CCSS 4º ESO - Galicia
23
-
Upload
ediciones-akal -
Category
Documents
-
view
256 -
download
16
description
Fragmento de CCSS 4º ESO - Galicia
Transcript of CCSS 4º ESO - Galicia
2
¿Como é este libro?
3. Practica competencias
1. Presentación
¿Como se estrutura cada unidade?
28 29
Practica comPetenciasCompetencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
1 O Imperio Alemán, Austria, Francia, Savoia, Portugal, Inglaterra, os Países Baixos e España (Reino de Castela, Reino de Aragón, Reino de Navarra e Provincias Vascon-gadas) foron algúns dos países participantes na Guerra de Sucesión ao trono de España. Copia no teu caderno un mapa como o que aparece a continuación e colorea de azul os países que integraron a alianza borbónica e de vermello os da alianza da casa de Habsburgo. Escri-be, sobre o mapa, o nome de cada un dos territorios.
Competencia en comunicación lingüística
2 Indica o significado dos seguintes termos ou expre-sións en función do contexto no que se atopan:
• Letras (2.4. As finanzas).• Preeminencias (3.1. Estamentos e privilexios).• Aranceis (4.3. O mercantilismo).• Estucos (9.1. A arte rococó).• Escenas bucólicas (9.1. A arte rococó).
Tratamento da información e competencia dixital
3 Le os apartados «Influencia de John Locke» e «Re-presentantes da Ilustración» que aparecen na web: <http://www.monografias.com/trabajos12/lailustr/la-ilustr.shtml#INFLUEN> e indica a quen corresponden as seguintes afirmacións:
• Cría que o réxime parlamentario inglés era o mellor sistema político para garantir a liberdade dos homes.
• As súas ideas sentaron as bases da teoría económica da propiedade privada.
• Opinaba que o home é bo por natureza.• Dicía que a riqueza dun país dependía da produción
agrícola e non da riqueza metalúrxica que posuíra.• Defendía a creación dun sistema de impostos racio-
nal que non arruinase á xente.• Criticou á sociedade corrupta do seu tempo.
4 Entra en <http://www.elergonomista.com/historia/rea-les.htm> e contesta ás seguintes cuestións:
• ¿Que buscaban os Borbóns coa creación das Reais Fábricas?
• ¿Que fábricas crearon? ¿Que se producía nelas?• ¿En que consistía o Novo Baztán?• ¿Por que foron suprimidas as Reais Fábricas?
5 Entra en <http://www.laguia2000.com/espana/luis-i-de-espana> e contesta ás seguintes cuestións:
• ¿Quen foi Luís I de Borbón?• ¿De quen era fillo? ¿Quen foi a súa titora?• ¿Por que sobrenome o coñecía o pobo?• ¿Que caracterizou a súa política?
Competencia para aprender a aprender
6 ¿Que significa que as propiedades dos privilexiados estaban vinculadas?
7 ¿En que se diferencian os señoríos territoriais dos xuris-dicionais?
8 Nomea os títulos que formaban a alta e a baixa nobreza. ¿Cales eran os privilexios máis importantes que compar-tían nobreza e clero? Razoa a resposta.
9 ¿Que caracteriza á monarquía absoluta? ¿E ao parla-mentarismo inglés?
10 ¿En que se diferencia o mercantilismo da fisiocracia?
11 Nomea catro monarcas que foran claros represen-tantes do Despotismo ilustrado.
12 ¿Por que razóns foron rapidamente asumidas as ideas liberais pola burguesía dos negocios?
13 ¿Quen eran os intendentes? ¿Que era o catastro?
14 ¿Que parentesco existía entre Fernando VI e Carlos III? ¿Pola sinatura de que Tratado recuperou España a illa de Menorca?
15 ¿Con que estilo podemos relacionar a pintura de Goya?
Competencia cultural e artística
16 Busca información e indica o autor das seguintes obras pictóricas:
O coloso, Pan e Siringa, Peregrinación á illa de Citera, Morte de Marat, O rapto das Sabinas, Diana despois do baño, O indiferente, Frescos do salón do trono do Palacio Real de Madrid, A pita cega, Martirio de santa Águeda, Lección de música, O bambán.
17 Elixe unha obra de Goya, a que máis che guste, e es-cribe un pequeno comentario sobre ela, indicando as razóns polas que a escolliches.
Autonomía e iniciativa personal
18 Realiza un comentario do seguinte texto, respondendo ás preguntas que se inclúen a continuación:
«Ao lado do trono e como auxiliares e conselleiros do rei, xeralmente cun poder decisivo, estaba o Consello de Castela, que era por antonomasia o Consello; en realida-de exercía as funcións de Consello de Estado e neste sentido precisamente o reformou Aranda. Nel se reunían confusamente todas as ramas da Administración do país: o poder xudicial, o poder executivo o lexislativo, a admi-nistración das rendas da Coroa (Estado); entendía, incluso de cuestións relixiosas. Pódese afirmar que o rei non de-cidía nada sen consultar cos do seu Consello. Os informes que elevaba en contestación ás consultas do rei –sobre todo durante a segunda metade do século– constitúen documentos importantísimos para o coñecemento da historia da época, pola súa claridade e a súa precisión de xuízo. Ao lado do rei estaban tamén os secretarios de despacho, que eran membros natos do Consello.
Existiron outros Consellos, en número variable: algúns foron desaparecendo a medida que a decadencia e a perda de territorios foron facendo innecesario o seu funcionamento: Consello de Indias, Consello de Ara-gón e de Italia, etc. Outros continuaban unha vida lánguida, como o Consello de Ordes. No reinado de Carlos III, os Consellos de Guerra e Indias son elevados á mesma categoría que o de Castela a fin de que pui-deran reunirse xuntos. Outro Consello importante era o de Facenda, e tamén cumpría unha función elevada a Cámara de Castela».
Eloy Terrón, Sociedade e ideoloxía nas orixes da España contemporánea, p. 43, vol. VI, Historia Universal Com-parada, Plaza & Janés Editores.
• ¿Que significa a frase «estaba o Consello de Castela, que era por antonomasia o Consello»?
• ¿Con que cargo actual poderiamos equiparar aos secretarios de Despacho?
• ¿Que quere dicir que os secretarios de despacho eran membros natos do Consello?
• ¿Cales eran as funcións do Consello de Ordes?
• ¿Baixo o reinado de que monarcas tivo cargos polí-ticos o conde de Aranda?
Páxinas web ?As seguintes páxinas web pódenche axudar no estudo dos temas desta unidade:
Desde esta páxina podes acceder a outras que proporcio-nan múltiple información sobre as Reais Fábricas:
http://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Reales_F%C3%A1bricas
Páxina oficial de Patrimonio Nacional:
http://www.patrimonionacional.es/
http://www.patrimonionacional.biz/
Información sobre as Compañías de comercio por países e rutas comerciais:
http://mgar.net/var/cias.htm
Poderás obter información sobre o Parlamentarismo inglés, o Despotismo ilustrado ou o reformismo dos Borbóns:
http://iris.cnice.mec.es/kairos/ensenanzas/eso/moderna/luces_01_00.html
http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0314-01/ilustra.htm
http://www.claseshistoria.com/antiguoregimen/politicadespotismo.htm
http://www.slideshare.net/ricardocastropinto/las-reformas-de-los-borbones-siglo-xviii
Ademais de obter información sobre o liberalismo:
http://es.wikipedia.org/wiki/Liberalismo
Causas e consecuencias da Guerra de Sucesión espa-ñola:
http://historiadealmansa.usuarios.tvalmansa.com/la_guerra_de_sucesion_espanola.htm
http://es.wikipedia.org/wiki/Tratado_de_Utrecht
Ficha sobre as Sociedades de Amigos do País:
http://www.artehistoria.jcyl.es/histesp/contextos/6794.htm
Texto n.º 8 dos Decretos de Nova Planta:
http://albalathistoria.files.wordpress.com/2010/01/texto-nc2ba-1-decretos-de-nueva-planta.pdf
O motín de Esquilache:
http://paseandohistoria.blogspot.com/2010/05/el-motin-de-esquilache.html
As reformas de Carlos III en Madrid:
http://www.artehistoria.jcyl.es/histesp/contextos/6880.htm
Información gráfica, incluído un vídeo, sobre arte rococó:
http://www.youtube.com/watch?v=HN_6iNBI7ns
3
Actividades agrupadas por competencias
básicas para que poidas practicar
todas as túas habilidades e coñecementos
Páxinas web para ampliar
información na rede sobre
distintos temas da unidade
22 23
A EspAñA do século xviii (i)77.1. A Guerra de Sucesión (1700-1714)
A morte sen descendencia de Carlos II, rei de Castela e Aragón, da casa de Habsburgo ou de Austria, desencadeou un grave enfrontamento internacional en torno ás dúas candidaturas ao trono: a do arquiduque Carlos, da rama dos Habsburgo austríacos, e a de Felipe de Anjou, neto de Luís XIV de Francia, pertencente aos Borbóns.
Foi unha guerra europea, na que a maior parte das potencias se ali-ñaron contra os Borbóns franceses. Na Península, Castela apoiou a Feli-pe, mentres que Aragón se mantivo leal aos Austrias, un apoio causado polo temor á política centralista dos Borbóns, que se prevía favorable a Castela. Tras uns primeiros anos en que a contenda foi favorable ao arquiduque, en 1707 a batalla de Almansa cambiou o rumbo da gue-rra, e as tropas de Castela iniciaron a conquista da Coroa de Aragón.
En Europa a guerra resolveuse en 1713, cando as grandes poten-cias, temendo a acumulación de poder en mans do arquiduque Carlos, tras converterse en emperador, asinaron o Tratado de Utrecht, polo cal se recoñecía a Felipe V* como novo rei de España. A cambio, os Borbóns comprometíanse a manter separadas as coroas española e francesa, a entregar a Austria os territorios italianos e os Países Baixos, e a facer algunhas concesións a Gran Bretaña nas colonias de América. Ademais, os ingleses retiveron Xibraltar e Menorca, ocupadas durante a guerra.
ESPAÑA
SAVOIA
SUÍZA
VENECIA
FRANCIA
HUNGRÍA
AUSTRIA
SUECIANORUEGA
PRUSIA
SACROIMPERIO
INGLATERRA
NÁPOLES
IMPERIOOTOMÁN
LUXEMBURGO
FLANDES
DINAMARCAPROVINCIAS
UNIDAS
MILÁN
ESTADOSPONTIFICIOS
Sardeña
Sicilia
Menorca
Xibraltar
EspañaTerritorios cedidosa AustriaTerritorios cedidosa InglaterraTerritorios cedidosa Savoia
Os resultados do Tratado de Utrecht.
AustriaGran BretañaProvincias UnidasDinamarcaPortugalSavoia
FranciaCoroa de Castela
Grande Alianza da Haia
(Arquiduque Carlos)
Felipe V
As alianzas enfrontadas na Guerra de Sucesión.
7.2. Felipe V (1700-1746). O centralismo borbónico
A guerra rematou en 1714 coa entrada das tropas castelás en Barcelona. Alí, Felipe V impuxo, como xa o fixera en Aragón e Valencia, os Decretos de Nova Planta, polos cales se eliminaban a independencia, as leis e as institucións dos rei-nos da Coroa de Aragón, substituídos polos de Castela. Nacía así o estado unifi-cado de España, sobre a base do dereito e as institucións castelás. Só as provincias vascas e Navarra mantiveron algúns dereitos particulares, os foros, respectados por Felipe V en agradecemento ao apoio prestado durante a guerra.
A chegada dos Borbóns trouxo consigo a introdución en España do sistema político existente en Francia, caracterizado pola centralización. Os ministros de Felipe V reorganizaron o goberno e substituíron os consellos por secretarios de Despacho, precedentes dos actuais ministros. Reorganizouse a administración provincial e introduciron os intendentes, encargados de aplicar as ordes do rei sobre o territorio. E introduciuse o catastro, un novo sistema fiscal inspirado no francés, co fin de mellorar a recadación e aumentar os ingresos.
Tamén se realizou unha profunda reforma do exército, tanto na súa cadea de mando como na súa organización por unidades, e igualmente se renovou a mariña de guerra, para fortalecer a defensa do sistema colonial.
En política exterior, o reinado de Felipe V estivo marcado polas guerras para recuperar os territorios italianos, co fin de obter coroas para os fillos do rei e da súa segunda esposa, Isabel de Farnesio. En 1735, finalmente, o príncipe Carlos obtivo a coroa de Nápoles. Neses mesmos anos, ademais, asinouse unha alianza con Francia, o primeiro dunha serie de acordos que se chamaron os pactos de familia, e que uniron a política exterior de ambosos países durante todo o século.
Decreto de Nova planta de Cataluña (Real Decreto de 16 de xaneiro de 1716)
«Por decreto do 9 de outubro próximo fun servido dicir, que ha-bendo coa asistencia divina e xustiza da miña causa pacificado enteira-mente as miñas Armas o Principado de Cataluña tocaba á miña Sobera-nía establecer goberno nel […] re-solvín, que no referido Principado se forme unha Audiencia, na cal presi-da o Capitán Xeneral ou Comandan-te Xeneral das miñas Armas.
[…] 4. As causas na Real Au-diencia substanciaranse en lingua castelá;
[…] 30. Ha de haber en Cataluña Correxidores […]
37. Todos os demais oficios que había antes no Principado […] que-dan suprimidos […] e o que a eles estaba encomendado, se fora perti-nente a Xustiza ou Goberno, correrá en adiante a cargo da Audiencia; e se fora pertencente a Rendas e Facen-da, ha de quedar a cargo do Inten-dente, ou da persoa ou persoas que eu deputase para isto.
40. Han de cesar as prohibicións de estranxeiría porque a miña Real Intención é que nos meus Reinos as dignidades e honores se confiran reci-procamente aos meus vasalos polo mérito, e non polo nacemento nunha ou outra provincia deles».
Novísima Recompilación de Leis de España… mandada facer polo Se-ñor Don Carlos IV, Madrid, 1805, Li-bro V, Título IX, Lei I
A familia de Felipe V, cadro de Louis Michel van Loo (1643, Museo do Prado, Madrid).
ActividAdes
25 ¿Que dous candidatos se enfron-taron na Guerra de Sucesión? Es-cribe no teu caderno o que saibas sobre o Tratado de Utrecht.
26 Comenta os Decretos de Nova Planta promulgados por Felipe V.
Gráficos que sintetizan
os contidos
Documentos da época
para traballar en clase e
comprender mellor o estudado
1.1. A economía agraria
A agricultura era o sector económico fundamental na economía do An-tigo Réxime. Del vivía a inmensa maioría da poboación e del se obtiñan case todas as rendas.
Na maior parte de Europa, era unha agricultura caracterizada polo atraso técnico: barbeito, arados tirados por bois, instrumentos manuais. O investimento era escaso e os rendementos moi baixos. A gandería era só un complemento da produción agrícola: os campesiños tiñan algúns animais para obter enerxía e para conseguir algo de leite ou carne.
Os cereais constituían a base da alimentación. Podían chegar a alcanzar máis do 60% da dieta das clases populares. O resto eran al-gúns legumes e patacas. A maior parte dos campesiños pasaba fame, incluso en anos de boas colleitas. Cando a seca ou as chuvias excesivas reducían o rendemento, as épocas de fame estendíane e causaban a morte de elevadas porcentaxes de poboación, tanto no campo coma nas cidades.
Só nalgunhas zonas de Europa, coma nos países nórdicos, algunhas rexións alemás, en Holanda ou en Inglaterra, comezaba a estenderse, no século XVIII, unha agricultura máis próspera, grazas á introdución de novas técnicas de cultivo e á posibilidade de producir para os mercados urbanos en crecemento.
10
1 A ECONOMÍA SEÑORIAL
A carreta, obra de Louis Le Nain, cara ao 1641 (Museo do Louvre, París).
¿SABÍAS QUE…?A poboación
Durante o século XVIII produciuse un importante crecemento demográfico. Aínda que é moi difícil dar cifras globais, a poboación euro-pea puido pasar duns 100 millóns de habitantes en 1700 a uns 160 ao acabar o século. Foi un aumento moi desigual, máis pronuncia-do na Europa oriental e en Inglaterra, e menor nos países de Europa occidental e mediterránea.Ese crecemento produciuse a pesar de que a poboación mantiña as características propias do ciclo demográfico antigo, é dicir, unhas taxas altas de natalidade e mortalidade. O crecemento debeuse á diminución das mortalidades catastróficas, un fenómeno que se atri-búe a dous factores: un descenso no número de epidemias e na súa virulencia, e a introdución de novos cultivos, como a pataca ou o millo, que melloraron a alimentación nalgunhas rexións de Europa.
5045
40353025
201510
50
( En %)
Modelo de transición demográfica
Transición
Primeira
Taxa de mortalidade
Taxa de natalidade
Segunda
Réximedemográfico antigo
Réximedemográfico
moderno
A transición demográfica.
Só en Inglaterra, na segunda meta-de do século, iniciouse o cambio cara á transición demográfica. Alí, o descenso da mortalidade debeuse a un aumento das colleitas, como conse-cuencia da aplicación de adiantos im-portantes na agricultura que permitiron aumentar os excedentes e sentar as bases da industrialización.
11
1.2. A propiedade da terra e o réxime señorial
Na orixe da situación estaba a propiedade da terra. A maior e me-llor parte delas era propiedade das clases privilexiadas, a nobreza e a Igrexa. En moitas rexións europeas, alcanzaban grandes porcentaxes do solo cultivable. Tamén as monarquías europeas eran grandes pro-pietarias de terras.
As propiedades dos privilexiados, ademais, estaban vinculadas. Iso significaba que se transmitían por herdanza, e que os seus donos non podían vendelas. Moitas familias nobres tiñan morgados, un sistema polo cal transmitían ao herdeiro do título a maior parte dos bens, co fin de garantir a continuidade da casa nobiliaria.
Por iso, a maior parte da terra estaba inmobilizada nas súas mans, o que explica que o mercado da terra fora escaso, e que só unha minoría de propietarios campesiños ou burgueses tivera as súas propias.
Os privilexiados vivían das rendas da terra, a través do señorío ou réxime señorial, un sistema de explotación dos campesiños que se remontaba á Idade Media, pero que no século XVIII seguía vixente en case toda Europa.
Podía haber dous tipos de señorío, o territorial e o xurisdicional.
• O señorío territorial tíñano aqueles propietarios privilexiados que posuían só a propiedade da terra, e que cobraban dos cam-pesiños unha renda a cambio do dereito a cultivala.
• O señorío xurisdicional tíñao a Igrexa nas súas terras e ta-mén moitos aristócratas. Outorgado polos reis ao longo de séculos, consistía en que o señor substituía o poder do estado nos seus dominios, de xeito que podía ditar ordes, nomear xuíces e cobrar peaxes e impostos directamente aos cam-pesiños, ademais de multar por infrinxir as súas normas. Moi-tos señores tiñan á súa vez ambos os tipos de señoríos sobre as mesmas terras, co que o seu poder sobre os campesiños era absoluto.
Ademais de pagar as rendas e os impostos aos señores xurisdicio-nais, o que supoñía a maior parte da colleita, o campesiño debía pa-gar tamén o décimo*, un imposto eclesiástico, así como os impostos reais, naquelas terras que non eran de señorío xurisdicional.
Nalgúns países, ademais, sobre todo na Europa oriental (Prusia, Rusia, o Imperio austríaco) aínda existía a servidume, polo que os campesiños carecían de liberdade de movementos e es-taban obrigados a permanecer na terra que traballaban baixo a auto-ridade dos seus señores.
A enorme carga que o sistema señorial facía recaer sobre os cam-pesiños, máis do 80% da poboación europea, explica a súa miseria e desesperación, así como as tensións frecuentes, que deron lugar a protestas e levantamentos populares, duramente reprimidos po-los privilexiados.
Diferenzas entre o señorío territorial e o xurisdicional.
Señorío territorial
Propiedade
da terra
Señorío xurisdicional
Cobro de
impostos
e multas
Cobro de
rendas aos
campesiños
Autoridade
e exercicio
da xustiza
A servidume en Rusia. Anuncios da Gaceta de Moscova, 1801
«Véndese tres cocheiros, expertos e de boa presenza, e dúas mozas, de dezaoito e quince anos, ambas de boa presenza e expertas en diferentes cla-ses de traballo manual».
«Véndense dous peiteadores, un de vinte e un anos, sabe ler, escribir, tocar un instrumento musical e servir como postillón; o outro é útil para arranxar o cabelo a damas e cabaleiros
e afinar pianos e órganos».
(E. J. HOBSBAWM, A era da revolución (1789-1848), Madrid, Lábor, 1991, p. 20)
ACTIVIDADES
1 ¿En que se diferenciaba a agricultura dos países nórdicos, algunhas rexións alemás, Holanda e Inglaterra da do resto de Eu-ropa?
2 ¿Por que causas no século XVIII a maior parte da terra estaba inmobilizada? Indica as consecuencias deste feito.
3 Explica no teu caderno os tipos de seño-ríos característicos do século XVIII.
4 ¿Que era o décimo? ¿Que significaba para os campesiños a servidume?
2. Interior da unidade
Cada unidade estrutúrasenunha dobre páxina que
contén un apartado principal e outros
subapartados
Definicións destacadas para que o estudo sexa máis sinxelo
Imaxes representativas
que ilustran o texto
¿Sabías que…? con textos e
curiosidades que amplían
a información e conectan
o contido da unidade coa actualidade
Actividades para facilitar
a túa comprensión sobre o que estudaches
En Andalucía también se está desarrollando
O Antigo Réxime é o termo co que coñecemos o período que existiu nos Estados de Europa occidental nos séculos da Idade Moderna, é dicir, entre os séculos XVI e XVIII. A expresión empregouse por primeira vez durante a Revolución francesa, para designar o siste-ma político e social co que a Revolución rematara.
O Antigo Réxime caracterízase por tres aspectos esenciais. En primeiro lugar, un sistema económico baseado na explotación da terra mediante o réxime señorial, que mantén aos campesiños baixo o domi-nio das clases dirixentes. O segundo aspecto é a so-ciedade estamental, caracterizada pola existencia de dous estamentos privilexiados, nobreza e clero, fron-te ao resto dos grupos sociais (burguesía, artesáns, campesiños), que carecen por completo de privilexios.
O terceiro aspecto é a existencia da monarquía ab-soluta, un sistema político autoritario que garante o control social e económico ás clases privilexiadas, e que reúne na persoa do rei todo o poder do Estado. Sendo o rei a única fonte de soberanía, o resto dos súbditos carecen de calquera dereito fronte ao poder da Coroa.
O Antigo Réxime. A Europa do século XVIII
• Ensaio sobre o entendemento humano, de Locke
1690
Sé
cu
lo X
VII
Sé
cu
lo X
VII
I
• Comeza o reinado de Felipe V en España
• Comeza a Guerra de Sucesión á Coroa española
1700
• Batalla de Almansa1707
• Paz de Utrecht1713
• Felipe V conquista Barcelona1714
• Comeza o reinado de Fernando VII en España
1746
11
O salón de Madame Geoffrin, obra de 1812 do pintor francés Lemonnier. A imaxe reflicte a lectura por Voltaire dunha das súas obras, e
recrea o ambiente dos salóns da nobreza, nos que os estamentos privilexiados se reunían para
coñecer as novas ideas da Ilustración.
Sé
cu
lo X
VII
I
• O espírito das leis, de Montesquieu
1748
• Tableau économique, de Quesnay• Ensaio sobre os costumes e o espírito
das nacións, de Voltaire
1756
• Comeza o reinado de Carlos III en España
1759
• O contrato social, de Rousseau• Guerra dos Sete Anos
1762
• Motín de Esquilache
• L’Encyclopédie1772
• A riqueza das nacións, de Adam Smith
• Guerra da Independencia dos EEUU
1776
• O quitasol, de Goya1777
• Porta de Alcalá, de Sabatini• A pita cega, de Goya
1778
1766
• Paz de París1783
• Museo do Prado, de Villanueva1786
• A pradería de San Isidro, de Goya1788
• Observatorio Astronómico, de Juan de Villanueva
1790
Título da unidade
Para continuar a túa andaina neste segundo ciclo, presentámosche este libro estruturado en 16 unidades e adicado na súa totalidade á Historia Contemporánea mundial e española, en particular.
A continuación, atoparás un Anexo de biografías e conceptos que foron saíndo nas unidades e que verás marcados cun asterisco (*). Por último, o teu manual compleméntase cunha unidade adicada á túa Comunidade Autónoma.
Fotografía de presentación
do tema da unidade
Cronoloxía con imaxes que recollen os períodos e acontecementos máis importantes que se van a estudar na unidade
Pé de foto explicativo
Mapas temáticos que complementan o texto
Número da unidade
2
¿Como é este libro?
3. Practica competencias
1. Presentación
¿Como se estrutura cada unidade?
28 29
Practica comPetenciasCompetencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
1 O Imperio Alemán, Austria, Francia, Savoia, Portugal, Inglaterra, os Países Baixos e España (Reino de Castela, Reino de Aragón, Reino de Navarra e Provincias Vascon-gadas) foron algúns dos países participantes na Guerra de Sucesión ao trono de España. Copia no teu caderno un mapa como o que aparece a continuación e colorea de azul os países que integraron a alianza borbónica e de vermello os da alianza da casa de Habsburgo. Escri-be, sobre o mapa, o nome de cada un dos territorios.
Competencia en comunicación lingüística
2 Indica o significado dos seguintes termos ou expre-sións en función do contexto no que se atopan:
• Letras (2.4. As finanzas).• Preeminencias (3.1. Estamentos e privilexios).• Aranceis (4.3. O mercantilismo).• Estucos (9.1. A arte rococó).• Escenas bucólicas (9.1. A arte rococó).
Tratamento da información e competencia dixital
3 Le os apartados «Influencia de John Locke» e «Re-presentantes da Ilustración» que aparecen na web: <http://www.monografias.com/trabajos12/lailustr/la-ilustr.shtml#INFLUEN> e indica a quen corresponden as seguintes afirmacións:
• Cría que o réxime parlamentario inglés era o mellor sistema político para garantir a liberdade dos homes.
• As súas ideas sentaron as bases da teoría económica da propiedade privada.
• Opinaba que o home é bo por natureza.• Dicía que a riqueza dun país dependía da produción
agrícola e non da riqueza metalúrxica que posuíra.• Defendía a creación dun sistema de impostos racio-
nal que non arruinase á xente.• Criticou á sociedade corrupta do seu tempo.
4 Entra en <http://www.elergonomista.com/historia/rea-les.htm> e contesta ás seguintes cuestións:
• ¿Que buscaban os Borbóns coa creación das Reais Fábricas?
• ¿Que fábricas crearon? ¿Que se producía nelas?• ¿En que consistía o Novo Baztán?• ¿Por que foron suprimidas as Reais Fábricas?
5 Entra en <http://www.laguia2000.com/espana/luis-i-de-espana> e contesta ás seguintes cuestións:
• ¿Quen foi Luís I de Borbón?• ¿De quen era fillo? ¿Quen foi a súa titora?• ¿Por que sobrenome o coñecía o pobo?• ¿Que caracterizou a súa política?
Competencia para aprender a aprender
6 ¿Que significa que as propiedades dos privilexiados estaban vinculadas?
7 ¿En que se diferencian os señoríos territoriais dos xuris-dicionais?
8 Nomea os títulos que formaban a alta e a baixa nobreza. ¿Cales eran os privilexios máis importantes que compar-tían nobreza e clero? Razoa a resposta.
9 ¿Que caracteriza á monarquía absoluta? ¿E ao parla-mentarismo inglés?
10 ¿En que se diferencia o mercantilismo da fisiocracia?
11 Nomea catro monarcas que foran claros represen-tantes do Despotismo ilustrado.
12 ¿Por que razóns foron rapidamente asumidas as ideas liberais pola burguesía dos negocios?
13 ¿Quen eran os intendentes? ¿Que era o catastro?
14 ¿Que parentesco existía entre Fernando VI e Carlos III? ¿Pola sinatura de que Tratado recuperou España a illa de Menorca?
15 ¿Con que estilo podemos relacionar a pintura de Goya?
Competencia cultural e artística
16 Busca información e indica o autor das seguintes obras pictóricas:
O coloso, Pan e Siringa, Peregrinación á illa de Citera, Morte de Marat, O rapto das Sabinas, Diana despois do baño, O indiferente, Frescos do salón do trono do Palacio Real de Madrid, A pita cega, Martirio de santa Águeda, Lección de música, O bambán.
17 Elixe unha obra de Goya, a que máis che guste, e es-cribe un pequeno comentario sobre ela, indicando as razóns polas que a escolliches.
Autonomía e iniciativa personal
18 Realiza un comentario do seguinte texto, respondendo ás preguntas que se inclúen a continuación:
«Ao lado do trono e como auxiliares e conselleiros do rei, xeralmente cun poder decisivo, estaba o Consello de Castela, que era por antonomasia o Consello; en realida-de exercía as funcións de Consello de Estado e neste sentido precisamente o reformou Aranda. Nel se reunían confusamente todas as ramas da Administración do país: o poder xudicial, o poder executivo o lexislativo, a admi-nistración das rendas da Coroa (Estado); entendía, incluso de cuestións relixiosas. Pódese afirmar que o rei non de-cidía nada sen consultar cos do seu Consello. Os informes que elevaba en contestación ás consultas do rei –sobre todo durante a segunda metade do século– constitúen documentos importantísimos para o coñecemento da historia da época, pola súa claridade e a súa precisión de xuízo. Ao lado do rei estaban tamén os secretarios de despacho, que eran membros natos do Consello.
Existiron outros Consellos, en número variable: algúns foron desaparecendo a medida que a decadencia e a perda de territorios foron facendo innecesario o seu funcionamento: Consello de Indias, Consello de Ara-gón e de Italia, etc. Outros continuaban unha vida lánguida, como o Consello de Ordes. No reinado de Carlos III, os Consellos de Guerra e Indias son elevados á mesma categoría que o de Castela a fin de que pui-deran reunirse xuntos. Outro Consello importante era o de Facenda, e tamén cumpría unha función elevada a Cámara de Castela».
Eloy Terrón, Sociedade e ideoloxía nas orixes da España contemporánea, p. 43, vol. VI, Historia Universal Com-parada, Plaza & Janés Editores.
• ¿Que significa a frase «estaba o Consello de Castela, que era por antonomasia o Consello»?
• ¿Con que cargo actual poderiamos equiparar aos secretarios de Despacho?
• ¿Que quere dicir que os secretarios de despacho eran membros natos do Consello?
• ¿Cales eran as funcións do Consello de Ordes?
• ¿Baixo o reinado de que monarcas tivo cargos polí-ticos o conde de Aranda?
Páxinas web ?As seguintes páxinas web pódenche axudar no estudo dos temas desta unidade:
Desde esta páxina podes acceder a outras que proporcio-nan múltiple información sobre as Reais Fábricas:
http://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Reales_F%C3%A1bricas
Páxina oficial de Patrimonio Nacional:
http://www.patrimonionacional.es/
http://www.patrimonionacional.biz/
Información sobre as Compañías de comercio por países e rutas comerciais:
http://mgar.net/var/cias.htm
Poderás obter información sobre o Parlamentarismo inglés, o Despotismo ilustrado ou o reformismo dos Borbóns:
http://iris.cnice.mec.es/kairos/ensenanzas/eso/moderna/luces_01_00.html
http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0314-01/ilustra.htm
http://www.claseshistoria.com/antiguoregimen/politicadespotismo.htm
http://www.slideshare.net/ricardocastropinto/las-reformas-de-los-borbones-siglo-xviii
Ademais de obter información sobre o liberalismo:
http://es.wikipedia.org/wiki/Liberalismo
Causas e consecuencias da Guerra de Sucesión espa-ñola:
http://historiadealmansa.usuarios.tvalmansa.com/la_guerra_de_sucesion_espanola.htm
http://es.wikipedia.org/wiki/Tratado_de_Utrecht
Ficha sobre as Sociedades de Amigos do País:
http://www.artehistoria.jcyl.es/histesp/contextos/6794.htm
Texto n.º 8 dos Decretos de Nova Planta:
http://albalathistoria.files.wordpress.com/2010/01/texto-nc2ba-1-decretos-de-nueva-planta.pdf
O motín de Esquilache:
http://paseandohistoria.blogspot.com/2010/05/el-motin-de-esquilache.html
As reformas de Carlos III en Madrid:
http://www.artehistoria.jcyl.es/histesp/contextos/6880.htm
Información gráfica, incluído un vídeo, sobre arte rococó:
http://www.youtube.com/watch?v=HN_6iNBI7ns
3
Actividades agrupadas por competencias
básicas para que poidas practicar
todas as túas habilidades e coñecementos
Páxinas web para ampliar
información na rede sobre
distintos temas da unidade
22 23
A EspAñA do século xviii (i)77.1. A Guerra de Sucesión (1700-1714)
A morte sen descendencia de Carlos II, rei de Castela e Aragón, da casa de Habsburgo ou de Austria, desencadeou un grave enfrontamento internacional en torno ás dúas candidaturas ao trono: a do arquiduque Carlos, da rama dos Habsburgo austríacos, e a de Felipe de Anjou, neto de Luís XIV de Francia, pertencente aos Borbóns.
Foi unha guerra europea, na que a maior parte das potencias se ali-ñaron contra os Borbóns franceses. Na Península, Castela apoiou a Feli-pe, mentres que Aragón se mantivo leal aos Austrias, un apoio causado polo temor á política centralista dos Borbóns, que se prevía favorable a Castela. Tras uns primeiros anos en que a contenda foi favorable ao arquiduque, en 1707 a batalla de Almansa cambiou o rumbo da gue-rra, e as tropas de Castela iniciaron a conquista da Coroa de Aragón.
En Europa a guerra resolveuse en 1713, cando as grandes poten-cias, temendo a acumulación de poder en mans do arquiduque Carlos, tras converterse en emperador, asinaron o Tratado de Utrecht, polo cal se recoñecía a Felipe V* como novo rei de España. A cambio, os Borbóns comprometíanse a manter separadas as coroas española e francesa, a entregar a Austria os territorios italianos e os Países Baixos, e a facer algunhas concesións a Gran Bretaña nas colonias de América. Ademais, os ingleses retiveron Xibraltar e Menorca, ocupadas durante a guerra.
ESPAÑA
SAVOIA
SUÍZA
VENECIA
FRANCIA
HUNGRÍA
AUSTRIA
SUECIANORUEGA
PRUSIA
SACROIMPERIO
INGLATERRA
NÁPOLES
IMPERIOOTOMÁN
LUXEMBURGO
FLANDES
DINAMARCAPROVINCIAS
UNIDAS
MILÁN
ESTADOSPONTIFICIOS
Sardeña
Sicilia
Menorca
Xibraltar
EspañaTerritorios cedidosa AustriaTerritorios cedidosa InglaterraTerritorios cedidosa Savoia
Os resultados do Tratado de Utrecht.
AustriaGran BretañaProvincias UnidasDinamarcaPortugalSavoia
FranciaCoroa de Castela
Grande Alianza da Haia
(Arquiduque Carlos)
Felipe V
As alianzas enfrontadas na Guerra de Sucesión.
7.2. Felipe V (1700-1746). O centralismo borbónico
A guerra rematou en 1714 coa entrada das tropas castelás en Barcelona. Alí, Felipe V impuxo, como xa o fixera en Aragón e Valencia, os Decretos de Nova Planta, polos cales se eliminaban a independencia, as leis e as institucións dos rei-nos da Coroa de Aragón, substituídos polos de Castela. Nacía así o estado unifi-cado de España, sobre a base do dereito e as institucións castelás. Só as provincias vascas e Navarra mantiveron algúns dereitos particulares, os foros, respectados por Felipe V en agradecemento ao apoio prestado durante a guerra.
A chegada dos Borbóns trouxo consigo a introdución en España do sistema político existente en Francia, caracterizado pola centralización. Os ministros de Felipe V reorganizaron o goberno e substituíron os consellos por secretarios de Despacho, precedentes dos actuais ministros. Reorganizouse a administración provincial e introduciron os intendentes, encargados de aplicar as ordes do rei sobre o territorio. E introduciuse o catastro, un novo sistema fiscal inspirado no francés, co fin de mellorar a recadación e aumentar os ingresos.
Tamén se realizou unha profunda reforma do exército, tanto na súa cadea de mando como na súa organización por unidades, e igualmente se renovou a mariña de guerra, para fortalecer a defensa do sistema colonial.
En política exterior, o reinado de Felipe V estivo marcado polas guerras para recuperar os territorios italianos, co fin de obter coroas para os fillos do rei e da súa segunda esposa, Isabel de Farnesio. En 1735, finalmente, o príncipe Carlos obtivo a coroa de Nápoles. Neses mesmos anos, ademais, asinouse unha alianza con Francia, o primeiro dunha serie de acordos que se chamaron os pactos de familia, e que uniron a política exterior de ambosos países durante todo o século.
Decreto de Nova planta de Cataluña (Real Decreto de 16 de xaneiro de 1716)
«Por decreto do 9 de outubro próximo fun servido dicir, que ha-bendo coa asistencia divina e xustiza da miña causa pacificado enteira-mente as miñas Armas o Principado de Cataluña tocaba á miña Sobera-nía establecer goberno nel […] re-solvín, que no referido Principado se forme unha Audiencia, na cal presi-da o Capitán Xeneral ou Comandan-te Xeneral das miñas Armas.
[…] 4. As causas na Real Au-diencia substanciaranse en lingua castelá;
[…] 30. Ha de haber en Cataluña Correxidores […]
37. Todos os demais oficios que había antes no Principado […] que-dan suprimidos […] e o que a eles estaba encomendado, se fora perti-nente a Xustiza ou Goberno, correrá en adiante a cargo da Audiencia; e se fora pertencente a Rendas e Facen-da, ha de quedar a cargo do Inten-dente, ou da persoa ou persoas que eu deputase para isto.
40. Han de cesar as prohibicións de estranxeiría porque a miña Real Intención é que nos meus Reinos as dignidades e honores se confiran reci-procamente aos meus vasalos polo mérito, e non polo nacemento nunha ou outra provincia deles».
Novísima Recompilación de Leis de España… mandada facer polo Se-ñor Don Carlos IV, Madrid, 1805, Li-bro V, Título IX, Lei I
A familia de Felipe V, cadro de Louis Michel van Loo (1643, Museo do Prado, Madrid).
ActividAdes
25 ¿Que dous candidatos se enfron-taron na Guerra de Sucesión? Es-cribe no teu caderno o que saibas sobre o Tratado de Utrecht.
26 Comenta os Decretos de Nova Planta promulgados por Felipe V.
Gráficos que sintetizan
os contidos
Documentos da época
para traballar en clase e
comprender mellor o estudado
1.1. A economía agraria
A agricultura era o sector económico fundamental na economía do An-tigo Réxime. Del vivía a inmensa maioría da poboación e del se obtiñan case todas as rendas.
Na maior parte de Europa, era unha agricultura caracterizada polo atraso técnico: barbeito, arados tirados por bois, instrumentos manuais. O investimento era escaso e os rendementos moi baixos. A gandería era só un complemento da produción agrícola: os campesiños tiñan algúns animais para obter enerxía e para conseguir algo de leite ou carne.
Os cereais constituían a base da alimentación. Podían chegar a alcanzar máis do 60% da dieta das clases populares. O resto eran al-gúns legumes e patacas. A maior parte dos campesiños pasaba fame, incluso en anos de boas colleitas. Cando a seca ou as chuvias excesivas reducían o rendemento, as épocas de fame estendíane e causaban a morte de elevadas porcentaxes de poboación, tanto no campo coma nas cidades.
Só nalgunhas zonas de Europa, coma nos países nórdicos, algunhas rexións alemás, en Holanda ou en Inglaterra, comezaba a estenderse, no século XVIII, unha agricultura máis próspera, grazas á introdución de novas técnicas de cultivo e á posibilidade de producir para os mercados urbanos en crecemento.
10
1 A ECONOMÍA SEÑORIAL
A carreta, obra de Louis Le Nain, cara ao 1641 (Museo do Louvre, París).
¿SABÍAS QUE…?A poboación
Durante o século XVIII produciuse un importante crecemento demográfico. Aínda que é moi difícil dar cifras globais, a poboación euro-pea puido pasar duns 100 millóns de habitantes en 1700 a uns 160 ao acabar o século. Foi un aumento moi desigual, máis pronuncia-do na Europa oriental e en Inglaterra, e menor nos países de Europa occidental e mediterránea.Ese crecemento produciuse a pesar de que a poboación mantiña as características propias do ciclo demográfico antigo, é dicir, unhas taxas altas de natalidade e mortalidade. O crecemento debeuse á diminución das mortalidades catastróficas, un fenómeno que se atri-búe a dous factores: un descenso no número de epidemias e na súa virulencia, e a introdución de novos cultivos, como a pataca ou o millo, que melloraron a alimentación nalgunhas rexións de Europa.
5045
40353025
201510
50
( En %)
Modelo de transición demográfica
Transición
Primeira
Taxa de mortalidade
Taxa de natalidade
Segunda
Réximedemográfico antigo
Réximedemográfico
moderno
A transición demográfica.
Só en Inglaterra, na segunda meta-de do século, iniciouse o cambio cara á transición demográfica. Alí, o descenso da mortalidade debeuse a un aumento das colleitas, como conse-cuencia da aplicación de adiantos im-portantes na agricultura que permitiron aumentar os excedentes e sentar as bases da industrialización.
11
1.2. A propiedade da terra e o réxime señorial
Na orixe da situación estaba a propiedade da terra. A maior e me-llor parte delas era propiedade das clases privilexiadas, a nobreza e a Igrexa. En moitas rexións europeas, alcanzaban grandes porcentaxes do solo cultivable. Tamén as monarquías europeas eran grandes pro-pietarias de terras.
As propiedades dos privilexiados, ademais, estaban vinculadas. Iso significaba que se transmitían por herdanza, e que os seus donos non podían vendelas. Moitas familias nobres tiñan morgados, un sistema polo cal transmitían ao herdeiro do título a maior parte dos bens, co fin de garantir a continuidade da casa nobiliaria.
Por iso, a maior parte da terra estaba inmobilizada nas súas mans, o que explica que o mercado da terra fora escaso, e que só unha minoría de propietarios campesiños ou burgueses tivera as súas propias.
Os privilexiados vivían das rendas da terra, a través do señorío ou réxime señorial, un sistema de explotación dos campesiños que se remontaba á Idade Media, pero que no século XVIII seguía vixente en case toda Europa.
Podía haber dous tipos de señorío, o territorial e o xurisdicional.
• O señorío territorial tíñano aqueles propietarios privilexiados que posuían só a propiedade da terra, e que cobraban dos cam-pesiños unha renda a cambio do dereito a cultivala.
• O señorío xurisdicional tíñao a Igrexa nas súas terras e ta-mén moitos aristócratas. Outorgado polos reis ao longo de séculos, consistía en que o señor substituía o poder do estado nos seus dominios, de xeito que podía ditar ordes, nomear xuíces e cobrar peaxes e impostos directamente aos cam-pesiños, ademais de multar por infrinxir as súas normas. Moi-tos señores tiñan á súa vez ambos os tipos de señoríos sobre as mesmas terras, co que o seu poder sobre os campesiños era absoluto.
Ademais de pagar as rendas e os impostos aos señores xurisdicio-nais, o que supoñía a maior parte da colleita, o campesiño debía pa-gar tamén o décimo*, un imposto eclesiástico, así como os impostos reais, naquelas terras que non eran de señorío xurisdicional.
Nalgúns países, ademais, sobre todo na Europa oriental (Prusia, Rusia, o Imperio austríaco) aínda existía a servidume, polo que os campesiños carecían de liberdade de movementos e es-taban obrigados a permanecer na terra que traballaban baixo a auto-ridade dos seus señores.
A enorme carga que o sistema señorial facía recaer sobre os cam-pesiños, máis do 80% da poboación europea, explica a súa miseria e desesperación, así como as tensións frecuentes, que deron lugar a protestas e levantamentos populares, duramente reprimidos po-los privilexiados.
Diferenzas entre o señorío territorial e o xurisdicional.
Señorío territorial
Propiedade
da terra
Señorío xurisdicional
Cobro de
impostos
e multas
Cobro de
rendas aos
campesiños
Autoridade
e exercicio
da xustiza
A servidume en Rusia. Anuncios da Gaceta de Moscova, 1801
«Véndese tres cocheiros, expertos e de boa presenza, e dúas mozas, de dezaoito e quince anos, ambas de boa presenza e expertas en diferentes cla-ses de traballo manual».
«Véndense dous peiteadores, un de vinte e un anos, sabe ler, escribir, tocar un instrumento musical e servir como postillón; o outro é útil para arranxar o cabelo a damas e cabaleiros
e afinar pianos e órganos».
(E. J. HOBSBAWM, A era da revolución (1789-1848), Madrid, Lábor, 1991, p. 20)
ACTIVIDADES
1 ¿En que se diferenciaba a agricultura dos países nórdicos, algunhas rexións alemás, Holanda e Inglaterra da do resto de Eu-ropa?
2 ¿Por que causas no século XVIII a maior parte da terra estaba inmobilizada? Indica as consecuencias deste feito.
3 Explica no teu caderno os tipos de seño-ríos característicos do século XVIII.
4 ¿Que era o décimo? ¿Que significaba para os campesiños a servidume?
2. Interior da unidade
Cada unidade estrutúrasenunha dobre páxina que
contén un apartado principal e outros
subapartados
Definicións destacadas para que o estudo sexa máis sinxelo
Imaxes representativas
que ilustran o texto
¿Sabías que…? con textos e
curiosidades que amplían
a información e conectan
o contido da unidade coa actualidade
Actividades para facilitar
a túa comprensión sobre o que estudaches
En Andalucía también se está desarrollando
O Antigo Réxime é o termo co que coñecemos o período que existiu nos Estados de Europa occidental nos séculos da Idade Moderna, é dicir, entre os séculos XVI e XVIII. A expresión empregouse por primeira vez durante a Revolución francesa, para designar o siste-ma político e social co que a Revolución rematara.
O Antigo Réxime caracterízase por tres aspectos esenciais. En primeiro lugar, un sistema económico baseado na explotación da terra mediante o réxime señorial, que mantén aos campesiños baixo o domi-nio das clases dirixentes. O segundo aspecto é a so-ciedade estamental, caracterizada pola existencia de dous estamentos privilexiados, nobreza e clero, fron-te ao resto dos grupos sociais (burguesía, artesáns, campesiños), que carecen por completo de privilexios.
O terceiro aspecto é a existencia da monarquía ab-soluta, un sistema político autoritario que garante o control social e económico ás clases privilexiadas, e que reúne na persoa do rei todo o poder do Estado. Sendo o rei a única fonte de soberanía, o resto dos súbditos carecen de calquera dereito fronte ao poder da Coroa.
O Antigo Réxime. A Europa do século XVIII
• Ensaio sobre o entendemento humano, de Locke
1690
Sé
cu
lo X
VII
Sé
cu
lo X
VII
I
• Comeza o reinado de Felipe V en España
• Comeza a Guerra de Sucesión á Coroa española
1700
• Batalla de Almansa1707
• Paz de Utrecht1713
• Felipe V conquista Barcelona1714
• Comeza o reinado de Fernando VII en España
1746
11
O salón de Madame Geoffrin, obra de 1812 do pintor francés Lemonnier. A imaxe reflicte a lectura por Voltaire dunha das súas obras, e
recrea o ambiente dos salóns da nobreza, nos que os estamentos privilexiados se reunían para
coñecer as novas ideas da Ilustración.
Sé
cu
lo X
VII
I
• O espírito das leis, de Montesquieu
1748
• Tableau économique, de Quesnay• Ensaio sobre os costumes e o espírito
das nacións, de Voltaire
1756
• Comeza o reinado de Carlos III en España
1759
• O contrato social, de Rousseau• Guerra dos Sete Anos
1762
• Motín de Esquilache
• L’Encyclopédie1772
• A riqueza das nacións, de Adam Smith
• Guerra da Independencia dos EEUU
1776
• O quitasol, de Goya1777
• Porta de Alcalá, de Sabatini• A pita cega, de Goya
1778
1766
• Paz de París1783
• Museo do Prado, de Villanueva1786
• A pradería de San Isidro, de Goya1788
• Observatorio Astronómico, de Juan de Villanueva
1790
Título da unidade
Para continuar a túa andaina neste segundo ciclo, presentámosche este libro estruturado en 16 unidades e adicado na súa totalidade á Historia Contemporánea mundial e española, en particular.
A continuación, atoparás un Anexo de biografías e conceptos que foron saíndo nas unidades e que verás marcados cun asterisco (*). Por último, o teu manual compleméntase cunha unidade adicada á túa Comunidade Autónoma.
Fotografía de presentación
do tema da unidade
Cronoloxía con imaxes que recollen os períodos e acontecementos máis importantes que se van a estudar na unidade
Pé de foto explicativo
Mapas temáticos que complementan o texto
Número da unidade
4 5
Benvido á nova páxina web de Akal Educación:
¿Como se Completa este libro?a nova web www.akaleducacion.com
Selecciona o nivel do teu curso «4.º ESO» e a materia «Xeografía e Historia» e entra na «Aula dixital» da nosa web. O teu profesor terache enviado unha invitación previa para que crees o teu perfil incluíndo a túa foto e o teu propio contrasinal.
Unha vez dentro, ¡descubre unha nova forma sinxela e divertida de traballar na casa!Atoparás un gran número de actividades interactivas moi interesantes e entretidas que te axudarán a estudar
os contidos de clase. Ademais, con elas poderás avaliar os teus propios coñecementos antes do exame.¡Seguro que nunca antes experimentaras un xeito tan divertido de facer os deberes!
4 5
Benvido á nova páxina web de Akal Educación:
¿Como se Completa este libro?a nova web www.akaleducacion.com
Selecciona o nivel do teu curso «4.º ESO» e a materia «Xeografía e Historia» e entra na «Aula dixital» da nosa web. O teu profesor terache enviado unha invitación previa para que crees o teu perfil incluíndo a túa foto e o teu propio contrasinal.
Unha vez dentro, ¡descubre unha nova forma sinxela e divertida de traballar na casa!Atoparás un gran número de actividades interactivas moi interesantes e entretidas que te axudarán a estudar
os contidos de clase. Ademais, con elas poderás avaliar os teus propios coñecementos antes do exame.¡Seguro que nunca antes experimentaras un xeito tan divertido de facer os deberes!
6 7
Índice
1. O Antigo Réxime 8
1. A economía señorial ...................................................... 102. A artesanía e o comercio................................................ 123. A sociedade estamental ................................................. 144. Os Estados europeos: absolutismo e parlamentarismo .... 165. As novas ideas (I): A Ilustración e o Despotismo
ilustrado ........................................................................ 186. As novas ideas (II): O liberalismo .................................... 207. A España do século XVIII (I) ............................................ 228. A España do século XVIII (II) ........................................... 249. A cultura do século das luces ......................................... 26Practica competencias ................................................. 28
2. A era das revolucións 30
1. A revolución e a independencia dos Estados Unidos (I) ....................................................................... 32
2. A revolución e a independencia dos Estados Unidos (II) ...................................................................... 34
3. A Revolución francesa (I). O estoupido da revolución ...... 364. A Revolución francesa (II). A fin do Antigo
Réxime e a Constitución de 1791 ................................... 385. A Revolución francesa (III). Da Asemblea
Lexislativa á República xirondina (1791-1793) ................ 406. A Revolución francesa (IV). A República xacobina
e a reacción (1793-1799) ............................................... 427. A era napoleónica (I) (1799-1808) .................................. 448. A era napoleónica (II) (1808-1815) ................................. 46Practica competencias ................................................. 48
3. A Europa da Restauración 50
1. A Europa da Restauración (I): O Congreso de Viena ....... 522. A Europa da Restauración (II) ......................................... 543. As revolucións de 1820, 1830 e 1848 ............................ 564. A crise do Antigo Réxime en España (I) .......................... 585. A crise do Antigo Réxime en España (II) .......................... 606. O reinado de Fernando VII (I). O Sexenio Absolutista
e o Trienio Constitucional ............................................... 627. A fin do reinado de Fernando VII e a revolución liberal .... 64Practica competencias ................................................. 66
4. A Revolución industrial 68
1. Os factores da revolución industrial ................................ 702. A industrial téxtil ............................................................ 723. A siderurxia, as minas e os transportes ........................... 744. A expansión da Revolución industrial (I) ......................... 765. A expansión da Revolución industrial (II) ......................... 786. O capitalismo ................................................................. 807. A segunda Revolución industrial .................................... 828. A industrialización na España liberal ............................... 84Practica competencias ................................................. 86
5. Nacións e nacionalismo 88
1. A unidade de Italia ......................................................... 902. A unidade de Alemaña .................................................. 923. A Europa liberal: Gran Bretaña, Francia e Alemaña ......... 944. A Europa dos imperios autocráticos ............................... 965. O desenvolvemento dos Estados Unidos ........................ 986. A España liberal (I). O reinado de Isabel II (1843-1868) ... 1007. A España liberal (II). O Sexenio democrático
(1868-1874) .................................................................. 1028. A España liberal (III). A Restauración (1874-1898) .......... 104Practica competencias ................................................. 106
6. Sociedade, movemento obreiro e cultura na Europa do século XIX 108
1. A sociedade aristocrática e burguesa ............................. 1102. A clase obreira ............................................................... 1123. O socialismo científico e o anarquismo ........................... 1144. O movemento obreiro e as Internacionais ...................... 1165. O movemento obreiro en España ................................... 1186. A arte do século XIX: A arquitectura. O romanticismo .... 1207. A arte do século XIX: realismo e impresionismo .............. 1228. A arte do século XIX: modernismo ................................. 124Practica competencias ................................................. 126
7. O colonialismo e o imperialismo 128
1. O imperialismo .............................................................. 1302. A carreira colonial .......................................................... 1323. Os imperios coloniais ..................................................... 1344. Conquista, dominio e explotación das colonias .............. 1365. As consecuencias da colonización .................................. 1386. España: o Desastre de 1898 (I) ....................................... 1407. España: o Desastre de 1898 (II) ...................................... 142Practica competencias ................................................. 144
8. A Primeira Guerra Mundial 146
1. As causas da guerra ....................................................... 1482. As crise de preguerra e o estoupido do conflito.............. 1503. O desenvolvemento da guerra entre 1914 e 1916 .......... 1524. A crise bélica e a fin da guerra ....................................... 1545. A guerra en retagarda .................................................... 1566. As consecuencias da guerra ........................................... 1587. Os tratados de paz e o novo mapa mundial ................... 160Practica competencias ................................................. 162
9. O período de entre-guerras (I): a década de 1920 166
1. A Revolución rusa .......................................................... 1682. A formación da Unión Soviética ..................................... 1703. O stalinismo ................................................................... 1724. A posguerra en Europa e Estados Unidos ....................... 1745. O fascismo italiano ........................................................ 1766. A República de Weimar.................................................. 1787. A España de comezos do século XX (I) ........................... 1808. A España de comezos do século XX (II) .......................... 1829. Da crise de 1917 á ditadura de Primo de Rivera ............. 184Practica competencias ................................................. 186
10. O período de entre-guerras (II): a década de 1930 188
1. O crack de 1929 e a crise mundial................................ . 190 2. A Gran Depresión e o New Deal................................... . 192 3. O nazismo ................................................................... 194 4. A Alemaña nazi ........................................................... 196 5. A II República española (I): o Bienio de esquerdas .......... 198 6. A II República española (II): o Bienio conservador
e a Fronte Popular........................................................ 200 7. A.Guerra Civil (1936-1939).(I):.as primeiras operacións .. 202 8. A Guerra Civil (1936-1939) (II): batallas decisivas ........... 204 9. A Guerra Civil (1936-1939) (III): balance militar,
intervención estranxeira e represión............................... 20610. A Guerra Civil (1936-1939) (IV): a guerra de retagarda .. 208Practica competencias ................................................. 210
11. A Segunda Guerra Mundial 214
1. O camiño cara á guerra (I) .............................................. 2162. O camiño cara á guerra (II) ............................................. 2183. A Segunda Guerra Mundial (I): 1939-1941 .................... 2204. A Segunda Guerra Mundial (II): 1941-1942 .................... 2225. A Segunda Guerra Mundial (III): 1942-1943 ................... 2246. A Segunda Guerra Mundial (IV): 1944-1945 .................. 2267. O balance da guerra ...................................................... 2288. O holocausto ................................................................. 230Practica competencias ................................................. 232
12. A Guerra Fría 236
1. A formación dos bloques ............................................... 2382. A tensión armamentística .............................................. 2403. A Guerra Fría (I): da China de Mao ao muro de Berlín .... 2424. A Guerra Fría (II): da crise dos mísiles á caída
do muro de Berlín .......................................................... 2445. A ditadura franquista (I): bases ideolóxicas e sociais.
A etapa fascista ............................................................. 2466. A ditadura franquista (II): da ruptura do illamento
á crise final do réxime .................................................... 2487. A oposición ao franquismo. Evolución social e cultural ... 250Practica competencias ................................................. 252
13. A descolonización e o Terceiro Mundo 256
1. Os factores da descolonización ...................................... 2582. A descolonización en Asia .............................................. 2603. A independencia das colonias africanas ......................... 2624. O Terceiro Mundo .......................................................... 2645. O conflito árabe-israelí ................................................... 2666. Latinoamérica na segunda metade do século XX ............ 268Practica competencias ................................................. 270
14. A evolución interna dos bloques durante a Guerra Fría 272
1. A evolución dos Estados Unidos ..................................... 2742. Europa occidental: a reconstrución e o Mercado
Común .......................................................................... 2763. Xapón, gran potencia económica ................................... 2784. A crise de 1973 e o seu impacto nas economías
occidentais .................................................................... 2805. A evolución da URSS ...................................................... 2826. Os países do bloque comunista ...................................... 2847. A Revolución chinesa ..................................................... 2868. A transición política en España (I) (1975-1978) ............... 2889. A transición política en España (II) (1978-1982) .............. 290Practica competencias ................................................. 292
15. O mundo actual 296
1. O afundimento do bloque comunista ............................. 2982. Estados Unidos como única superpotencia ..................... 3003. Os conflitos do século XXI .............................................. 3024. A Unión Europea, da expansión á crise........................... 3045. A globalización e as súas consecuencias ......................... 3066. O novo equilibrio do século XXI: os países emerxentes ... 3087. O crack financeiro de 2007-2008 e as súas
consecuencias ................................................................ 3108. A España democrática ................................................... 312Practica competencias ................................................. 314
16. Sociedade e cultura no século XX 316
1. As transformacións sociais do século XX ........................ 3182. A revolución científica e tecnolóxica ............................... 3203. Cultura de elites e cultura de masas ............................... 3224. A arquitectura da primeira metade do século XX ............ 3245. A arquitectura contemporánea ...................................... 3266. As vangardas artísticas (I) ............................................... 3287. As vangardas artísticas (II) .............................................. 3308. As artes plásticas despois da Segunda Guerra Mundial ... 332Practica competencias ................................................. 334
17. Idade Moderna e Contemporánea na Comunidade Autónoma de Galicia 336
Apéndice de biografías e conceptos 352
6 7
Índice
1. O Antigo Réxime 8
1. A economía señorial ...................................................... 102. A artesanía e o comercio................................................ 123. A sociedade estamental ................................................. 144. Os Estados europeos: absolutismo e parlamentarismo .... 165. As novas ideas (I): A Ilustración e o Despotismo
ilustrado ........................................................................ 186. As novas ideas (II): O liberalismo .................................... 207. A España do século XVIII (I) ............................................ 228. A España do século XVIII (II) ........................................... 249. A cultura do século das luces ......................................... 26Practica competencias ................................................. 28
2. A era das revolucións 30
1. A revolución e a independencia dos Estados Unidos (I) ....................................................................... 32
2. A revolución e a independencia dos Estados Unidos (II) ...................................................................... 34
3. A Revolución francesa (I). O estoupido da revolución ...... 364. A Revolución francesa (II). A fin do Antigo
Réxime e a Constitución de 1791 ................................... 385. A Revolución francesa (III). Da Asemblea
Lexislativa á República xirondina (1791-1793) ................ 406. A Revolución francesa (IV). A República xacobina
e a reacción (1793-1799) ............................................... 427. A era napoleónica (I) (1799-1808) .................................. 448. A era napoleónica (II) (1808-1815) ................................. 46Practica competencias ................................................. 48
3. A Europa da Restauración 50
1. A Europa da Restauración (I): O Congreso de Viena ....... 522. A Europa da Restauración (II) ......................................... 543. As revolucións de 1820, 1830 e 1848 ............................ 564. A crise do Antigo Réxime en España (I) .......................... 585. A crise do Antigo Réxime en España (II) .......................... 606. O reinado de Fernando VII (I). O Sexenio Absolutista
e o Trienio Constitucional ............................................... 627. A fin do reinado de Fernando VII e a revolución liberal .... 64Practica competencias ................................................. 66
4. A Revolución industrial 68
1. Os factores da revolución industrial ................................ 702. A industrial téxtil ............................................................ 723. A siderurxia, as minas e os transportes ........................... 744. A expansión da Revolución industrial (I) ......................... 765. A expansión da Revolución industrial (II) ......................... 786. O capitalismo ................................................................. 807. A segunda Revolución industrial .................................... 828. A industrialización na España liberal ............................... 84Practica competencias ................................................. 86
5. Nacións e nacionalismo 88
1. A unidade de Italia ......................................................... 902. A unidade de Alemaña .................................................. 923. A Europa liberal: Gran Bretaña, Francia e Alemaña ......... 944. A Europa dos imperios autocráticos ............................... 965. O desenvolvemento dos Estados Unidos ........................ 986. A España liberal (I). O reinado de Isabel II (1843-1868) ... 1007. A España liberal (II). O Sexenio democrático
(1868-1874) .................................................................. 1028. A España liberal (III). A Restauración (1874-1898) .......... 104Practica competencias ................................................. 106
6. Sociedade, movemento obreiro e cultura na Europa do século XIX 108
1. A sociedade aristocrática e burguesa ............................. 1102. A clase obreira ............................................................... 1123. O socialismo científico e o anarquismo ........................... 1144. O movemento obreiro e as Internacionais ...................... 1165. O movemento obreiro en España ................................... 1186. A arte do século XIX: A arquitectura. O romanticismo .... 1207. A arte do século XIX: realismo e impresionismo .............. 1228. A arte do século XIX: modernismo ................................. 124Practica competencias ................................................. 126
7. O colonialismo e o imperialismo 128
1. O imperialismo .............................................................. 1302. A carreira colonial .......................................................... 1323. Os imperios coloniais ..................................................... 1344. Conquista, dominio e explotación das colonias .............. 1365. As consecuencias da colonización .................................. 1386. España: o Desastre de 1898 (I) ....................................... 1407. España: o Desastre de 1898 (II) ...................................... 142Practica competencias ................................................. 144
8. A Primeira Guerra Mundial 146
1. As causas da guerra ....................................................... 1482. As crise de preguerra e o estoupido do conflito.............. 1503. O desenvolvemento da guerra entre 1914 e 1916 .......... 1524. A crise bélica e a fin da guerra ....................................... 1545. A guerra en retagarda .................................................... 1566. As consecuencias da guerra ........................................... 1587. Os tratados de paz e o novo mapa mundial ................... 160Practica competencias ................................................. 162
9. O período de entre-guerras (I): a década de 1920 166
1. A Revolución rusa .......................................................... 1682. A formación da Unión Soviética ..................................... 1703. O stalinismo ................................................................... 1724. A posguerra en Europa e Estados Unidos ....................... 1745. O fascismo italiano ........................................................ 1766. A República de Weimar.................................................. 1787. A España de comezos do século XX (I) ........................... 1808. A España de comezos do século XX (II) .......................... 1829. Da crise de 1917 á ditadura de Primo de Rivera ............. 184Practica competencias ................................................. 186
10. O período de entre-guerras (II): a década de 1930 188
1. O crack de 1929 e a crise mundial................................ . 190 2. A Gran Depresión e o New Deal................................... . 192 3. O nazismo ................................................................... 194 4. A Alemaña nazi ........................................................... 196 5. A II República española (I): o Bienio de esquerdas .......... 198 6. A II República española (II): o Bienio conservador
e a Fronte Popular........................................................ 200 7. A.Guerra Civil (1936-1939).(I):.as primeiras operacións .. 202 8. A Guerra Civil (1936-1939) (II): batallas decisivas ........... 204 9. A Guerra Civil (1936-1939) (III): balance militar,
intervención estranxeira e represión............................... 20610. A Guerra Civil (1936-1939) (IV): a guerra de retagarda .. 208Practica competencias ................................................. 210
11. A Segunda Guerra Mundial 214
1. O camiño cara á guerra (I) .............................................. 2162. O camiño cara á guerra (II) ............................................. 2183. A Segunda Guerra Mundial (I): 1939-1941 .................... 2204. A Segunda Guerra Mundial (II): 1941-1942 .................... 2225. A Segunda Guerra Mundial (III): 1942-1943 ................... 2246. A Segunda Guerra Mundial (IV): 1944-1945 .................. 2267. O balance da guerra ...................................................... 2288. O holocausto ................................................................. 230Practica competencias ................................................. 232
12. A Guerra Fría 236
1. A formación dos bloques ............................................... 2382. A tensión armamentística .............................................. 2403. A Guerra Fría (I): da China de Mao ao muro de Berlín .... 2424. A Guerra Fría (II): da crise dos mísiles á caída
do muro de Berlín .......................................................... 2445. A ditadura franquista (I): bases ideolóxicas e sociais.
A etapa fascista ............................................................. 2466. A ditadura franquista (II): da ruptura do illamento
á crise final do réxime .................................................... 2487. A oposición ao franquismo. Evolución social e cultural ... 250Practica competencias ................................................. 252
13. A descolonización e o Terceiro Mundo 256
1. Os factores da descolonización ...................................... 2582. A descolonización en Asia .............................................. 2603. A independencia das colonias africanas ......................... 2624. O Terceiro Mundo .......................................................... 2645. O conflito árabe-israelí ................................................... 2666. Latinoamérica na segunda metade do século XX ............ 268Practica competencias ................................................. 270
14. A evolución interna dos bloques durante a Guerra Fría 272
1. A evolución dos Estados Unidos ..................................... 2742. Europa occidental: a reconstrución e o Mercado
Común .......................................................................... 2763. Xapón, gran potencia económica ................................... 2784. A crise de 1973 e o seu impacto nas economías
occidentais .................................................................... 2805. A evolución da URSS ...................................................... 2826. Os países do bloque comunista ...................................... 2847. A Revolución chinesa ..................................................... 2868. A transición política en España (I) (1975-1978) ............... 2889. A transición política en España (II) (1978-1982) .............. 290Practica competencias ................................................. 292
15. O mundo actual 296
1. O afundimento do bloque comunista ............................. 2982. Estados Unidos como única superpotencia ..................... 3003. Os conflitos do século XXI .............................................. 3024. A Unión Europea, da expansión á crise........................... 3045. A globalización e as súas consecuencias ......................... 3066. O novo equilibrio do século XXI: os países emerxentes ... 3087. O crack financeiro de 2007-2008 e as súas
consecuencias ................................................................ 3108. A España democrática ................................................... 312Practica competencias ................................................. 314
16. Sociedade e cultura no século XX 316
1. As transformacións sociais do século XX ........................ 3182. A revolución científica e tecnolóxica ............................... 3203. Cultura de elites e cultura de masas ............................... 3224. A arquitectura da primeira metade do século XX ............ 3245. A arquitectura contemporánea ...................................... 3266. As vangardas artísticas (I) ............................................... 3287. As vangardas artísticas (II) .............................................. 3308. As artes plásticas despois da Segunda Guerra Mundial ... 332Practica competencias ................................................. 334
17. Idade Moderna e Contemporánea na Comunidade Autónoma de Galicia 336
Apéndice de biografías e conceptos 352
En Andalucía también se está desarrollando
Na segunda metade do século XVIII iniciouse en Inglaterra unha profunda transformación dos sistemas de pro-dución. A introdución da enerxía me-cánica, unida á invención dunha serie de máquinas para a industria téxtil e, máis tarde, para a siderurxia e os me-dios de transporte, permitiron un es-pectacular aumento da produción, li-gada á gran fábrica e a unha división sistemática do traballo.
Esa transformación pasou á historia co nome de Revolución industrial. Para que se producira, porén, foron nece-sarias unha serie de condicións pre-vias: o aumento da poboación, unido a cambios demográficos, un cambio significativo nas técnicas e na produ-ción agraria, e unha importante con-centración de capital, que foi o que permitiu os importantes investimen-tos que a Revolución industrial requi-ría. Todos eses factores déronse, ade-mais, nun país, Inglaterra, que reunía as condicións ideais para que se pro-ducira o cambio.
A industrialización foise estendendo polo mundo ao longo do século XIX, e nas últimas décadas experimentou unha nova aceleración, co xurdimen-to de novas industrias, como a eléctri-ca ou a química, ata o punto de que adoita falarse dunha segunda Revo-lución industrial.
• Darby descubre o coque
1709
• Kay inventa a lanzadeira voante
1735
• Hargreaves inventa a spinning Jenny
1764
• Watt perfecciona a máquina de vapor
1769
• Wilkinson introduce a máquina de vapor para inxectar aire nos fornos
• A riqueza das nacións, de Adam Smith
1776
• Henry Cort inventa o pudelado
1783
• Cartwright patenta o tear mecánico
1785
A Revolución industrial
S é c u l o X V I I I
Unha paisaxe industrial.
44
2
• Trevithick inventa a máquina para arrastrar as vagonetas
1804
• Barcos de rodas en EEUU
1807
• Prohibición de importar teas inglesas en EEUU
1812
• Ferrocarril Darlington-Stockton
1825
• Stephenson deseña a Rocket
1829
• Ferrocarril Manchester-Liverpool
1830
• Unión Aduaneira (Zollverein)
1833
• Desamortización de Mendizábal en España
1836
• Ferrocarril Barcelona-Mataró
1848
1855• Desamortización de
Madoz en España• Lei de Ferrocarrís e
Lei de Sociedades Financeiras en España
• Bessemer inventa o convertedor
1856
• Edison inventa a lámpada
1879
• Benz deseña o primeiro automóbil
1886
• Inaugúrase o metro de Londres
1890
• Primeiro avión dos irmáns Wright
1908
S é c u l o X X
S é c u l o X I X
En Andalucía también se está desarrollando
Na segunda metade do século XVIII iniciouse en Inglaterra unha profunda transformación dos sistemas de pro-dución. A introdución da enerxía me-cánica, unida á invención dunha serie de máquinas para a industria téxtil e, máis tarde, para a siderurxia e os me-dios de transporte, permitiron un es-pectacular aumento da produción, li-gada á gran fábrica e a unha división sistemática do traballo.
Esa transformación pasou á historia co nome de Revolución industrial. Para que se producira, porén, foron nece-sarias unha serie de condicións pre-vias: o aumento da poboación, unido a cambios demográficos, un cambio significativo nas técnicas e na produ-ción agraria, e unha importante con-centración de capital, que foi o que permitiu os importantes investimen-tos que a Revolución industrial requi-ría. Todos eses factores déronse, ade-mais, nun país, Inglaterra, que reunía as condicións ideais para que se pro-ducira o cambio.
A industrialización foise estendendo polo mundo ao longo do século XIX, e nas últimas décadas experimentou unha nova aceleración, co xurdimen-to de novas industrias, como a eléctri-ca ou a química, ata o punto de que adoita falarse dunha segunda Revo-lución industrial.
• Darby descubre o coque
1709
• Kay inventa a lanzadeira voante
1735
• Hargreaves inventa a spinning Jenny
1764
• Watt perfecciona a máquina de vapor
1769
• Wilkinson introduce a máquina de vapor para inxectar aire nos fornos
• A riqueza das nacións, de Adam Smith
1776
• Henry Cort inventa o pudelado
1783
• Cartwright patenta o tear mecánico
1785
A Revolución industrial
S é c u l o X V I I I
Unha paisaxe industrial.
44
2
• Trevithick inventa a máquina para arrastrar as vagonetas
1804
• Barcos de rodas en EEUU
1807
• Prohibición de importar teas inglesas en EEUU
1812
• Ferrocarril Darlington-Stockton
1825
• Stephenson deseña a Rocket
1829
• Ferrocarril Manchester-Liverpool
1830
• Unión Aduaneira (Zollverein)
1833
• Desamortización de Mendizábal en España
1836
• Ferrocarril Barcelona-Mataró
1848
1855• Desamortización de
Madoz en España• Lei de Ferrocarrís e
Lei de Sociedades Financeiras en España
• Bessemer inventa o convertedor
1856
• Edison inventa a lámpada
1879
• Benz deseña o primeiro automóbil
1886
• Inaugúrase o metro de Londres
1890
• Primeiro avión dos irmáns Wright
1908
S é c u l o X X
S é c u l o X I X
1.1. O concepto de Revolución industrial
O termo «revolución» emprégase para definir calquera fenómeno de transformación radical e profunda. Nese sentido, pódese aplicar aos cam-bios ocorridos na produción europea entre finais do século XVIII e comezos do XIX.
A Revolución industrial é un proceso de crecemento económico acele-rado e sostido no tempo. Ese crecemento foi o resultado dun aumento moi importante na produción de todo tipo de bens e servizos, e iniciouse en Inglaterra no século XVIII. O despegue (take off), é dicir, o momento en que a economía inglesa comezou a medrar, adoita situarse cara a 1770, aínda que os cambios que o permitiron comezáranse a notar dúas décadas antes.
1.2. Os factores da Revolución industrial en Gran Bretaña
Para que se producise o despegue era necesario que se deran tres con-dicións económicas:
• Un aumento da demanda que incrementase a produción.
• Unha man de obra abundante que puidese ser empregada nas fábricas*.
• A existencia de moito capital para investir en instalacións e maquinaria.
Esas tres condicións producíronse na Inglaterra do século XVIII grazas a tres factores que as propiciaron:
• Unha revolución agraria.
• Un aumento demográfico importante.
• Unha acumulación de capital procedente do comercio.
1.3. A revolución agraria
Durante o século XVIII medrou considerablemente a produción agrícola e gandeira en Inglaterra. Por un lado, aumentou a extensión de terra cultivada, grazas á desecación de zonas pantanosas e á redución das terras de pastos para o gando. Por outro lado, na maior parte das rexións, o barbeito deu paso ao sistema cua-drienal, no que se alternaban os cereais con plantas forraxeiras e tubérculos, cuxas raíces preparaban a terra para a semente seguinte. As forraxes facilitaron a substitución das terras de pastos polos cultivos.
Outras novidades importantes, xa no século XIX, foron a selección de sementes, a introdución de fertilizantes químicos e, sobre todo, a de máquinas agrícolas, que permitiron incrementar notablemente o rendemento.
A revolución agraria tivo un triplo efecto. En primeiro lugar aumentou os alimentos dispoñibles, o que fixo baixar os prezos. En segundo lugar, mellorou a capacidade de compra dos campesiños, que pasaron a de-mandar produtos industriais. E, en terceiro lugar, liberou moita man de obra, que se viu obrigada a trasladar-se ás cidades.
70
1 Os factOres da revOlución industrial
As primeiras máquinas agrícolas.
O sistema de rotación cuadrienal.
Trigo
Nabos
Cebada
Trevo
71
1.4. O crecemento demográfico
A partir de mediados do século XVIII, a poboación inglesa comezou a medrar de xeito significativo.
O factor decisivo foi o descenso acelerado da mortalidade, ao tempo que permane-cían elevadas as taxas de natalidade. Varias causas explican o fenómeno. Por un lado, a diminución das epidemias, grazas a unha mellor atención médica e a avances médicos como as vacinas, que nalgúns casos se aplicaron a unha boa parte da poboación. Por outro lado, o aumento na produción de alimentos e os seus prezos máis baixos permitiron unha mellora na dieta: aos cereais uniuse o consumo dunha maior cantidade de verduras e de proteínas cárnicas. Unha poboación mellor alimentada estaba en mellores condicións para combater as enfermidades menos graves, e para resistir o ataque das máis virulentas con posibilidades de supervivencia.
O crecemento de poboación proporcionou, ao mesmo tempo, man de obra máis abundante, e un mercado máis sólido para os produtos xerados pola industria. Ademais, o aumento foi maior na poboación urbana, que pouco a pouco foi acurtando a distancia coa poboación rural.
Taxas de natalidade e mortalidade de Gran Bretaña entre 1701 e 1830 (porcentaxes en ‰). Fonte: P. Deane e W. A. Cole, British Economic Growth, 1688-1959, Cambridge University Press, 1962, p. 127. Cit. en M. Niveau, Historia dos feitos económicos contempo-ráneos, Barcelona, Ariel, 1974, p. 30.
Taxa de natalidade
Taxa de mortalidade
1701-1750
33,8
32,8
1751-1780
37,2
30,4
1781-1800
37,5
27,7
1801-1830
36,8
22,5
POBOACIÓN DE EUROPA, 1701-1830
1.5. A acumulación do capital e as colonias
Desde o século XVI, a economía inglesa evolucionara de xeito moi diferente á europea. Boa parte das propiedades concentráranse en mans dunha clase de cabaleiros rurais, a gentry, interesada en mellorar a produción. Por outra parte, a comezos do século XVII fun-dáranse dúas grandes compañías comerciais, a das Indias Orientais e a das Indias Occi-dentais. Nelas investiron as súas ganancias os terratenentes, pero tamén a burguesía de negocios de Londres.
Pouco a pouco, Gran Bretaña foise convertendo na maior potencia comercial, grazas á explotación das colonias e ao comercio. Barcos mercantes ingleses traficaban en todos os portos europeos e, desde comezos do século XVIII, a Armada encargouse de garantir a libre navegación en beneficio das compañías inglesas. A bolsa de Londres, por outra parte, permitiu que moitos investidores canalizaran o seu diñeiro cara ao negocio comercial.
Ese enorme desenvolvemento permitiu que, a mediados do século, houbera moitos capitais dispoñibles en mans da burguesía de negocios. Unha clase dinámica, con espírito capitalista, que buscaba novas formas de gañar diñeiro e que estaba disposta a investir e a arriscar as súas riquezas na nacente industria.
O control das colonias, ademais, permitía dispoñer de materias primas e, ao mesmo tempo, de mercados exclusivos nos que vender as mercadorías fabricadas na metrópole.
¿SabíaS que…?Os cambios legais
O desenvolvemento da industria viu se favorecido pola revolución política que se producira en Ingla-terra no século XVII. O Parlamento inglés, dominado pola burguesía de negocios e os terratenentes, elimi-nou os privilexios, o réxime señorial e todas as trabas legais que no Antigo Réxime bloqueaban o de-sen vol ve men to do capitalismo. Su-primíronse os gremios, elimináronse as aduanas interiores, expropiáron-se as terras da Igrexa e estable-ceuse a liberdade de prezos do tri-go e doutros produtos de primeira necesidade. Ademais, permitiuse o libre cercado das propiedades (en-closure acts), o que levou á ruína aos pequenos campesiños e provo-cou a concentración da propiedade en mans dos grandes terratenentes, capaces de investir nas melloras agrarias.
actividadeS
1 Enumera no teu caderno as condicións económicas e os factores que propiciaron a Revolución industrial en Gran Bretaña.
2 Explica as causas do crece-mento demográfico da po-boación inglesa. Indica de que forma influíu para favo-recer a Revolución industrial.
3 ¿Como evolucionou a eco-nomía inglesa desde o sécu-lo XVI?
4 ¿Que factores facilitaron que Gran Bretaña se con-vertera na maior potencia mundial?
1.1. O concepto de Revolución industrial
O termo «revolución» emprégase para definir calquera fenómeno de transformación radical e profunda. Nese sentido, pódese aplicar aos cam-bios ocorridos na produción europea entre finais do século XVIII e comezos do XIX.
A Revolución industrial é un proceso de crecemento económico acele-rado e sostido no tempo. Ese crecemento foi o resultado dun aumento moi importante na produción de todo tipo de bens e servizos, e iniciouse en Inglaterra no século XVIII. O despegue (take off), é dicir, o momento en que a economía inglesa comezou a medrar, adoita situarse cara a 1770, aínda que os cambios que o permitiron comezáranse a notar dúas décadas antes.
1.2. Os factores da Revolución industrial en Gran Bretaña
Para que se producise o despegue era necesario que se deran tres con-dicións económicas:
• Un aumento da demanda que incrementase a produción.
• Unha man de obra abundante que puidese ser empregada nas fábricas*.
• A existencia de moito capital para investir en instalacións e maquinaria.
Esas tres condicións producíronse na Inglaterra do século XVIII grazas a tres factores que as propiciaron:
• Unha revolución agraria.
• Un aumento demográfico importante.
• Unha acumulación de capital procedente do comercio.
1.3. A revolución agraria
Durante o século XVIII medrou considerablemente a produción agrícola e gandeira en Inglaterra. Por un lado, aumentou a extensión de terra cultivada, grazas á desecación de zonas pantanosas e á redución das terras de pastos para o gando. Por outro lado, na maior parte das rexións, o barbeito deu paso ao sistema cua-drienal, no que se alternaban os cereais con plantas forraxeiras e tubérculos, cuxas raíces preparaban a terra para a semente seguinte. As forraxes facilitaron a substitución das terras de pastos polos cultivos.
Outras novidades importantes, xa no século XIX, foron a selección de sementes, a introdución de fertilizantes químicos e, sobre todo, a de máquinas agrícolas, que permitiron incrementar notablemente o rendemento.
A revolución agraria tivo un triplo efecto. En primeiro lugar aumentou os alimentos dispoñibles, o que fixo baixar os prezos. En segundo lugar, mellorou a capacidade de compra dos campesiños, que pasaron a de-mandar produtos industriais. E, en terceiro lugar, liberou moita man de obra, que se viu obrigada a trasladar-se ás cidades.
70
1 Os factOres da revOlución industrial
As primeiras máquinas agrícolas.
O sistema de rotación cuadrienal.
Trigo
Nabos
Cebada
Trevo
71
1.4. O crecemento demográfico
A partir de mediados do século XVIII, a poboación inglesa comezou a medrar de xeito significativo.
O factor decisivo foi o descenso acelerado da mortalidade, ao tempo que permane-cían elevadas as taxas de natalidade. Varias causas explican o fenómeno. Por un lado, a diminución das epidemias, grazas a unha mellor atención médica e a avances médicos como as vacinas, que nalgúns casos se aplicaron a unha boa parte da poboación. Por outro lado, o aumento na produción de alimentos e os seus prezos máis baixos permitiron unha mellora na dieta: aos cereais uniuse o consumo dunha maior cantidade de verduras e de proteínas cárnicas. Unha poboación mellor alimentada estaba en mellores condicións para combater as enfermidades menos graves, e para resistir o ataque das máis virulentas con posibilidades de supervivencia.
O crecemento de poboación proporcionou, ao mesmo tempo, man de obra máis abundante, e un mercado máis sólido para os produtos xerados pola industria. Ademais, o aumento foi maior na poboación urbana, que pouco a pouco foi acurtando a distancia coa poboación rural.
Taxas de natalidade e mortalidade de Gran Bretaña entre 1701 e 1830 (porcentaxes en ‰). Fonte: P. Deane e W. A. Cole, British Economic Growth, 1688-1959, Cambridge University Press, 1962, p. 127. Cit. en M. Niveau, Historia dos feitos económicos contempo-ráneos, Barcelona, Ariel, 1974, p. 30.
Taxa de natalidade
Taxa de mortalidade
1701-1750
33,8
32,8
1751-1780
37,2
30,4
1781-1800
37,5
27,7
1801-1830
36,8
22,5
POBOACIÓN DE EUROPA, 1701-1830
1.5. A acumulación do capital e as colonias
Desde o século XVI, a economía inglesa evolucionara de xeito moi diferente á europea. Boa parte das propiedades concentráranse en mans dunha clase de cabaleiros rurais, a gentry, interesada en mellorar a produción. Por outra parte, a comezos do século XVII fun-dáranse dúas grandes compañías comerciais, a das Indias Orientais e a das Indias Occi-dentais. Nelas investiron as súas ganancias os terratenentes, pero tamén a burguesía de negocios de Londres.
Pouco a pouco, Gran Bretaña foise convertendo na maior potencia comercial, grazas á explotación das colonias e ao comercio. Barcos mercantes ingleses traficaban en todos os portos europeos e, desde comezos do século XVIII, a Armada encargouse de garantir a libre navegación en beneficio das compañías inglesas. A bolsa de Londres, por outra parte, permitiu que moitos investidores canalizaran o seu diñeiro cara ao negocio comercial.
Ese enorme desenvolvemento permitiu que, a mediados do século, houbera moitos capitais dispoñibles en mans da burguesía de negocios. Unha clase dinámica, con espírito capitalista, que buscaba novas formas de gañar diñeiro e que estaba disposta a investir e a arriscar as súas riquezas na nacente industria.
O control das colonias, ademais, permitía dispoñer de materias primas e, ao mesmo tempo, de mercados exclusivos nos que vender as mercadorías fabricadas na metrópole.
¿SabíaS que…?Os cambios legais
O desenvolvemento da industria viu se favorecido pola revolución política que se producira en Ingla-terra no século XVII. O Parlamento inglés, dominado pola burguesía de negocios e os terratenentes, elimi-nou os privilexios, o réxime señorial e todas as trabas legais que no Antigo Réxime bloqueaban o de-sen vol ve men to do capitalismo. Su-primíronse os gremios, elimináronse as aduanas interiores, expropiáron-se as terras da Igrexa e estable-ceuse a liberdade de prezos do tri-go e doutros produtos de primeira necesidade. Ademais, permitiuse o libre cercado das propiedades (en-closure acts), o que levou á ruína aos pequenos campesiños e provo-cou a concentración da propiedade en mans dos grandes terratenentes, capaces de investir nas melloras agrarias.
actividadeS
1 Enumera no teu caderno as condicións económicas e os factores que propiciaron a Revolución industrial en Gran Bretaña.
2 Explica as causas do crece-mento demográfico da po-boación inglesa. Indica de que forma influíu para favo-recer a Revolución industrial.
3 ¿Como evolucionou a eco-nomía inglesa desde o sécu-lo XVI?
4 ¿Que factores facilitaron que Gran Bretaña se con-vertera na maior potencia mundial?
72 73
2 A industriA téxtil
2.1. O algodón
O primeiro sector que se industrializou foi o téxtil. Vestir é a primeira necesidade do ser humano despois de alimentarse, así que as teas eran unha das poucas mercadorías capaces de xerar unha gran demanda no momento en que os seus prezos baixaran o suficiente. E isto foi posible grazas ao algodón.
O algodón tiña varias vantaxes sobre a la, a fibra téxtil tradicional. Era moito máis barato de obter, e a súa produción podía aumentar case de forma indefinida, pois cultivábase nas inmensas plantacións de América do Norte, a India e Exipto. A la tiña limitada a súa produción polas dispoñibilidades de pastos para o gando ovino, e o seu prezo era moito máis caro. O algodón, por outro lado, era unha fibra moito máis dura e resistente, polo que se adaptaba moito mellor á mecanización do fiado e do tecido.
As teas de algodón estampadas, chamadas indianas ou calicots, importábanse ao prin-cipio desde a India. A comezos do século XVIII, ao poñerse de moda en Inglaterra, os fabri-cantes de panos de la conseguiron que o Parlamento prohibira a súa importación, para protexer os seus negocios. Iso facilitou que xurdiran empresarios que se propuxeron produ-cilas en Gran Bretaña.
2.2. As novas máquinas
As primeiras innovacións producíronse no tecido. En 1735 John Kay inventou a lanza-deira voante, un aparello que multiplicaba a velocidade de traballo dos tecedores. Entón fíxose necesario acelerar o proceso de fiado. En 1764 James Hargreaves patentou a spin-ning Jenny, unha máquina que permitía a un fiador manexar simultaneamente ata oito fusos á vez. Pouco despois, apareceu no mercado a water frame de Arkwright, que per-mitía mover as máquinas con enerxía hidráulica.
Todas estas máquinas eran innovadoras, aínda que de uso relativamente sim-ple. O paso decisivo produciuse coa aparición da máquina de vapor, perfeccio-nada por James Watt en 1769, e que permitía subministrar movemento, median-te unha correa de transmisión, a varias máquinas de fiado e tecido. A máquina de Watt difundiuse rapidamente, e permitiu multiplicar a produción, abaratar os custos e mellorar a calidade das teas.
Pronto, outras máquinas e procedementos químicos permitiron mellorar tare-fas como o branqueo da tea ou a estampación. En 1785 Cartwright patentaba o tear mecánico, e xa a comezos do século XIX introducíronse os teares automá-ticos (self-action Mule) que culminaron o proceso técnico.
2.3. As fábricas de teas de algodón
As novas máquinas téxtiles e o uso da máquina de Watt fixeron necesaria a fábrica*. Só en grandes instalacións era rendible montar as caldeiras e as correas de transmisión para a nova forma de enerxía. Ademais, ao concentrar as diferen-tes fases da produción nunha soa nave, aforrábanse custos de desprazamento. E ante o previsible aumento da demanda, era máis sinxelo ampliar o número de máquinas e de traballadores en grandes instalacións fabriles.
A Mule Jenny (Museo Nacional de Tecnoloxía, Terrasa).
1695
1741
1772
1799
1805
1840
1860
ANOS LA BRUTA ALGODÓN BRUTO
40
57
85
98
102
260
410
1
2
3
50
60
430
950
Consumo de la e algodón en Gran Bretaña (peso en millóns
de libras inglesas).
1820 1840
300
260
280
200
220
240
180
160
100
120
140
2024
32
56
279
128
200
75
11
145
173030
31040
60
80
EEUU Américahispánica
Indias occidentales
Europa África China Varios0
As exportacións británicas de algodón na primeira metade do século XIX.
En 1840, os ingleses vendían 486 millóns de iardas de tea de algodón en América
do Norte e do Sur, India e China, e só 200 millóns en Europa.
Fonte: E. J. Hobsbawm, A era da revolución, Barcelona, Lábor, 1991.
As novas fábricas foron xurdindo na rexión de Lancashire, nas cidades do noroeste de Inglaterra, algunas das cales, especialmente Manchester, experimenta-ron un enorme crecemento tanto polas fábricas coma polos sectores que impul-saban: a construción de vivendas, a in-dustria mecánica, a química, a alimenta-ria, etcétera.
O mesmo auxe experimentaron os por-tos da costa occidental inglesa, de onde saían os barcos cargados de teas de algo-dón, rumbo ás colonias e aos mercados europeos.
A paisaxe urbana cambiou radical-mente: enormes instalacións, edificios funcionais e grises sobre os que emerxían as chemineas e as columnas de fume das caldeiras, barrios de casas construídas a toda présa e de chabolas nas que se amo-reaba a poboación vida desde os campos ou das pequenas cidades, nas que os ar-tesáns perderan o seu emprego ante a competencia das fábricas.
2.4. A industria do algodón, as colonias e a escravitude
A base do crecemento da industria do algodón estaba nas colonias. O monopolio que exercía Inglaterra no co-mercio coa India e con América do Norte permitía non só garantir o subministro de materia prima, senón poder colocar parte da súa produción nos mercados coloniais, dado o baixo prezo das teas.
O algodón, ademais, estivo ao principio relacionado coa escravitude. Algúns dos barcos que cargaban as manu-facturas de algodón nos portos ingleses poñían despois rumbo a África. Alí utilizaban parte das teas como medio de pago para os traficantes, e cargaban os buques de escravos para levalos ás plantacións das colonias de América do Norte, onde os vendían aos plantadores, xunto co resto das manufacturas, e volvían a cargar as bodegas dos barcos co algodón en bruto. A independencia dos Estados Unidos non acabou co negocio, porque industriais ingleses e plantadores estadouni-denses compartían intereses comúns no negocio.
A comezos do século XIX, ademais, cando o negocio das teas de algodón estaba consolidado, os ingleses prohibiron a fabricación na India. Toda a industria local foi desmantelada, para obrigar aos indios a mercar as teas traídas desde Gran Bretaña. Pouco a pouco, ao longo da primeira metade do século XIX, a crecente produción inglesa de teas de algodón destinouse cada vez máis ás colonias.
Unha fábrica téxtil da época da Revolución industrial.
ActividAdes
5 ¿Que vantaxes presentaba o algodón sobre a la?
6 ¿Que inventaron John Kay, James Hargreaves, Richard Arkwrigt, James Watt e Edmund Cartwright?
7 ¿De que xeito influíron as fábricas na paisaxe das cidades?
8 ¿Por que, inicialmente, se relacionou ao algodón coa escravitude?
Árbore de transmisión
Chemineas
Caldeira onde se produce o vapor
Biela
Voante que move a correa
Correa de transmisión
Carbón
Correa
Rolo
Tear mecánico
72 73
2 A industriA téxtil
2.1. O algodón
O primeiro sector que se industrializou foi o téxtil. Vestir é a primeira necesidade do ser humano despois de alimentarse, así que as teas eran unha das poucas mercadorías capaces de xerar unha gran demanda no momento en que os seus prezos baixaran o suficiente. E isto foi posible grazas ao algodón.
O algodón tiña varias vantaxes sobre a la, a fibra téxtil tradicional. Era moito máis barato de obter, e a súa produción podía aumentar case de forma indefinida, pois cultivábase nas inmensas plantacións de América do Norte, a India e Exipto. A la tiña limitada a súa produción polas dispoñibilidades de pastos para o gando ovino, e o seu prezo era moito máis caro. O algodón, por outro lado, era unha fibra moito máis dura e resistente, polo que se adaptaba moito mellor á mecanización do fiado e do tecido.
As teas de algodón estampadas, chamadas indianas ou calicots, importábanse ao prin-cipio desde a India. A comezos do século XVIII, ao poñerse de moda en Inglaterra, os fabri-cantes de panos de la conseguiron que o Parlamento prohibira a súa importación, para protexer os seus negocios. Iso facilitou que xurdiran empresarios que se propuxeron produ-cilas en Gran Bretaña.
2.2. As novas máquinas
As primeiras innovacións producíronse no tecido. En 1735 John Kay inventou a lanza-deira voante, un aparello que multiplicaba a velocidade de traballo dos tecedores. Entón fíxose necesario acelerar o proceso de fiado. En 1764 James Hargreaves patentou a spin-ning Jenny, unha máquina que permitía a un fiador manexar simultaneamente ata oito fusos á vez. Pouco despois, apareceu no mercado a water frame de Arkwright, que per-mitía mover as máquinas con enerxía hidráulica.
Todas estas máquinas eran innovadoras, aínda que de uso relativamente sim-ple. O paso decisivo produciuse coa aparición da máquina de vapor, perfeccio-nada por James Watt en 1769, e que permitía subministrar movemento, median-te unha correa de transmisión, a varias máquinas de fiado e tecido. A máquina de Watt difundiuse rapidamente, e permitiu multiplicar a produción, abaratar os custos e mellorar a calidade das teas.
Pronto, outras máquinas e procedementos químicos permitiron mellorar tare-fas como o branqueo da tea ou a estampación. En 1785 Cartwright patentaba o tear mecánico, e xa a comezos do século XIX introducíronse os teares automá-ticos (self-action Mule) que culminaron o proceso técnico.
2.3. As fábricas de teas de algodón
As novas máquinas téxtiles e o uso da máquina de Watt fixeron necesaria a fábrica*. Só en grandes instalacións era rendible montar as caldeiras e as correas de transmisión para a nova forma de enerxía. Ademais, ao concentrar as diferen-tes fases da produción nunha soa nave, aforrábanse custos de desprazamento. E ante o previsible aumento da demanda, era máis sinxelo ampliar o número de máquinas e de traballadores en grandes instalacións fabriles.
A Mule Jenny (Museo Nacional de Tecnoloxía, Terrasa).
1695
1741
1772
1799
1805
1840
1860
ANOS LA BRUTA ALGODÓN BRUTO
40
57
85
98
102
260
410
1
2
3
50
60
430
950
Consumo de la e algodón en Gran Bretaña (peso en millóns
de libras inglesas).
1820 1840
300
260
280
200
220
240
180
160
100
120
140
2024
32
56
279
128
200
75
11
145
173030
31040
60
80
EEUU Américahispánica
Indias occidentales
Europa África China Varios0
As exportacións británicas de algodón na primeira metade do século XIX.
En 1840, os ingleses vendían 486 millóns de iardas de tea de algodón en América
do Norte e do Sur, India e China, e só 200 millóns en Europa.
Fonte: E. J. Hobsbawm, A era da revolución, Barcelona, Lábor, 1991.
As novas fábricas foron xurdindo na rexión de Lancashire, nas cidades do noroeste de Inglaterra, algunas das cales, especialmente Manchester, experimenta-ron un enorme crecemento tanto polas fábricas coma polos sectores que impul-saban: a construción de vivendas, a in-dustria mecánica, a química, a alimenta-ria, etcétera.
O mesmo auxe experimentaron os por-tos da costa occidental inglesa, de onde saían os barcos cargados de teas de algo-dón, rumbo ás colonias e aos mercados europeos.
A paisaxe urbana cambiou radical-mente: enormes instalacións, edificios funcionais e grises sobre os que emerxían as chemineas e as columnas de fume das caldeiras, barrios de casas construídas a toda présa e de chabolas nas que se amo-reaba a poboación vida desde os campos ou das pequenas cidades, nas que os ar-tesáns perderan o seu emprego ante a competencia das fábricas.
2.4. A industria do algodón, as colonias e a escravitude
A base do crecemento da industria do algodón estaba nas colonias. O monopolio que exercía Inglaterra no co-mercio coa India e con América do Norte permitía non só garantir o subministro de materia prima, senón poder colocar parte da súa produción nos mercados coloniais, dado o baixo prezo das teas.
O algodón, ademais, estivo ao principio relacionado coa escravitude. Algúns dos barcos que cargaban as manu-facturas de algodón nos portos ingleses poñían despois rumbo a África. Alí utilizaban parte das teas como medio de pago para os traficantes, e cargaban os buques de escravos para levalos ás plantacións das colonias de América do Norte, onde os vendían aos plantadores, xunto co resto das manufacturas, e volvían a cargar as bodegas dos barcos co algodón en bruto. A independencia dos Estados Unidos non acabou co negocio, porque industriais ingleses e plantadores estadouni-denses compartían intereses comúns no negocio.
A comezos do século XIX, ademais, cando o negocio das teas de algodón estaba consolidado, os ingleses prohibiron a fabricación na India. Toda a industria local foi desmantelada, para obrigar aos indios a mercar as teas traídas desde Gran Bretaña. Pouco a pouco, ao longo da primeira metade do século XIX, a crecente produción inglesa de teas de algodón destinouse cada vez máis ás colonias.
Unha fábrica téxtil da época da Revolución industrial.
ActividAdes
5 ¿Que vantaxes presentaba o algodón sobre a la?
6 ¿Que inventaron John Kay, James Hargreaves, Richard Arkwrigt, James Watt e Edmund Cartwright?
7 ¿De que xeito influíron as fábricas na paisaxe das cidades?
8 ¿Por que, inicialmente, se relacionou ao algodón coa escravitude?
Árbore de transmisión
Chemineas
Caldeira onde se produce o vapor
Biela
Voante que move a correa
Correa de transmisión
Carbón
Correa
Rolo
Tear mecánico
74 75
A siderurxiA, As minAs e os trAnsportes33.1. A siderurxia
O segundo sector que experimentou un despegue na produción e impulsou a Revolución industrial foi a siderurxia.
A diferenza do sector téxtil, a produción de ferro realizábase a comezos do século XVIII en grandes instalacións, como mínimo nunha parte do proceso de produción: a fusión en fornos e unha primeira transformación para fabricar barras ou laminados. Pero a produción era lenta, porque se usaba madeira como combustible, un ben escaso, e enerxía hidráulica. A temperatura obtida era baixa, e o ferro era quebradizo e requiría un segundo fundido (ferro doce), o que encare-cía o produto.
Coma no téxtil, unha serie de inventos transformaron o proceso. En 1709, Abraham Darby descubriu o coque, un carbón de hulla transformado que multiplicaba a calor e melloraba a calidade da fundición. O coque permitía prescindir do carbón vexetal. En 1776 John Wilkinson introduciu a máquina de vapor para inxectar aire a presión nos fornos, mellorando aínda máis a calidade. E en 1783 Henry Cort inventou o pudelado, unha combinación dun forno máis potente e un sistema de rolos que permitía obter láminas de ferro a gran velocidade. Por último, xa en 1856 Henry Bessemer in-ventou un forno especial, o convertedor, co que se obtiña aceiro en grandes cantidades.
3.2. O ferro e o carbón
As innovacións na siderurxia permitiron atender a enorme de-manda de ferro que xeraba a industria: construción, ferramentas, fornos, maquinaria téxtil, etc. Entre 1788 e 1806, a produción de fe-rro multiplicouse por catro, e Gran Bretaña pasou de importar o dobre do ferro que producía, a exportar boa parte da súa produción. Res-pecto ao carbón, en 1800 Gran Bretaña producía o 90% da produ-ción mundial.
O éxito debeuse tamén á abundancia de minas na propia Gran Bretaña. Xurdiron cidades novas nas concas mineiras,
en parte porque os empresarios optaron por instalar as súas plantas siderúrxicas preto dos xacementos.
O aumento da produción mineira debeuse tamén á aplicación de novas máquinas tanto para a extracción como para o transporte do mineral. Así, o mesmo sector que demandaba ferro, a industria mecánica, subministraba a tec-noloxía que permitía satisfacer esa necesidade de materia prima.O uso das vagonetas para extraer o mineral das minas.
CascalleiraBomba para a extracción de agua
Veta de carbón
Vagonetas
Elevador
Galería
Pozo de descenso
3.3. O ferrocarril
A idea de aplicar a máquina de vapor ao transporte naceu precisamente nas minas, cando en 1804 Richard Trevi-thick inventou a primeira máquina para arrastrar as vagonetas de carbón sobre raís. En poucos anos, o novo in-vento foise perfeccionando, e entre 1824 e 1829 George Stephenson deseñou varias locomotoras, ata culminar na Rocket, un prototipo bastante avanzado capaz de alcanzar os 24 quilómetros por hora.
A primeira liña de ferrocarril, en-tre Darlington e Stockton, de 13 quiló-metros, abriuse en 1825, e en 1830 inau-gurouse a liña Manchester-Liverpool. En 1847 había xa 250.000 traballadores cons-truíndo uns 10.000 quilómetros de vías férreas.
A rapidez coa que se construíu o ferrocarril débese a que en Inglaterra a primeira etapa da industrialización dera grandes beneficios aos investido-res, que estaban ávidos de atopar novos negocios, e a explotación das liñas ferroviarias prometía ser moi rendible. O mesmo fenómeno daríase, de feito, noutros países europeos pouco tempo despois.
O ferrocarril disparou a demanda de madeira, de ferro e de ma-teriais de construción, impulsando as industrias respectivas. Tamén absorbeu unha gran cantidade de man de obra, primeiro nos tendidos e logo no funcionamento de trens e estacións. Ademais, facilitou o trans-porte masivo de mercadorías por terra, abaratou os custos e permitiu a especialización rexional na produción. Por último, converteuse no medio ideal de transporte de pasaxeiros a media e longa distancia, despra-zando ás incomodas dilixencias.
3.4. A navegación
A introdución da máquina de vapor na navegación foi máis tardía. No século XVIII os veleiros xa alcanzaran unha gran perfección, sobre todo tras a aparición do clipper, un barco de casco máis delgado e longo có dos galeóns, con varios mastros e múltiples velas, que alcanzaba gran velocidade.
Os primeiros barcos con máquinas de vapor foron os barcos de rodas (paddle steamers), que levaban dous grandes rolos con pas nos laterais. Introducidos en Estados Unidos en 1807, pronto se converteron nun medio ideal para a navegación fluvial, pero non podían competir, pola súa lentitu-de, cos veleiros no mar. Ademais, as máquinas e os depósitos de carbón limitaban a capacidade de carga fronte aos veleiros. Habería que esperar ao último terzo do século XIX para que as innovacións mecánicas relegaran aos grandes veleiros na navegación oceánica.
Uns altos fornos en Kiel, en Alemaña (gravado anónimo de 1900, Bibliothèque des Arts Décoratifs, París).
ActividAdes
9 ¿Como se realizaba a produción de ferro a comezos do século XVIII?
10 Elabora no teu caderno un cadro sobre inventores e inventos que se realizaron nas seguintes datas: 1776, 1783, 1804, 1824/1829 e 1856.
11 ¿A que se debe a rápida difusión do ferrocarril en Inglaterra? ¿Como in-fluíu na súa economía?
12 Indica no teu caderno as vantaxes e inconvenientes dos primeiros barcos con máquinas de vapor respecto aos grandes veleiros.
74 75
A siderurxiA, As minAs e os trAnsportes33.1. A siderurxia
O segundo sector que experimentou un despegue na produción e impulsou a Revolución industrial foi a siderurxia.
A diferenza do sector téxtil, a produción de ferro realizábase a comezos do século XVIII en grandes instalacións, como mínimo nunha parte do proceso de produción: a fusión en fornos e unha primeira transformación para fabricar barras ou laminados. Pero a produción era lenta, porque se usaba madeira como combustible, un ben escaso, e enerxía hidráulica. A temperatura obtida era baixa, e o ferro era quebradizo e requiría un segundo fundido (ferro doce), o que encare-cía o produto.
Coma no téxtil, unha serie de inventos transformaron o proceso. En 1709, Abraham Darby descubriu o coque, un carbón de hulla transformado que multiplicaba a calor e melloraba a calidade da fundición. O coque permitía prescindir do carbón vexetal. En 1776 John Wilkinson introduciu a máquina de vapor para inxectar aire a presión nos fornos, mellorando aínda máis a calidade. E en 1783 Henry Cort inventou o pudelado, unha combinación dun forno máis potente e un sistema de rolos que permitía obter láminas de ferro a gran velocidade. Por último, xa en 1856 Henry Bessemer in-ventou un forno especial, o convertedor, co que se obtiña aceiro en grandes cantidades.
3.2. O ferro e o carbón
As innovacións na siderurxia permitiron atender a enorme de-manda de ferro que xeraba a industria: construción, ferramentas, fornos, maquinaria téxtil, etc. Entre 1788 e 1806, a produción de fe-rro multiplicouse por catro, e Gran Bretaña pasou de importar o dobre do ferro que producía, a exportar boa parte da súa produción. Res-pecto ao carbón, en 1800 Gran Bretaña producía o 90% da produ-ción mundial.
O éxito debeuse tamén á abundancia de minas na propia Gran Bretaña. Xurdiron cidades novas nas concas mineiras,
en parte porque os empresarios optaron por instalar as súas plantas siderúrxicas preto dos xacementos.
O aumento da produción mineira debeuse tamén á aplicación de novas máquinas tanto para a extracción como para o transporte do mineral. Así, o mesmo sector que demandaba ferro, a industria mecánica, subministraba a tec-noloxía que permitía satisfacer esa necesidade de materia prima.O uso das vagonetas para extraer o mineral das minas.
CascalleiraBomba para a extracción de agua
Veta de carbón
Vagonetas
Elevador
Galería
Pozo de descenso
3.3. O ferrocarril
A idea de aplicar a máquina de vapor ao transporte naceu precisamente nas minas, cando en 1804 Richard Trevi-thick inventou a primeira máquina para arrastrar as vagonetas de carbón sobre raís. En poucos anos, o novo in-vento foise perfeccionando, e entre 1824 e 1829 George Stephenson deseñou varias locomotoras, ata culminar na Rocket, un prototipo bastante avanzado capaz de alcanzar os 24 quilómetros por hora.
A primeira liña de ferrocarril, en-tre Darlington e Stockton, de 13 quiló-metros, abriuse en 1825, e en 1830 inau-gurouse a liña Manchester-Liverpool. En 1847 había xa 250.000 traballadores cons-truíndo uns 10.000 quilómetros de vías férreas.
A rapidez coa que se construíu o ferrocarril débese a que en Inglaterra a primeira etapa da industrialización dera grandes beneficios aos investido-res, que estaban ávidos de atopar novos negocios, e a explotación das liñas ferroviarias prometía ser moi rendible. O mesmo fenómeno daríase, de feito, noutros países europeos pouco tempo despois.
O ferrocarril disparou a demanda de madeira, de ferro e de ma-teriais de construción, impulsando as industrias respectivas. Tamén absorbeu unha gran cantidade de man de obra, primeiro nos tendidos e logo no funcionamento de trens e estacións. Ademais, facilitou o trans-porte masivo de mercadorías por terra, abaratou os custos e permitiu a especialización rexional na produción. Por último, converteuse no medio ideal de transporte de pasaxeiros a media e longa distancia, despra-zando ás incomodas dilixencias.
3.4. A navegación
A introdución da máquina de vapor na navegación foi máis tardía. No século XVIII os veleiros xa alcanzaran unha gran perfección, sobre todo tras a aparición do clipper, un barco de casco máis delgado e longo có dos galeóns, con varios mastros e múltiples velas, que alcanzaba gran velocidade.
Os primeiros barcos con máquinas de vapor foron os barcos de rodas (paddle steamers), que levaban dous grandes rolos con pas nos laterais. Introducidos en Estados Unidos en 1807, pronto se converteron nun medio ideal para a navegación fluvial, pero non podían competir, pola súa lentitu-de, cos veleiros no mar. Ademais, as máquinas e os depósitos de carbón limitaban a capacidade de carga fronte aos veleiros. Habería que esperar ao último terzo do século XIX para que as innovacións mecánicas relegaran aos grandes veleiros na navegación oceánica.
Uns altos fornos en Kiel, en Alemaña (gravado anónimo de 1900, Bibliothèque des Arts Décoratifs, París).
ActividAdes
9 ¿Como se realizaba a produción de ferro a comezos do século XVIII?
10 Elabora no teu caderno un cadro sobre inventores e inventos que se realizaron nas seguintes datas: 1776, 1783, 1804, 1824/1829 e 1856.
11 ¿A que se debe a rápida difusión do ferrocarril en Inglaterra? ¿Como in-fluíu na súa economía?
12 Indica no teu caderno as vantaxes e inconvenientes dos primeiros barcos con máquinas de vapor respecto aos grandes veleiros.
76
4.1. A hexemonía inglesa
Ata a década de 1850, a industria-lización era un fenómeno case exclu-sivamente inglés. Gran Bretaña era a primeira potencia mundial en fabricación de manufacturas téxtiles, en produción siderúrxica, en extracción e exportación de carbón e de ferro. Era tamén a pri-meira potencia comercial do mundo, así como a sede da principal bolsa, a de Londres.
Tamén era o único país no que as consecuencias da industrialización eran ben visibles. A rede ferroviaria conectaba as principais cidades. A agricultura esta-ba moito máis tecnificada e producía case a totalidade dos alimentos que con-sumía unha poboación en claro crece-mento. O valor do que producían a in-dustria e os servizos superaba xa ao da agricultura e a gandería, e unha ampla porcentaxe da poboación concentrábase nas cidades.
As consecuencias sociais eran tamén apreciables. Xunto á opulencia dos barrios ricos das cidades, xurdiron os suburbios, nos que unha poboación empobrecida amoreábase en busca de traballo na in-dustria.
A expAnsión dA Revolución industRiAl (i)4
Stirling
Ayr
MAR DO NORTE
MAR DEIRLANDA
CANLE DAMANCHA
GLASGOW
DundeeConcas hulleiras
Industrias diversas
Altos fornos de coque (cara aoano 1800)
Industrias metalúrxicas oumecánicasIndustria téxtil con predominioda laIndustria téxtil con predominiodo algodón
Industria téxtil (la)
Pequena metalurxia con madeira
EDIMBURGO
Berwick
Newcastle
HallifaxChester
Stockton
Nottingham
BostonCoventry
Derby
Leicester
Norwich
ColchesterLONDRES
Cambridge
Guilford
Brighton
OxfordBath
Salisbury
WorcesterGlocester
BRISTOLSwansea
Merthyr
Exeter
YorkLEEDSBRADFORD
SHEFFIELDPAÍS DEGALES
ESCOCIA
BIRMINGHAM
ManchesterLIVERPOOL
DarlingtonLancaster
Preton
INGLATERRA
INDUSTRIAS TRADICIONAIS:
NOVAS INDUSTRIAS:
Mapa da Revolución industrial en Gran Bretaña. O núcleo principal da industria téxtil situábase na rexión dos Midlands, en torno a cidades como Bradford, Leeds, Sheffield ou Manchester. Glasgow, Bristol e, sobre todo, Liverpool, eran os portos polos que chegaba o algodón e saían as manufacturas rumbo aos mercados exteriores.
Interior dunha fábrica téxtil.
77
Locomotora a vapor en marcha.
Réplica da locomotora Rocket creada por G. Stephenson.
ActividAdes
13 Fai un cadro no teu caderno e inclúe nel as principais diferenzas entre as condicións da Revolu-ción industrial en Gran Bretaña e as que houbo no continente.
4.2. A situación do continente europeo
Na Europa continental, a produción de ma-nufacturas caracterizábase, a comezos do sécu-lo XIX, pola dispersión e o atraso.
Na maior parte dos sectores traballábase aínda con métodos artesanais, e as manufac-turas limitábanse aos produtos estratéxicos (fabricación de armas, construción naval) e suntuarios (tapices, mobiliario, sedas, vidro, etcétera).
En xeral, faltaban as condicións necesa-rias para que se producira o despegue in-dustrial. A agricultura estaba atrasada, a po-boación estancada, e a produción de minerais era insuficiente para atender a demanda de ma-quinaria, aínda sendo esta escasa. Ademais, a rede de comunicacións era pouco densa e des-continua. Só nalgunhas rexións as canles permi-tían un tráfico de mercadorías relativamente importante.
As condicións políticas tampouco favore-cían o investimento. A riqueza atopábase en mans dunha aristocracia pouco interesada nos negocios, e os réximes absolutistas man-tiñan unhas leis que non impulsaban a liber-dade de mercado e, por tanto, o investimento produtivo.
76
4.1. A hexemonía inglesa
Ata a década de 1850, a industria-lización era un fenómeno case exclu-sivamente inglés. Gran Bretaña era a primeira potencia mundial en fabricación de manufacturas téxtiles, en produción siderúrxica, en extracción e exportación de carbón e de ferro. Era tamén a pri-meira potencia comercial do mundo, así como a sede da principal bolsa, a de Londres.
Tamén era o único país no que as consecuencias da industrialización eran ben visibles. A rede ferroviaria conectaba as principais cidades. A agricultura esta-ba moito máis tecnificada e producía case a totalidade dos alimentos que con-sumía unha poboación en claro crece-mento. O valor do que producían a in-dustria e os servizos superaba xa ao da agricultura e a gandería, e unha ampla porcentaxe da poboación concentrábase nas cidades.
As consecuencias sociais eran tamén apreciables. Xunto á opulencia dos barrios ricos das cidades, xurdiron os suburbios, nos que unha poboación empobrecida amoreábase en busca de traballo na in-dustria.
A expAnsión dA Revolución industRiAl (i)4
Stirling
Ayr
MAR DO NORTE
MAR DEIRLANDA
CANLE DAMANCHA
GLASGOW
DundeeConcas hulleiras
Industrias diversas
Altos fornos de coque (cara aoano 1800)
Industrias metalúrxicas oumecánicasIndustria téxtil con predominioda laIndustria téxtil con predominiodo algodón
Industria téxtil (la)
Pequena metalurxia con madeira
EDIMBURGO
Berwick
Newcastle
HallifaxChester
Stockton
Nottingham
BostonCoventry
Derby
Leicester
Norwich
ColchesterLONDRES
Cambridge
Guilford
Brighton
OxfordBath
Salisbury
WorcesterGlocester
BRISTOLSwansea
Merthyr
Exeter
YorkLEEDSBRADFORD
SHEFFIELDPAÍS DEGALES
ESCOCIA
BIRMINGHAM
ManchesterLIVERPOOL
DarlingtonLancaster
Preton
INGLATERRA
INDUSTRIAS TRADICIONAIS:
NOVAS INDUSTRIAS:
Mapa da Revolución industrial en Gran Bretaña. O núcleo principal da industria téxtil situábase na rexión dos Midlands, en torno a cidades como Bradford, Leeds, Sheffield ou Manchester. Glasgow, Bristol e, sobre todo, Liverpool, eran os portos polos que chegaba o algodón e saían as manufacturas rumbo aos mercados exteriores.
Interior dunha fábrica téxtil.
77
Locomotora a vapor en marcha.
Réplica da locomotora Rocket creada por G. Stephenson.
ActividAdes
13 Fai un cadro no teu caderno e inclúe nel as principais diferenzas entre as condicións da Revolu-ción industrial en Gran Bretaña e as que houbo no continente.
4.2. A situación do continente europeo
Na Europa continental, a produción de ma-nufacturas caracterizábase, a comezos do sécu-lo XIX, pola dispersión e o atraso.
Na maior parte dos sectores traballábase aínda con métodos artesanais, e as manufac-turas limitábanse aos produtos estratéxicos (fabricación de armas, construción naval) e suntuarios (tapices, mobiliario, sedas, vidro, etcétera).
En xeral, faltaban as condicións necesa-rias para que se producira o despegue in-dustrial. A agricultura estaba atrasada, a po-boación estancada, e a produción de minerais era insuficiente para atender a demanda de ma-quinaria, aínda sendo esta escasa. Ademais, a rede de comunicacións era pouco densa e des-continua. Só nalgunhas rexións as canles permi-tían un tráfico de mercadorías relativamente importante.
As condicións políticas tampouco favore-cían o investimento. A riqueza atopábase en mans dunha aristocracia pouco interesada nos negocios, e os réximes absolutistas man-tiñan unhas leis que non impulsaban a liber-dade de mercado e, por tanto, o investimento produtivo.
O peso demográfico de Galicia foi moi importante mentres a densidade de pobación dependeu fundamentalmente do sistema agrario. Cando se acele-rou a industrialización e a urbanización en España, Galicia quedou desfasada, empezou a emigración e a perda de poboación. En 1750 tiña o 13% da po-boación española con máis habitantes que Cataluña. Hoxe apenas suma o 6% e un terzo da poboación catalá. A emigración a América ata mediados do século XX e, despois a Europa, modificou a estrutura demográfica, económica e os comportamentos sociais e políticos da poboación galega.
A fins do XVIII existían importante sectores protoindustriais, algúns deles punteiros, e aumentaba a relación das familias cos mercados. Vendían len-zos, emigraban estacionalmente a Castela e a Portugal ou a Andalucía e, dende os vales do Miño, do Sil e do Arnoia, enviabase moito viño para o Cantábrico, para Inglaterra e para Francia. En 1800 Galicia tiña catro secto-res de transformación moi importantes: o téxtil que producía cantidades enormes de lenzos para os mercados de Castela e de América, externos; fun-cionaban varias ferrerías na parte oriental entre o Courel, Quiroga e Suarna, a fábrica de Sargadelos e os arsenais de Ferrol; os obradoiros de curtumes de coiros espalláronse dende Allariz e Caldas de Reis ata Noia pasando por San-tiago e tamén se ía renovando a economía pesqueira. No século XIX moder-nizouse só o sector pesqueiro mentres que a produción doméstica de lenzos e a protoindustria do ferro desapareceron e Raimundo Ibáñez sucumbiu diante da oposición dos rendistas e do campesiñado. Daquela, a revolución industrial chegou a Galicia da man do peixe, e neste ámbito o noso país foi unha potencia mundial. É unha idea falsa pensar que só había labregos e vacas porque Galicia ten un pasado industrial; tivo empresas e empresarios punteiros na súa época, en particular no sector das conservas.
Pegerto Saavedra, catedrático de Historia Moderna da USC e membro da Real Academia Galega, entrevistas en El Correo Gallego, 28-II-2010 e La Voz de Galicia, 1-XI-2011.
Viaduto sobre o Ulla.
1717Por María Xosé Vázquez Lojo
e raúL souteLo Vázquez
Comunidade de Galicia
O peso demográfico de Galicia foi moi importante mentres a densidade de pobación dependeu fundamentalmente do sistema agrario. Cando se acele-rou a industrialización e a urbanización en España, Galicia quedou desfasada, empezou a emigración e a perda de poboación. En 1750 tiña o 13% da po-boación española con máis habitantes que Cataluña. Hoxe apenas suma o 6% e un terzo da poboación catalá. A emigración a América ata mediados do século XX e, despois a Europa, modificou a estrutura demográfica, económica e os comportamentos sociais e políticos da poboación galega.
A fins do XVIII existían importante sectores protoindustriais, algúns deles punteiros, e aumentaba a relación das familias cos mercados. Vendían len-zos, emigraban estacionalmente a Castela e a Portugal ou a Andalucía e, dende os vales do Miño, do Sil e do Arnoia, enviabase moito viño para o Cantábrico, para Inglaterra e para Francia. En 1800 Galicia tiña catro secto-res de transformación moi importantes: o téxtil que producía cantidades enormes de lenzos para os mercados de Castela e de América, externos; fun-cionaban varias ferrerías na parte oriental entre o Courel, Quiroga e Suarna, a fábrica de Sargadelos e os arsenais de Ferrol; os obradoiros de curtumes de coiros espalláronse dende Allariz e Caldas de Reis ata Noia pasando por San-tiago e tamén se ía renovando a economía pesqueira. No século XIX moder-nizouse só o sector pesqueiro mentres que a produción doméstica de lenzos e a protoindustria do ferro desapareceron e Raimundo Ibáñez sucumbiu diante da oposición dos rendistas e do campesiñado. Daquela, a revolución industrial chegou a Galicia da man do peixe, e neste ámbito o noso país foi unha potencia mundial. É unha idea falsa pensar que só había labregos e vacas porque Galicia ten un pasado industrial; tivo empresas e empresarios punteiros na súa época, en particular no sector das conservas.
Pegerto Saavedra, catedrático de Historia Moderna da USC e membro da Real Academia Galega, entrevistas en El Correo Gallego, 28-II-2010 e La Voz de Galicia, 1-XI-2011.
Viaduto sobre o Ulla.
1717Por María Xosé Vázquez Lojo
e raúL souteLo Vázquez
Comunidade de Galicia
338
1
339
As mudanzas acontecidas durante o século das Luces viñeron determinadas pola conversión de Ferrol nun nó da política de-fensiva dos Borbóns, a expansión de diversos sectores protoin-dustriais, a introdución dos ideais ilustrados na segunda metade da centuria e a chegada de emprendedores vascofranceses, ca-taláns, cameranos e maragatos que desenvolveron as activida-des industriais, comerciais e bancarias no século seguinte. Eles foron o xermolo da burguesía galega que agromou, sobre todo, nas vilas e cidades de beiramar.
1.1. A Administración borbónica en Galicia
Felipe V estableceu na Coruña a Intendencia do Reino de Galicia para mellorar as defensas costeiras con baterías e cas-telos. Os ministros Patiño e Ensenada fomentan a construción dun estaleiro e arsenal en Ferrol para dotar ao Reino dunha Armada que protexa ás colonias americanas. Durante o reinado de Fernando VI establécese o servizo de correos marítimos con América e autorízase o comercio directo dende o porto herculino co novo mundo.
Isto e a política internacional dos Borbón españois determi-nou que os ingleses atacasen acotío as costas galegas, salientan-do a soada batalla de Rande na ría de Vigo en 1702 durante a Guerra de Sucesión, a invasión inglesa desa comarca en 1719, que fracasou pola resistencia da poboación local, e os ataques e bloqueos a Ferrol, que se estrelaron aos pés das murallas do castelo de San Felipe na boca desa ría.
1.2. O dinamismo económico e social
A poboación galega estancouse ata 1770 e creceu nas déca-das seguintes debido ao desenvolvemento económico das vilas mariñeiras, nas que inzaban as fábricas de salga, á expansión do millo e á introdución da pataca nas comarcas do interior. A finais da centuria, as cidades de Ferrol, Santiago de Compostela e A Coruña eran as máis poboadas de Galicia.
A propiedade da terra ou a súa xestión marcaron a organiza-ción da sociedade. O conflito provocado pola arela dos foratarios (alta nobreza e mosteiros) de eliminar á fidalguía forista como intermediaria no cobro da renda aos labregos subforeiros para arrendarlle a terra directamente a estes, solucionouse coa Provi-sión de 1763. A fidalguía galega demostrou ao rei Carlos III que debía manter o cobro das rendas forais e os labregos o dominio útil da terra para evitar un movemento social en Galicia.
Os grupos sociais urbanos fomentaron diversas actividades comerciais e industriais ao abeiro das políticas fisiocráticas e libe-ralizadoras dos ministros ilustrados. O desenvolvemento econó-
A expAnsión económicA e demográficA de gAliciA no século xviii
Arsenal de Ferrol.
Placa da casa museo do marqués de Sargadelos.
mico manifestouse en varios sectores. A produción doméstica de liño acadou grande importancia económica e como complemen-to das economías domésticas nas comarcas costeiras e na redon-da de Santiago, grazas ao investimento de comerciantes como Andrés García. Familias vascofrancesas espallaron os obradoiros de curtir coiros dende Allaríz ata Noia ou Caldas de Reis. E os cataláns, xunto con algúns patrianos, introduciron novas técni-cas de pesca, de traballo a xornal, de conservación e de comer-cialización a grande escala do peix salgat que mantivo aos obrei-ros e mineiros das rexións mediterráneas durante o século XIX. Antonio Raimundo Ibáñez estableceu un complexo siderúrxico innovador en Sargadelos (Cervo, Lugo) coa protección da Coroa que lle facilitou o aproveitamento intensivo de madeiras e man de obra da bisbarra. Isto provocou revoltas dos labregos encirra-dos polas elites locais e, finalmente, o asasinato do propio mar-qués de Sargadelos.
1.3. Os ilustrados galegos
Salientou unha primeira xeración de eclesiásticos (Benito Je-rónimo Feixoo e Martiño Sarmiento) seguidos por outra de membros da pequena nobreza ou dos grupos urbanos emerxen-tes vencellados coa expansión protoindustrial e comercial: Fran-cisco de Castro, Xosé Cornide Saavedra, Francisco Somoza de Monsoriú, Vicente do Seixo, Pedro Antonio Sánchez e Lucas Labrada. As súas propostas reformistas centráronse en:
• Revisar os privilexios económico-sociais de nobres e eclesiás-ticos procurando a utilidade de ambos os grupos para o país.
• Eliminar os atrancos que pexaban o desenvolvemento de Galicia: impostos abusivos sobre a poboación, malas co-municacións no territorio, ignorancia e supersticións no pobo, atraso científico e técnico en relación coas potencias europeas da época.
• Mellorar as actividades agropecuarias aplicando os principios da fisiocracia (mecanización, selección de razas e sementes, especialización produtiva) para aumentar a produción.
• Defender os recursos pesqueiros galegos fronte á explota-ción liderada polos cataláns.
• Fomentar a produción artesanal no téxtil do liño e nos curtumes.
• Potenciar a educación práctica do pobo e a renovación científica con aplicacións técnicas.
As inquedanzas desta elite intelectual xunto co apoio dos mi-nistros ilustrados da Coroa facilitaron a creación de diversas insti-tucións para aplicar ditas reformas en Galicia: a Academia de Agricultura do Reino de Galicia, o Real Consulado do Mar na Coruña, para regular o tráfico mercantil, ou as Sociedade Econó-mica de Amigos do País de Santiago e Lugo, que fomentaban o desenvolvemento económico e cultural a nivel local.
¿SabíaS que…?Ferrol
A cidade de Ferrol apenas tiña 300 veciños en 1750, pero experi-mentou un crecemento espectacular dende que o Marqués da Ensenada a escolleu como arsenal e base da Armada española. O arsenal de Esteiro aplicou o sistema inglés copiado polo mariño Jorge Juan á construción de doce buques de guerra protexidos polo castelo de San Felipe, que os británicos non puideron tomar cando desembarcaron en Doniños. A cidade creceu como centro industrial que demandaba man de obra e recursos (madeira) de toda a contorna durante o século XIX e nela xurdiu un vizoso movemento obreiro e político. Especializouse na construción naval (civil e militar) durante o século XX e padeceu as consecuencias da reconversión industrial na década de 1980. Posteriormente, a Unión Europea vetou a construción de buques por Astano e man-tense só a de navios militares en Navantia.
Vista antiga da ría da Graña e de Ferrol.
actividadeS
1 Elabora un informe sobre o desenvolvemento urbano e social de Ferrol dende a época da Ilustración, despois de ler os artigos de Fernando Delgado «Los doce apóstoles ferro-lanos» e «Las dos máquinas de fuego» (La Voz de Galicia, mercados, historias de Galicia, 11 e 18 de decembro de 2011) e de consultar o sitio <http://journals.cambridge.org/fulltext_content/supplementary/UHY/supp1>.
2 Explica por que atacaban os ingleses as costas galegas durante o século XVIII.
3 ¿Cales foron as causas económicas do aumento da po-boación galega no século das Luces?
4 Sinala as orixes e a evolución dos principais sectores in-dustriais de Galicia no século XVIII.
5 Describe as principais propostas dos ilustrados galegos e os obxectivos das mesmas.
338
1
339
As mudanzas acontecidas durante o século das Luces viñeron determinadas pola conversión de Ferrol nun nó da política de-fensiva dos Borbóns, a expansión de diversos sectores protoin-dustriais, a introdución dos ideais ilustrados na segunda metade da centuria e a chegada de emprendedores vascofranceses, ca-taláns, cameranos e maragatos que desenvolveron as activida-des industriais, comerciais e bancarias no século seguinte. Eles foron o xermolo da burguesía galega que agromou, sobre todo, nas vilas e cidades de beiramar.
1.1. A Administración borbónica en Galicia
Felipe V estableceu na Coruña a Intendencia do Reino de Galicia para mellorar as defensas costeiras con baterías e cas-telos. Os ministros Patiño e Ensenada fomentan a construción dun estaleiro e arsenal en Ferrol para dotar ao Reino dunha Armada que protexa ás colonias americanas. Durante o reinado de Fernando VI establécese o servizo de correos marítimos con América e autorízase o comercio directo dende o porto herculino co novo mundo.
Isto e a política internacional dos Borbón españois determi-nou que os ingleses atacasen acotío as costas galegas, salientan-do a soada batalla de Rande na ría de Vigo en 1702 durante a Guerra de Sucesión, a invasión inglesa desa comarca en 1719, que fracasou pola resistencia da poboación local, e os ataques e bloqueos a Ferrol, que se estrelaron aos pés das murallas do castelo de San Felipe na boca desa ría.
1.2. O dinamismo económico e social
A poboación galega estancouse ata 1770 e creceu nas déca-das seguintes debido ao desenvolvemento económico das vilas mariñeiras, nas que inzaban as fábricas de salga, á expansión do millo e á introdución da pataca nas comarcas do interior. A finais da centuria, as cidades de Ferrol, Santiago de Compostela e A Coruña eran as máis poboadas de Galicia.
A propiedade da terra ou a súa xestión marcaron a organiza-ción da sociedade. O conflito provocado pola arela dos foratarios (alta nobreza e mosteiros) de eliminar á fidalguía forista como intermediaria no cobro da renda aos labregos subforeiros para arrendarlle a terra directamente a estes, solucionouse coa Provi-sión de 1763. A fidalguía galega demostrou ao rei Carlos III que debía manter o cobro das rendas forais e os labregos o dominio útil da terra para evitar un movemento social en Galicia.
Os grupos sociais urbanos fomentaron diversas actividades comerciais e industriais ao abeiro das políticas fisiocráticas e libe-ralizadoras dos ministros ilustrados. O desenvolvemento econó-
A expAnsión económicA e demográficA de gAliciA no século xviii
Arsenal de Ferrol.
Placa da casa museo do marqués de Sargadelos.
mico manifestouse en varios sectores. A produción doméstica de liño acadou grande importancia económica e como complemen-to das economías domésticas nas comarcas costeiras e na redon-da de Santiago, grazas ao investimento de comerciantes como Andrés García. Familias vascofrancesas espallaron os obradoiros de curtir coiros dende Allaríz ata Noia ou Caldas de Reis. E os cataláns, xunto con algúns patrianos, introduciron novas técni-cas de pesca, de traballo a xornal, de conservación e de comer-cialización a grande escala do peix salgat que mantivo aos obrei-ros e mineiros das rexións mediterráneas durante o século XIX. Antonio Raimundo Ibáñez estableceu un complexo siderúrxico innovador en Sargadelos (Cervo, Lugo) coa protección da Coroa que lle facilitou o aproveitamento intensivo de madeiras e man de obra da bisbarra. Isto provocou revoltas dos labregos encirra-dos polas elites locais e, finalmente, o asasinato do propio mar-qués de Sargadelos.
1.3. Os ilustrados galegos
Salientou unha primeira xeración de eclesiásticos (Benito Je-rónimo Feixoo e Martiño Sarmiento) seguidos por outra de membros da pequena nobreza ou dos grupos urbanos emerxen-tes vencellados coa expansión protoindustrial e comercial: Fran-cisco de Castro, Xosé Cornide Saavedra, Francisco Somoza de Monsoriú, Vicente do Seixo, Pedro Antonio Sánchez e Lucas Labrada. As súas propostas reformistas centráronse en:
• Revisar os privilexios económico-sociais de nobres e eclesiás-ticos procurando a utilidade de ambos os grupos para o país.
• Eliminar os atrancos que pexaban o desenvolvemento de Galicia: impostos abusivos sobre a poboación, malas co-municacións no territorio, ignorancia e supersticións no pobo, atraso científico e técnico en relación coas potencias europeas da época.
• Mellorar as actividades agropecuarias aplicando os principios da fisiocracia (mecanización, selección de razas e sementes, especialización produtiva) para aumentar a produción.
• Defender os recursos pesqueiros galegos fronte á explota-ción liderada polos cataláns.
• Fomentar a produción artesanal no téxtil do liño e nos curtumes.
• Potenciar a educación práctica do pobo e a renovación científica con aplicacións técnicas.
As inquedanzas desta elite intelectual xunto co apoio dos mi-nistros ilustrados da Coroa facilitaron a creación de diversas insti-tucións para aplicar ditas reformas en Galicia: a Academia de Agricultura do Reino de Galicia, o Real Consulado do Mar na Coruña, para regular o tráfico mercantil, ou as Sociedade Econó-mica de Amigos do País de Santiago e Lugo, que fomentaban o desenvolvemento económico e cultural a nivel local.
¿SabíaS que…?Ferrol
A cidade de Ferrol apenas tiña 300 veciños en 1750, pero experi-mentou un crecemento espectacular dende que o Marqués da Ensenada a escolleu como arsenal e base da Armada española. O arsenal de Esteiro aplicou o sistema inglés copiado polo mariño Jorge Juan á construción de doce buques de guerra protexidos polo castelo de San Felipe, que os británicos non puideron tomar cando desembarcaron en Doniños. A cidade creceu como centro industrial que demandaba man de obra e recursos (madeira) de toda a contorna durante o século XIX e nela xurdiu un vizoso movemento obreiro e político. Especializouse na construción naval (civil e militar) durante o século XX e padeceu as consecuencias da reconversión industrial na década de 1980. Posteriormente, a Unión Europea vetou a construción de buques por Astano e man-tense só a de navios militares en Navantia.
Vista antiga da ría da Graña e de Ferrol.
actividadeS
1 Elabora un informe sobre o desenvolvemento urbano e social de Ferrol dende a época da Ilustración, despois de ler os artigos de Fernando Delgado «Los doce apóstoles ferro-lanos» e «Las dos máquinas de fuego» (La Voz de Galicia, mercados, historias de Galicia, 11 e 18 de decembro de 2011) e de consultar o sitio <http://journals.cambridge.org/fulltext_content/supplementary/UHY/supp1>.
2 Explica por que atacaban os ingleses as costas galegas durante o século XVIII.
3 ¿Cales foron as causas económicas do aumento da po-boación galega no século das Luces?
4 Sinala as orixes e a evolución dos principais sectores in-dustriais de Galicia no século XVIII.
5 Describe as principais propostas dos ilustrados galegos e os obxectivos das mesmas.
340 341
A guerra contra os invasores bonapartistas e as loitas entre absolutistas e liberais tiveron unhas ca-racterísticas propias na nosa terra: a hexemonía so-cial da fidalguía e do clero determinou os posiciona-mentos do campesiñado e das vilas e cidades do interior mentres que o liberalismo extendeuse entre os sectores burgueses e ilustrados da Coruña.
2.1. A guerra contra o francés en Galicia
Na Coruña constituíuse unha Xunta Superior do Reino de Galicia ao chegaren as novas do soergue-mento madrileño do 2 de Maio e da posterior repre-sión. As tropas francesas entraron en Galicia o 3 de xaneiro de 1809 e controlaron o territorio en poucas semanas. Soult destrozou ás tropas inglesas de Moore na batalla de Elviña e dominou A Coruña. Mais o seu descoñecemento da xeografía galega xunto coa reacción da poboación, liderada por curas e fidalgos, e encadrada no sistema de alarmas, fíxolles padecer continuas escaramuzas con partidas guerrilleiras e soadas derrotas como a reconquista de Vigo en 1809 e a batalla de Ponte Sampaio, decisivas para que os napoleónicos abandonasen Galicia ese mes-mo ano.
Ao mesmo tempo produciuse unha loita social entre os grupos privilexiados do Antigo Réxime e a burguesía urbana. Xurdiron os primeiros grupos po-líticos: os absolutistas, integrados por membros da fidalguía e do clero, contaban co apoio económico do arcebispo de Santiago; os liberais e os afrance-sados pertencían á incipiente burguesía, ao profe-sorado da Universidade compostelá e aos grupos ilustrados. Uns e outros publicaron os primeiros pe-riódicos para dar a coñecer os seus programas polí-ticos. Os absolutistas impuxeron aos seus candidatos na Xunta do Reino, no Consello de Rexencia e nas Cortes de Cádiz.
2.2. A restauración da monarquía e a crise do Antigo Réxime en Galicia
Os liberais galegos tamén padeceron a represión desatada coa volta de Fernando VII. Moitos exiliáron-se, outros mantivéronse na clandestinidade e algúns
A crise do Antigo réxime en gAliciA (1808-1833)2
Porta do arsenal de Ferrol.
¿SabíaS que…?O pobo, verdadeiro protagonista da expulsión das tropas na-poleónicas
Liberais e militares de baixa graduación lideraron o soergue-mento contra os franceses o 30 de xuño na Coruña, pero o pobo foi o verdadeiro protagonista da expulsión das tropas napoleónicas en Galicia pois o exército do marqués de la Romana evitou sempre o enfrontamento co invasor. Máis de 250.000 persoas loitaron na re-conquista de Vigo e nas escaramuzas libradas en Cerdedo, Silleda, Monforte e noutras localidades galegas. O éxito debeuse á existen-cia previa dunha organización de 261 alarmas defensivas na costa e na fronteira portuguesa, que mobilizaban a máis de 200.000 per-soas, que escollían aos seus propios «xenerais» ou «caudillos» como Pablo Morillo. O apoio económico e o liderado dos curas párrocos e da fidalguía local, xunto aos abusos cometidos polas tropas france-sas, explican a decidida defensa do territorio por parte da sociedade galega. Foi a epopea particular do pobo galego nun momento his-tórico no que comezou a construírse políticamente a identidade constitucional de España. Mentres, boa parte da burguesía urbana apoiou a José Bonaparte pola súa orixe francesa, polos intereses económicos e pola súa ideoloxía ilustrada.
participaron nos primeiros pronunciamentos milita-res contra o absolutismo como o liderado por Díaz Porlier (A Coruña, 1815) que fracasou pola falta de apoio no resto de Galicia.
Pola súa banda, membros do clero, da nobreza e da fidalguía desenvolveron unha intensa actividade durante o sexenio absolutista para recuperar o control das institucións do Antigo Réxime. Pero o pronunciamento do xeneral Acevedo na Coru-ña, seguido por outros en Ferrol e Vigo, aseguraron o éxito de Riego e o retorno dos liberais ao poder en 1820.
2.3. A organización territorial de Galicia
A nova configuración territorial do estado liberal español comezou en 1810 coa reforma administrativa proxectada por José I que dividía Galicia en catro pre-fecturas (A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo). Esta non se aplicou e a Constitución de 1812, que alicerzou a reforma administrativa e xudicial implantada máis tarde polos liberais isabelinos, dividiu Galicia en 46 partidos xudiciais. Durante o trienio liberal apro-bouse a división en catro provincias (A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo) primando o eixe liberal das ci-dades da Coruña e Vigo mentres que a reforma defi-nitiva de 1833 favoreceu a Pontevedra.
No entanto, as reformas municipais de 1812 e 1820 recoñeceron só a entidade administrativa muni-cipal das cidades e vilas importantes. Os distritos electorais tampouco se delimitaron definitivamente: en 1810 e 1813 fórono as sete provincias do antigo Reino de Galicia, mentres que en 1820 e 1823 consi-derouse a Galicia como circunscrición única.
SantiagoLugo
Ourense
Tui
MondoñedoBetanzos
Betanzos
Ferrol
A CoruñaPontedeume
Betanzos Villaba
Guitiriz
Mondoñedo
Viveiro
Ribadeo
Lugo
Becerreá
Lalín
Monforte
Ourense
Santiago
Ribadavia
Xinzo de LimiaXinzo de Limia
O Barco
Verín
O PorriñoTui
Pontevedra
Caldas de Reis
A Pobra
Noia
División administrativa de Galicia a finais do Antigo Réxime.
actividadeS
6 Elabora un informe sobre as características da Guerra contra as tropas napoleónicas en Galicia despois de leres o artigo sobre a reconquista da cidade de Vigo pola poboación (Faro de Vigo, 28 de marzo de 2011: <http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2011/03/28/ciudad-vuelca-reconquista-frente-invasor-frances/530539.html>.
7 Indica as diferenzas ideolóxicas e sociais entre os dous grupos políticos que xurdiron en Galicia durante a guerra contra os franceses.
8 Explica a importancia dos pronunciamentos liberais da Coruña.
9 Describe as características da nova organización territorial e administrativa de Galicia.
340 341
A guerra contra os invasores bonapartistas e as loitas entre absolutistas e liberais tiveron unhas ca-racterísticas propias na nosa terra: a hexemonía so-cial da fidalguía e do clero determinou os posiciona-mentos do campesiñado e das vilas e cidades do interior mentres que o liberalismo extendeuse entre os sectores burgueses e ilustrados da Coruña.
2.1. A guerra contra o francés en Galicia
Na Coruña constituíuse unha Xunta Superior do Reino de Galicia ao chegaren as novas do soergue-mento madrileño do 2 de Maio e da posterior repre-sión. As tropas francesas entraron en Galicia o 3 de xaneiro de 1809 e controlaron o territorio en poucas semanas. Soult destrozou ás tropas inglesas de Moore na batalla de Elviña e dominou A Coruña. Mais o seu descoñecemento da xeografía galega xunto coa reacción da poboación, liderada por curas e fidalgos, e encadrada no sistema de alarmas, fíxolles padecer continuas escaramuzas con partidas guerrilleiras e soadas derrotas como a reconquista de Vigo en 1809 e a batalla de Ponte Sampaio, decisivas para que os napoleónicos abandonasen Galicia ese mes-mo ano.
Ao mesmo tempo produciuse unha loita social entre os grupos privilexiados do Antigo Réxime e a burguesía urbana. Xurdiron os primeiros grupos po-líticos: os absolutistas, integrados por membros da fidalguía e do clero, contaban co apoio económico do arcebispo de Santiago; os liberais e os afrance-sados pertencían á incipiente burguesía, ao profe-sorado da Universidade compostelá e aos grupos ilustrados. Uns e outros publicaron os primeiros pe-riódicos para dar a coñecer os seus programas polí-ticos. Os absolutistas impuxeron aos seus candidatos na Xunta do Reino, no Consello de Rexencia e nas Cortes de Cádiz.
2.2. A restauración da monarquía e a crise do Antigo Réxime en Galicia
Os liberais galegos tamén padeceron a represión desatada coa volta de Fernando VII. Moitos exiliáron-se, outros mantivéronse na clandestinidade e algúns
A crise do Antigo réxime en gAliciA (1808-1833)2
Porta do arsenal de Ferrol.
¿SabíaS que…?O pobo, verdadeiro protagonista da expulsión das tropas na-poleónicas
Liberais e militares de baixa graduación lideraron o soergue-mento contra os franceses o 30 de xuño na Coruña, pero o pobo foi o verdadeiro protagonista da expulsión das tropas napoleónicas en Galicia pois o exército do marqués de la Romana evitou sempre o enfrontamento co invasor. Máis de 250.000 persoas loitaron na re-conquista de Vigo e nas escaramuzas libradas en Cerdedo, Silleda, Monforte e noutras localidades galegas. O éxito debeuse á existen-cia previa dunha organización de 261 alarmas defensivas na costa e na fronteira portuguesa, que mobilizaban a máis de 200.000 per-soas, que escollían aos seus propios «xenerais» ou «caudillos» como Pablo Morillo. O apoio económico e o liderado dos curas párrocos e da fidalguía local, xunto aos abusos cometidos polas tropas france-sas, explican a decidida defensa do territorio por parte da sociedade galega. Foi a epopea particular do pobo galego nun momento his-tórico no que comezou a construírse políticamente a identidade constitucional de España. Mentres, boa parte da burguesía urbana apoiou a José Bonaparte pola súa orixe francesa, polos intereses económicos e pola súa ideoloxía ilustrada.
participaron nos primeiros pronunciamentos milita-res contra o absolutismo como o liderado por Díaz Porlier (A Coruña, 1815) que fracasou pola falta de apoio no resto de Galicia.
Pola súa banda, membros do clero, da nobreza e da fidalguía desenvolveron unha intensa actividade durante o sexenio absolutista para recuperar o control das institucións do Antigo Réxime. Pero o pronunciamento do xeneral Acevedo na Coru-ña, seguido por outros en Ferrol e Vigo, aseguraron o éxito de Riego e o retorno dos liberais ao poder en 1820.
2.3. A organización territorial de Galicia
A nova configuración territorial do estado liberal español comezou en 1810 coa reforma administrativa proxectada por José I que dividía Galicia en catro pre-fecturas (A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo). Esta non se aplicou e a Constitución de 1812, que alicerzou a reforma administrativa e xudicial implantada máis tarde polos liberais isabelinos, dividiu Galicia en 46 partidos xudiciais. Durante o trienio liberal apro-bouse a división en catro provincias (A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo) primando o eixe liberal das ci-dades da Coruña e Vigo mentres que a reforma defi-nitiva de 1833 favoreceu a Pontevedra.
No entanto, as reformas municipais de 1812 e 1820 recoñeceron só a entidade administrativa muni-cipal das cidades e vilas importantes. Os distritos electorais tampouco se delimitaron definitivamente: en 1810 e 1813 fórono as sete provincias do antigo Reino de Galicia, mentres que en 1820 e 1823 consi-derouse a Galicia como circunscrición única.
SantiagoLugo
Ourense
Tui
MondoñedoBetanzos
Betanzos
Ferrol
A CoruñaPontedeume
Betanzos Villaba
Guitiriz
Mondoñedo
Viveiro
Ribadeo
Lugo
Becerreá
Lalín
Monforte
Ourense
Santiago
Ribadavia
Xinzo de LimiaXinzo de Limia
O Barco
Verín
O PorriñoTui
Pontevedra
Caldas de Reis
A Pobra
Noia
División administrativa de Galicia a finais do Antigo Réxime.
actividadeS
6 Elabora un informe sobre as características da Guerra contra as tropas napoleónicas en Galicia despois de leres o artigo sobre a reconquista da cidade de Vigo pola poboación (Faro de Vigo, 28 de marzo de 2011: <http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2011/03/28/ciudad-vuelca-reconquista-frente-invasor-frances/530539.html>.
7 Indica as diferenzas ideolóxicas e sociais entre os dous grupos políticos que xurdiron en Galicia durante a guerra contra os franceses.
8 Explica a importancia dos pronunciamentos liberais da Coruña.
9 Describe as características da nova organización territorial e administrativa de Galicia.
