburosÊ enÊ BoliviaÊ esÊ unoÊ deÊ losÊ mayoresÊ problemas.Ê SiÊ bienÊ existeÊunaÊ granÊ cantidadÊ deÊ minasÊ y,Ê porÊ tanto,Ê deÊ fuentesÊ deÊ aguaÊ contaminadas;Ê elÊ r’o Ê Pilcomayo,Ê principalÊafluenteÊ deÊ laÊ cuencaÊ delÊ PlataÊ yÊ elÊ r’oÊ Desaguadero,Ê principalÊ r’oÊ deÊ laÊ cuencaÊ endorreicaÊ oÊ cerrada,Ê seÊconstituyenÊ enÊ dosÊ deÊ losÊ r’os Ê conÊ mayoresÊ problemasÊ deÊ contaminaci— nÊ minera.Ê LaÊ concesi— nÊ mineraÊpermiteÊ alÊ concesionarioÊ usarÊ lasÊ aguasÊ queÊ pasenÊ porÊ eseÊ territorio,Ê sinÊ queÊ existanÊ suficientesÊ yÊ adecua-dasÊmed idasÊp araÊp revenirÊyÊevit arÊimp actosÊ ambientales.

Lucha contra las concesiones: Santa Cruz (2005Ê al presente)>

AÊ pesarÊ queÊ laÊ LeyÊ 2066Ê dabaÊ laÊ posibilidadÊ deÊ otorgarÊ unaÊ LicenciaÊ enÊ lugarÊ deÊ Concesiones,Ê laÊ Superin-tendenciaÊ deÊ SaneamientoÊ B‡s icoÊ concesion— Ê aÊ cercaÊ deÊ unaÊ decenaÊ deÊ cooperativasÊ periurbanasÊ enÊ laÊciudadÊ deÊ SantaÊ CruzÊ conÊ contratosÊ deÊ concesi— nÊ deÊ 15Ê a– os.Ê PorÊ elÊ riesgoÊ deÊ perderÊ noÊ soloÊ elÊ derechoÊdeÊ prestarÊ elÊ servicioÊ sinoÊ losÊ propiosÊ activosÊ construidosÊ conÊ recursosÊ deÊ losÊ propiosÊ socios,Ê lasÊ coopera-tivasÊ seÊ movilizaronÊ paraÊ evitarÊ esteÊ riesgo.Ê ProductoÊ deÊ esteÊ proceso,Ê seÊ organizaronÊ promoviendoÊprocesosÊd eÊmovilizaci—n Êcon traÊlas Êcon cesionesÊ eÊ impulsandoÊ laÊ adecuaci— nÊ aÊ Licencias.

Cochabamba y otras zonas del país

OtrasÊ concesionesÊ minerasÊ noÊ met‡ licasÊ sonÊ laÊ explotaci— nÊ deÊ ‡ ridosÊ yÊ agregados.Ê EstasÊ explotaciones,ÊdeÊ igualÊ forma,Ê otorganÊ derechoÊ alÊ usoÊ deÊ aguaÊ enÊ eseÊ territorio,Ê peroÊ alÊ realizarseÊ enÊ lechosÊ deÊ r’o s,Ê losÊimpactosÊ sobreÊ losÊ usuariosÊ aguasÊ abajo,Ê hanÊ convertidoÊ aÊ esteÊ enÊ otroÊ problemaÊ queÊ haÊ generadoÊmuchosÊcon flictosÊen Êd iferentesÊp untosÊd elÊ pa’s .Ê

LasÊ ÒGu errasÊ delÊ AguaÓÊ enÊ Bolivia,Ê hanÊ tenidoÊ enÊ comœ nÊ lasÊ luchasÊ porÊ laÊ defensaÊ deÊ laÊ vidaÊ yÊ contraÊ lasconcesiones.Ê ElÊ modeloÊ neoliberalÊ deÊ gesti—n Ê deÊ losÊ recursosÊ naturalesÊ constaÊ deÊ laÊ concesi—n Ê comoÊmecanismoÊ paraÊ promoverÊ elÊ controlÊ sobreÊ laÊ gesti—n Ê deÊ losÊ recursosÊ naturalesÊ aÊ entidadesÊ deÊ car‡ cterÊprivadoÊyÊcon Êf inesÊ deÊ lucro.

JuntoÊ conÊ lasÊ concesiones,Ê seÊ creanÊ lasÊ SuperintendenciasÊ comoÊ instanciasÊ delÊ gobiernoÊ queÊ otorganÊestosÊd erechos,Ê peroÊ adem‡ s,Ê queÊ regulanÊ yÊ controlanÊ queÊ funcionenÊ deÊ formaÊ adecuada.Ê EnÊ elÊ casoÊ delÊagua,Ê laÊ concesi—n Ê noÊ estabaÊ soloÊ enÊ laÊ LeyÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊ alcantarilladoÊ queÊ seÊ derog—Ê conÊ laÊ GuerraÊdelÊagu aÊelÊa– oÊ2 000,Ê estabaÊ adem‡ sÊ enÊ variasÊ otrasÊ leyes:Ê

¿Qué es una concesión?• La concesión es un procedimiento administrativo por el cual el Estado otorga el derecho a usar Ê elÊr ecursoÊaÊu nÊt ercero.Ê• Las Concesiones han favorecido a empresas privadas con fines de lucro, quienes conciben el Ê aguaÊcomoÊu nÊb ienÊecon —micoÊyÊn oÊcom oÊ unÊ recursoÊ comœ n.

El fracaso de la privatización del agua en BoliviaLaÊ œ nicaÊ experienciaÊ deÊ empresaÊ privadaÊ queÊ tuvoÊ muchosÊ a– osÊ enÊ BoliviaÊ fueÊ laÊ empresaÊ AguasÊ delÊIllimani,Ê queÊ seÊ concesion—Ê losÊ nevadosÊ yÊ losÊ serviciosÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊ alcantarilladoÊ sanitarioÊ enÊ laÊciudadÊ deÊ LaÊ PazÊ yÊ ElÊ Alto.Ê DespuŽ sÊ deÊ 7Ê a– osÊ laÊ privatizaci—n Ê delÊ aguaÊ tuvoÊ comoÊ resultadoÊ aproxi-madamente:

• 200.000 personas sin agua potable. • UnÊ incremento tarifario de más del 19%,Ê además de su indexación al dólar, una ganancia fija del

13% para la empresa, según contrato, que en los hechos se tradujo en una rentabilidad de 45,6%.

EstaÊ altaÊ rentabilidad,Ê aÊ costaÊ deÊ laÊ poblaci— nÊ queÊ noÊ tuvoÊ resultadosÊ positivos,Ê m‡ sÊ alÊ contrario,Ê queÊdej—Ê aÊ muchaÊ genteÊ sinÊ elÊ accesoÊ alÊ agua,Ê esÊ unaÊ muestraÊ claraÊ deÊ queÊ enÊ nuestroÊ pa’s Ê laÊ gesti— nÊ delÊaguaÊp orÊemp resasÊp rivadasÊf racas—.

LUCHA CONTRA EL MODELO DE GESTIÓNNEOLIBERAL DE LOS RECURSOS NATURALES

10

• Ley de Aguas del año 1906 • Ley de Municipalidades• Código de Minería • Ley de Hidrocarburos• Ley de Electricidad • Y otras más

11

EstaÊ luchaÊ plante—Ê entoncesÊ aspectosÊ muyÊ importantesÊ aÊ lasÊ cualesÊ losÊ movimientosÊ yÊ Ê organizacionesÊsocialesÊp lantearonÊp ropuestas:

1.Ê GRANÊP ARTEÊDEÊL OSÊCONF LICTOSÊ RECIENTESÊ SOBREÊ ELÊ AGUAÊ SEÊ DEBENÊ AÊ UNAÊ LEGISLACIî NÊ INCOMPLETA,Ê CONFUSA,Ê AMBIGUAÊ YÊ HASTAÊ CONTRADICTORIA.

2.Ê ELÊ MODELOÊ DEÊ GESTIîN Ê DEÊ RECURSOSÊ NATURALESÊ AÊ TRAVƒ SÊ DEÊ CON-CESIONESÊ YÊ SUPERINTENDENCIASÊ HAÊ OCASIONADOÊ ENÊ MUCHOSÊ CASOSÊ LAÊDESAPROPIACIîNÊDEÊAG UASÊ OÊ LAÊ GENERACIî NÊ DEÊ CONFLICTOS.

3.Ê LAÊ PARTICIPACIîNÊ YÊ CONTROLÊ SOCIALÊ SEÊ HAÊ CONVERTIDOÊ ENÊ LAÊ PRINCIPALÊDEMANDAÊ DEÊ LAÊ SOCIEDADÊ CIVILÊ COMOÊ ALTERNATIVAÊ DEÊ SOLUCIî NÊ AÊ LOSÊPROBLEMASÊMENCIONADO S.

¿quién tiene el derecho de manejar el agua ?

ASPECTOS PROPUESTASRespeto a los Derechos colectivos, usos y costumbres

Gestión del agua (calidad, integralidad, conservación, etc.)

Inversión

¿Quién DECIDE SOBRE EL MANEJO ? REGIMEN DE DERECHOS YMARCO INSTITUCIONAL

Frente a otros problemas: • Exportación del agua. • Desvió de ríos (a nivel nacional e internacional). • Contaminación del agua (explotación, minera, hidrocarburífera y/o industria extractiva). • Necesidades para mejorar infraestructura de Riego y Agua Potable.

LasÊ diferentesÊ movilizacionesÊ enÊ defensaÊ delÊ agua,Ê plantearonÊ propuestasÊ queÊ lograronÊ importantesÊavancesÊen Êb eneficioÊd eÊt odosÊlos Êb olivianos:Ê

RECONOCIMIENTO DE LOS SISTEMASCOMUNITARIOS, LOS DERECHOS DE AGUA Y EL CONTROL SOCIAL

LaÊ LeyÊ 2066Ê fueÊ unoÊ deÊ losÊ resultadosÊ deÊ laÊ GuerraÊdelÊ AguaÊ enÊ CochabambaÊ elÊ a– oÊ 2000.

EnÊ estaÊ Ley,Ê seÊ reconoceÊ laÊ existenciaÊ deÊ todosÊestosÊ sistemasÊ deÊ aguaÊ yÊ deÊ losÊ derechosÊ alÊ usoÊ yÊaprovechamientoÊ deÊ fuentesÊ deÊ aguaÊ aÊ travŽ sÊ deÊ laÊLicenciaÊ yÊ elÊ Registro.

ConÊ esteÊ avance,Ê noÊ soloÊ seÊ evitaÊ queÊ entidadesÊprivadasÊ quitenÊ elÊ aguaÊ queÊ usanÊ otrasÊ personas,ÊsinoÊ queÊ adem‡ s,Ê seÊ reconocenÊ losÊ usosÊ yÊ costum-bresÊ deÊ comunidadesÊ ind’ genas,Ê originarias,Ê regan-tes,Ê campesinos,Ê comitŽ s,Ê cooperativas,Ê etc.

As’ Ê tambiŽ n,Ê paraÊ evitarÊ queÊ laÊ poblaci— nÊ seÊ veaÊafectada,Ê seÊ incorporanÊ mecanismosÊ deÊ ControlÊsocial.Ê

REGISTROÊ esÊ laÊ formaÊ enÊ queÊseÊ reconocenÊ yÊ respetanÊ losÊderechosÊ sobreÊ agua,Ê deÊ losÊsistemasÊ queÊ laÊ destinanÊ paraÊconsumoÊ humano.Ê (art.Ê 49)

LICENCIAÊ esÊ elÊ mecanismoÊ paraÊreconocerÊ derechosÊ deÊ pres-taci— nÊ deÊ serviciosÊ Ê aÊ lasÊ coo-perativas,Ê comitŽ s,Ê ,Ê asociacio-nes,Ê Sindicatos,Ê empresasÊ pœ bli-cas.Ê (art.Ê 46)

III. Los avances y resultados

12

RE

SP

ETO

DE

USO

S Y

CO

STU

MB

RE

S

CO

NTR

OL

SO

CIA

L

13

LA DEFENSA DEL AGUA PARA LA VIDA

LEGITIMIDAD SOCIAL

ElÊ intentoÊ deÊ exportarÊ aguasÊsubterr‡n easÊ f—s ilesÊ delÊ sudoesteÊ deÊPotos’,Ê amenaz—Ê enÊ s’, Ê laÊ vidaÊ deÊ todaÊestaÊzon a.

EsÊ as’, Ê queÊ elÊ a– oÊ 2001,Ê seÊ emiteÊ unaÊleyÊ queÊ suspendeÊ temporalmenteÊ estaÊexplotaci—n Ê y,Ê finalmente,Ê elÊ a– oÊ 2004ÊseÊ emiteÊ laÊ LeyÊ 2704Ê queÊ proh’b eÊ laÊexportaci—n Ê deÊ estasÊ aguas,Ê respetaÊ losÊusosÊ tradicionalesÊ delÊ aguaÊ yÊ estableceÊdeÊ formaÊ impl’cit aÊ laÊ priorizaci—n Ê delÊ usoÊyÊ aprovechamientoÊ delÊ aguaÊ paraÊ lasÊcomunidadesÊ yÊ paraÊ elÊ medioambiente.

LEG

ITIM

IDA

DSO

CIA

L

EnÊ septiembreÊ delÊ a– oÊ 2000,Ê diferentesÊorganizacionesÊ seÊ movilizaronÊ paraÊevitarÊ queÊ nuevamenteÊ medianteÊ unaÊleyÊ seÊ privaticeÊ elÊ agua.Ê ConÊ estaÊmovilizaci—n Ê seÊ logr—Ê reconocer,ÊmedianteÊ ley,Ê queÊ laÊ principalÊ normaÊ delÊaguaÊ (LeyÊ deÊ Aguas),Ê seÊ deb’a Ê definirÊ enÊconcertaci—n Ê conÊ lasÊ organizaciones,Êconform‡n doseÊ elÊ ConsejoÊInterinstitucionalÊd elÊA guaÊ (CONIAG).Ê

PR

IOR

IZA

CIÓ

N D

EL

USO

DE

L A

GUA

PA

RA

CO

NSU

MO

HU

MA

NO

Y

PR

OD

UCCIÓ

N A

GR

ÍCO

LA

AVAZANDO HACIA UNA SOLA AUTORIDAD DEL AGUA

ElÊ a– oÊ 2006Ê aÊ propuestaÊ deÊ lasÊ organizacionesÊ socialesÊ delÊ aguaÊ seÊ creaÊ elÊ Ministe-rioÊ delÊ AguaÊ (elÊ primerÊ ministerioÊ deÊ esteÊ tipoÊ enÊ AmŽ ricaÊ Latina)Ê queÊ concentraÊmuchasÊ unidadesÊ yÊ viceÊ ministeriosÊ queÊ tienenÊ queÊ verÊ conÊ losÊ recursosÊ h’d ricos,ÊdandoÊ laÊ importanciaÊ queÊ correspondeÊ aÊ esteÊ tema.Ê PosteriormenteÊ (2008)Ê seÊ creaÊelÊMin isterioÊd eÊMed ioÊ AmbienteÊ yÊ Agua.

EseÊ mismoÊ a– o,Ê seÊ estableci—Ê laÊ creaci—n Ê deÊ unÊ ConsejoÊ TŽ cnicoÊ SocialÊ delÊ Minis-terioÊ delÊ Agua,Ê queÊ ten’a Ê elÊ objetoÊ deÊ encontrarÊ aÊ lasÊ autoridadesÊ deÊ esteÊ ministerioÊconÊ sectoresÊ deÊ laÊ sociedadÊ civil,Ê sinÊ embargo,Ê elÊ nuevoÊ îr ganoÊ EjecutivoÊ yaÊ noÊratificaÊes teÊcon sejo.

PARTICIPACIÓN SOCIAL Y GESTIÓN SOCIAL Y COMUNITARIA DEL AGUA

LaÊ LeyÊ deÊ RiegoÊ N¼Ê 2878Ê esÊ unaÊ deÊ lasÊ primerasÊ leyes,Ê elaboradaÊ enÊ suÊ totalidadÊporÊ lasÊ propiasÊ organizacionesÊ sociales,Ê enÊ unÊ procesoÊ deÊ construcci— nÊ participa-tivaÊ enÊ todaÊ Bolivia,Ê enÊ m‡ sÊ deÊ 3Ê a– os.Ê FueÊ aprobadaÊ elÊ a– oÊ 2004Ê aunqueÊ reciŽ nÊelÊ a– oÊ 2006Ê puedeÊ implementarseÊ alÊ aprobarseÊ susÊ decretosÊ supremosÊ reglamen-tariosÊ(DS Ê28817,Ê28 818,Ê 28819).EstaÊ leyÊ consolidaÊ elÊ reconocimientoÊ deÊ usosÊ yÊ costumbresÊ aÊ travŽ sÊ delÊ RegistroÊ yÊparaÊelÊs ectorÊd eÊr iegoÊ eliminaÊ laÊ concesi—n .ÊPero,Ê adem‡s ,Ê incorporaÊ unÊ importanteÊ avance:Ê laÊ autoridadÊ deÊ aguasÊ enÊ elÊ riegoÊesÊ elÊ ServicioÊ NacionalÊ deÊ RiegoÊ (SENARI)Ê yÊ losÊ ServiciosÊ DepartamentalesÊ deÊRiegoÊ (SEDERI).Ê EstasÊ autoridadesÊ sonÊ descentralizadasÊ aÊ nivelÊ deÊ cadaÊ departa-mento,Ê yÊ tienen,Ê comoÊ suÊ principalÊ instanciaÊ directiva,Ê unÊ directorioÊ conÊ partici-paci—n Ês ocialÊmayor itaria.Finalmente,Ê estaÊ leyÊ reconoceÊ yÊ estableceÊ queÊ laÊ administraci—n Ê delÊ riegocorrespondeÊ aÊ losÊ propiosÊ usuarios,Ê consolidandoÊ laÊ gesti—n Ê socialÊ yÊ comunitariaÊdelÊagu aÊp araÊr iego.

PA

RTIC

IPA

CIÓ

N Y

CO

NTR

OL

SO

CIA

L D

IRE

CTO

EN

EL

PO

DE

R E

JECU

TIV

O

UN

A S

OLA

AU

TO

RID

AD

DE

L A

GUA

PA

RTIC

IPA

CIÓ

N S

OCIA

L

GE

STIÓ

N S

OCIA

L Y

CO

MU

NIT

AR

IA D

EL

AG

UA

14

15

AGUA POTABLE: REGULACIÓN PARTICIPATIVA Y DESCENTRALIZADA, INSTANCIAS DE ASISTENCIA TÉCNICA Y MECANISMOS DE INVERSIÓN

SiÊ bien,Ê conÊ normasÊ deÊ rangoÊ jer‡ rquicoÊ diferente,Ê seÊlogranÊ desdeÊ elÊ a– oÊ 2007Ê importantesÊ avancesÊ enÊ elÊsectorÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊ saneamientoÊ b‡ sico.Ê SeÊposibilitaÊ eÊ impulsaÊ laÊ otorgaci— nÊ deÊ LicenciasÊ yÊ Regis-tros,Ê yÊ seÊ creanÊ losÊ ComitŽ sÊ TŽ cnicosÊ deÊ RegistrosÊ yÊLicenciasÊ (CTRL)Ê aÊ nivelÊ departamentalÊ yÊ conÊ partici-paci—n Ês ocial.

TambiŽ nÊ seÊ creaÊ elÊ ServicioÊ NacionalÊ paraÊ laÊ Sostenibi-lidadÊ enÊ SaneamientoÊ B‡ sicoÊ (SENASBA),Ê instanciaÊpœ blicaÊ queÊ tienenÊ comoÊ principalÊ trabajoÊ laÊ asistenciaÊtŽcn icaÊyÊf ortalecimientoÊ enÊ elÊ sector.

SeÊ emitenÊ importantesÊ instrumentosÊ paraÊ canalizarÊ lasÊ inversionesÊ deÊ formaÊ adecuadaÊ enÊ elÊ sector:Ê elÊMecanismoÊ deÊ Inversi—n Ê paraÊ CoberturasÊ enÊ elÊ SectorÊ deÊ AguaÊ PotableÊ yÊ SaneamientoÊ (MICSA)Ê yÊ elÊ PlanÊNacionalÊd eÊS aneamientoÊB ‡s icoÊ2008- 2015.

FinalmenteÊ elÊ 2006,Ê seÊ elabor—Ê deÊ formaÊ participativaÊ unaÊ propuestaÊ deÊ unaÊ nuevaÊ leyÊ deÊ aguaÊ potableÊ yÊsaneamientoÊb ‡s icoÊd enominada:ÊA nteproyectoÊ deÊ LeyÊ ÒA guaÊ paraÊ laÊ VidaÓ.

RE

GU

LACIÓ

N P

AR

TIC

IPA

TIV

AY D

ESCE

NTR

ALI

ZA

DA

,IN

STA

NCIA

SD

E

ASIS

TE

NCIA

TÉ

CN

ICA

YM

ECA

NIS

MO

S D

E IN

VE

RSIÓ

N

DERECHO HUMANO AL AGUA: AVANCES A NIVEL INTERNACIONAL

DesdeÊ elÊ 2003Ê lasÊ organizacionesÊ sociales,Ê yÊ desdeÊ elÊ 2006Ê juntoÊ conÊ elÊ gobiernoÊ boliviano,Ê seÊ haÊ impul-sadoÊ laÊ luchaÊ porÊ laÊ declaraci—n Ê oficialÊ delÊ aguaÊ comoÊ derechoÊ humanoÊ aÊ nivelÊ internacional.Ê ElÊ 2003Ê enÊ elÊForoÊ MundialÊ delÊ AguaÊ enÊ Kyoto,Ê elÊ 2006Ê enÊ MŽ xicoÊ yÊ elÊ 2009Ê enÊ Turqu’a ;Ê BoliviaÊ plante—Ê queÊ elÊ aguaÊ seÊdeclareÊ unÊ derechoÊ humano.Ê SiÊ bienÊ estaÊ declaraci—n Ê todav’a Ê noÊ seÊ haÊ consensuadoÊ aÊ nivelÊ internacional,ÊexisteÊ unÊ importanteÊ grupoÊ deÊ pa’s esÊ queÊ apoyanÊ estaÊ declaraci—n Ê (algunosÊ deÊ ellosÊ son:Ê Uruguay,ÊEspa– a,ÊCh ile,Ê Sud‡ frica,Ê Venezuela,Ê Ecuador).

CTRL:Ê SignificaÊ ComitŽ ÊTŽ cnicoÊ deÊ RegistrosÊ yÊLicencias,Ê seÊ encargaÊ deÊentregarÊ LicenciasÊ yÊRegistrosÊ yÊ seÊ organizanÊenÊ cadaÊ departamentoÊ aÊiniciativaÊ deÊ lasÊ organiza-cionesÊ sociales,Ê quienesÊparticipanÊ conÊ poderÊ deÊdecisi— n.

16

EL AGUA PARA LA VIDA: AVANCES EN LA CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO

TodosÊ estosÊ avancesÊ queÊ seÊ impulsaronÊ enÊ diferentesÊ normas,Ê algunosÊ queÊ inclusoÊ yaÊ est‡ nÊimplement‡ ndose,Ê fueronÊ laÊ baseÊ deÊ laÊ propuestaÊ deÊ lasÊ organizacionesÊ socialesÊ enÊ laÊAsambleaÊ Constituyente.Ê ElÊ a– oÊ 2009,Ê losÊ bolivianosÊ aprobamosÊ elÊ nuevoÊ textoÊ constitucionalÊqueÊin cluyeÊ important’s imasÊ disposicionesÊ sobreÊ elÊ agua:

LOS EJES DEL TEXTO CONSTITUCIONAL RELATIVOA RECURSOS HÍDRICOS SON:

•Ê ElÊagu aÊcomoÊd erechoÊ paraÊ laÊ vidaÊ (art.Ê 373,IÊ yÊ 374,I) • Penalización, protección y no contaminación del agua (art. 376 , 374,III y 345,III) • Respeto de los usos y costumbres (art. 374,II y 375,II) • Eliminación de las concesiones y prohibición de la privatización del agua y sus servicios (art. 373,II y 20,III) • Regulación y gestión de los recursos hídricos con participación social (art. 374,I) • Protección del agua frente a tratados de libre comercio (art. 377,I)

EL A

GU

A P

AR

A L

A V

IDA

17

TodosÊ estosÊ avancesÊ sonÊ importantesÊ pasosÊ paraÊ lograrÊ hacerÊ realidad:Ê elÊ derechoÊ humanoÊ alÊ aguaÊ y,Êprincipalmente,Ê elÊ derechoÊ alÊ aguaÊ paraÊ laÊ vida.Ê SiÊ bienÊ seÊ haÊ logradoÊ evitarÊ laÊ privatizaci—n Ê delÊ agua,Ê queÊseÊ impulsabaÊ comoÊ pol’t icasÊ deÊ gobierno,Ê aœ nÊ existenÊ muchosÊ problemasÊ queÊ noÊ seÊ terminanÊ deÊ resolverÊyÊmu chosÊavan cesÊq ueÊaœ nÊr estaÊq ueÊs eÊ implementen.

AlgunosÊd eÊlos Êp roblemasÊaœ nÊp endientesÊ deÊ resolverÊ son:Ê

• la contaminación del agua por empresas extractivas e industrias (particularmente grandes emprendimientos mineros),

• la creciente comercialización del agua,

• la ampliación de coberturas de agua potable y principalmente de alcantarillado sanitario,

• la necesidad de mejorar la producción agropecuaria para la soberanía alimentaria,

• la conservación de nuestras fuentes de agua

• y la necesidad de estrategias de adaptación y previsión al cambio climático que afecta dichas

fuentes y su sostenibilidad.

DeÊ igualÊ forma,Ê deÊ lasÊ normasÊ mencionadas,Ê noÊ todasÊ est‡ nÊ enÊ procesoÊ deÊ implementarseÊ yÊ lasÊ queÊ yaÊhanÊ iniciadoÊ suÊ implementaci—n Ê aœ nÊ restaÊ unÊ largoÊ procesoÊ paraÊ queÊ Ž staÊ puedaÊ tenerÊ buenosÊ yÊ efectivosÊresultados.

IV. Los desafíos y retospara el futuro

ResumimosÊen toncesÊcomoÊlos Êp rincipalesÊd esaf’os Ê yÊ retos:

IMPULSAR EL PROCESO DE IMPLEMENTACIÓN DE ESTE NUEVO MODELO

•Ê AÊt ravŽs Êd eÊlaÊcon strucci—n ÊyÊcon solidaci—n Ê deÊ unÊ EstadoÊ fuerte,Ê yÊ queÊ respondaÊ deÊ formaÊ ÊefectivaÊaÊlas Ên ecesidadesÊd eÊt odosÊlos Êb olivianos.•Ê ConsolidarÊelÊcon trolÊyÊp articipaci—n Ês ocial.•ÊÊÊÊ ÊÊÊÊP romoverÊu naÊges ti—n Êp œ blicaÊÒef icienteÓ, Ê transparenteÊ yÊ libreÊ deÊ corrupci— n.

BASES DE UN NUEVO MODELO DE GESTIÓN DE RECURSOS HÍDRICOS

•Ê RolÊ protag—n icoÊ deÊ laÊ gesti—n Ê actualÊ deÊ losÊ sistemasÊ comunitarios.Ê ConsolidandoÊ elÊ reconocimientoÊdeÊ usosÊ yÊ costumbres,Ê fortaleciendo,Ê apoyandoÊ aÊ sistemasÊ comunitariosÊ yÊ promoviendoÊ alianzasÊentreÊellos .

•Ê ConsolidandoÊ sistemasÊ normativosÊ (leyes,Ê decretos,Ê estatutosÊ auton—m icos,Ê etc.)Ê queÊ reconocenÊ laÊrealidadÊd elÊp a’s .Ê

•Ê ConstruyendoÊ yÊ fortaleciendoÊ institucionesÊ pœ blicasÊ conÊ controlÊ yÊ participaci—n Ê social.Ê YaÊ queÊ entida-desÊ queÊ aplicanÊ lasÊ normasÊ debenÊ tenerÊ conocimiento,Ê legitimidad,Ê control,Ê eficaciaÊ enÊ cumplimien-toÊd eÊob jetivos.ÊL aÊp articipaci—n Ês ocialÊ Ê buscaÊ garantizarÊ esto.

•Ê EstadoÊf uerteÊ yÊ conÊ unÊr olÊ protag—n icoÊ enÊ elÊ fortalecimiento,Ê asistenciaÊ tŽ cnicaÊ eÊ inversi— n.

TAREAS INMEDIATAS

•Ê ConstruirÊ yÊ concertarÊ unaÊ nuevaÊ propuestaÊ deÊ LeyÊ deÊ AguasÊ Ê yÊ deÊ lasÊ leyesÊ sectorialesÊ correspon-dientesÊ(L eyÊd eÊagu aÊP otableÊyÊS aneamientoÊ B‡ sico,Ê LeyÊ deÊ RiegoÊ entreÊ otras).

•Ê ComoÊ normasÊ importantesÊ queÊ incidir‡ nÊ enÊ estaÊ ley,Ê trabajarÊ laÊ LeyÊ MarcoÊ deÊ Autonom’a sÊ yÊ Descen-tralizaci—n ,ÊyÊlaÊL eyÊd eÊCon trolÊyÊP articipaci—n Ê Social.

•Ê FortalecerÊ lasÊ organizacionesÊ sociales,Ê queÊ respondanÊ deÊ formaÊ efectivaÊ aÊ lasÊ necesidadesÊ deÊ susÊmiembrosÊyÊd eÊt odosÊlos Êb olivianos.

18

La presente cartilla busca ofrecer una s’ ntesis de las problem‡ ticas del agua que han tenido que enfrentar los movimientos y organizaciones sociales en Bolivia, no solo a partir de la movilizaci— n sino, principalmente, a travŽ s de la propuesta. Esta Lucha ha logrado importantes avances en procura de obtener una legislaci— n m‡ s inclusiva y equitativa, asimismo, ha logrado transformar las instituciones del Estado, para que las mismas respondan de forma efectiva a las necesidades de la poblaci— n.

Esta s’ ntesis pretende informar a la poblaci— n en general , las organizaciones y movimientos sociales en particular, acerca de todo este proceso de lucha por el agua que ha vivido nuestro pa’ s, como una base para el gran reto que queda en adelante, de hacer realidad: Ò el derecho al agua para la vidaÓ .