cumio

Como ser reintegracionistasen que a familia saiba

30 leccións prácticas para aproximar o teu galego do portugués

e non desobedecer a normativa oficial

Eduardo S. Maragoto

Edición a cargo de Cándido Meixide Figueiras

Primeira edición, novembro 2013

© do autor: Eduardo S. Maragoto

© Foto da capa: Amrishwadekar

© Deseño da capa: Setedous, agência para a comunicaçom

Maquetación: Ramón Pais Martínez

© Ilustracións: Laura Villar

© da edición Edicións do Cumio, S. A. Pol. ind. A Reigosa, parcela 19. 36827 Ponte Caldelas, Pontevedra Tel. 986 761 045 cumio@cumio.com | www.cumio.com

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos titulares, salvo excepción prevista pola lei.Diríxanse a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.cedro.org)se precisaren fotocopiar, escanear ou tirar copias dixitais dalgún fragmento desta obra(www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

ISBN: 978-84-8289-471-3Impresión: Gráficas Lasa, S. L.Depósito legal: VG 786-2013Impreso na Galiza

Ao meu avó falecido, Manuel Maragoto, home bo,

que no leito de morte me dixo:

«Non fai falta vires tanto».

Foi a última vez que ouvín o infinitivo flexionado na miña casa.

Tantas cousas me ensinou, sen chegar a saber para que me habían de servir!

Eduardo S. Maragoto

7

Todo o lucro obtido polo autor do libro será destinado

ás crianzas da Semente,

o máis importante proxecto educativo galego de que eu me lembre

Agradecementos

Non é preciso descubrir aquí a importancia que ten a revisión dunha obra antes de ser publicada. Ora, polas caracte-

rísticas desta, que a continuación comprenderás, a súa finalización sería imposíbel sen a fundamental colaboración de

docentes de galego. Encomendei esa tarefa a Pilar Reino, María Vilasó e Xemma Fernández, que accederon xenerosa-

mente. Sen os seus valiosos consellos, valía máis a pena que este traballo ficase nunha gabeta.

Tamén agradezo á miña turma de Avanzado II de portugués de 2011-2012 na EOI de Compostela as correccións que

fixeron na pilotaxe da versión portuguesa de algunhas unidades, sen saberen que iso ía servir para aumentar a calidade

deste libro.

A Sabela Fernández, que nin é docente de galego nin alumna de portugués, mais que reviu o libro porque teño moita

confianza no seu criterio. Do outro lado da fronteira recibín a inestimábel axuda de Cátia Faria e Ana Paz, cuxos consellos

me axudaron a finalizar as unidades 5 e 12 respectivamente.

9

Índice

Prólogo de Xosé Ramón Freixeiro Mato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

LIMIAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1 .a PARTE: ARTIGOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Unidade 1: O Carlos foi para a CoruñaArtigos con nomes propios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Unidade 2: Fun ao Brasil pola primeira vez a 3 de xaneiroNumerais con e sen artigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Unidade 3: O sitio no cal nos vimos no día en que ías para a escolaRelativos con e sen artigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Unidade 4: No total éramos dezArtigos que deixan saudades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

2 .a PARTE: PRONOMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Unidade 5: Iso afectouna moitoPronomes de complemento directo (o/a) ou de indirecto (lle)? . . . . . . . . . . . . . . 49

Unidade 6: Vou dar de comer aos bichosAusencia de pronomes pleonásticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Unidade 7: Vin para te verPronomes ben colocados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Unidade 8: Quen fixo a revolución?O pronome quen non ten plural . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

10

ÍNdICE

11

Eduardo S. Maragoto

Unidade 9: Unha centena de estudantesPronomes numerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

3 .a PARTE: VERBOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Unidade 10: Quen me dera que viñeseVerbos: pretérito do subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Unidade 11: Se estiver bo tempoVerbos: futuro do subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Unidade 12: A pesar de sermos poucosVerbos: infinitivo flexionado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Unidade 13: Téñollo dito e nadaVerbos: tempos compostos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Unidade 14: Sempre pon a escusa de que ten de traballarVerbos: perífrases máis empregadas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Unidade 15: Foi expulso da casaVerbos: a voz pasiva e participios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Unidade 16: O meu cuarto é ao fondoVerbos: ser ou estar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

4 .a PARTE: ADVERBIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Unidade 17: Talvez o vexas antes se fores mais de présaAdverbios e locucións adverbiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Unidade 18: Meteuse por baixo da mesaAdverbios e locucións para indicar posición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

5 .a PARTE: PREPOSICIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Unidade 19: Aos sábados non pasa o butanoPreposicións con indicacións de tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Unidade 20: Viches o crego?Complemento directo sen preposición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Unidade 21: Apostar no galegoPreposicións con verbos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Unidade 22: De aquí non te vexoPreposición de ou desde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Unidade 23: Foi estudar para LugoMáis preposicións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Unidade 24: Está contra a ditaduraPreposicións cultas e locucións prepositivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Unidade 25: Á beira dun ataque de nerviosPreposicións: outras locucións prepositivas útiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

6 .a PARTE: CONXUNCIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Unidade 26: Nin todos o saben aíndaConxuncións: nin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Unidade 27: E no entanto gañamosMáis conxuncións e locucións conxuntivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

7 .a PARTE: REXISTRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Unidade 28: Se soubese máis sobre iso, escribía un libroDiferenzas de rexistro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

8 .a PARTE: LÉXICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Unidade 29: Amosoume o texto despois de o rematarLéxico emblemático que parece galeguísimo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Unidade 30: Das dúas, unha; escolle benLéxico que une e léxico que separa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Índice remisivo de formas diverxentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Prólogo

15

Felizmente, moito ten mudado nos últimos tempos, e de forma positiva, o clima existente entre as

persoas que, desde ópticas diferentes, veñen traballando polo uso, estudo e divulgación da lingua

galega. Esquecidos xa os momentos máis virulentos dun conflito normativo que acabou por causar

certo desánimo entre algúns dos individuos e colectivos máis comprometidos coa defensa do galego,

vaise impondo paseniñamente un novo ambiente de concordia e entendemento tanto entre lingüistas

e investigadores como entre os propios utentes do idioma, sen que isto presupoña a desaparición do

problema normativo nin a renuncia de ninguén ao seu proxecto de futuro para a nosa lingua. Mais en

xeral foise asentando a idea de que só entre todas as persoas que a usamos e defendemos podemos

achar a solución aos problemas que presentemente dificultan a súa plena normalización. Chegou,

pois, o momento de pasarmos da confrontación entre «oficialistas» e «reintegracionistas» —ou como

quixermos chamarlles— á colaboración entre unhas persoas e outras para que entre todas poidamos

garantir un futuro digno para o noso principal sinal de identidade.

Un bo exemplo disto constitúeo o libro de Eduardo S. Maragoto que me honro en prologar. Os

criterios que o guían coinciden, no substancial, con certos postulados que algunhas persoas vimos de-

fendendo: no momento actual a ortografía —embora sexa importante— non debe ocupar o centro

do debate sobre a lingua galega e desde a normativa actualmente vigorante como «oficial» tamén

se poden dar pasos importantes para a construción dun galego máis auténtico e de calidade, isto é,

un galego menos castelanizado e máis próximo do portugués. Máis unha vez, non podo evitar a cita-

ción de Rafael Dieste: «canto máis portugués é o portugués e máis galego o galego, máis veñen a se

asemellaren». Desde o ámbito normativo vixente tamén se pode contribuír para facermos máis galego

o galego e por tanto para avanzarmos no reintegracionismo galego-portugués, o cal significa que

tamén se pode ser reintegracionista utilizando a norma oficial. É o que eu mesmo pretendín demostrar

nalgúns traballos, e nomeadamente en Lingua de calidade, e o que agora fai Eduardo S. Maragoto

con este libro que intitula intelixente e significativamente Como ser reintegracionista sen que a familia

saiba, que vén a querer dicir aproximadamente o mesmo, segundo o meu parecer.

O subtítulo do libro é 30 leccións para aproximar o teu galego do portugués e non desobedecer a

normativa oficial e ese propósito de aproximación galego-portuguesa hoxe estase a pór en práctica

tanto desde a norma reintegracionista como desde a oficial. No primeiro caso temos contributos im-

portantes como Do Ñ para o NH. Manual de língua para transitar do galego-castelhano para o galego-

português, de Valentim R. Fagim, Léxico galego. Degradaçom e regeneraçom, de Carlos Garrido, ou

101 Falares con Jeito, de Fernando Vasquez Corredoira, entre outros. No segundo caso inscríbese este

libro de Maragoto —aliás, de habitual práctica lingüística reintegrada — e tamén a praxe dun grupo

significativo de profesores e profesoras da área de Filoloxías Galega e Portuguesa da Universidade da

Coruña a que pertenzo. De aí que saúde con especial alegría a saída do prelo desta obra; e tamén

16

porque, entre outros motivos, vén a romper con algúns preconceptos estabelecidos e demostra que, de partillarmos un

obxectivo común, o modelo normativo escollido en cada caso non pode significar o estabelecemento de fronteiras ríxidas

e inamovíbeis. Desde un lado e desde o outro podemos contribuír para o obxectivo de construírmos ese galego máis au-

téntico e de calidade, cada vez máis galego-portugués. No entanto, se o fixermos mancomunadamente desde ambos os

lados, unindo e coordenando as nosas forzas, os resultados terán de ser necesariamente moito mellores.

Acredito firmemente en que, na tentativa por determos o proceso de degradación interna da lingua, se avanzou

moito nos últimos anos, como tamén avanzou o proceso de fixación dun modelo de lingua escrita máis acaído e autén-

tico. A reforma normativa de 2003, sen ser a solución ideal, presupuxo un importante paso adiante que aínda debe ser

consolidado. O aproveitamento de todas as posibilidades recollidas nela, xuntamente co uso e potenciación dos trazos

morfosintácticos máis xenuínos, que en nada a contrarían e que o autor deste libro tan ben destaca (infinitivo flexionado,

futuro de subxuntivo, ausencia de a con CD, etc.), ben como o explícito recoñecemento do portugués como recurso

para o acrecentamento lexical, permiten a conformación dun modelo de lingua máis auténtico e, por iso, máis «rein-

tegrado» nas propias raíces do idioma e no sistema lingüístico galego-portugués a que pertence. Para o conseguirmos

é preciso un especial coidado e esforzo por parte de todas as persoas implicadas no proceso e interesadas en que o

galego sobreviva, que temos de ir aprendendo cada día a mellorarmos o uso da nosa lingua. E cando digo todas refíro-

me, por exemplo, tanto ao estudantado como ao profesorado —incluído en primeiro lugar o de lingua galega, ben sexa

do ensino primario como do secundario e do universitario tamén— e tanto a quen practica unha norma como a outra,

pois por toda a parte se produce lamentabelmente desleixo, embora con certeza en grao diferente. Todos debemos

mellorar, tamén os que nos dedicamos profesionalmente á lingua, e para o conseguirmos contamos coa axuda de obras

como as anteriormente citadas e con estas 30 leccións de Eduardo S. Maragoto que veñen a seguir.

Sabemos ben que a interferencia continuada da lingua oficial do Estado foi afastando o galego do seu primitivo tron-

co lingüístico para o aproximar cada vez máis do español. E parecen chegados os tempos en que, ou esa aproximación

se detén, ou se corre o risco de traspasar a fronteira que os separa, pasando o galego a se converter no galego-castelán

que temera o profesor Carvalho Calero e que finalmente acabaría por ser só castelán dialectal ou rexional. Perante tal

perigo, algunhas persoas levantamos a bandeira da calidade da lingua como arma máis eficaz e posíbel neste momen-

to. Esta vía de aposta pola calidade lingüística desde o modelo oficial que estamos a defender, alén de apuntar tamén

na dirección marcada por Carvalho Calero e de ter, por tanto, un obxectivo reintegracionista en sentido amplo —afas-

tamento do español e aproximación do portugués—, está a producir algúns resultados esperanzadores a curto prazo e

pode confluír nun prazo máis longo con outras estratexias deseñadas polo ilustre profesor —que de todas as formas nunca

rexeitou as medidas graduais— e polo movemento reintegracionista.

Apostamos, pois, pola unión de esforzos e acreditamos en que só a combinación de diversas estratexias, co portugués

como referente, e unha decidida acción político-social poderán evitar a degradación do galego e, consecuentemente,

a súa desaparición ou disolución no idioma de Castela. Neste sentido, máis do que contrarias, achamos que as diferen-

tes estratexias deben ser complementares. Por iso apoiamos ese galego converxente que nos propón Maragoto e, por

tanto, defendemos e procuramos utilizar esas «opcións converxentes», se callar nin sempre coa necesaria coherencia,

pois as influencias lingüísticas castelanizadoras son por veces difíceis de detectar e os hábitos adquiridos xogan sempre

en prol da lingua socialmente dominante. De aí a necesidade do aprendizado continuo e de aí tamén a utilidade deste

libro, cuxa atenta lectura e consulta contribuirá, sen dúbida, para mellorarmos e afortalarmos o noso idioma, única forma

de garantirmos o seu futuro. Eis a súa importancia e a súa oportunidade.

Xosé Ramón Freixeiro Mato

LIMIAR

a QuE PÚBLICo EStÁ dIrIXIdo

EStE LIBro?

19

O obxectivo deste libro está ben resumido no título. En relación ao seu público albo, trátase

dun experimento. Esperemos que funcione.

Pretende facilitar ás persoas que desexan reforzar o seu galego un recurso para recorreren

ao portugués sen necesidade de seren infieis ao chamado galego normativo. Parte das gra-

máticas e textos normativizadores de referencia desta tendencia para, tentando sempre non

desobedecelos, conducir o galego para a converxencia co portugués. En relación ao vocabu-

lario, tentamos cinguirnos sempre que posíbel ao Dicionario da Real Academia Galega, sobre

todo nos capítulos finais dedicados ao léxico, aínda que estivésemos abertos ás contribucións

doutros dicionarios na redacción das nosas explicacións, nomeadamente para ampliar os va-

lores de certos termos.

Coas reservas que se quixeren, pode dicirse que desde 1981 existen na Galiza dúas tradi-

cións gráficas estábeis. A importancia social de cada unha delas é variábel, mais non cabe

dúbida que ambas contan con suficientes utentes para poderen manterse no tempo indefini-

damente. A primeira, definida popularmente como oficial, goza de apoio institucional e os ali-

cerces ideolóxicos en que asenta son amplamente secundados pola maioría das persoas que

usan o galego escrito. A segunda, a reintegracionista, goza do fervor entusiástico dunha boa

parte dos colectivos sociais que fan contracultura no país e, sobre todo, dunha forte estabilida-

de formal fronte ao castelán proporcionada polo facto de estar en contacto permanente cos

países de lingua portuguesa. Porén, ao lado destas dúas concepcións, nos últimos anos ten cre-

cido significativamente o número de persoas que, sen estaren dispostas a tomar partido pola

segunda, comprenden as súas motivacións e seguramente farían aproximacións da mesma se

lles fose facilitado. Estas persoas simplemente usan a norma menos marcada ideoloxicamente

na sociedade galega, quer por razóns profesionais quer por descoñeceren o modelo de lingua

alternativo. A elas dirixo principalmente este libro, aínda que del tamén poidan tirar grande

proveito as persoas que pretenden mellorar o seu galego e que nin de lonxe ambicionan unha

futura converxencia co portugués. No mundo reintegracionista aínda haberá quen consiga

servirse do traballo, útil para detectar o castelán onde máis disfrazado se encontra, aínda que

nós realmente persigamos outro público lector.

En calquera caso, en relación a ti, a ortografía deixará de ser un problema se decidires ir

aplicando o que vas aprendendo co manual. Nin o alumnado, caso sexas docente, nin os

administrados e administradas, caso traballes na función pública, nin o público lector, caso

sexas xornalista, nin a familia, no teu caso, poderá acusarte de aliñar cunha nova inclinación

filolóxica.

20

Eduardo S. Maragoto

21

QUE VAS ENCONTRAR?

A orixe deste libro é unha constatación que temos feito após anos de traballo de corrección do xornal Novas

da Galiza. Para alén das ortográficas, as principais diverxencias sintácticas e lexicais entre o portugués e a prác-

tica totalidade dos textos galegos que circulan por aí poderían resolverse dentro das duplas posibilidades ofre-

cidas pola normativa oficial. Ora ben, para aplicar as opcións converxentes non basta consultar as gramáticas e

os dicionarios galegos, tamén é preciso coñecer o portugués moderno, o cal non está por agora ao alcance da

maioría das persoas. Por iso escribín este libro. Con el, desexo axudarte a distinguir o que vai ao encontro do por-

tugués e o que non dentro das múltiplas posibilidades que nos ofrece o modelo de galego que xa coñeces.

É un libro moi práctico, xa que non se limita a orientar en relación a aqueles aspectos máis polémicos entre

as diferentes propostas normativas. De maneira que as disquisicións teóricas á volta dos debates entre posible

ou posíbel, loar ou louvar, Galicia ou Galiza e librería ou libraría non son centrais ao longo destas páxinas. Nin

sequera dedicamos moito espazo a promover palabras como achar ou cuxo, que teñen sido defendidas con

paixón polo movemento reintegracionista e xa aparecen recollidas nos dicionarios galegos, porque as súas

alternativas galegas non interrompen a comunicación co mundo lusófono. Existen outros aspectos que po-

den estorbar aínda máis a comprensión de textos galegos fóra das nosas fronteiras e foron eses os que fomos

procurar nun número significativo de artigos tirados de diferentes publicacións galegas, algunhas infelizmente

desaparecidas: Xornal, De Luns a Venres, A Nosa Terra, Tempos Novos e o dixital Vieiros. Traballamos por tanto

cun corpus limitado en relación ao tempo e aos tipos textuais, o que poderá ter provocado que fosen obviados

algúns problemas eventualmente importantes, mais, en compensación, os asuntos tratados son sempre verificá-

beis e non supostos.

Así, despois de facermos unha compilación daqueles aspectos que máis afastaban eses textos do portugués

corrente no mesmo rexistro, en xeral castelanismos moi difíciles de detectar sen un bo coñecemento da lingua

portuguesa, ordenámolos e priorizámolos tendo en conta a súa frecuencia. A seguir, organizamos todas esas

diverxencias en 30 unidades, 28 morfosintácticas e dúas lexicais, para lles darmos solución sen violar as prácticas

estabelecidas da norma oficial, aínda que moitas veces nos pronunciemos en relación a certos usos que os tex-

tos fundamentais desa tendencia non consideran. Para alén de toda a bibliografía usada, dous libros co mesmo

nome Gramática da Lingua Galega (unha de Rosario Álvarez e Xosé Xove e outra de Xosé Ramón Freixeiro

Mato) centraron a nosa atención, se ben que fose na do último autor onde pousamos con máis detención, unha

vez que comparte connosco a vontade de non ignorar o portugués.

No entanto, a pesar de o noso método de traballo ser o descrito no parágrafo anterior, a organización do

libro resultou diferente. Nun primeiro momento, era noso obxectivo organizar as unidades contendo desde

os problemas máis frecuentes até os menos frecuentes. Os pouco frecuentes nin sequera aparecen. Non

obstante, acabamos por pensar que iso faría con que o libro perdese interese á medida que fósemos avan-

zando. O contrario tamén foi considerado, mais o libro comezaba entón demasiado fraco. Por fin, incliná-

monos por unha organización parecida á tradicional das gramáticas, que até poderá facilitar a consulta ás

persoas habituadas a manexar este tipo de textos. En cada título poderás observar que son considerados

determinados tipos de palabras (como artigo, pronome, verbo ou preposición). Estas palabras son as que as

persoas usuarias acostuman considerar protagonistas dos diferentes casos problemáticos expostos, sen pres-

tar atención, do mesmo modo que nós no momento de organizar as unidades, ás estruturas ou enunciados

afectados, isto é, á sintaxe.

Cada unidade, como dixemos, parte dunha diverxencia gramatical co portugués moi frecuente en calquera texto

galego, dando regras precisas que introducen exercicios de corrección de textos reais, aínda que adaptados, tirados

dos xornais galegos. Na maioría dos capítulos, aínda poderás encontrar unha epígrafe chamada QUERES SABER MÁIS?

en que son referidos algúns problemas menos frecuentes e comentadas varias curiosidades lingüísticas relaciona-

das co tema tratado. De calquera modo, que isto non te distraia: se chegares a aplicar apenas as regras principais

enunciadas en cada unidade poderás concluír que a calidade do teu galego estándar mellorou non trinta senón

cen veces. Usar un estándar de calidade é, para nós, como xa terás notado, o mesmo que usar un modelo de lingua

converxente co portugués e estábel fronte á presión do castelán.

Finalmente, é preciso facer un esclarecemento. No libro non vas encontrar unha guía para a aplicación da re-

forma normativa da RAG de 2003. Poderá ser útil para quen a acompañou con entusiasmo como punto de partida

para continuar a converxer co portugués, e hai referencias constantes a iso, mais non son sistemáticas: sobre iso xa

hai moito material publicado na Internet.

POR QUE PUBLICA ESTE LIBRO UN REINTEGRACIONISTA?

Efectivamente é preciso comezar por esta confesión. O autor do libro é lusista e escribe habitualmente niso que

chaman reintegrado. Parte por tanto do convencemento de que o galego debería adoptar a ortografía portugue-

sa. Porén, non cre que as posturas contrarias non teñan fundamento nin que o reintegracionismo deba escindirse

definitivamente do resto da comunidade identificada co galego para desbravar só o seu camiño. Tamén entende

que desde o século xix a reintegración no portugués é unha longa estrada percorrida a diferentes velocidades por

practicamente todas as persoas preocupadas polo futuro do galego. Desde quen se limita a falar galego usando

palabras como pobo ou deus até quen escribe en padrão portugués, todos e todas estamos a colaborar nesta

ambiciosa tarefa. De maneira que quen escribe acha que o lusismo debe esforzarse por fomentar a converxencia

co portugués en todos os ámbitos e no seo de todas as posturas gráficas, viabilizando o porvir da comunidade lin-

güística galega no seu conxunto. De nada serviría que unha parte da mocidade estea xa a usar o portugués se, por

outro lado, unha escritora ou un profesor de lingua se resisten a dar o máis mínimo paso para reducir as distancias

entre os dous modelos de lingua.

Esclarecido isto, non nos enganemos. Non será demasiado arriscar dicir que as propostas reintegracionistas van

continuar a gañar adeptos á medida que o galego continúe a fraxilizarse na sociedade. As mudanzas operadas no

ámbito das comunicacións fan prever que en poucas décadas só algúns idiomas, con certeza todos multinacionais,

van preservar o estatuto de linguas de comunicación. Nisto, como é obvio, o reintegracionismo parte con inmensa

vantaxe. Mais nunca faltará quen dea prioridade á cohesión do pobo galego á volta dun programa cultural labo-

riosamente tecido para sustentar o equilibrio das culturas galega e castelá. Neste sentido, a concepción do galego

como lingua independente do portugués continuará a ser útil e sería insensato facela desaparecer de vez.

Moito se ten escrito sobre a futura relación de ambas as correntes. Houbo quen predixese a desaparición do

lusismo após introducida a normativa oficial no ensino e aínda hai quen anticipe unha ruptura definitiva entre as

dúas tradicións, que percorrerían camiños diverxentes até a vitoria final dunha delas. Nin unha cousa nin outra están

á vista. Polo contrario, o que se verifica nas novas xeracións preocupadas pola súa lingua é unha forte tendencia

a compartiren proxectos de diversa índole sen ollar para a tendencia ortográfica das persoas con que conviven,

sen que isto signifique que o apaixonante debate sobre a concepción do galego teña desaparecido. Porén, é

22

moi probábel que, á marxe daquelas institucións aínda interesadas en subliñar as diferenzas, se veña a acentuar o

clima de diálogo e aproveitamento mutuo do que de mellor teñen as dúas concepcións: a preocupada coa iden-

tificación dos galegos e das galegas coa súa lingua no contexto do Estado español e a preocupada co futuro da

lingua nun contexto global á marxe de cal sexa o encadramento político. Aínda considerando que no futuro unha

das propostas lingüísticas viñese definitivamente a imporse, paréceme máis probábel que non se produza á custa

de varrer completamente a outra.

Por outras palabras, xa avanzado o século xxi, gaña corpo a sensación de que a resolución máis plausíbel à

questione della lingua non implicará derrotas, nin a reescritura radical dos libros de historia, nin a desaparición do

galego no ensino ou do portugués do movemento normalizador. Virá pola man da xeración de consensos que

moito terán a ver coa avaliación que unha sociedade máis madura faga das posibilidades de progreso lingüístico

e social para a Galiza do futuro. É responsabilidade de todos e todas as reintegracionistas concibir ese ambiente

consensual que facilite que toda a xente se sinta cómoda, aberta a novas propostas e mudanzas, mesmo aqueles e

aquelas que na actualidade posúen responsabilidades en institucións culturais que por agora teñen obstaculizado

a converxencia.

GALEGO CONVERXENTE E GALEGO DIVERXENTE

Na nosa vizosa literatura lingüística existen moitos termos en circulación para definir diferentes tipos de galego:

reintegrado, satelizado, histórico, etimolóxico, lusista, isolacionista, autonomista, oficialista, oficial, galego puro, gale-

go xenuíno, galego castelanizado ou galego de calidade. Así que nós imos sumar máis dous: galego converxente

e galego diverxente, que de facto pretenden abranguer todos os anteriores, non en dúas gramáticas ou dúas nor-

mativas ortográficas, senón en dúas actitudes diferentes en relación ao galego. Nas páxinas que seguen daremos

á primeira desas posturas, a converxente, un sentido positivo e á segunda, a diverxente, negativo.

Do noso punto de vista, a procura da converxencia co portugués é o noso mellor libro de estilo. A calidade do

galego mídese pola súa solidez e esta préndese mais coa facilitación e a práctica do entendemento co portugués

que con outras estratexias que procuran a xenuinidade da lingua sen máis método que o diferencialismo do caste-

lán. O castelanismo non é para nós un problema en esencia, senón só na medida en que poida limitar a estabilida-

de formal e as posibilidades comunicativas do galego. Por iso, referíndonos ao galego converxente ou ao diverxente

non estamos a manexar nocións esencialistas. Polo contrario, o uso destes termos asenta na constatación de que

só o contacto coas variantes estábeis do noso sistema lingüístico nos pode garantir recursos suficientes para frear a

castelanización formal (e até social) do galego en todos os campos. Sen esta estabilidade, sen ese modelo, o futuro

(diverxente) do galego é de veras incerto.

1.ª PARTE: ARTIGOS

25

Unidade 1:

O Carlos foi para a Coruña

Artigos con nomes propios

Os artigos son as palabras que preceden os substantivos, indicándolles o xénero e o núme-

ro. Poden ser definidos (a, o, as, os), cando se refiren a seres determinados, ou indefinidos (un,

unha, uns, unhas), cando se refiren a seres indeterminados dentro doutros da mesma especie:

Un can pode ladrar, mais como o can da casa da Amadora non ladra ningún. Nesta unidade e

nas seguintes imos centrarnos no definido, estudando o seu uso ou a súa ausencia en diferentes

contextos:

—Artigos con topónimos

—Artigos con nomes persoais

—Artigos con nomes de empresas, institucións, xornais, partidos políticos e asociacións

26 27

1.ª P

ar

tE

: ar

tIg

oS

EXERCICIO

1 . Tendo en conta as regras anteriores, corrixe os seguintes enunciados, tirados de varios xornais

galegos:

Terras de O Morrazo e Toroño contra a especulación.Terras do Morrazo e Toroño contra a especulación.

(No mapa do tempo): A Coruña.

A música galega desenvolvida en Brasil regresa a Galiza.

Procuran por terra, mar e ar un home de media idade desaparecido en Malpica (A Coruña).

En A Coruña, a ampliación do CHUAC está en curso.

Sempre dicía que O Barqueiro era a vila de que máis gostaba da costa norte.

A tan só oito días de inaugurarse en A Estrada unha nova edición da feira, o rexedor está preocupado co futuro da mesma.

REGRAS DE OURO

MOITOS TOPÓNIMOS LEVAN ARTIGO, COMPORTÁNDOSE COMO CALQUERA OUTRA PALABRA QUE TAMÉN LEVE DETERMINANTE:

a) O artigo é obrigatorio en calquera contexto da frase: A Coruña ten grande densidade de poboación.

b) É obrigatorio contraer o artigo se o contexto o pedir: Na Coruña destaca a zona do Burgo.

c) Segue as mesmas regras de maiúsculas e minúsculas que os outros artigos: Dixo que a Co-ruña era lonxe.

d) O artigo con topónimos internacionais segue as mesmas regras que con topónimos gale-gos. A inmensa maioría levan (no Brasil; no Perú; na Arxentina; na Alemaña; na Polonia; na Rusia; no Canadá; nos EUA; na India; no Exipto; na Asia; na Cataluña; nas Asturias; na Córsega…), mais hai algúns que non. Son os seguintes: En Portugal; En Angola; En Mozambique; En Cabo Verde; En Israel; En Marrocos; En Timor; En África; En Castela; En Aragón.

EN TODOS OS CASOS ANTERIORES O ARTIGO DESAPARECE CANDO O TOPÓNIMO ESTÁ FÓRA DUNHA FRASE: ENUMERACIÓNS, LISTAS, MAPAS, PLACAS DA ESTRADA: BRASIL; CORUÑA.

Artigo con topónimos

Tanto na Galiza como no mundo lusófono moitos topónimos levan artigo. Outros non. O tipo de

nomes de lugar que o acostuman levar coincide na Galiza e en Portugal. Así, os nomes de lugar

de formación máis recente que aínda se identifi can con palabras comúns, acostuman levar: Vou

para o Barqueiro, Son do Outeiro, Veño da Mariña. Mais nin sempre é así, como se verifi ca con

Carballo ou cos comezados pola palabra Vila, que non levan: Vou para Vila García; Son de Vila

Real. En sentido contrario, os topónimos máis antigos e difi cilmente asociábeis a unha palabra co-

mún (Lisboa, Vigo, Lugo) non acostuman levar, mais tamén neste caso existen moitas excepcións

a todas as normas que poidan elaborarse (Casino do Estoril, Porto da Coruña), habendo inclusive

topónimos que poden levar artigo nunhas localidades e noutras non (Ti es da Ortigueira ou de

Ortigueira?).

Porén, o que nos interesa nesta unidade é destacar que as tendencias son idénticas na Galiza

e en Portugal, non se xustifi cando por tanto que aquén Miño sigamos unha práctica diverxente

dos outros países de fala galego-portuguesa.

Nos países de lingua ofi cial portuguesa non triunfou o hábito castelán de escribir sistemati-

camente o artigo colado ao topónimo. Isto é así porque o feito de levar artigo en moitos casos

non quere dicir que o artigo pertenza a esa palabra. Así, en Portugal din: O Porto é uma cidade

muito bonita ou Vivo no Porto, mais, nas placas indicadoras da estrada ou nunha lista de cidades,

escriben só Porto. É o mesmo que acontece con calquera outro tipo de palabras. Por exemplo,

ninguén pode dicir: *Mesa é bonita ou *Pon o prato en mesa en vez de A mesa é bonita ou Pon o

prato na mesa. Porén, nun dicionario fi gurará a entrada sen artigo, e non a mesa, e nuns grandes

almacéns de móbeis non pode aparecer a sección As Mesas, senón só Mesas. Isto non quere dicir

que en Portugal e na Galiza usemos palabras ou topónimos diferentes, como o seguimento da

tradición española fai que pareza.

Esta tradición, levada ao extremo, debería presupor que os nosos nomes aparecesen con

artigo nos documentos ofi ciais, xa que, se na lingua familiar son correntes enunciados como O

Bernardo xa saíu da casa, esta suposta persoa tamén tería que fi gurar como O Bernardo Pereira

Couto no seu DNI. E máis, deberían sancionarse como incorrectos enunciados do tipo Na Galiza

hai moitos Outeiros, xa que, se o artigo formase parte do topónimo, a frase correcta seria, necesa-

riamente, Na Galiza hai moitos Os Outeiros.

Esta maneira de escribir o topónimo con artigo en calquera caso só conseguiu xerar confusión

na escrita, sendo moi habituais enunciados deste tipo: Concello de O Carballiño, de forma allea

ao modo de falar de calquera persoa galega ou lusófona en xeral. Na lingua falada ninguén

acostuma enganarse: Concello do Carballiño. Por iso, é un pouco absurdo que, aínda que en

Portugal e na Galiza digamos Estou na Guarda (a do Baixo Miño e a da Beira Interior portuguesa),

en canto nas autoestradas lusas escriben Guarda, nós escribamos A Guarda, plaxiando unha

práctica do español (Las Palmas, La Rioja) que nos fai diverxer de 200 millóns de usuarios de

galego-portugués.

nomes de lugar que o acostuman levar coincide na Galiza e en Portugal. Así, os nomes de lugar

de formación máis recente que aínda se identifi can con palabras comúns, acostuman levar:

para

Carballo

Real

mún (

a todas as normas que poidan elaborarse (

topónimos que poden levar artigo nunhas localidades e noutras non (

Se o topónimo leva artigo, úsao en

calquera contexto da frase: A Coruña

é costeira; O Brasil é enorme

Mais non se for fora dunha frase

(mapas, listas, placas de estrada):

Coruña; Brasil

28 29

1.ª P

ar

tE

: ar

tIg

oS

Artigos con nomes de empresas, institucións, xornais, partidos políticos e asociacións

As empresas, partidos políticos, xornais e asociacións de todo o tipo levan artigo. Este vai ligado

á primeira palabra que contén o nome da entidade cando principia por unha palabra xenérica (o

Banco Popular). Caso se trate de siglas, o xénero deste artigo vai ligado ao primeiro termo abreviado,

se for un substantivo (o PSOE). En caso contrario, supónselles o xénero da palabra elidida que deberían

levar atrás (o —xornal— El Mundo).

Exemplos:

(o partido) (o partido) (o partido) (o partido) (o partido) (o partido)

(o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización) (o partido / a organización)

AAA (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación) (a asociación)

(a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa) (a empresa)

(o xornal) (o xornal) (o xornal) (o xornal) (o xornal) (o xornal)

Neste último exemplo do cadro anterior, extensíbel a todas as entidades estranxeiras que comezan

por un artigo, o feito de coñecermos o signifi cado da palabra el do castelán non nos debe levar a

tratar o nome do xornal de forma diferente. Isto é, da mesma maneira que dicimos no The Guardian

tamén debemos dicir no El Mundo ou no La Gaceta.

EXERCICIO

3 . Tendo en conta a explicación anterior, corrixe os seguintes enunciados, tirados de varios xor-

nais galegos:

Unha acción de Greenpeace impediu traballar un arrastreiro galego.Unha acción da Greenpeace impediu traballar un arrastreiro galego.

Trátase dunha guerra encuberta que traban cos directivos de Caixanova.

De momento, e segundo confi rmaron a Novas da Galiza fontes do Ministerio, non se coñece cantos

galegos poderán ser benefi ciarios.

Tentan afastalos da dirección de Novacaixagalicia.

Pescanova é culpada por pesca ilegal.

Esa información só saíu en El Correo Gallego.

Artigo con nomes persoais

Os nomes persoais, usados nun ámbito familiar, levan artigo. Tal uso do artigo aínda está ben

espallado no galego popular. Porén, por infl uencia do castelán, que considera este trazo como moi

vulgar, a tendencia está a ser limitar o seu emprego a usos case depreciativos. Isto non aconteceu

en portugués, onde ten tanta vitalidade que só desaparece en ámbitos considerados formais. No

resto, considérase obrigatorio. Unha vez que trazar unha fronteira entre o formal e o informal é ben

difícil, imos dar aquí unhas pautas que che poderán dar xeito para distinguir aquelas situacións en

que podes utilizalo daquelas en que non:

NON USAR ARTIGO USAR ARTIGO

Cando usares só o nome, só o apelido ou só o alcuño

O Xavier non chegou. A Ana sábeo mellor que ninguén. A Sabela non dixo nada diso. Non falaches co Bieites?

Cando usares o nome completo, con apelidos

Xavier Pereira Santos ten que comparecer no meu gabinete de mañá cedo. Ana María Saborido conseguiu a máxima nota.

Cando usares só o nome ou só o apelido con certo formalismo

Saramago escribiu mesmo no último ano de vida. José non tiña medo da morte.

Cando usares o nome completo, con apelidos, nun ambiente descontraído

Quen chegou antes? A María Cancelas ou o Pedro Barros?

EXERCICIO

2 . Como veremos na unidade 20, caso o nome faga parte dun complemento directo (CD), o

uso do artigo pode axudarche a substituír a preposición a, un castelanismo cada vez máis espallado.

Repara nas alteracións feitas nos dous primeiros exemplos e fai o mesmo:

Vin a Henrique. Vin o Henrique.

Saudei a Joana. (o a é preposición, non artigo) Saudei a Joana. (o a é artigo, non preposición)

CONTINÚA TU:

Convencín a André.

Trouxen a Irene.

Levei a Xico na moto.

Os nomes das persoas van

acompañados de artigo en contextos

informais: O Xavier xa chegou

espallado no galego popular. Porén, por infl uencia do castelán, que considera este trazo como moi

vulgar, a tendencia está a ser limitar o seu emprego a usos case depreciativos. Isto non aconteceu

en portugués, onde ten tanta vitalidade que só desaparece en ámbitos considerados formais. No

resto, considérase obrigatorio. Unha vez que trazar unha fronteira entre o formal e o informal é ben

difícil, imos dar aquí unhas pautas que che poderán dar xeito para distinguir aquelas situacións en

que podes utilizalo daquelas en que non:

Case todos os países levan artigo: na Rusia, no Perú,

na China, mais algúns poucos non: Portugal, Marrocos… no caso de España é

opcional

30 31

Solucións a Artigos con nomes propios

1 .Terras do Morrazo e Toroño contra a especulación.

(No mapa do tempo): Coruña.

A música galega desenvolvida no Brasil regresa á Galiza.

Procuran por terra, mar e ar un home de media idade desaparecido en Malpica. (Coruña).

Na Coruña, a ampliación do CHUAC está en curso.

Sempre dicía que o Barqueiro era a vila de que máis gostaba da costa norte.

A tan só oito días de inaugurarse na Estrada unha nova edición da feira, o rexedor está preocupado co futuro da mesm

2 .Convencín o André.

Trouxen a Irene. (o a é artigo, non preposición)

Levei o Xico na moto.

3 .Unha acción da Greenpeace impediu traballar un arrastreiro galego.

Trátase dunha guerra encuberta que traban cos directivos da Caixanova.

De momento, e segundo confi rmaron ao Novas da Galiza fontes do Ministerio, non se coñece cantos galegos poderán ser

benefi ciarios.

Tentan afastalos da dirección da Novacaixagalicia.

A Pescanova é culpada por pesca ilegal.

Esa información só saíu no El Correo Gallego

Unidade 2:

Fun ao Brasil pola primeira vez a 3 de xaneiro

Numerais con e sen artigo

Os enunciados dos exercicios desta unidade concentran grande parte dos casos de discre-

pancia no uso do artigo entre o galego converxente e o castelán. Isto é, son contextos en que,

usándose artigo en galego, non se usa en español e viceversa. Son poucos casos, aínda que

ocorran con moita frecuencia. De maneira que, sabéndoos detectar, poderás mellorar moito a

calidade do teu galego. Para iso, o primeiro que has de ter en conta é que o ámbito dos numerais

e especialmente o da expresión numérica das datas xera moitos problemas ao artigo.

O complemento directo (CD) non leva preposición,

tampouco cando é un nome de persoa:

Hoxe non vin o Nando na escola