CROA CR AO - museos.xunta.gal · tipográfica, un fillo acuse de plaxio a seu pai por atopar trazos...

CROABOLETÍN DO MUSEO DO CASTRO DE VILADONGA

Nº 25 ANO 2015

CR

AO

Nº

25 A

NO

20

15 B

OL

ET

ÍN D

O M

US

EO

D

O C

AS

TR

O D

E V

ILA

DO

NG

A

CR AO

ARQUEOLÓXICO

M U S E O

DO CASTRO DE

VILADONGA

Asociación de AmigosMuseo do Castro de Viladonga

Croa 25 - 2015Publicación editada pola Xunta de Galicia

Consello de Redacción (Xunta Directiva da

Asociación de Amigos do Castro de Viladonga):

Xosé Manuel Carballo Ferreiro (Presidente)

Manuel Castro Losada (Vicepresidente)

Lidia López López (Secretaria)

Mª Luísa Fernández Bal (Tesoureira)

Ánxeles López Carballo (Vogal)

Mª Carmen Ruíz Balado (Vogal)

Elena Varela Arias (Vogal, como Directora do Museo)

Ilustracións e fotografías:

Autores e Arquivo gráfico do Museo do Castro de

Viladonga

Deseño:

Sond3

Imprime:

Grafinco

D.L: LU - 39 / 2000

ISSN: 1575 - 0639

Maquetación:

Grafinco

Actividades do Museo do Castro de Viladonga e da súa Asociación de Amigos

EDITORIAL5

Índice

Boletín do Museo do Castro de Viladonga 3

8

Revisitando a Galicia Romana con Felipe Arias

Fernando ACUÑA CASTROVIEJO10

Felipe Arias Vilas. A razón arqueolóxica e a paixón museolóxica

Xosé Carlos SIERRA RODRÍGUEZ14

Verbas para o amigo Felipe Arias

Francisco CALO LOURIDO28

O Amigo de Viladonga

Julio REBOREDO PAZOS32

36

Bibliografía. Felipe Arias Vilas38

O camiño medieval e Real de Meira nos Castros de Viladonga. Da súa marxinación no Camiño xacobeo do norte e no “Camiño natural de San Rosendo”

Ricardo POLÍN48

Lugo, 1905: El derribo de la muralla

Julio REBOREDO PAZOS58

O santuario do Cebreiro.Etnorituais e ofrendas

José Manuel BLANCO PRADO80

Corona González Santos e RamónGonzález: Un matrimonio de mecenas

Celia CASTRO96

Palloza-museo Casa do Sesto

Isolina RODRÍGUEZ102

O museo provincial do mar de San Cibrao:os facedores de mundos

Encarna LAGO GONZÁLEZ e Silvia FIALLEGA LORENZO106

Novidades na Biblioteca do museo doCastro de Viladonga (11)

Ana Mª RUBIERO DA PENA112

Biografía. Felipe Arias Vilas

Editorial

Socio, amigo, amiga ou simpatizante, tes nas mans o número 25 de CROA, número que nunha publicación deste tipo denota madureza contrastada, presente fértil e futuro esperanzador. E todo iso, grazas a un incontable número de persoas implicadas dun ou doutro xeito desde os seus inicios: escritores, lectores e todos cantos fan posible que se estableza relación entre uns e os outros. Moitas grazas a todos.

E sincera gratitude tamén a aquelas persoas ou entidades que nos teñen manifestado o seu apoio, boa acollida e parabéns. Non temos contestado a todos como deberamos. Pedimos desculpas polo noso desleixo que pode deberse máis a falta da debida cortesía, ca a falta do debido agradecemento. Ata hai publicacións do ramo que reproducen con moita fidelidade a maqueta de CROA. Gústanos compartir, pero non vaia ser que cando se perda a memoria tipográfica, un fillo acuse de plaxio a seu pai por atopar trazos comúns.

Como non debía nin podía ser doutro xeito, vai especialmente dedicado este número tan simbólico a Felipe Arias con motivo da súa xubilación e á súa muller, Mariché, xubilada tamén nas mesmas datas. Sen menosprezo dela, é lóxico que nos centremos máis nel; porque, se non fose pola entrega en corpo e alma de Felipe a un soño, non lles chegaría a Mariché nin a ninguén a data de xubilación no Museo do Castro de Viladonga.

Algunhas colaboracións desta CROA tratan con mestría a personalidade e a ampla actividade de Felipe ao longo dos anos anteriores á súa xubilación. Que desculpen os meritorios autores, xa que non se pretende emendarlles a plana, senón constatar con sinxeleza e humildade que, a pesar da súa mestría e profundidade, só conseguen unha notable aproximación á riqueza dunha personalidade que requiriría outros 25 números de CROA, e aínda se quedarían curtos, para abarcala na súa totalidade.

Felipe xubílase, pero non se retira. Así se lle pediu insistentemente na homenaxe que lles rendemos a el e a Mariché o 27 de xuño do 2014. E así o está facendo, deixándose ver por Viladonga con suficiente tacto para non interferir, e ao mesmo tempo con suficiente boa acollida por parte da actual Directora, Elena, e demais persoal, para que cando ven se sinta na súa casa de sempre e non en fogar alleo. Perder a súa experiencia e iniciativas sería un empobrecemento imperdoable e para el perder a relación co Castro e o seu Museo sería semellante a perder dous fillos nun accidente fatídico

aínda que o incidente leve no nome un compoñente de xúbilo.

A pegada de Felipe está presente en cada recuncho do Castro e do seu Museo. Non podía ser doutro xeito, pero ademais estao nesta revista, tamén filla súa, e para un pai disque as fillas tiran moito, aínda que teña suficiente agarimo para compartir con cada descendente.

Non o fixo todo el. Por suposto que non. Tivo bos colaboradores e boas colaboradoras; pero tampouco se limitou a ser o capataz que, fusta en man, espía con cara de ferreiro amargado como traballan os peóns. Non. Demostrado ten que a súa vocación non é a de capataz, senón a de mestre. Por iso creou escola e por iso se puido e se pode pedir a súa maxistral colaboración para calquera iniciativa nobre, na confianza de que, por máis traballo que teña, sempre dirá que si. É lei que non falla, cando necesitamos axuda debemos pedirlla a quen estea moi ocupado, porque quen habitualmente está desocupado, non se quere comprometer para seguir permanentemente dispoñible por se lle piden algo no que poida lucirse ou que sexa remunerado conforme á súa categoría.

Aló dentro de moitos anos, cando deixe de escoitarse en directo a voz de Felipe, permanecerá a súa palabra e seguirá falando ás xeracións vindeiras desde posibles gravacións que se conservan e desde os seus certeiros e meticulosos escritos, como por exemplo desde a última Guía do Museo de Viladonga que, baixo aparencia de guía particular é todo un tratado de ciencia museística universal.

Pero ademais, Felipe que de seu natural é parco en palabras, porque para ter que dicir é necesario antes saber escoitar e reflexionar, cando se pon, tamén é elocuente como conferenciante, como bo conversador e como escritor –aí están os máis de 350 escritos que figuran na súa bibliografía, sen contar correos oficiais- Pero tamén é un erudito e elocuente tradutor, faceta pouco valorada nel, quizabes por levala aínda máis acubillada ca outras moitas detrás dos seus defensivos anteollos.

Si. El, ensumido no espeso silencio do Castro, foi quen de vixiar con máxima meticulosidade a exhumación das raíces alí soterradas, extremando as atencións coas máis febles, con esas que poden confundirse cun escuálido fiíño dun felgo, e a todas e cada unha, que nas súas orixes falaban indoeuropeo, ou castrexo, ou fenicio, ou latín… púxoas a falar desde o seu sitio no

5Boletín do Museo do Castro de Viladonga

Boletín do Museo do Castro de Viladonga6

Museo en orde e concerto, cada unha ao seu debido tempo, nunha linguaxe universal, igualmente intelixible para eruditos pescudadores do pasado máis afastado e soterrado, coma para lerdos aínda non iniciados en pretéritos imperfectos ou en pasados simples.

E máis, ben pensado, puidera ser que non traducise Felipe, senón que incorporase unha especie de perenne e cabalística tradución simultánea a cazolas, olas e “tábulas latrunculatas”, a arracadas, freos de cabalo e moedas, a fibelas, fíbulas e fusaiolas, a puñais de antenas, coitelas e bastréns, etc. etc. etc.

Pero non acapara Felipe todos o contidos destas CROA de 25 anos preñada de sabenzas. Del fálannos as voces solemnes de Acuña, Sierra, Calo e Reboredo, Pero ademais dáse razón de coñecementos variados e todos eles interesantes, como son os de milenarios camiños medievais e reais. Entre moitos outros cometidos o Profesor Ricardo Polín ven exercendo, sen o debido recoñecemento, de celoso Gardián sen trégola de vellos camiños que corren o risco de seren atoados ou comenenciudamente desviados –sacados de vía- e de Espertador de rexedores aletargados aos que tanto lles ten por onde vaian os camiños que

vinculan o presente co pasado e que por onde pasan sempre son regueiros de vida futura. Blanco Prado, Etnógrafo Maior do Reino, segue sacando dás súas inesgotables arcas “Nova et vétera”. Celia tráenos á memoria aqueles mecenas que lonxe da súa terra descubriron que a cultura tamén é camiño, o máis dereito, por retorto que sexa, para achegarse ás casas dos veciños. Isolina transplanta una palloza do Piornedo á CROA da Chaira. Encarna lévanos de excursión ao mar para contemplar o Museo de San Cibrao, obra doutro mestre soñador. Ana Rubiero invítanos a que os libros que van chegando á biblioteca do museo non sexan tratados como fósiles, senón coma seres vivos que agardan mans agarimosas que os aloumiñen. Finalmente infórmase das múltiples e variadas actividades levadas a cabo polo Museo e a Asociación de Amigos ao longo dun ano, que proxectan o Museo a fóra do recinto no que está encadrado.

Longa vida, pois, a Mariché e Felipe, e a este, no que toca ao Museo e á Asociación de Amigos, xubilado si. Retirado nunca! E que CROA cando cumpra os 50 siga tan vizosa e garrida.

ACTIVIDADES DO MUSEO DO CASTRO DE VILADONGA E DA SÚA ASOCIACIÓN DE AMIGOS

Presentamos, como ven sendo habitual neste apartado do Boletín Croa, as actividades desenvoltas polo Museo do Castro de Viladonga e a súa Asociación de Amigos durante o período que vai de maio de 2014 a abril de 2015 nos ámbitos da conservación, investigación e difusión.

En canto ás tarefas de conservación, aínda que non se fixeron traballos de consolidación e restauración do castro, si se mantivo este libre de vexetación por medio das pertinentes rozas, permitindo así unha visión clara das estruturas e evitando o seu deterioro. Así mesmo, no Museo fíxose o seguimento continuo e rutineiro dos valores de temperatura e humidade, tanto nas salas de exposición como nas de reserva, para evitar danos nos obxectos conservados.

No eido da investigación iniciouse un programa de recollida do chamado “patrimonio inmaterial”; mediante a entrevista á persoas de idade avanzada que conservan a memoria de tempos idos procúrase recoller lendas, contos e outras informacións acerca do entorno do Castro, centrándose especialmente no patrimonio arqueolóxico.

Continuouse coa documentación e estudo dos fondos, especialmente enfocada desta volta á restauración dalgunhas pezas. Tratáronse un total de 75 pezas de cerámica, metal e pedra. Especialmente destacable foi a finalización da restauración dun gran prato de cerámica común romana.

Produciuse un incremento de fondos de en torno ás 3.450 pezas arqueolóxicas procedentes de escavacións desenvolvidas en diversos puntos da cidade de Lugo así como en outros xacementos da provincia destacando, polo seu número, os materiais

do Castro da Roda (Barreiros). Destaca tamén polo seu volume o ingreso de 159 caixas que conteñen fragmentos das pinturas murais da domus escavada no solar do Vicerreitorado da USC. Campus de Lugo, na praza de Pío XII. Todos estes materiais gardáronse no almacén externo do Museo, en Lugo. Ingresou tamén unha peza senlleira procedente da necrópole megalítica de Cinza da Moura (Santa Comba de Orizón, Castro de Rei), trátase dunha estela pseudoantropomorfa que quedou instalada na Sala 0 do Museo, dedicada ós materiais procedentes do entorno de Viladonga. (Foto 1)

Felipe Arias Vilas


(Foto 1)

ACTIVIDADES DO MUSEO DO CASTRO DE VILADONGA

E DA SÚA ASOCIACIÓN DE AMIGOS


En canto ó número de visitantes, recibíronse 15.100 visitas no Museo e 18.709 no Castro, notándose un certo incremento das visitas de grupos escolares que se producen maioritariamente entre os meses de abril e xuño.

En canto ás actividades de difusión e divulgación desenvoltas, ademais da edición do correspondente número do Boletín Croa, reeditáronse os trípticos e folletos divulgativos do Museo e o Castro e fíxose unha reedición renovada do conto didáctico para escolares Un día no Castro de Viladonga.

Como é habitual tamén se desenvolveron programas educativos, enfocados especialmente á atención ós numerosos grupos escolares que visitan Viladonga: Obradoiros arqueolóxicos e numismáticos; no Nadal, o grupo “Teatro do Miolo”, representou a obriña Catro tempos, para os pequenos de educación infantil; no mes de maio fixéronse visitas teatralizadas ó Castro e ó Museo a cargo desa mesma compañía teatral. (Foto 2)

Durante todo ano sucedéronse diferentes exposicións temporais na Sala de Actos e usos múltiples do Museo producidas polo equipo do Museo en anos precedentes. Nos meses de outubro e novembro presentouse a exposición Árbores literarias na paisaxe cultural da Terra Chá, producida polo IES Basanta Silva de Vilalba e o Instituto de Estudos Chairegos.

Outras das actividades máis destacadas ó longo do ano son as vinculadas á celebración do Día Internacional dos Museos (18 de maio) e da Noite dos Museos, que neste 2014 cadrou coa celebración do Día das Letras Galegas o sábado 17 de maio. Contouse coas actuacións de Mini e Mero, que ofreceron unha

Conferencia-concerto en homenaxe a Xosé Mª Díaz Castro, de Pepe Penabade, co espectáculo O afiador Rodesindo da Barrosa e do Mago Rafa. Fixéronse demostracións de xogos populares a cargo do Club de Bolos o Cadaval de Pacios e de recreación histórica a cargo de algunhas das asociacións que participan na festa do Arde Lucus de Lugo. Animou a Noite dos Museos o grupo de música tradicional Os Valuros de Castro de Rei e fíxose a tradicional visita nocturna ó Castro. A Asociación de Amigos colaborou coa festa ofrecendo á tardiña uns xenerosos petiscos e unha queimada ó pechar a noite.

(Foto 3)

Hai que sinalar que a estreita colaboración entre o Museo e a súa Asociación de Amigos reflíctese, ademais desta participación na Noite dos Museos, noutras tarefas que contribúen en gran medida á difusión do Museo e o Castro ó exterior, como son a preparación e distribución do Boletín Croa, o mantemento e actualización da páxina web aaviladonga.es e a reprodución e réplica de materiais arqueolóxicos. Tamén é salientable a estreita colaboración con outras entidades culturais de Lugo e da Comarca Chairega (Club Cultural Valle-Inclán, Amigos da Feira de Castro de Rei, Instituto de Estudos Chairegos). A Asociación está tamén integrada na FEAM, -Federación Española de Amigos de los Museos- o que lle permite ter estreito contacto con outras asociacións do resto do territorio español.

Cómpre referirse tamén ó Conxunto Etnográfico das Pallozas do Cebreiro, do que o Museo do Castro de Viladonga leva a tutela técnica, onde se realizaron tarefas de mantemento dos teitos de colmo das pallozas e de limpeza e reorganización dos obxectos gardados na Palloza de Campelo, que funciona como almacén e sala de usos variados.

(Foto 1)

(Foto 3)


REVISITANDO A GALICIA ROMANA CON FELIPE ARIAS

Fernando Acuña CastroviejoUniversidade de Santiago

Introdución

Nestas páxinas que o Museo do Castro de Viladonga solicita para falar da obra do seu antigo Director, ao que non podo negarme, tentarei trazar unha visión sintética das súas principais achegas ao mundo galaico-romano partindo duns precedentes e considerando aqueles aspectos que considero máis importantes a través das súas publicacións en revistas e congresos deixando a un lado o seu importante papel como divulgador noutros ámbitos e mesmo en traballos ocasionais, como exposicións por exemplo.

Cando Felipe Arias Vilas chega a Santiago empezaba unha nova etapa na USC. Daquela, a Facultade de Filosofía e Letras comezaba a contar coa presenza de novos profesores entre os que sobranceaba Alberto Balil, cunha sólida formación que abriría novas perspectivas aos alumnos e que permitiron que, a pesar da súa corta estadía, os estudos da arqueoloxía, epigrafía e numismática foran asentándose e deran lugar a unha gran produción científica plasmada en teses de licenciatura, de doutoramento e publicacións (ACUÑA 1992, 11-14).

Hoxe en día a Universidade non goza de boa saúde e voltamos a tempos que críamos xa superados xa que a redución de medios, profesorado e o actual plano de estudos de Bologna non auguran nada novo (ACUÑA 2014).

Daquelas ensinanzas e da formación que tivo ulteriormente no IPSEG na Sección de Arqueoloxía e Prehistoria dirixida por Fermín Bouza Brey e, con posterioridade, por Xesús Taboada Chivite, Felipe Arias

logrará conxugar o rigor na investigación co espírito nacionalista e galeguista recibido daqueles próceres e do ambiente creado polos que nesa altura andabamos por alí, que xa non abandonaría, e do que son boa mostra as distintas publicacións realizadas e a súa actividade pública na que sempre fixo gala das súas conviccións.

Principais achegas

Deixando a un lado outras achegas importantes sobre a cultura castrexa ou a museoloxía que agora non me competen, por ser outros os autores que traten diso, penso que o fundamental está nos estudos de carácter global sobre a Galicia romana e as análises particulares sobre algunhas das temáticas que de seguido paso agora a comentar.

O seu primeiro traballo foi sobre a muralla da súa cidade natal, seguindo o modelo empregado por Balil ao estudar a de Barcino (ARIAS 1972). Naquela altura, supuxo unha monografía actualizada sobre ese sistema de fortificacións do Baixo Imperio, nun período que Balil denominara de “amenaza exterior e inquietud interna”, que so en épocas recentes grazas ás escavacións realizadas, viuse superado nalgúns aspectos (sistema de accesos, por exemplo) pero que segue sendo válido no fundamental.

Sobre Lugo volvería con frecuencia tocando distintos temas como unha síntese sobre a capital do convento (ARIAS 1976), diversos estudos epigráficos e un estudo moi interesante e novidoso sobre a demografía no Lugo romano no Alto Imperio baseado nas inscricións (ARIAS 1975).

REVISITANDO A GALICIA ROMANA

CON FELIPE ARIAS


E, en relación con isto, non cabe dúbida que as manifestacións que Balil realizou nun artigo luminoso, pero pouco citado e seguido, exerceron unha grande influencia sobre os que a partir dos setenta nos dedicamos ao mundo romano (BALIL 1973). Alí falábase da necesidade de coñecer as rutas terrestres e marítimas, do lugar que Lugo ocupaba dentro da Gallaecia, dos castros romanos e das relación villae-castros sen esquecer o importante papel da epigrafía.

Pois ben, moitos deses aspectos son os que Felipe Arias estudou ao longo da súa vida científica dos que xa aludín a algúns.

No que se refire á epigrafía, a achega fundamental son as inscricións romanas da provincia de Lugo, en colaboración con investigadores galos, polo que supuxo poder contar cun Corpus actualizado de toda a provincia que viña substituír ao benemérito traballo das IRG iniciadas no Instituto P. Sarmiento baixo a dirección de A. D'ORS e da que o vol. II fora precisamente o correspondente a Lugo (VÁZQUEZ / VÁZQUEZ 1954). A obra recolle todos os epígrafes anteriores con novas lecturas nalgúns casos, e incorpora os novos achados o que dou lugar a que Galicia seguira á cabeza dos

Corpora epigráficos peninsulares tal como ocorrera coas IRG xa citadas (ARIAS / LE ROUX / TRANOY 1979).

A esta importante contribución seguirían outras novas de achados ou correccións de inscricións anteriores. E neste sentido teño que citar unha moi importante contribución na que vencella os asentamentos coa epigrafía e salienta a importancia dos datos que poden fornecer (ARIAS 1991).

Outro aspecto que quero salientar e a súa preocupación polo poboamento, iniciada xa cun artigo, feito en colaboración, no que, ao tratar da Galicia baixorromana, analiza tanto os núcleos urbanos como os asentamentos rurais, as necrópoles, as actividades económicas, os problemas sociais, as industrias artísticas e a entrada do cristianismo (ARIAS / CAVADA 1977-1978). Esta preocupación seguirá despois ao tratar a supervivencia habitacional dos castros e as vilas (ACUÑA / ARIAS 1983), (ARIAS 1992c, 2003), (ARIAS / VILLA 2005).

Un traballo de madurez e moi oportuno, é o volume dedicado á romanización de Galicia (ARIAS 1992a) xa que noso País precisaba dunha obra científica,

Congreso de Arqueoloxía de Álava. 1973. Visita a Iruña. Felipe Arias e Mariché Durán con A. Balil, a súa dona, F. Fariña, X.A. Regos Varela, M. Gilino Villarramos, J.M. Caamaño, F. Acuña, J.C. Sierra, e E. Grandío.


actualizada e de divulgación que servira de guieiro, como así foi, aos que quixeran coñecer esta temática. Nos tempos anteriores so contábamos coas obras de Colmenero, que pese ao título abranguía moito mais (RODRÍGUEZ 1973), Torres nas que adoecía da suficiente documentación arqueolóxica pero para súa época ben tratadas as cuestións históricas (TORRES 1982) e a de Tranoy, sen dúbida o mellor traballo feito sobre a Galicia romana, que aínda hoxe hai que seguir tendo de referencia (TRANOY 1981). Por todo isto, a publicación do libro de Felipe Arias resultou moi oportuna para as novas xeracións de estudantes.

Tamén prestou atención especial ao estudo de xacementos emblemáticos galegos como é o caso de Castillós, no que atinadamente pon un pouco de luz no caos da información que tiñamos sobre este importante conxunto (ARIAS 1992b), ou ben sentiu preocupación pola arqueoloxía romana da provincia de Lugo nunha guía divulgativa, publicada en colaboración, co gallo do Bimilenario da fundación de Lvcvs Avgvsti (ABEL / ARIAS 1975).

Por outra parte, nin a relixión (ARIAS 1974a), nin a numismática (ARIAS 1974b, 1997, 2009) e tampouco a rede viaria na que analiza un manuscrito de J. Cornide do Arquivo do Reino de Galicia (ARIAS 1980b) ou o papel da costa e dos camiños marítimos no proceso romanizador (ARIAS 2004) foron algo alleo ao seu campo de investigación.

Coda

Finalmente quero salientar algo sobre algúns traballos de historiografí

guimos a falar por ser un termo moi acaído para a propia singularidade de Galicia.

Recentemente algúns arqueólogos revisionistas poñen en dúbida este concepto así como interpretan o papel que xogaron no progreso do coñecemento da nosa historia antiga non só os homes do Seminario de Estudos Galegos e da Xeración Nós, senón tamén os que lexitimamente podemos considerarnos os seus herdeiros grazas á transmisión que nos fixeron nosos Mestres, singularmente Bouza Brey, Taboada Chivite e tantos outros. Pero neste momento de ledicia no que escribimos nesta homenaxe a Felipe Arias con motivo da súa ivbilatio, non merece a pena deterse nestas cuestións, nin nos seus autores, que moitas veces representan as miserias da vida científica, e so agardar que o noso homenaxeado siga a cumprir co seu papel de investigador do noso pasado e continúe a contribuír ao seu esclarecemento.

Bibliografía

ABEL VILELA, A. de / ARIAS VILAS, F. (1975), Guía arqueológica romana de Lugo y su provincia, Lugo, Diputación Provincial.

ACUÑA CASTROVIEJO, F. (1992), “Biobliografía de Alberto Balil” in Finis Terrae. Estudos en lembranza do Prof. Dr. Alberto Balil (Coord. Prof. Dr. Fernando Acuña Castroviejo), Santiago de Compostela, Universidade, 11-49.

ACUÑA CASTROVIEJO, F. (2014), “O ensino da arqueoloxía na Galiza entre o franquismo e hoxe”, Revista da Faculdade de Letras, Ciências e Técnicas do Patrimonio XIII, Porto, 119-128.

ACUÑA FERNÁNDEZ, P. / ARIAS VILAS, F. (1983), “Algunhas cuestións sobre os asentamentos na Galicia baixorromana”, Actas del II Seminario de Arqueología

a, singularmente o dedicado a D. Xesús Taboada Chivite (ARIAS 2007), no que incide no concepto do galaico-romano xa tratado con anterioridade (ARIAS 1987), algo herdeiro de xeracións anteriores e do que se

Felipe Arias con algunhas colaboradoras en Castillós. 1984

REVISITANDO A GALICIA ROMANA

CON FELIPE ARIAS


del Noroeste, Santiago 1980, Madrid, Ministerio de Cultura, 261-271.

ARIAS VILAS, F. (1972), Las murallas romanas de Lugo, Santiago, Studia Archaeologica 14.

ARIAS VILAS, F. (1974a), “La Religión en la Galicia romana”, Liceo Franciscano XXVII, 69-77.

ARIAS VILAS, F. (1974b), Monedas de un tesorillo del siglo IV DC hallado en Lugo, Studia Archaeologica 29.

ARIAS VILAS, F. (1975), “Aportación al estudio demográfico del Lugo romano”, Actas de las I Jornadas de Metodología Aplicada de las Ciencias Históricas I Prehistoria e Historia Antigua, 243-249.

ARIAS VILAS, F. (1976), “Lucus Augusti” in VV.AA., La romanización de Galicia, Cuadernos del Seminario de Estudios Cerámicos de Sargadelos 16, Ediciones del Castro, Sada, 55-62.

ARIAS VILAS, F. (1980a), “Unhas inscripcións inéditas en Pacios (Begonte, Lugo)”, Brigantium 1, 125-129.

ARIAS VILAS, F. (1980b), “Un documento de J. Cornide a propósito do tramo viario Lucus-Brigantium”, Gallaecia 6, 259-26.

ARIAS VILAS, F. (1984), “Nova inscripción romana no Museo de Lugo”, Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo 2, 229-234.

ARIAS VILAS, F. (1987), “Castros lucenses de época romana”, Memorias de Historia Antigua VIII, 7-16.

ARIAS VILAS, F. (1991); “Xacementos arqueolóxicos e achados epigráficos en Galicia”, Cuadernos de Estudios Gallegos XXXIX, 23-33.

ARIAS VILAS, F. (1992a), A romanización de Galicia, Vigo, Edicións A Nosa Terra.

ARIAS VILAS, F. (1992b), “O xacemento galaico-romano de Castillós (Lugo)” in Finis Terrae. Estudos en lembranza do Prof. Dr. Alberto Balil (Coord. Prof. Dr. Fernando Acuña Castroviejo), Santiago de Compostela, Universidade, 225-256.

ARIAS VILAS, F. (1992c), “Apuntes sobre a ocupación do territorio na Galicia baixorromana. Castros e vilas” in VV.AA., Galicia: da Romanidade á xermanización. Problemas históricos e culturais, Santiago, 201-208.

ARIAS VILAS, F. (1997), “Moedas romanas de S. Cosme de Piñeiro e outras notas arqueolóxicas do Concello da Pastoriza”, Lucensia 15, 267-278.

ARIAS VILAS, F. (2003), “A Mariña lucense en época galaico-romana: un poboamento e uns recursos diversificados”, Lucensia 27, 261-276.

ARIAS VILAS, F. (2004), “A Romanización de Galicia e os camiños marítimos”, in VV.AA. Ate o confín do mundo: diálogos entre Santiago e o mar, Vigo, 47-67.

ARIAS VILAS, F. (2007), “Xesús Taboada Chivite e o galaico-romano: a lembranza dun home e dunha intuición científica”, Boletín Auriense 37, 99-108.

ARIAS VILAS, F. (2009), “Introducción” in DURÁN FUENTES, Mª C., Moedas do Museo do Castro de Viladonga, Santiago, Xunta de Galicia, 7-13.

ARIAS VILAS, F. / CAVADA NIETO, M. (1977-78), “Galicia bajorromana”, Gallaecia 3-4, 91-108.

ARIAS VILAS, F. / VILLA VALDÉS, A. (2005), “El poblamiento romano en el territorio de los galaicos lucenses” in VV.AA., Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón 2002, 297-308.

ARIAS VILAS, F. / LE ROUX, P. / TRANOY, A. (1979), Inscriptions romaines de la province de Lugo, París, CNRS.

BALIL, A. (1973), “Algunos aspectos y problemas de la Galicia romana”, Cuadernos de Estudios Gallegos XXVIII, 161-180.

RODRÍGUEZ COLMENERO, A. (1977), Galicia meridional romana, Bilbao, Universidad de Deusto.

TORRES RODRÍGUEZ, C. (1982), La Galicia romana, La Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza.

TRANOY, A. (1981), La Galice romaine: recherches sur le nord-ouest de la péninsula ibérique dans l'Antiquité, París, Difussion de Boccard.

VÁZQUEZ SACO, F. / VAZQUEZ SEIJAS, M. (1954), Inscripciones romanas de Galicia. Vol. II: Provincia de Lugo, Instituto. P. Sarmiento de Estudios Gallegos.

1

changements culturelles”, Publics et Musées, vol. 3, 1993, pp. 13-27.MACDONALD, Sh.: “Un nouveau 'corps de visiteurs': musées et


FELIPE ARIAS VILAS. A razón arqueolóxica e a paixón museolóxica

FELIPE ARIAS. Breve achegamento ao museólogo.

Recae sobre min a honrosa tarefa, e mesmo a responsabilidade, de glosar a figura de Felipe Arias como museólogo e o seu labor como creador dun proxecto museal, iniciado no seu día no Museo Provincial de Lugo e materializado posteriormente en Viladonga. A ninguén se lle escapa –e hoxe a información contida na Rede nolo confirma que a obra máis senlleira do facer profesional de Felipe Arias é o Museo Monográfico do Castro de Viladonga, sen dúbida unha institución modélica na península ibérica no que a museos arqueolóxicos e museos de sitio respecta.

A actividade durante preto de corenta anos da persoa homenaxeada neste número de Croa, publicación por el fundada co apoio e complicidade da Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga, é inmensa e diversa. Falamos dunha persoa intelectualmente activa –a xubilación non é mais ca un accidente administrativo e dun profesional da arqueoloxía e dos museos con probada competencia en ambas as dúas materias. Felipe Arias é un arqueólogo que, por vocación e pola conxuntura vital que a todos nos condiciona, vinculouse de por vida ao mundo dos museos. E os museos, como é ben coñecido, naceron para atesourar un patrimonio, para construír coñecemento e para abrir este patrimonio ao conxunto da sociedade. O museo é unha institución intimamente ligada aos presupostos político-ideolóxicos da modernidade e concibida dende o seu nacemento como unha ferramenta de socialización cultural. Felipe Arias dedicou toda a súa intelixencia e capacidade de

–

–

Xosé Carlos Sierra Rodríguez

Hay museos buenos y museos malos […] Este sería el museo leal y honesto; sería bueno, puesto que permitiría elegir, aprobar o negar; permitiría entender la razón de las cosas, e incitaría al perfeccionamiento.

Le Corbusier, 1925

traballo para que o contrato do museo moderno coa súa sociedade no ficase anulado.

Anos atrás outro referente da museoloxía hispánica, Antonio Limón –figura respectada e benquerida por Felipe Arias , deixou claro que o saber do museo e o seu vínculo coa sociedade supoñen o establecemento de alianzas e de complicidades coa diversidade de públicos que se constitúen ao redor da experiencia

1museal. Públicos que no dicir de Sharon MacDonald se estruturan en “corpos de visitantes”, que mudan de perfil e de comportamento demandando unha atención continua por parte da institución museal. Os grandes profesionais, caso dos citados, atenderon con dedicación ditas demandas e focalizaron a súa reflexión museolóxica na análise dos mecanismos que se agochan tras esta cuestión. Felipe Arias non esqueceu nunca que os museos son certamente conservatorios, depositarios dun patrimonio cultural (fondos e coleccións) que deben preservar, documentar e investigar. Tampouco esqueceu que a historia do museo o sitúa no berce da elaboración do saber humanístico e social da contemporaneidade, convición que non se opón aos presupostos que a nova teorización museolóxica establece outorgándolle aos dispositivos de información e ás técnicas de comunicación unha función relevante. Felipe Arias asume este enfoque que desenvolve nas súas propias reflexións, defendendo que os museos son quen de

–


FELIPE ARIAS VILAS. A RAZÓN ARQUEOLÓXICA

E A PAIXÓN MUSEOLÓXICA

idear accións específicas para converter o público xenérico en visitante.

A pouco que examinemos a traxectoria do Museo de Viladonga observaremos un fío condutor moi definido a través do que se foi tecendo un proxecto cultural sólido e eficaz. Felipe Arias soubo conxugar o urdido e máis a trama necesarios para enguedellar con presteza o tear do museo. Decatouse moi cedo dos dispositivos complementares que era preciso activar para que o xacemento arqueolóxico de Viladonga fose o nutriente científico do museo e, ao tempo, a imaxe para atraer unha variedade ampla e diversa de visitantes. O castro era o documento que reclamaba un intérprete e o museo o intérprete que se ofrecía a redactar as lecturas que o público agardaba.

A valoración da figura como museólogo de Felipe Arias Vilas permítenos unha aproximación ao seu labor e a súa obra e así mesmo unha reflexión paralela sobre este oficio no que nos atopamos atrapados hai tempo el e tantos outros compañeiros de viaxe. Véxome nesta

2BOURDIEU, P. & CHARTIER, R. El sociólogo y el historiador. Abada Editores S.L. Madrid, 2011 (con Prólogo de Roger Chartier).

xeira influído polo diálogo que no seu día mantiveron 2Pierre Bourdieu e Roger Chartier , ambos os dous

interesados dende cadansúa disciplina polo fenómeno das representacións que os individuos e os grupos adoitan asumir nas diferentes circunstancias e situacións polas que atravesa a súa existencia. Atribúe Chartier a Bourdieu unha fonda responsabilidade, mesturada coa súa confianza no saber, única levada que rega e hidrata a seca, ás veces abafante, dos sucos que discorren polo mundo real.

¿Contribúe o museo a favorecer esa confianza e a confortar tal desesperanza? Aventuraríame, coñecendo a personalidade e a traxectoria vital de Felipe Arias, a afirmar que si. Cando menos, o seu traballo como museólogo e os seus estudos como arqueólogo e historiador deixan albiscar unha curiosidade intelectual peneirada pola ironía e por unha

I Festa da Mocidade Balura. 1979


prudente distancia adoito necesaria para ollaren con paixón mesurada os obxectos que motivan a súa curiosidade intelectual. Conforta aquela ironía e esa distancia achegándose a autores, como Benoist ou

3Rivière 1989 , que se arroupan con estas categorías para obxectivar os desafíos do museo e tender pontes entre o patrimonio musealizado e a comunidade receptora (Arias, 1998).

Glosamos neste pequeno artigo o labor dun museólogo, así mesmo historiador e arqueólogo, que dedicou boa parte da súa actividade profesional a facer un museo e a pensar o museo, a aturar a realidade do ser e a reflexionar sobre a complexidade perifrástica do deber ser. Non resulta doado glosar o traballo dun amigo, ao que recoñecemos como mestre e no que nos miramos pola maneira exemplar de enfrontar as tarefas nas que se foi comprometendo no decurso da súa frutífera existencia. Pero os proxectos que encamiñou e os cumios que coroou facilitan esta miña encomenda, habida conta da eficacia demostrada e dos logros obtidos por el na parcela que nos ocupa: o museo de seu.

Non dubidamos que traballos e compromisos como os realizados e asumidos por Felipe Arias contradín, en certa maneira, criterios como o enunciado polo

4epistemólogo francés Gaston Bachelard cando indica que as ciencias físicas son ciencias carentes de antepasados, porque os nosos netos se desinteresarán dos seus precedentes. Descoñezo se tal aseveración está debidamente fundada e déixolle aos nosos colegas dos museos das ciencias e as técnicas e aos historiadores do ramo a tarefa de confirmar ou contradicir a Bachelard. Eu ando persuadido de que o traballo de Felipe Arias como profesional dun museo arqueolóxico e como museólogo evitará que os nosos descendentes vexan o pasado como un taboleiro ou vitrina de pensamentos inactivos, carentes da capacidade de reforma e instrución, porque confío no museo arqueolóxico e nas historias que conta como dispositivos socialmente eficaces para tecer vínculos, construír identidades e posibilitar novos proxectos de futuro. Lembrando a

5Friedrich Nietzsche , o pasado debe, ou cando menos pode, seren interpretado coa forza do presente. En boa medida o museo contemporáneo está fondamente influído pola determinación inserida nesta frase do filósofo alemán, xa que o museo é un espazo de síntese e unha representación dos feitos pasados e recentes, peneirados pola razón (a forza ou logos) do

6presente, o que, en certa medida contradí a Bachelard , que recoñece, por outra banda, que “[…]lo que en el pasado continúa siendo positivo, actúa todavía en el pensamiento moderno. Esta herencia positiva del pasado constituye una especie de pasado actual cuya acción en el pensamiento científico del tiempo presente es notable”.

Agóchase tras estas citas do gran epistemólogo galo un relato coherente para entender e describir a posición do museo contemporáneo e a militancia intelectual de moitos museólogos. Desvincular o museo contemporáneo da aventura racionalista da modernidade supón correr o risco de non captar en toda a súa dimensión o papel ocupado por esta institución na súa biografía bicentenaria. Felipe Arias é un expoñente paradigmático desta racionalidade e un convencido, na súa praxe museográfica e nos seus escritos, desa necesidade educativa, iluminada cos coñecementos do presente, á que alude Bachelard. E aínda que este elabora o seu relato epistemolóxico disecando os saberes empírico-naturais e as ciencias nomotéticas, non podemos esquecer que a formación dos arqueólogos está fondamente atrapada no empirismo que ensaian as ciencias naturais. Os arqueólogos son, por formación (e por deformación) evolucionistas e a transitividade entre a evolución natural e a secuencia evolutiva das comunidades historicamente interpretadas ten doado encaixe no proceder metodolóxico dos arqueólogos e nas súas construcións epistemolóxicas. Os arqueólogos profesionalizados no mundo da museística –obrigados, polo tanto, a conciliar as secuencias culturais enguedelladas no material ergolóxico acumulado nas áreas de reserva dos seus museos desenvolven unhas prácticas moi elaboradas para introducir as análises histórico-procesuais dos restos

–

3 BENOIST, L.: Musées et Muséologie. Presses Universitaires de France (PUF), 2ª edic. Paris, 1972 e RIVIÈRE, G.-H.: La Muséologie selon Georges-Henri Rivière. Dunod. Paris, 1989 (edición castellana: La Museología. Curso de Museología/Textos y testimonios. Ediciones Akal S.A. Madrid, 1993).

4 BACHELARD, G.: Epistemología. Editorial Anagrama. Barcelona, 1973, p. 234.

5

l'utilité et des inconvenients des études historiques (edición traducida por Henri Albert. Paris, 1932) consultada na nova edición de Pierre Hidalgo, La Gaya Scienza, 2012 [Seconde considération inactuelle. De l'utilité et de l'inconvénient de l'histoire pour la vie].

6BACHELARD, G.: Op. cit., p. 236.

Cita tomada da obra Friedrich Nietzsche. Considérations inactuelles. De

7

pp. 3-7; e CAMERON, D.: “A View point: The Museum as a Communication System and Implications for Museum Education”, Curator, v. 2 (1), 1968, pp. 33-40.

LIMON, A.: “Notas sobre museología etnográfica”, Actas del IV Congreso Nacional de Artes y Costumbres Populares, 1983, s.p.; LIMON, A.: “La alienación de la investigación museológica”, en Investigación y Museos”. IV Coloquio Galego de Museos, Santiago: Consello da Cultura Galega, 1997, pp. 158-164.

Mostras expresivas da atención prestada a esta cuestión témolas nos exemplos seguintes: STRONG, R.: “El museo como vehículo de comunicación”, Museum, vol. 138, 1983, pp. 75-81; HODGET, R. y D'SOUZA, W.: “Le musée, agent de communication. Analyse sémiotique de la galerie consacrée aux aborigènes dans le Musée d'Australie-Occidentale, Perth”, Museum, vol. XXXI (4), 1979, pp. 254-271; DAVALLON, J.: “Introduction. Le public au centre de l'évolution du Musée”, Public et Musées, vol. 2, 1992, pp. 10-15; varios números dos últimos anos de Museums Journal préstanlle atención particular á crise a aos recortes que inciden sobre os programas de difusión: así os números de febreiro (STEEL, P.: “Museums Sheffield to suffer 10% funding cut”, 7; “Funding cuts could lead to closure of Catalyst Centre”, 9) e setembro (BARNES, J. & PAILLARD,C.: “How should museums respond to a crisis”, 19) de 2013 examinan esta cuestión.

CAMERON, D.: “Au diable le public!”. Nouvelles de l'ICOM, 21, 1. 1968,

8

9


cos que operan nesa síntese que posúe a facultade pedagóxica de mostrar o pasado coa forza motivación, linguaxe e claves do presente. Sen

dúbida Nietzsche define con rigor o sentido sociocultural dun museo de arqueoloxía e de historia, porque o museo que nos ocupa é unha institución do presente que abre as súas páxinas tridimensionais ao pasado.

Esta glosa sumaria sobre a condición de Felipe Arias como arqueólogo e museólogo obríganos ao establecemento dunha diferenciación. Por unha banda, atopámonos co museólogo que pensa o museo e, pola outra, observamos o profesional que fai museo, asumindo retos e tomando posicións que se manifestan mediante unha sucesión biográfica de retos, propostas e prácticas.

Felipe Arias e o museo pensado.

Son moitos os camiños e os itinerarios polos que se aventura o museólogo lucense. Boa parte das cuestións que trata en distintos traballos perfílanse nos textos máis temperáns e, concretamente, nun traballo publicado en 1987, no que examina fenómenos da museística galega aínda vixentes. Daquela, el e a práctica totalidade dos autores que escriben sobre o museo observan a realidade analizada baixo o prisma dos postulados e definicións do ICOM, inspiradores da totalidade dos textos normativos e xurídicos que promulgan as lexislacións positivas dos Estados e tamén, no Estado español, das Comunidades Autónomas que inician a súa andaina competencial en materia de cultura despois de 1980. O artigo do que falamos redáctase pouco despois de seren aprobada a Lei 13/1985 del Patrimonio Histórico Español, norma adaptada aos novos tempos aínda que utilice unha denominación daquela xa superada. Diferenza Felipe Arias as funcións básicas que prevalecen no museo como entidade xenérica daquelas outras de carácter complementar, derivadas da evolución das distintas modalidades e tipoloxías museísticas e que, en boa parte, son o produto do desenvolvemento máis detallado dalgunha das funcións básicas ou “clásicas”. Adiántase neste traballo a outro que publicará dezaseis anos despois (2003) e no que disocia o labor documental, nodal no museo e aplicado ás coleccións que conserva e custodia, dos programas documentais que todo museo pode desenvolver fóra dos límites físicos da institución e que o comprometen co territorio

– –

circundante, aquel que a lei galega en vigor (artigo 69 da Lei 30/1995) denomina ámbito territorial. No traballo de 2003 fala con expresividade do patrimonio cultural de dentro e de fóra (do museo), cuestión que el coida relevante para a práctica totalidade dos museos arqueolóxicos e etnográficos e inseparable da modalidade museística obxecto da súa reflexión central: os museos de sitio e os xacementos arqueolóxicos visitables.

Neste traballo abre o debate en Galicia sobre o asunto da comunicación, incorporado ás palestras da museoloxía internacional e presente nas páxinas da revista Museum, logo de seren introducido na literatura museolóxica anos antes por un autor de culto

7para Felipe Arias como Duncan Cameron . Na península ibérica museólogos de prestixio en sintonía coas inquedanzas de Felipe Arias, caso de Antonio

8Limón , tratarán o fenómeno da comunicación en ocasións reiteradas, formulando que a investigación museolóxica debe considerar prioritario o estudo das experiencias, fórmulas e modalidades que enlazan o museo co público e cos comportamentos socioculturais da sociedade. Anos despois publicacións británicas e de lingua francesa darán acollida, ás veces monográfica, a unha cuestión “de moda” e reflectida decote nos mass-media, segundo comenta Felipe Arias nestes dous traballos, tanto dende a atalaia de publicacións xenéricas Museum,

9Curator, Museums Journal ou Publics & Musées como dende o observatorio parcial da etnomuseoloxía. Outros investigadores universitarios procedentes da

––



10INIESTA, M.: Els gabinets del mon. Antropologia, museus i museologies. Pagès Editors. Lleida, 1994; PRATS, Ll.: “L'Ecomuseu de les valls d'Aneu en el futur del Pallars”. Àrnica, 15. 1993, pp. 6-34; ABELLA, J.: “L'Ecomuseu Les Valls d'Aneu. Un proyecto de gestión y de desarrollo local”. Revista de Museologia, nº 6, 1995, pp. 56-58.

socioloxía, psicoloxía ou pedagoxía adoptaron o museo como campo de análise dos seus estudos para examinaren a conduta do público. Felipe Arias faise eco moi cedo destes estudos que aproveitará para as súas reflexións museolóxicas e tamén para a súa práctica cotiá como profesional dun museo.

Felipe Arias entende a museoloxía como un saber aplicado, esculcando a bibliografía do momento e dando conta das novidades traídas polas novas museoloxías e o impacto que ocasionan na literatura museolóxica internacional, moi especialmente despois de 1984-1985 cando se suceden as Declaracións de Quebec e a constitución do MINOM (Movimento Internacional da Nova Museologia) en Portugal. Ata ese momento a literatura museolóxica hispánica ficaba ausente destas correntes de renovación museolóxica que se implantarán cedo en Portugal e con menor incidencia en España, excepción feita de Cataluña onde a fórmula ecomuseolóxica será aplicada nunhas cantas experiencias, e os debates teóricos sobre as novas correntes irán da man de numerosos coloquios e encontros promovidos pola Xarxa de Museos Comarcals de Catalunya, creada en 1982, e, fundamentalmente, de inciativas sucesivas de desenvolvemento territorial e comarcal no Pirineo catalán, con precedentes no Val d'Aran e ensaios inspirados na ecomuseoloxía, que desembocarán no Ecomuseu de les Valls d'Aneu, materializado entre

101983 e 1993 .

Cando Felipe Arias no artigo de 1987 pecha o foco sobre a casuística galega enumera as particularidades da nosa feble estrutura museística, trazo que sinala en traballos posteriores, relacionando o feito da creación e mantemento de museos coa disparidade de promotores e titularidades, o que explica moitas das disonancias no discorrer cotiá de moitas entidades. Destaca a excepción do Museo de Pontevedra como caso exemplar de autonomía de xestión, ironicamente lembrada agora cando a Deputación provincial de Pontevedra disolve 'manu militari' unha experiencia de xestión modélica á que debían tender todos os museos das redes publicas. Modelo posto en marcha, outra coincidencia!, pola figura á que se lle dedica no 2015 o

Día das Letras Galegas e modelo contrario ao que prevalecía na Deputación provincial luguesa cando a figura que glosamos foi obxecto de prácticas caciquís propias da entropía política agora asumida polo organismo provincial pontevedrés. A disparidade de fórmulas de xestión e de titularidades explican así mesmo a dificultade para establecer programas de cooperación e para que cada centro cumpra as funcións básicas encomendadas que esas disparidades administrativas ocasionan. Esta diagnose, sobre a que volve en traballos sucesivos (1992 e 2003), lévao a realizar un retrato cabal e fiel da situación naquel momento, con situacións e circunstancias que mudaron pouco na actualidade:

- problemas de conservación con instalacións e equipamentos deficientes,

- subdesenvolvemento museográfico: fondos amoreados en salas e almacéns (?),

- falta de persoal cualificado e profesionalizado,

- déficits de seguridade (coas excepcións que podemos sinalar na rede de museos estatais, no Museo de Pontevedra, no Museo do Pobo Galego, funcionando xa daquela, e nalgúns museos municipais e de fundacións). Practicamente deficiencias análogas ás detectables na actualidade, e tratadas por el e outros autores como eivas endémicas e case estruturais,

- deficiencias no labor documental e investigador e, conseguintemente, na edición de guías, monografías e estudos varios,

- carencia de orzamentos estables ou de liñas de subvención regulares para sufragar as diversas necesidades, tarefas e obxectivos dos Centros dependentes de administracións infradotados orzamentariamente,

- falta de bibliotecas especializadas e do pulo preciso para botalas a andar.

Alude Felipe Arias á acción dinamizadora, durante aqueles anos, do Instituto Padre Sarmiento de Estudios Galegos e ao labor propulsor e concienciador asumido polo Museo do Pobo Galego, forxa dende a que se fragua a creación do Consello Galego de Museos ante a demanda de contar cun foro para a


coordinación das distintas entidades museísticas de 11Galicia .

Felipe Arias sinala a potencialidade da institución museal en Galicia, convencido da súa eficacia sociocultural e do papel que podía cumprir na normalización cultural do país (1987: 789): “[…] os museos están chamados a desenrolar de seu e no caso concreto da cultura e investigación galegas, un papel fundamental, para o que se necesitan recursos dabondo e tamén, desde logo, criterios e métodos apropiados de actuación, que se lograrán mediante unha adecuada formación dos museólogos, algo que aínda é un problema non resolto“.

No relativo á función educativa que corresponde aos museos, salienta a infradotación de medios e recursos humanos para esa tarefa, comentando ás prácticas a “pau seco” nas que a visita escolar ou a acción didáctica non conta cunha preparación previa por parte do museo e mesmo polos profesores que se achegan cos seus alumnos ás súas dependencias. Felipe Arias non esquece os aspectos organizativos e aparentemente “pedestres” –os horarios, a difusión nos medios, o atractivo das montaxes museográficas, os prezos para entrar, os hábitos de visita aos seus museos pola poboación da súa contorna, etc. que inciden na función social destas institucións con relación ás comunidades situadas no seu territorio. Este artigo, denso en contidos e panorámico na visualización de todas as parcelas que eran observables naqueles anos nos museos galegos, analiza as carencias e orientas as vereas polas que sería doado discorrer para mellorar a situación e atopar novos horizontes. Bota en falta unha política institucionalizada dos Museos galegos, centrada na investigación, a difusión e a información museolóxica, inseparable da habilitación de medios económicos proporcionados polo Estado e polas restantes Administracións: Autónoma, Deputacións e Concellos, e así mesmo polas Fundacións privadas e a Igrexa nos Centros de cadansúa dependencia. A súa preocupación constante pola relación museos-educación apréciase cando cita como necesidade

–

prioritaria a interacción efectiva cos Centros de Ensino e cos plans de estudo, dende o ensino primario á Universidade, que el considera inseparable dun inserimento real dos museos no tecido sociocultural de Galicia, pensando no idioma e nos mecanismos de información-comunicación. O seu interese e a súa preocupación pola dimensión educadora do museo reflíctese no tratamento recorrente que fai desta cuestión en varios traballos e no artigo monográfico que publica en 1997 sobre o tema (1997c), revisando os estudos ao respecto dos principais investigadores

12especializados na dimensión didáctica dos museos . Para el a consideración do papel formativo que lles compete aos museos supón o enfoque complementar e subsidiario dese papel, como campo alternativo da educación social e non como unha esfera substitutiva do ensino regulamentado, citando neste aspecto

1 3as anál ises de M. A. Ames relat ivas á “desescolarización” do museo. O museo, insiste, ten que se abrir a todos os públicos e pensar na diversidade social, así como nos condicionamentos que inciden na súa acción didáctica e difusora, moitos deles derivados da distinta tipoloxía museística, do tamaño da entidade e do seu ámbito territorial (área de influenza potencial ou real).

Finalmente, dende unha perspectiva planificadora, examina e revisa neste e noutros traballos (1987; 1992; 2003) a pertinencia dunha potenciación racionalizada da rede de museos locais e comarcais galegos, sempre que dita rede fose garante do cumprimento das funcións básicas atribuíbles ao museo merecente de tal nome. Daquela comezaba xa o andazo de creación de novos museos sen a debida tutela científico-patrimonial e todo o que tal tutela leva.

Fala Felipe Arias da coordinación, asunto que desenvolverá polo miúdo nun traballo presentado ás II


11Felipe Arias e outras persoas implicadas na andaina inicial do Museo do Pobo Galego –Carlos García Martínez, María Xosé Fernández Cerviño e Francisco Fariña Busto-, coa colaboración do Museo de Pontevedra e algúns museos locais e comarcais idearon a constitución dun ente coordinador, que desembocou na creación do Consello Galego de Museos (1979-1980) e na organización dos Coloquios galegos de Museos (a partir de 1981), nos que colaboraron tamén xentes ligadas á universidade e a outros campos do ensino.

12

caso, citados de maneira habitual e recorrente por Felipe Arias: M. A. Ames, M. Asensio, L. Caballero, A. García Blanco, P. García Ramos, A. Limón, J. I. Macua, E. Pol, J. Rosas, J. Santacana Mestre e o reiteradamente citado (por el) J. A. Piñeiro Rosa, sen esquecer a figura clásica de Duncan Cameron. Referencias todas elas incluídas no seu traballo de 1997 (“Comunicación, difusión e didáctica: o caso do Museo do Castro de Viladonga”. En Admnistraciones autonómicas y museos. Hacia un modelo racional de gestión. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1997) e algunhas delas no de 2011-2012 (“Os museos de sitio arqueolóxico. A experiencia do Castro de Viladonga”, Boletín Auriense, XLI-XLII, 2011-2012).

13AMES, M. A. “Desescolarizar el museo: una propuesta para ampliar el acceso a las colecciones”, Museum, 145, 1993, pp. 25ss.

Referímonos a autores presentes na bibliografía especializada e, neste



Xornadas de ANABAD-Galicia e publicado en 1997 (1998a), no que analiza as deficiencias no cadro organizativo do hipotético sistema galego de museos e as fondas carencias no binomio coordinación-cooperación, fundamento da inviabilidade dunha programación institucionalizada dos museos en Galicia. Á marxe da organización institucionalizada do sistema e das súas redes, non se pode desenvolver unha atención eficaz para o patrimonio cultural e os museos. A inutilidade das accións illadas ten como único remedio a aplicación dun programa de cooperacións e sinerxías institucionais. E proclama, particularmente para os centros das redes locais-municipais, a importancia desa cooperación.

Imaxina, finalmente, fórmulas non ensaiadas pero viables como a creación de entes mixtos de xestión, con regulamentos xur ídico -administrat ivos adecuados, para canalizar recursos e vertebrar programas, e como opcións abertas para pensar alternativas semellantes ás suxeridas varios anos

14despois por diferentes museólogos do Estado .

A fondura da súa análise transparéntase na relación de cuestións ineludibles para articular o mapa museístico de Galicia, que el centra fundamentalmente na diagnose que cómpre aplicar, preventivamente, aos museos non natos, que se van creando de maneira crecente despois de 1990 e moitos deles desasistidos de orientación profesionalizada e carentes das condicións técnicas que coida esenciais nos seus sucesivos estudos e reflexións.

As ideas relativas á comarcalización de Galicia, como proxecto institucional para vertebrar o territorio, nutrían o corpus ideolóxico do galeguismo histórico e regresaban novamente, como resposta ao microcentrismo provincial e ás expresións do municipalismo franquista, da man da xente nova que se consideraba herdeira da tradición nacionalista postergada e perseguida na ditadura. A comarca constituía a expresión “natural” da paisaxe e ao seu redor nucleábanse aldeas e parroquias delimitadas por un 'limes' municipal inserido na comarca real ou na comarca imaxinada, expresión fiel da historia da Galicia rural e vilega e marco asumible e crible para perfilar novas formas de organización territorial na Galicia política, económica e cultural que cumpría recuperar e normalizar. As vilas e certas manifestacións económicas e sociais, caso das feiras, as festas e as

romarías, configuran o espello no que se podía reflectir o relato cultural que os museos estaban chamados a contar. Esta concepción, dotada de sólidos alicerces históricos e etnográficos, era extrapolábel á observación xeográfica e aos estudos histórico-arqueolóxicos que, robustecidos por estudos tan

15solventes como os de Abel Bouhier , permitían estender a idea sociopolítica da comarcalización ao campo cultural e, derivadamente, á parcela do patrimonio cultural e dos museos. Felipe Arias (1992) foi quen de traducir con precisión e con linguaxe nidia esta cuestión e aplicala ao pequeno mundo dos museos. En todos os seus traballos está presente esta temática, para el fulcral á hora de debater e entender o asunto das redes e sistemas museísticos e para coller polos cornos as deficiencias do noso mapa museístico. A comprensión da estrutura comarcal en fase de construción nos primeiros vinte anos da democracia (e últimos vinte do século pasado!) resultaba esencial para elaborar un programa de recuperación do patrimonio cultural de Galicia e para encaixar este programa a través do instrumento máis doado para logralo: o museo. Publicado polo Consello Galego de Museos (CGM) en 1992, este estudo contextualízase nunha fonda reflexión realizada por el e outros membros da súa xeración na década que vai de 1980 a 1990. Encádrase na constitución do CGM, que camiña paralelamente á andaina inicial do Museo do Pobo Galego, e o seu enfoque está influenciado polos debates das seccións de Arqueoloxía e Etnografía do Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos (IPSEG-CSIC). Neses anos a biografía profesional de FAV transita polo Museo Provincial de Lugo, primeiro, e polo Museo Monográfico de Viladonga despois.

Para Felipe Arias a configuración dunha rede comarcal de museos, debidamente configurada no plano

16


15BOUHIER, A.: La Galice. Essai géographique d'analyse et d'interpretation d'un vieux complexe agraire. Le Roche-sur-Yon, 2 vols, 1979. (Existe edición galega: Galicia. Ensaio xeográfico de análise e interpretación dun vello complexo agrario. Biblioteca de Clásicos Agrarios Galegos. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. 2 tomos, 2001).

16A fórmula adoptada pola Xunta de Galicia, a través da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia (PRECEDO LEDO, A.: ”El Plan Comarcal de Galicia: un modelo de desarrollo territorial integrado”. Papeles de Economía Española, 16, 1996, pp. 311-322), coas súas paramusealizacións instaladas nos Centros Comarcais, foi cuestionada dende moitos foros (FERRAS SEXTO, C.: “Cambio social e territorial en Galicia. ¿De pais rural a cidade xardín?” SEMATA. Ciencias Sociais e Humanidades, 9, 1998, pp. 56-78; SANTOS SOLLA. X.M. e VALCARCEL RIVEIRO, C.: “Turismo rural, lóxica e desenvolvemento local”, SÉMATA. Ciencias Sociais e Humanidades 9, 1998, pp. 79-106.) e desembocou hoxe nunha aporía, resolta finalmente co desmantelamento decidido por parte daqueles que promoveran o seu órgano xestor (as Fundacións comarcais) e os Centros respectivos.

14GRAU, L.: “Museos, globalización y otros cambios climáticos: ensayo sobre sus derivas”, Museos.es, vol. 5-6, 2009-2010, pp. 28-37.

museolóxico, solidamente apoiada no marco institucional e doadamente asesorada na perspectiva técnica, resulta necesaria nun momento no que se albisca o comezo da febre musealizadora, detectada, segundo indicamos, despois de 1990. Coida oportuno examinar as figuras do museo local e comarcal e as formas que estes centros adoptan na Galicia rural e vilega, tendo como norte a súa tutela e como horizonte a súa racionalización, coa finalidade de garantir o cumprimento das funcións básicas esixibles a unhas iniciativas destinadas a operar co patrimonio cultural.

Felipe Arias interesouse igualmente polo marco xurídico que regula o mundo do patrimonio cultural e os museos, colaborando en xuntanzas e seminarios sobre este tema e publicando algún traballo centrado nesta materia. Destacamos os publicados con Francisco Fariña que realizan unha revisión histórica da normativa legal sobre museos e patrimonio, ollada como o alicerce dunha historia xurídica específica, seguida dunha análise dos textos legais, estatais e autonómicos, recentes, de interese para Galicia e que inciden decisivamente no seu ámbito museístico e cultural. De relevancia para as diferentes cuestións

tratadas nesta glosa, son as precisións feitas á Lei 30/1995, do Patrimonio Cultural de Galicia (actualmente vixente), salientando as bondades da norma e tamén as súas deficiencias, lagoas e contradicións (1997), facendo fincapé nas súas posibilidades de mellora a través do desenvolvemento regulamentario dos seus distintos títulos, asunto pendente á data de hoxe.

Felipe Arias. O Museo vivido.

Fóra do período inicial como director do Museo Provincial de Lugo, a obra senlleira de Felipe Arias é indubidablemente o Museo Monográfico do Castro de Viladonga. A valoración desta obra, produto do traballo dun equipo solvente que asumiu como propios os obxectivos que el se marcou dende o comezo, permítenos ponderar non só a realidade empírica dos programas, accións e realizacións desenvolvidas por esta institución durante case tres décadas, senón tamén e asemade polas propostas, reflexións e análises que este eminente arqueólogo e museólogo redactou para crear debate e afondar no cuestionamento científico das ideas, fórmulas e




Felipe Arias no Castro de Viladonga co poeta chairego Manuel María

17

Luis Caballero, M. Genera i Monells, J. Mª González Parrilla e J. M. Cuenca, Francisca Hernández, Mª Ángeles Querol, F. J. Sánchez Palencia e Francesc Tarrats noutros territorios do estado español, J. Alarcão en Portugal e Mª C. Ruggieri e C. Sposito, noutros territorios de Europa. Referencia repetida é a de N. Stanley Price e seus colaboradores na súa coñecida monografía de 1984, traducida ao castelán en 1990. Trátase de autores de referencia, reiteradamente citados nos traballos de Felipe Arías, aos que podíamos engadir outros nomes, pero escollemos aqueles de cita máis frecuente. Todos eles aparecen na bibliografía dos traballos de Felipe Arias citados nesta glosa, polo que excluímos a súa cita explícita na relación bibliográfica final, na que soamente se relacionan os textos editados de Felipe Arias utilizados para a redacción deste artigo.

F. Fariña, F. Carrera e V. Barbi en Galicia, J. L. Argente Oliver, J. Ballart,

propostas musealizadoras asociadas aos xacementos arqueolóxicos e aos museos de sitio a eles vinculados. A fecundidade das aportacións de Felipe Arias neste campo o converten nun referente na península ibérica para a comprensión e a análise da problemática que emerxe do tratamento deste patrimonio e da súa tradución en termos museolóxicos. As súas análises e

17as realizadas por outros arqueólogos e museólogos foron decisivas para achegármonos aos postulados museolóxicos de interese e utilidade para conciliar os labores de conservación, investigación e difusión das áreas e xacementos arqueolóxicos. Tamén as reflexións que engaden a ditas análises proporcionan criterios metodolóxicos para pensar intervencións patrimonializadoras e musealizadoras en conxuntos e espazos de interese histórico ou etnográfico, tanto rurais como industriais.

Felipe Arias introduce enfoques moi oportunos para vincular o museo arqueolóxico a cuestións moi actuais centradas na concepción da arqueoloxía como campo privilexiado das políticas urbanísticas e de protección e salvagarda do patrimonio cultural. Referímonos á denominada arqueoloxía de xest ión e as consecuencias que a súa actividade ocasiona para a conservación de restos e xacementos, descubertos a raíz de intervencións privadas e de obras públicas. A mirada dun museólogo experimentado na xestión de museos de sitio resulta necesaria para comprender a versatilidade e as múltiples opcións que a arqueoloxía de xestión e a arqueoloxía de urxencia ofrecen á idea de salvagarda do patrimonio cultural e á noción social de rendibilidade deste patrimonio. Destaca a utilidade desta especialidade arqueolóxica, sempre a pé de rúa, para orientar as decisións sobre os restos, lugares e zonas arqueolóxicas merecedoras de conservación e de aproveitamento sociocultural (1999:42-43). Felipe Arias, como lucense e como membro que foi da Comisión Territorial de Patrimonio da súa provincia, coñece ben os percorr idos, tantas veces desafortunados e tantas veces alleos ao interese

cultural xeral, polos que se aventurou o patrimonio arqueolóxico dunha cidade como Lugo, cidade que coñece como ninguén por 'enriba e por abago' como reza a lenda das cidades asulagadas: “[…] Muchos yacimientos, después de ser excavados, son aprovechados solamente como documentos para la investigación arqueológica (y/o histórica), sin que la existencia y permanencia física […]visible de las estructuras […] inmuebles de interés, llegue a constituir una preocupación prioritaria para el investigador y, lo que aún es más grave, para la Administración […] tal situación conlleva un progresivo deterioro de muchos yacimientos […] que se pierden así para la memoria colectiva”(1999:44).

Dende a mesma perspectiva Felipe Arias cuestiona a pertinencia, outras veces a posibilidade, da figura dos Parques Arqueolóxicos e cuestiona o concepto –máis ca o termo de musealización aplicado aos sitios e xacementos arqueolóxicos. Cómpre lembrar ao respecto que tal conceptualización, que postula unha idea procesual orientada á posta en valor cultural dun lugar arqueolóxico, debe moito, segundo indicamos, ás narrativas museolóxicas traídas polas novas museoloxías, orixinariamente ensaiadas para a posta en valor patrimonial de espazos e territorios agrarios ou industriais, herdeiros dunha tradición descontinua dos museos ao ar libre escandinavos de comezos do século XX. Felipe Arias precísanos o que acepta como musealización, á marxe da súa discrepancia co termo: “[…] 'musealizar' un sitio supone, fundamentalmente, recuperar un espacio arqueológico definido, 'útil' para el científico pero también, y sobre todo, para los fines y objetivos de la conservación y la difusión de este Patrimonio Cultural”(1999:44)

Felipe Arias tratou en numerosos casos a problemática dos museos de sitio e dos xacementos visitables, volvendo moi recentemente (2011-2012) sobre isto para sintetizar as formulacións teóricas anteriores e a súa aplicación práctica ao museo de Viladonga. Apreciamos neste último traballo a secuencia conceptual na que se desenvolve a súa idea respecto desta variante de museos, condicionados necesariamente pola interacción entre un museo de factura formalmente “clásica” e un xacemento ou área arqueolóxica que favorece a relación entre patrimonio cultural e patrimonio natural: un espazo xeográfico observado territorialmente e uns elementos materiais interpretables e interpretados como bens culturais. Este vínculo lévanos a unha relectura conxunta baixo presupostos culturais (históricos): o xacemento

–


ollado, xa que logo, como unha construción histórica que crea unha paisaxe, examinada baixo o enfoque proposto polo Convención Europea da Paisaxe de Florencia, do ano 2000. Documento este que destaca a conexión entre patrimonio e paisaxe (cultura e natureza humanizada) e que nos relaciona coa arqueoloxía da paisaxe, tan patente nos xacementos visitables e temática á que Felipe Arias concede particular relevancia. Nas discusións ligadas a este asunto emerxe o concepto de 'sostibilidade', non interpretado do mesmo xeito por todos os que o manexan, como el certeiramente indica. Ao redor deste concepto florecen procesos e dinámicas tan aleatorias como complexas, que desprazan o fenómeno da conservación e a protección dos sitios arqueolóxicos, así como o do seu tratamento museolóxico, do seu papel protagonista. Insiste nas dúbidas conceptuais que lle produce o concepto de “musealización” asociado ao binomio xacemento-museo, xa que entende que a súa aplicación leva consigo prácticas e definicións difusas e inestables. Considera que a extensión deste concepto e das intervencións arqueolóxicas –e museográficas! realizadas sobre o espazo urbano e sobre os territorios descontinuos rururbanos ocasionan moitas dúbidas teórico-prácticas que problematizan esta cuestión. Neste aspecto faise eco da súa longa experiencia como arqueólogo e museólogo, bo coñecedor das dificultades e percorridos da, relativamente recente entre nós, arqueoloxía de xestión. Reflexións que desenvolve dende un observatorio privilexiado como o representado pola cidade de Lugo. A complexidade da protección, estudo e difusión de xacementos arqueolóxicos en territorios urbanos e periurbanos vén condicionada pola densa trama de intereses económicos e políticos que descentran o debate científico e cultural e, así mesmo, determinan a natureza das intervencións arqueolóxicas, particularmente ás orientadas á protección, conservación e posta en valor cultural (parcela museográfica incluída) dos restos localizados e investigados.

Convídanos o arqueólogo e museólogo a dubidar do termo “musealización” cando opoñemos as funcións museográficas (clásicas) dun museo ás aplicables a un xacemento ou sitio arqueolóxico. Non é o mesmo un xacemento visitable, un xacemento integrado nun complexo musealizado (sitio + instalación museográfica) ou unha paraxe arqueolóxica concibida como parque arqueolóxico, como centro de acollida de visitantes e como aula ou centro de interpretación. Sen

–

rexeitar a virtualidade destas distintas modalidades, bota de menos Felipe Arias unha profundización na cuestión e unha delimitación doadamente articulada (nos planos científico-técnico, xurídico e divulgador) das diversas variantes e das opcións escolleitas, que, para el, deben estar subordinadas a preservar o trinomio investigación, conservación e difusión.

A segunda parte deste artigo percorre a historia das intervencións arqueolóxicas en Viladonga, fai un balanzo da acción patrimonial e socioeducativa do complexo museo-xacemento e, finalmente, enuncia unhas conclusións abertas e críticas (2011-2012:109-111), resumidas nun decálogo, que explica o éxito sociocultural deste Museo e que podemos sintetizar en tres bloques fundamentais: a divulgación por medios clásicos e virtuais da existencia e situación do museo, a elaboración dun repertorio variado de produtos didácticos e divulgativos e a presenza do museo na comunidade xeograficamente máis achegada mediante actividades alternativas en cooperación con outras institucións e entidades sociais. Todo mercé á complicidade da súa Asociación de Amigos, que funciona como vento de cola, dende a súa fundación, para a navegación do Museo de Viladonga. A revista Croa, en medre continuo, proxecta o Museo e a súa Asociación fóra dos circuítos de proximidade e entre a comunidade profesional e científica, mantendo un equilibrio envexable entre os distintos extremos da divulgación: a que pode interesar a públicos misceláneos e a que procuran xentes máis especializadas. Felipe Arias explicita en varios dos seus textos que un museo debe atender tres instancias de público ou tres corpos de visitantes, manexando a categoría de MacDonald (1993): a poboación da contorna, o estudantado dos diferentes niveis educativos e o público máis heteroxéneo, normalmente de procedencias externas. A revista Croa recolle tal enfoque e a traxectoria de Viladonga –museo e xacemento constitúen na perspectiva de hoxe a exper iencia paradigmát ica (modél ica) das musealizacións de sitio e da ecuación museo-xacemento en Galicia. A súa historia científico-patrimonial, curta pero intensa, resúmese no artigo dito (2011-2012) e nas tres guías editadas, particularmente as dúas últimas (1996 e 2013).

Tanto neste traballo (2011-12), como nas dúas últimas Guías do Museo de Viladonga (1996 e 2013), faise unha historia detallada das numerosas e sucesivas intervencións arqueolóxicas realizadas no Castro, seguida dun balance da acción patrimonial e

–




socioeducativa do Museo. As intervencións arqueolóxicas ocorren entre 1971 e 2013, comprendendo os labores prospectivos, as consolidacións das estruturas do xacemento e a posta en valor cultural do conxunto. A sala introdutoria ao relato museal (sala 0) proporciona unha orientación para v is i tar e comprender o xacemento, establecéndose nela o marco (o framework) histórico-arqueolóxico que concede pertinencia ao xacemento musealizado e á mediación que o museo ofrece como estrutura significante que aporta o significado histórico e cultural da sociedade musealizada (a castrexa) e do proceso aculturador conseguinte: o mundo galaico-romano. Da lectura dos traballos, antes citados, de Felipe Arias sobre os museos de sitio e sobre o manexo museolóxico das xacementos podemos extraer conclusións enormemente fecundas. As críticas indicadas, relativas á noción de musealización aplicada aos espazos e xacementos arqueolóxicos, suxiren a idea dunha arqueoloxía reflexiva, volta sobre si mesma a través da mirada do arqueo-museólogo que, logo de examinaren os parámetros da conservación, o coñecemento e a difusión das fenómenos arqueolóxicos, pensa especularmente as distintas verdades arqueolóxicas enunciadas contrastándoas coas posibilidades investigadoras, as esixencias conservadoras e as demandas divulgadoras. O carácter inestable e difuso por el atribuído á noción de musealización garda certa correspondencia

18–lembrando a Bourdieu - coas posibilidades de organizar as representacións obxectais concretadas no xacemento e as representacións mentais ás que tende o acto musealizador. O marco das delimitacións e das continuidades ou discontinuidades entre xacemento e museo leva consigo a necesidade de trazar límites e aportar significados (regere fines) aos distintos elementos que integran o conxunto culturalmente patrimonializado. Felipe Arias adiantou camiño para o quefacer museal e, así mesmo, abriu canles para novos debates e novas reflexións sobre a musealización. A sala 1 convídanos a pensar o espazo xeográfico e a súa transformación en territorio aculturado. O medio natural modificado pola acción humana crea a paisaxe, que emerxe como interese recorrente nos traballos de Felipe Arias, preocupado polo enlace entre patrimonio natural e patrimonio gradualmente 'desnaturalizado' (o patrimonio cultural):

o réxime habitacional e a secuencia de prácticas construtivas materializarían arqueoloxicamente tal enlace.

O museo volve ás raiceiras museográficas clásicas cando expón as series de pezas e obxectos exhumados no xacemento, significados como propios do lugar e mostrados como representativos dunha sociedade, dun momento e dunha cultura. A dicotomía materialidade-inmaterialidade asoma na montaxe do museo, derivada da súa condición de explorador e intérprete. En Viladonga asúmese o xogo heurístico e hermenéutico da boa museografía e novamente as representacións obxectais confróntanse coas mentais. A inmaterialidade trátase aquí dende unha dobre perspectiva: a que indaga sobre os significados dos protagonistas do mundo representado e aquela outra que rescata a interpretación popular posterior, que permanece no imaxinario colectivo dos habitantes e veciños actuais da comarca, relatores da súa propia interpretación sobre un pasado que, arqueoloxicamente, interpela o museo.

Unha conclusión advirte da provisionalidade de todo coñecemento e, consecuentemente, de toda proposta de divulgación, o que nos lembra a cautela deontolóxica que debe presidir sempre a narración que nos traslada un museo.

Este traballo avalía un longo proceso dun cuarto de século de tarefa promovida por el e seu equipo. O máis relevante dos resultados obtidos reside no feito de seren a aplicación práctica dos métodos contidos no argumentario museolóxico teorizado durante anos. O éxito da visita escolar en Viladonga dá conta da eficacia lograda por un profesional persuadido de que a a función educativa, constitúe un dos tres piares básicos dun museo. Igualmente o dinamismo desenvolvido pola Asociación de Amigos do Museo demostra a confianza que Felipe Arias tivo sempre nos axentes sociais da sociedade civil, convocados a seren copartícipes do labor sociocultural dun museo. A revista Croa constitúe, por outra banda, a expresión, visible e tanxible, da pertinencia e a oportunidade de instalar un altofalante para enguedellar o labor científico-técnico do museo nun programa de difusión e divulgación culturais. As dúas estratexias constitúen un exemplo a seguir polos outros museos de Galicia, moitas veces, incluso os máis activos noutros planos, ensimesmados nas outras tarefas e funcións igualmente necesarias en todos os museos.


18 BOURDIEU, J.: ¿Qué significa hablar? Economía de los intercambios lingüísticos. Ediciones Akal, S.A. Madrid, 1985.

Cativa coda dende a croa.

Vivimos un momento histórico de desconfianzas, riscos e inseguridades, de desaparición da crenza nos grandes relatos, nas verdades contrastadas e nas posibilidades dos desafíos colectivamente asumidos. Experimentamos un tempo con “cambios materiais e simbólicos” que producen brétemas escurecedoras dos proxectos sociais e culturais sólidos e estables, que favorecen o desarraigo dos contextos e disolven as certezas. Ante o triunfo da modernidade líquida, informe, difícil de asir e chea de riscos -doadamente

19glosada por Zigmunt Bauman e Ulrich Beck -, os


museos poden operar como lugares que transmiten autenticidades, experiencias históricas colectivas, confianzas logradas pola acción comunitaria dos individuos e relatos sólidos de procesos históricos estruturantes (cultural e politicamente) da dialéctica individuo-sociedade. Os museos ofrecen imaxes de sociedades imperfectas que, mediante a cooperación e o conflito, articulaban e articulan as sociedades a través das expresións de sucesivas e cambiantes identidades de estamento ou clase, de xénero e de etnicidade. Os museos poden axudar a devolver confianzas –iconografías sólidas- fronte ao desnorte ideolóxico e moral provocado polos que impoñen o relato da precarización mental, desasistida de toda verdade á marxe da predicada polo capitalismo líquido financeiro. Persoas como Felipe Arias representan para nós a extrapolación necesaria do mnémon (µvήµωv) grego, figura ou 'testemuña solemne' “[…] personaje que conserva el recuerdo del pasado con vistas a una decisión de justicia” (Gernet, 1981:249-250) ou individuo que “custodia o recordo do pasado […]” e que, seguindo a función atribuída á historia por Polibio (Polibio, II, 56, 7-12), debía “instruir y convencer para siempre a las personas estudiosas con actos y discursos

Felipe Arias visitando o Castro de Viladonga cun grupo de alumnos.

19Os conceptos de moderrnidade líquida ou de vida líquida foron enunciados e desenvolvidos polo sociólogo e pensador polonés-británico Zygmunt Bauman, que examina, entre outras moitas cuestións, a produción acelerada de coñecemento e a súa conversión (igualmente acelerada) en saber obsoleto (ver Modernidad líquida. Fondo de Cultura Económica. México, 2007; Vida Líquida. Ediciones Paidós Ibérica S.A. Barcelona, 2007). Tamén a noción de sociedade-risco ou sociedade do risco proposta polo sociólogo xermano, recentemente falecido, Ulrich Beck, que afonda nos seus estudos no fenómeno do risco, a inseguridade e a incerteza da sociedade na época da modernidade tardía, e que nos convida a mirar cara a Ilustración como alternativa e como dispositivo para produciren novas confianzas (ver La sociedad del riesgo mundial. En busca de la seguridad perdida. Ediciones Paidós Ibérica S.A. Barcelona, 2008).

(µνήµων)




verdaderos”. Esta referencia comentada por J.-P. Vernant (1982:1985), e moitas outras comentadas por J. Le Goff (1991), ilustran a evolución seguida pola arte de lembrar -a (mnemotecne)- no camiño de construíren o relato laico no que a modernidade (sólida) converteu

20a historia .

Bibliografía

Obras de Felipe Arias Vilas referidas no texto

ARIAS VILAS, F.; “0s Museos Galegos:As funcións e as carencias”. Actas das I Xornadas de Arquivos, Bibliotecas, Centros de Documentación e Museos de Galicia, Tomo II. A Coruña: ANABAD-GALICIA, 1987, pp. 785-796.

ARIAS VILAS, F.; Memoria para un proxecto de montaxe do Museo Comarcal de A Fonsagrada (Lugo). 1989. Inédita.

ARIAS VILAS, F.; “A problemática dos museos galegos”, I Coloquio Galego de Museos. Santiago 1991. Inédito.

ARIAS VILAS, F.; “O proxecto de ampliación do Museo do Castro de Viladonga (Lugo)”. Coloquios Galegos de Museos. Santiago de Compostela: Consello Galego de Museos, 1992, pp. 43-54.

ARIAS VILAS, F.; “Aspectos xerais e particulares do tema museolóxico en Galicia. Os museos comarcais”. Coloquios Galegos de Museos. Santiago de Compostela: Consello Galego de Museos. 1992, pp. 181-203.

ARIAS VILAS, F. e FARIÑA BUSTO, F.; “La legislación sobre el patrimonio histórico de Galicia como Comunidad Autónoma y su evolución”. Complutum Extra, 6 (II), 1996, pp. 347-358. Publicado tamén en Patrimonio Cultural y Derecho,1, 1997, pp. 231-247.

ARIAS VILAS, F. e DURAN FUENTES, M.C.; Museo do Castro de Viladonga. Castro de Rei-Lugo. 1996. Xunta de Galicia.

ARIAS VILAS, F.; “Coordinación e cooperación entre museos de Galicia,” II Xornadas de Arquivos, Bibliotecas e Museos, A Coruña, abril 1997, ANABAD-GALICIA (Santiago de Compostela), 1997a, pp.599-612.

ARIAS VILAS, F.; “Sobre os museos de sitio arqueolóxico: un intento de revisión crítica”. EMP (El Museo de Pontevedra), LI, 1997b, pp. 293-322.

ARIAS VILAS, F.; “Comunicación, difusión e didáctica: o caso do Museo do Castro de Viladonga”. En Admnistracións autonómicas e museos. Cara a un modelo racional de xestión. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1997c, pp. 225-253.

ARIAS VILAS, F.; “Recursos humanos no Museo do Castro de Viladonga (Lugo)”. V Coloquio Galego de Museos. Santiago de Compostela: Consello Galego de Museos. 1998, pp. 277-290

ARIAS VILAS, F.; “Sitios musealizados y museos de sitio: notas sobre dos modos de utilización del patrimonio arqueológico.” Museo, nº 4, 1999, pp. 39-59.

ARIAS VILAS, F.: “¿Os museos e o patrimonio cultural: dentro, fóra ou en ningures?”. VII Coloquio Galego de Museos. Santiago de Compostela: Consello Galego de Museos. 2003, pp. 135-141.

ARIAS VILAS, F.: “Os museos de sitio arqueolóxico. A experiencia do Castro de Viladonga”, Boletín Auriense, XLI-XLII, 2011-2012, pp. 93-119.

ARIAS VILAS, F.: “Actividades do Museo do Castro de Viladonga e da súa Asociación de Amigos”, Croa, 22, 2012, pp. 8-11.

ARIAS VILAS, F.: “Patrimonio arqueolóxico e museos en Lugo: un problema de todos”, Artesonado, (Revista dos Antigos Alumnos da Escola de Artes e Deseño de Lugo), nº 38, Lugo, 2012, pp. 30-32.

ARIAS VILAS, F., Bastos, D., DURÁN, Mª C. e VARELA, E. Museo do Castro e Viladonga. Castro de Rei-Lugo. Xunta de Galicia. 2013

20

historiadores e científicos sociais e o museo e o museólogo son parceiros desta tradición. Moitos destes autores acoden ao mundo clásico para reflectir o xogo de imaxes e referencias que pivotan sobre a noción plurivocal de memoria. No texto citamos tres nomes autorizados para “lembrar a memoria” e para situar a Felipe Arias no seu contexto: LE GOFF, J.: El orden de la memoria. El tiempo como imaginario. Barcelona: Ediciones Paidós Ibérica, S.A., 1991; GENET, L.: Antropología de la Grecia antigua. Madrid: Taurus Ediciones S.A., 1980; VERNANT, J.-P.: Mito y sociedad en la Grecia antigua. Madrid: Siglo XXI de España Editores S.A., 1982.

A memoria como análise, ideación e reflexión foi tratada por numerosos


Este traballo dedicado á figura de Felipe Arias, comprometido co coñecemento humanístico e co seu País, é tamén unha homenaxe a Mª Consuelo Durán Fuentes, Mariché, compañeira e igualmente amiga e persoa que se aventurou con Felipe polos mesmos camiños na profesión e na vida. Coautora con el de varios dos traballos citados, co-participou e participa con el do amor polo saber e da militancia na fidalguía do espíritu.

Felipe Arias na homenaxe a Felipe Senén no Muiño do Rañego (Vilalba). 2010




VERBAS PARA O AMIGO FELIPE ARIAS

Francisco Calo Lourido

Boletín do Museo do Castro de Viladonga

Na invitación a participar no número de CROA dedicado ao recentemente xubilado director e alma mater do Museo do Castro de Viladonga pedíuseme que escribise brevemente sobre a miña relación co bo amigo e investigador homenaxeado Felipe Arias Vilas. Non só non puiden negarme, senón que mesmo deixo constancia do agradecemento a Mª Elena Varela, actual directora do devandito museo, e a Mª Luísa Fernández, conservadora do mesmo, por non me teren esquecido á hora de honrar ao amigo común.

Non vou negar que me gustaría escribir sobre as achegas de Felipe á comprensión do mundo galaico-romano, á baixa-romanidade e aos aportes xermánicos e mesmo aos avances do coñecemento do Lugo romano, a cuxa muralla dedicou, xa nos inicios da súa labor investigadora, a súa tese de licenciatura. Supoño que outros colegas, sen dúbida con mellores ferramentas intelectuais, se ocuparán de repasar o incremento de coñecementos e interpretacións que, para a nosa historia antiga, significaron os seus traballos, cinguíndome pola miña banda á encomenda que se me fixo.

Coñecín a Felipe na Facultade de Filosofía e Letras, sendo eu alumno do noso lembrado e querido mestre don Alberto Balil e formando el parte do elenco de profesores do seu departamento; pero podo dicir que entrei en contacto persoal con el uns anos máis tarde, concretamente en 1976, cando, con data de 1 de xaneiro, despois dunhas peripecias persoais que agora non veñen a conto, principiei a aprender cunha bolsa de formación de persoal investigador concedida polo Consejo Superior de Investigaciones Científicas e

adscrita ao Instituto de Estudos Galegos “Padre Sarmiento”.

Como bolseiro fun incorporado á sección de Arqueoloxía e Prehistoria (tamén á de Etnografía, por ter realizado a miña tese de licenciatura nese eido), da que, baixo a dirección de Taboada Chivite, formaba parte Felipe, así como García Martínez, González Reboredo, Acuña Castroviejo, etc. No verán dese ano, escavamos no castro do Neixón (Boiro) baixo a dirección de Acuña e Caamaño e convocamos alí a todos os que naquel intre traballaban desde os museos, a universidade ou por libre no mundo da arqueoloxía en Galicia. En Casa Pachín (Taragoña), famosa daquela polos banquetes de vodas que alí diariamente se celebraban e onde nos hospedabamos os escavadores, tivo lugar a xuntanza. A xeito de anécdota direi que, uns días antes da reunión, a garda civil achegouse ata o restaurante e preguntou á dona, cariñosamente chamada por nós “A Pachina”, que clase de xuntanza ou contubernio ía ter lugar alí. É incrible como estaban informados de todo, ou, cando menos, de case todo, pois ao lles responder A Pachina, xa sabedora por nós, por mor da reserva do xantar, que iamos estar un fato de arqueólogos, preguntou o sarxento quen viñan sendo eses. Ficou tranquilo, cando esta lle dixo que eran como os que estabamos parando alí e que escavabamos no castro do Neixón. Lembro que todos os días, no descanso do traballo, liamos El País como o periódico máis de esquerdas do mundo, tal como se fose o Iskra ou o Pravda. Todos estabamos nacendo a unha España nova e procurabamos indicios de liberdade ata na prensa madrileña.


VERBAS PARA O AMIGO

FELIPE ARIAS

Naquela xuntanza, á que acudiron practicamente a totalidade dos que, en Galicia, tiñan algo que aportar á ciencia arqueolóxica, ampliouse a Sección, que, posteriormente, despois de moitas discusión, pasou a levar o termo Arqueoloxía antes de Prehistoria. Matizabamos todo, pois a terminoloxía é algo imprescindible para que a ciencia se desenvolva e sexa intelixible.

No mes de novembro finou o xefe da Sección e, na primeira xuntanza celebrada en 1977, eliximos a Felipe como nova cabeza da mesma. Eu, supoño que unicamente polo “mérito” de ser bolseiro, pasei a ocupar o posto de secretario. Isto fixo que a relación entre Felipe (residente en Lugo) e máis eu (en Santiago, onde está a sede do IEGPS) se fixese máis fluída e frecuente.

Baixo a súa dirección, o pulo que se imprimiu á Sección foi impresionante. En primeiro lugar, Felipe conseguiu incorporar e aglutinar a todos os que estaban en condicións de aportar algo a este eido da ciencia: profesores universitarios, conservadores de museos, profesores de ensino secundario e profesionais liberais, caso de Ramil ou Rodríguez Gracia, médicos ambos os dous, así como Carro Otero, membro xa desde os inicios con Bouza Brey. Dúas liñas mestras, dúas directrices moi claras e firmes, marcaron a súa dirección. Un punto esencial e irrenunciable, ata o extremo de ser levado ao frontispicio dos estatutos da Sección, foi o traballo por amor a Galicia, o que os nosos devanceiros, algúns deles (Xaquín Lourenzo, Antonio Fraguas...) aínda acompañándonos no

traballo, chamaban “sentimento da Terra” e, xunto con aquel, o emprego da lingua galega como único vehículo oficial e científico. O segundo punto, base dos nosos esforzos investigadores, asentaba no respecto ao patrimonio de Galicia, centrado, amais do estudo, en tres aspectos: conservación, divulgación e defensa.

Xa no mesmo mes no que finou o noso anterior xefe, concretamente o 12 de novembro de 1976, “La Voz de Galicia” publicounos un, podemos consideralo, manifesto, no que diciamos que “as solucións dos problemas de Galicia deben partir da súa consideración de nacionalidade dentro do contexto dos pobos ibéricos e a necesidade dos organismos e institucións político-administrativas xurdidas da mesma”. Nese escrito, coidabamos que “a eficaz conservación e estudo do noso patrimonio pasa forzosamente pola existencia en Galicia dun organismo propio...”. Nótese que nos adiantamos en 11 meses á elaboración do texto de “mínimos” que, en marzo de 1978, establece a Xunta de Galicia como goberno, dando inicio ao período pre-autonómico.

Se Gil de Biedma dixo que “de casi todo hace ya veinte años”, da nosa relación e do traballo ilusionante a prol da nosa arqueoloxía e do noso patrimonio xa estamos a piques de cumprir corenta. Tantos anos pasados só teñen unha vantaxe, a de permitir ollar a actividade da Sección cunha certa perspectiva, e esta permíteme asegurar que foron uns tempos de traballo heroico que nós nunca máis volveremos a ver. Todo canto, baixo a xefatura de Felipe, fixemos foi investigar, traballar intensamente, publicar e denunciar as desfeitas, e todo iso totalmente “gratis et amore”. A Sección de Arqueoloxía e Prehistoria chegou a ser un verdadeiro fenómeno social, á que se facía un intenso seguimento periodístico, mesmo con reportaxes que, como veño de lembrar, despois da súa relectura, non eran desexados por nós, que antepoñiamos a tranquilidade do traballo silente e afastado das cámaras ao balbordo sensacionalista dos medios. O 16 de abril de 1980, con remate o 16 de maio seguinte, en La Voz de Galicia, quéixase o periodista das respostas evasivas que lle demos varios de nosoutros, falando en nome de todos. Quedou moi claro que non pretendiamos ningunha caste de popularidade.

O interese pola conservación levounos a frear a curiosidade que move toda investigación e renunciar a abrir novos xacementos, decidindo que deberiamos

Felipe Arias en Adai. 1990.

centrarnos na consolidación de traballos xa feitos, fosen nosos ou de anteriores arqueólogos, caso de Baroña ou Santa Trega. A divulgación considerabámola imprescindible como elemento non só de coñecemento, senón de protección dos xacementos, implicando para iso as administracións e a poboación do entorno e, por suposto, principiamos a planificar a organización de cursos e congresos, caso do Coloquio sobre Prehistoria e Arqueoloxía de Galicia, en colaboración co Museo do Pobo Galego, ou o II Seminario de Arqueoloxía do Noroeste, entre outros. O anterior, pola visualización e valorización dos sitios arqueolóxicos, constituía un eficaz medio de defensa dos mesmos, mais atacamos tamén o asunto directamente, encetando un relatorio de desfeitas do patrimonio, con vocación de exhaustividade, que actualizabamos en cada xuntanza periódica.

Cando a administración local da cidade de Lugo, co beneplácito da Xunta de Galicia, decidiu facer uns aparcamentos subterráneos nas prazas da nobre Lucus Augusti, seis membros da Sección opuxémonos con argumentos científicos e de defensa do patrimonio que ocasionaron que Mirabella, un profesor de Historia da Arte Paleocristiá da universidade de Trieste, fose chamado para pontificar sobre a viabilidade ou inocuidade da desfeita. Ocasionou isto unha longa polémica, recollida na prensa entre os meses de abril e novembro de 1986. Debo dicir que o máis que conseguimos foi que se rematara por realizar escavacións en área, o que non impediu a destrución de boa parte do Lugo romano, así como que o eco dos nosos esforzos e denuncias chegasen á Conferencia sobre Arqueoloxía e Grandes Traballos, do Consello de Europa, celebrada en Niza do 4 ao 6 de novembro (cfr. La Voz de Galicia, 18 de novembro de 1986).

O traballo que realizamos nos tres primeiros anos trala ampliación da Sección foi recoñecido co prestixioso premio “Otero Pedrayo”, galardón que Felipe, arroupado por todos nós, recolleu, o 10 de novembro de 1979, no IEM ourensán que leva o nome do Patriarca. Desde o día da concesión tiñamos moi claro que o medio millón de pesetas co que estaba dotado o investiriamos “en algo que volva a redundar en beneficio de Galicia”, como –aínda que traducido o orixinal ao español- publicou “El Correo Gallego” o 3 do mesmo mes. Este premio motivou que o propio presidente do Consejo Superior de Investigaciones

Científicas enviase un telegrama de felicitación á Sección.

Había un verdadeiro programa, con xuntanzas periódicas -unhas na propia sede compostelá e outras percorrendo Galicia de norte a sur e de este a oeste para, o mesmo que nas xeiras do Seminario de Estudos Galegos, mellor coñecela e, conseguintemente, amala; todo se facía seguindo unha planificación que supoño que obrará no IEGPS nas actas feitas por min e, posteriormente, por Ana Romero, así como no meticuloso arquivo que Felipe facía de cada un dos temas tratados, dos acordos e das actividades, costume (bo costume que sinto non ter imitado) que continúa a facer hoxe, por exemplo nas xuntanzas do Museo do Pobo Galego. As escavacións dos distintos membros, nas que, máis ou menos días, procurabamos participar os demais, sempre eran seguidas de discusións e postas a punto, constituíndo un verdadeiro traballo de equipo. Este xeito de actuar veu o seu froito xa no ano 1979, no que quince dos membros publicamos Prehistoria e Arqueoloxía de Galicia. Estado da Cuestión, libro que dedicamos aos tres anteriores xefes da nosa Sección: López Cuevillas, Bouza Brey e Taboada Chivite. Hoxe estamos algúns dedicando o noso tempo, memoria e cariño ao cuarto e derradeiro (sic) xefe da mesma; pero por fortuna facémolo como Ben-Cho-Shey nos lembrou, na súa propia campa, como se deben de facer estas cousas: en vida e, engado eu, podendo ser en perfecto estado de saúde do amigo homenaxeado.

Mentres a arqueoloxía dependía do ministerio, houbo, malia o atranco inicial que ocasionou que os traballos de consolidación planificados para 1979 non se puidesen realizar ata o ano seguinte, unha moi aceptable sintonía. Os problemas principiaron, curiosamente, a raíz das transferencias de competencias, o que nos fixo lembrar en moitas ocasións aquel a modo de manifesto que citei ao primeiro. Chegou un intre no que mudou a situación do IEGPS e toda a Sección en bloque foi tacitamente expulsada e, a partires de aí, aquela institución que fora un niño de traballo e amor a Galicia converteuse nun reduto español en formas, comportamento, obxectivos e ata idioma. Fomos expulsados, pero o núcleo da Sección que sempre mostrou o maior interese e soportou a carga maior de traballo e ilusión permanece aglutinado e considerando a Felipe o xefe de todos nós.


El sabe, sen pretendelo, como conseguir isto; sáelle así de natural, é unha facultade que ten, emanada sen dúbida da súa capacidade de traballo, da súa honestidade, da súa fiabilidade e da súa bonhomía. Por iso, cando o 25 de febreiro de 1989 nos invitou a constituír a Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga, alí acudimos un feixe de compañeiros para acompañar e arroupar ao amigo, e alí volvemos, ano tras ano, para asistir ás periódicas xuntanzas -e mesmo ás ben merecidas homenaxes con que distintas asociacións da Terra Cha o distinguen- e seguir así confraternizando. O seu paso pola Dirección Xeral de Patrimonio foi, para min, o mellor con moito de toda a Consellería naquela etapa do bipartito. Sei dos seus problemas e mesmo dalgúns intres de desánimo que tentei mitigar en conversas con el. Agradecinlle que tivese a ben comunicarme telefonicamente a proposta e aceptación do cargo e prometinlle que, mentres durase, contase comigo para todo, o mesmo que sempre fixera e seguiría a facer nun futuro; pero que eu non o importunaría con ningunha cuestión. Iso foi o que aconteceu ao longo deses anos; mais Felipe,

sempre que tivo que facer unha actividade ou tomar unha decisión relacionada co mundo mariñeiro, non esqueceu que talvez eu algo podería dicir sobre o tema. Tampouco eu o esquezo.

Hoxe, o amigo, o mesmo ca min e outros dos conmilitóns das batallas pola nosa arqueoloxía e o noso patrimonio, está xubilado, podendo gozar de ver transcorrer os días empuxándose uns aos outros, ao xeito do inscrito naquel frontal de fonte dun fidalgo portugués, no que rezaba Sic unda unda pellitur, dies die. Hai moitos anos que don Antonio Fraguas empregou esta frase referíndose a don Xosé Filgueira, o homenaxeado coas Letras Galegas deste ano, e considero que, desde a Alba de Gloria na que sen dúbida se atopan os dous, sorrirán e asentirán benevolamente, vendo que me apropiei dela para lla aplicar a Felipe. Xubilado si, pero só dos afáns funcionariais, pois do que non teño dúbida é que do amor a Galicia e do traballo por estudala e dála a coñecer algúns é imposible que endexamais se xubilen.

VERBAS PARA O AMIGO

FELIPE ARIAS


O Curro Vello (Abadín). Xuño 1992. Felipe Arias con F. Fariña, A. Romero, J. Ramil, J.C. Sierra, F. Acuña e F. Calo.


O AMIGO DE VILADONGA

Julio Reboredo Pazos


Ocorre ás veces en case todas as profesións que, cando se chega ao ámbito cronolóxico da xubilación, é dicir, ao tránsito da madurez á vellez, algúns autores deixan de facer obras que responden ao tempo en que se realizaron, para construír compilacións do seu saber e a súa experiencia profesional. Non cabe dúbida, por exemplo, de que unha tese de doutoramento é un importantísimo traballo de, por así dicilo, entrada na idade madura; pero a min non me doen prendas en dicir que esas outras obras, construídas na plenitude da formación intelectual, poden chegar a revelarse como as obras dunha vida.

Polo que á Historia concirne, ocorréseme poñer tres exemplos, con independencia de que haxa outros, que os hai sen dúbida: polo que se refire ao statu quo do mundo contemporáneo sinalo a Josep Fontana i Lázaro

(1931) co seu Por el bien del imperio (2011); se miro o concernente á interpretación da nación española, os meus ollos diríxense cara a Mater dolorosa (2001), de José Álvarez Junco (1942); e se hei de fixarme en Galicia para ver a súa sesquicentenaria construción nacional repararei no Justo Beramendi González (1941) que escribiu De provincia a nación (2007). Calquera deses volumes puido ter sido redactado nun, dous ou tres anos, pero ningún deles podería terse abordado sen unha minuciosa labor de recompilación levada a cabo durante décadas, porque todos tres son o que chamei "obras dunha vida".

Levada a idea ás artes maiores ben puidéramos reparar no Leonardo da Gioconda e, traspasada á fantasía literaria, en Borges atópoa nun poema épico dunha soa palabra, porque tampouco é necesario que

Exterior do edificio do Museo nos anos 70



Pero o conxunto arqueolóxico de Viladonga quizais non estivese completo se non se estableceran lazos con aqueles que non só gustan da Historia, senón que ademais interésanse de forma activa na defensa e promoción do patrimonio cultural, especialmente o do seu entorno. Isto é o que levou o protagonista destas páxinas a interesarse pola existencia dun organismo que cumprise tal cometido, sendo así que en 1989 xurde a Asociación de Amigos do Museo de Viladonga, na que ingresei en 1990, se mal non me lembro. Naqueles momentos estaba eu destinado no instituto de Meira e desde entón as miñas relacións profesionais co Museo estreitáronse ata o punto de participar na campaña de escavación no Castro en 1992, que dirixiu, naturalmente, Felipe Arias.

Ao mesmo tempo foi desenvolvéndose, tanto con el como con Mariché Durán –en todo a súa compañeira–, unha corrente de afecto que vén perdurando a través dos anos. Non é de estrañar –e vaia como divertimento–, pois unha das primeiras amizades que trabaron meus avós maternos cando chegaron a Lugo en 1928 foi coa súa veciña do primeiro piso, dona Remedios Díaz, a avoa de Felipe Arias. Esa amizade estendeuse á xeración seguinte e tivo quizais o seu

semellantes expresións de saber humano teñan que ocupar centenares de páxinas ou abarrotar as bóvedas dunha pomposa catedral barroca.

No ano 1983, Felipe Arias Vilas chegou a Viladonga como director dun museo no que só existían os locais e as caixas de restos arqueolóxicos recollidos nas escavacións dos anos 1970. En 1983, pois, empezou Felipe Arias a súa tarefa, grazas a que na súa formación intelectual confluían tres elementos indispensables para que así fose. As trepias sobre as que ia facerse o caldo foron o arqueólogo que dirixiría desde entón case todas as campañas de escavación no xacemento, o historiador que en 1992 publica A romanización de Galicia e o museólogo que pauta a catalogación e informatización dos fondos e que ata tres veces desde entón acomete o labor expositivo do castro galaicorromano. O traballo rigoroso e o tempo dilatado fixeron que Viladonga non sexa simplemente un sitio arqueolóxico cun museo ad hoc, senón un verdadeiro centro de estudo e aprendizaxe que, mostrando o seu contido particular, é capaz de que comprendamos o que foi o mundo rural do noroeste na época tardorromana. Iso é o que debemos a Felipe Arias Vilas; iso é a obra da súa vida.

Exterior do Museo na actualidade


punto culminante cando, nun 22 de decembro de hai 61 anos, a nai de Felipe, Alicia Vilas, axudou á miña nai a traerme ao mundo.

Dado todo este cúmulo de circunstancias, tampouco resultará estraño ao lector que –xunto ao vogal nato Felipe Arias– de 1993 a 1997 ocupase eu a secretaría da Asociación, e que entre o 2001 e o 2005 tivera o pracer e o honor de presidila grazas ao favor dos asociados, entre os que ata o día de hoxe me conto.

Por ser socio, por ter sido presidente e por ter sido secretario atrévome a dicir que nada ou case nada podería terse feito, se os directivos da Asociación non contasen co apoio e o asesoramento do director do Museo, é dicir, de Felipe Arias. Iniciar aquí unha ladaíña das actividades realizadas polos Amigos de Viladonga sería como entoar una xaculatoria plúmbea na que, como pano de fondo, sempre aparecería a figura de Felipe como asesor e guía. Cumpre, pois, sintetizar, conformándome coa exposición de dúas actividades "tipo" que son, no meu entender, das que tiveron maior calado entre os socios e os alleos:

En primeiro lugar quero referirme ás viaxes culturais. É evidente que, desde hai anos xa, esta actividade non ten o eco de antano e as explicacións poden ser do máis variado. Non obstante isto, atrévome a afirmar que o peor dos males que afecta ás excursións é a media de idade dos asociados, pois case todos procedemos da Idade Media e iso non axuda; cabería preguntarse tamén sobre por qué non ingresa xente nova na Asociación, e quizais en ESO radica boa parte do problema, pero non é este o lugar nin o momento de afrontalo, conque, deixemos aí o asunto.

Quedémonos coa idea de que as viaxes foron, xa desde 1990, unha actividade de gran interese, tanto no aspecto formativo como desde o punto de vista do ocio, “en el que llegamos incluso a poner el pie en tierra de incas, es decir, a hacer hincapié”. En todo isto, o apoio loxístico do persoal do Museo e a achega científico-lúdica de Felipe Arias resultou esencial. Grazas aos seus informes documentais e ás súas sempre oportunas intervencións –con ou sen Bass-Pipe a vara–, puidemos os viaxeiros non só gozar, senón comprender e aprender. Ademais, grazas neste

Viaxe da Asociación de Amigos a Conímbriga. 1991



caso ao prestixio profesional e ás relacións persoais de Felipe, os que temos viaxado con el –e coa súa familia e coas nosas familias– tivemos ocasión, por exemplo, de visitar museos como non a todo o mundo lle é dado facelo. Precisamente, visitando a sala de restauración do Museo de Mérida dinme conta de algo que logo apliquei no de Viladonga cos meus alumnos de bacharelato: percorrer con eles o conxunto xacemento-museo como se cada discente fose unha peza encontrada na escavación, para que así, ademais de achegalos á cultura galaicorromana, coñecesen as funcións dos museos, nos que mostrar é só unha pequena parte, que ten como bases a conservación e, sobre todo, o estudo.

A segunda das actividades que quero mencionar é a publicación do boletín da Asociación, Croa. Apareceu o primeiro número en 1991 e eran catro follas nas que se daba conta dos avatares da Asociación, explicábase a futura ampliación do Museo e aportábanse dúas breves notas científicas: un artigo de Elena Varela sobre Santa María de Meira e unha bibliografía sobre o Castro e Museo de Viladonga, que elaborou Felipe Arias. As dificultades propias dunha modesta

sociedade nacente fixeron que ata dous años despois Croa non volvese ver a luz, sendo así que en 1993 apareceu o número 2-3, no que en oito follas os contidos científicos xa predominaban sobre a información institucional. Desde entonces e ata o número 25 que o lector ten nas súas mans, Croa non faltou nunca á súa cita anual, pese á escaseza de medios, especialmente económicos.

Da man de Felipe Arias e sempre coa estreita colaboración das distintas directivas, a revista medrou en volume e densidade, incorporou a color e

diversificou a súa temática, sen por iso apartarse de Viladonga e o seu entorno, se ben nun amplo sentido. O seu desenvolvemento foi tal, que chegou un momento no que a Asociación xa non era capaz de sostela economicamente, polo que dun tempo para acó o financiamento é público, aínda que a colaboración de directivos e socios segue sendo esencial.

Felipe Arias e ademais os directivos da Asociación de Amigos foron os que se mobilizaron e mobilizan para que a revista do Museo siga sendo o que nas súas orixes se pretendeu: unha publicación con dignidade científica, calidade editorial e, o que non é menos importante, que o Museo conte cun medio de intercambio de publicacións con outras entidades culturais de España e do estranxeiro.

A páxina web da Asociación e logo a do Museo, ademais de universalizar o acceso ao centro cultural de Viladonga, permite a consulta e descarga da revista Croa, o que, por así dicilo, sen sacala do Castro, colocouna no mundo.

En fin, que a Asociación de Amigos do Museo e Castro de Vi ladonga funcionou e funciona como complemento das súas actividades nunha dobre vertente: na de difusión cultural e na de crear vínculos persoais entre aqueles que se interesan pola cultura en xeral e pola Historia en particular. Pero que ninguén perda de vista que tamén a Asociación nace e se desenvólve da man de Felipe e como tal forma parte, sen ningunha dúbida da obra da súa vida, que calquera pode achegarse a ver no promontorio de Viladonga.

Parabéns, Felipe, e moitas grazas.

Felipe Arias presentando a conferencia-concerto de Mini e Mero na Noite dos Museos 2013

Portadas dos números 1 e 25 de Croa


BIOGRAFÍA. FELIPE ARIAS VILAS


Naceu en Lugo en 1949.

Licenciouse en Filosofía e Letras (sección Xeografía e Historia) na Universidade de Santiago de Compostela en 1971, con Premio Extraordinario de Licenciatura

(coa Tese de Licenciatura sobre as Murallas romanas de Lugo, publicada en 1972).

Foi Profesor de Historia e de Arqueoloxía e Bolseiro de investigación na Universidade de Santiago entre 1971 e 1974.

Funcionario do Corpo Facultativo de Museos desde 1974, foi Director-Conservador do Museo Provincial de Lugo entre 1976 e 1984, e desde 1983 Director do Museo do Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo) ata a súa xubilación en 2014. Desde 1982 dirixe así mesmo os traballos arqueolóxicos neste xacemento.

Foi Director Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia, de 19-VIII-2005 a 24-IV-2009.

Membro da Sección de Arqueoloxía e Prehistoria do Instituto de Estudios Galegos 'Padre Sarmiento' desde 1971, e Xefe da mesma desde 1977 a 2000.

Membro patrón fundador do Museo do Pobo Galego (desde 1975), promotor do Consello Galego de Museos, é tamén membro de diversas Comisións relacionadas co Patrimonio Histórico e Arqueolóxico, así como do Consello Internacional de Museos e doutras entidades de carácter académico, científico e cultural.

Asistiu a máis de oitenta Congresos, Coloquios, Cursos e Seminarios de temática histórica e patrimonial, celebrados en Galicia, España e Portugal; participou en máis de trinta campañas de escavación e prospección arqueolóxica en varios xacementos e

Felipe Arias.1982

BIOGRAFÍA. FELIPE ARIAS VILAS


comarcas galegas. Interveu en máis de trescentas conferencias, charlas e mesas redondas sobre temas de Arqueoloxía, Historia, Patrimonio Cultural, Museos e temas similares.

Así mesmo, é autor de máis de duascentas cincuenta publicacións en forma de libros, artigos e colaboracións varias sobre temas de Arqueoloxía galega e lucense, Epigrafía e Numismática romanas, Museos, Patrimonio histórico-artístico, etc.,

destacando diversos estudios e traballos sobre as murallas, as termas, as inscricións e outros aspectos do Lugo romano, guías arqueolóxicas e de museos coma o de Lugo, San Paio de Narla e Castro de Viladonga, catálogos de exposicións, informes e memorias de escavacións, unha síntese sobre a Romanización de Galicia, varios traballos sobre os Museos galegos, etc.

1971- "Catálogo prehistórico da bisbarra de Castroverde", Actas do II Congresso Nacional de Arqueologia (Coimbra 1970), Coimbra 1971, p. 323-330.

- "Novas de castros en Castroverde", Cuadernos de Estudios Gallegos (= C.E.G.), XXVI, 78, 1971, p. 33-37.

1972- Las Mural las Romanas de Lugo (Studia Archaeologica 14), Santiago de Compostela 1972, 114 p., 73 láms.

1973- "Novo achádego epigráfico nas murallas romanas de Lugo", C.E.G., XXVIII, 85, 1973, p. 235-246.

- "Notas sobre el recinto bajoimperial de Lugo", XII Congreso Arqueológico Nacional (Jaén 1971), Zaragoza 1973, p. 763-768.

1974- Monedas de un tesorillo del s. IV hallado en Lugo (Studia Archaeologica 29), Valladolid 1974 (en colaboración con F.Fariña Busto).

- "La religión en la Galicia romana", Liceo Franciscano, XXVII, 1974, p. 69-77.

1975- "Aportación al estudio demográfico del Lugo romano", Actas de las I Jornadas de metodología aplicada a las Ciencias Históricas, Santiago 1975, t. I, p. 243-249.

- Prólogo a: A. de Abel Vilela, La muralla de Lugo. 200 años de obras y restauraciones, Lugo 1975, p. 7-10.

- Guía arqueológica romana de Lugo y su provincia, Lugo 1975, 85 p., con ils. (en colaboración con A. de Abel Vilela).

- "Santa Eulalia de Bóveda", Gran Enciclopedia Gallega, t. 4, s.v.

- "Una alabarda de sílex hallada en S. Juan de Parada (Lugo)", Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo) (=BCPML), IX, 1974-1975, nº 81-84, p. 184-186. (en colaboración con J.M.Vázquez Varela).

- "Bibliografía", Ibidem, p. 231-234.

1976- "Geografía histórica de la Galicia romana", en VV.AA., La Romanización de Galicia, (Cuadernos del Seminario de Sargadelos 16), A Coruña 1976, p. 31-35. (2ª edición, A Coruña 1993).

- "Lucus Augusti", Ibidem, p. 55-62.

- "Huellas de Roma en la provincia de Lugo", Corredoira (Revista do Centro Galego), Zaragoza 1976, p. 9-12.

- "Acerca de la topografía romana de Lucus Augusti", Symposion de ciudades augústeas, II, Zaragoza 1976, p. 63-68.

- "Antoninianos de un tesorillo hallado en la Terra Chá (Lugo)", BCPML, IX, nº 85-86, 1976, p. 257-263 (en colab. con M.Cavada Nieto).


BIBLIOGRAFÍA. FELIPE ARIAS VILAS

Julio R. Reboredo Pazos

- Castro de Viladonga, (folleto, Ministerio de Cultura), Lugo 1979.

- "Galicia bajorromana", Gallaecia, 3-4, 1977-78. Santiago de Compostela, 1979, p. 91-108. (en colaboración con M. Cavada Nieto).

- "Sobor da desaparición da lápida IRG II 68", Ibidem, p. 297-300.

- "XV Congreso Arqueológico Nacional", Ibidem (Noticiario), p. 373-374.

- "Actas del Coloquio internacional sobre el Bimilenario de Lugo", Ibidem (recensión bibliográfica), p. 383-387.

- Prehistoria e Arqueoloxía de Galicia. Estado da cuestión, Lugo 1979, 111 p., con ils. (colectivo, coa Sección de Arqueoloxía e Prehistoria do Instituto de Estudios Galegos 'P.Sarmiento').

- "O Castro de Fazouro", Programa de Festas de Foz, s.l., 1979, p. 36-37.

- " U n i n t e r e s a n t e r e l e v e a p a r e c i d o e n Sta.Mª.Magdalena de Adai (Lugo), BCPML, X, nº 87-90, 1977-1978, Lugo, 1979, p. 18-24.

- "Novedades arqueolóxicas no Museo de Lugo", Ibidem, p. 65-73.

- Inscriptions romaines de la province de Lugo, Paris 1979, 158 p., 33 láms. (en colaboración con P. Le Roux e A Tranoy).

- "Unha ara ós Lares Viales no conxunto arqueolóxico de Temes", Boletín Auriense, IX, 1979, p. 311-315 (en colaboración con N. Ares Vázquez e J. Delgado Gómez).

- "Noticia dun tesouriño de moedas romanas no Cadramón (Valedouro, Lugo)", Gallaecia, 5, 1979, p. 325-327.

1980- Santa Eulalia de Bóveda, (folleto, Ministerio de Cultura), Lugo 1980.

- Limiar á edición facsímile de: Diego Pazos, Historia de la villa y comarca de Sarria, Lugo 1980, (Ed. Alvarellos), p. I-VII.

- "Tres nuevas piezas de la Colección A. Gil Varela en el Museo Provincial de Lugo", Ibidem, p. 250-253.

- "Convento jurídico lucense", Gran Enciclopedia Gallega, t. 7, s.v.

- "Cristianización", Gran Enciclopedia Gallega, t.9, s.v.

- "Dous miliarios do tramo viario Lucus-Timalino", Boletín Auriense, VI, 1976, p. 97-105.

1977- Segunda Circular do XV Congreso Arqueológico Nacional, Lugo 1977 (colectivo, coa Sección de Arqueoloxía do Instuto Estudios Galegos 'P.Sarmiento'), 27 p.

- "Problemas científicos y museológicos de la Sección de Arqueología del Museo Provincial de Lugo", Actas XIV Congreso Arqueológico Nacional (Vitoria 1975), Zaragoza 1977, p. 35-42.

- "Aspectos demográficos de Lucus Augusti. Segunda mostra", Conimbriga, XVI, 1977, p. 33-37.

- "Excavaciones arqueológicas en la ciudad de Lugo", Noticiario Arqueológico Hispánico (Arqueología 5), Madrid 1977, p. 47-53.

- "A lexislación do Patrimonio Cultural desde o punto de vista de Galicia", Corredoira (Revista do Centro Galego), Zaragoza 1977, p. 42-46.

- "Orígenes y desarrollo del XV Congreso Nacional de Arqueología celebrado en Lugo”, Lucus, 32, 1977, p. 45-50.

1978- "A vellez dos homes e das cidades de Galicia", Alborada (Revista do Centro Galego), Barcelona 1978, p. 27-32.

- Limiar á edición facsímile de: B.Vicetto, Historia de Galicia, tomo 1º, (Ed. Alvarellos), Lugo 1978, s.p.

- "Corredoyra e Lugo", Catálogo Exposición-Homenaje a Jesús R.Corredoyra, A Coruña 1978, p. 27-29.

1979- “El Castro de Penarrubia (Lugo) y la novedad de su datación por C-14", Actas XV Congreso Arqueológico Nacional (Lugo 1977), Zaragoza 1979, p. 613-622.

BIBLIOGRAFÍA.

FELIPE ARIAS VILAS


- "Sobre os Museos Comarcais e a súa función cultural", Programa de Festas de Sarria (San Xoán 1980), s.l., s.p.

- "Galaico-romano", Gran Enciclopedia Gallega, t. 14, s.v.

- El Caurel (Excavaciones Arqueológicas en España 110), Madrid 1980, 153 p., con ils. (en colaboración con outros autores).

- "Aportazón ao estudo das fíbulas atopadas nos castros galegos", Actas do I Seminario de Arqueología do Noroeste peninsular, II, Guimarães 1980, p. 183-195 (en colaboración con F. Fariña Busto).

- "Unhas inscripcións inéditas en Pacios (Begonte, Lugo)", Brigantium, I, 1980, p. 125-129.

- "Museo Provincial de Lugo", Revista Arte Galicia, Ferrol, abril 1980, p. 23.

- "Un documento de J.Cornide a propósito do tramo viario Lucus-Brigantium", Gallaecia, 6, 1980, p. 259-264.

1981- Museo Provincial de Lugo, Lugo 1981, 30 p., 14 ils.

- Las termas romanas de Lugo, (folleto, Delegación provincial de Cultura), Lugo 1981.

56.- La muralla romana de Lugo, (folleto, Delegación provincial de Cultura), Lugo 1981.

- "Unha estela antropomorfa do castro de As Coroas de Reigosa (Pastoriza, Lugo)", Brigantium, 2, 1981, p. 257-265.

1982- Colaboración nos textos de Cántabros, Astures y Galaicos (Catálogo Exposición Ministerio de Cultura), Madrid 1982, 96 p., con ils.

- Museos na provincia de Lugo, (folleto, Delegación provincial de Cultura), Lugo 1982.

- "O conxunto de S. Pedro Fiz de Hospital do Incio", Lucus, 35, 1982, p. 14.

- "Orfebrería prehistórica no Museo de Lugo", Ibidem, p. 15.

- "Os Museos en Galicia", Número conmemorativo - Agrupación Cultural Francisco Lanza, Ribadeo 1982, s.p.

- Prólogo á reedición de: A. Losada Díaz - E. Seijas Vázquez, Guía del Camino Francés en la provincia de Lugo, Lugo 1982, p. 7-8.

- Museo Provincial de Lugo.1932-1982 (folleto exposición Cincuentenario, e textos da mesma), Lugo 1982.

- "Lucus Augusti", Gran Enciclopedia Gallega, t. 19, s.v.

- Colaboración nos textos de Por el Camino de Compostela (Catálogo Exposición Ministerio de Cultura), Madrid 1982.

- "Lugo, ayer y hoy. Breve historia de su poblamiento", e "Patrimonio Cultural", en Guía ilustrada de Lugo y su provincia, (Cuenca 1982), p. 11-54.

- Recensión bibliográfica de A.Tranoy, La Galice Romaine, en Boletín del Seminario de Arte y Arqueología de Valladolid, XLVIII, 1982, p. 466-469.

- "Un anillo y otros materiales del Castro de Pousada (Baralla, Lugo) y otras consideraciones", Homenaje a Sautuola, III, Santander 1982, p. 127-131.

1983- Prólogo á reedición de: M.Vázquez Seijas, Fortalezas de Lugo y su provincia I, Lugo 1983, p. 5-7.

- "El Museo Provincial de Lugo", Revista de La Toja, IX, 1983, p. 87-92.

- "As pallozas da montaña lucense", Lucus, 36, 1983, p. 18-19.

- "Museo Provincial de Lugo", Gran Enciclopedia Gallega, t. 22, s.v.

- "Museo de San Paio de Narla", Ibidem, s.v.

- "Museo Monográfico do Castro de Viladonga", Ibidem, s.v.

- "Algunhas cuestións sobre os asentamentos na Galicia baixorromana", II Seminario de Arqueología del N.O. peninsular, (Santiago 1981), Madrid 1983, p. 263-271 (en colaboración con Paloma Acuña Fernández).


- "Museo Provincial de Lugo. Memoria de actividades en 1982", Boletín do Museo Provincial de Lugo, (=BMPL), I, 1983, p. 227-230.

- "Apéndice. Outros datos etnográficos do Courel", Ibidem, p. 137-140.

- "Novos materiais arqueolóxicos do Castro de Viladonga no Museo de Lugo", Ibidem, p. 203-205.

- "Bibliografía", Ibidem, p.233-237.

- "Cincuentenario del Museo Provincial de Lugo" e "Adquisiciones recientes", Museos, 2, 1983, p. 133-134.

- "Os Museos e o Patrimonio Cultural na historia dos estatutos de Autonomía de Galicia", El Museo de Pontevedra, XXXVII, 1983, p. 433-440.

1984- Rutas turísticas de Lugo. Valles del Mera y del Narla, (folleto, Consellería de Turismo), Lugo 1984.

- "Sobre os problemas de conservación e protección do Patrimonio Histórico galego", I Seminario galego de Arte/Comunicación, O Castro-Sada 1984, p. 45-48.

- "II Coloquio de Museos Galegos", Revista Arte Galicia, 12, decembro 1984, p. 41.

- "Romanización", Gran Enciclopedia Gallega, t. 27, s.v.

- "Museo Etnográfico e Histórico de San Paio de Narla", BCPML, II, 1984, p. 211-228.

- "Nova inscripción romana no Museo de Lugo", Ibidem, p. 229-233.

- "Museo Provincial de Lugo. Memoria de 1983", Ibidem, p. 241-243.

- "Bibliografía", Ibidem, p. 255-257 e p. 261-264.

- "A cidade de Lucus Augusti", Portugalia (Nova Serie), IV-V, 1983-1984, p. 209-214.

1985- "Os Museos lucenses", Lucus, 37, 1985, p. 16-17.

- "Los Museos en Galicia", Full Informatiu (A.T.M.C.), Barcelona, maio 1985, p. 3.

- "La cultura castrexa en Galicia", Memorias de Historia Antigua, IV, 1985, p. 15-33.

- Castro de Viladonga. Campaña 1983 (Memorias. Arqueoloxía 2), Santiago de Compostela 1985, 54 p., con debuxos e fotografías.

- Limiar a: A. Romero Masiá - X. M. Pose Mesura, Catalogación arqueolóxica da ría de Ferrol (Monografías Museo de S.Antón 2), A Coruña 1985, p. 9-11.

- "Castro de Viladonga", Gran Enciclopedia Gallega, t. 30, s.v. "Viladonga".

1986- Santa Eulalia de Bóveda, (folleto, Consellería de Cultura), Lugo 1986. (Reedición actualizada, Lugo 1990 e Lugo 1996).

- "Aspectos de la economía rural en el Conventus Lucensis", Memorias de Historia Antigua, VII, 1986, p. 43-49.

1987- "Museos galegos: as funcións e as carencias", Actas I Xornadas de ANABAD-Galicia, II, A Coruña 1987, p. 785-795.

- "Arqueoloxía e monumentalidade", BMPL, III, 1987, p. 5-12.

- "O Museo Monográfico do Castro de Viladonga", Ibidem, p. 197-201.

- "Museo Monográfico do Castro de Viladonga", Arqueología (G.E.A.Porto), 16, decembro 1987, p. 139-140.

- Castro de Viladonga, (Folleto, Ministerio de Cultura), Lugo 1987.

- "Castros lucenses de época romana", Memorias de Historia Antigua, VIII, 1987, p. 7-16.

1988- "Experiencia en el Museo Monográfico del Castro de Viladonga", VI Jornadas Nacionales D.E.A.C. Museos, Valladolid 1988, p. 153-154.

1989- Patrimonio Arqueolóxico. Lugo, Lugo 1989, 16 p., 17 ils.


BIBLIOGRAFÍA.

FELIPE ARIAS VILAS

1990- Museo del Castro de Viladonga (Guía), Madrid 1990, 37 p., 26 ils., (con tres colaboradoras).

- As termas romanas de Lugo, (folleto, Delegación de Cultura), Lugo 1990. (Reedición actualizada, Lugo 1993).

1991- "A conquista e integración do Noroeste no Imperio Romano", Galicia no Tempo (Catálogo), Santiago de Compostela 1991, p. 93-99.

- 11 Fichas de Catalogación de 11 pezas, Ibidem, passim entre p. 113 e p. 159.

- "Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo)", Arqueoloxía. Informes 2, Santiago de Compostela 1991, p. 71-75 e p. 275-276.

- "Xacementos arqueolóxicos e achados epigráficos", C.E.G., 104, XXXIX, 1991, p. 23-33.

- "Achado dunha conteira no Castro de Viladonga (Lugo)", Boletín Auriense, XX-XXI, 1990-1991, p. 105-117.

- Colaboración en Tabula Imperii Romani. Hoja K-29: Porto, Madrid 1991, p. 68 e p. 107.

- "Ampliación e reforma do Museo", e "Bibliografía", Croa (Boletín da Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga), 1, 1991, p. 5-6 e p. 7.

1992- "Reforma y ampliación del Museo del Castro de Viladonga (Lugo), Revista de Arqueología, 133, mayo 1992, p. 61-62.

- A Romanización de Galicia (Historia de Galicia 4), Vigo 1992, 194 p., con ils e mapas (1ª ed. xullo 1992, 2ª ed. novembro 1992).

- "A historia máis antiga da comarca de Castro de Rei: Medorras, Castros, Romanos, Valuros", Castro R. de Lea. Festas, (Lugo 1992), 9 p.(sen numeración).

- "O xacemento galaico-romano de Castillós (Lugo), Finis Terrae. Homenaxe ó Prof. Dr. D. Alberto Balil, Santiago de Compostela 1992, p. 225-256.

- "O proxecto de ampliación do Museo do Castro de Viladonga (Lugo)", Coloquios Galegos de Museos, (Consello Galego de Museos), Vigo 1992, p. 43-54.

- "Aspectos xerais e particulares do tema museolóxico en Galicia: os Museos Comarcais", Ibidem, p. 181-203.

1993- "Museos Monográficos de xacemento: a lección de Conimbriga", Croa, 2-3, 1992-93, p. 7.

- "O público visitante do Museo de Viladonga", Ibidem p. 8-9 (en colaboración con Mª. C.Sánchez Milao).

- "A primeira historia da Terra Chá", Moexmu 93, (Lugo 1993), p. 15-16.

- "Apuntes sobre a ocupación do territorio na Galicia baixorromana. Castros e vilas", Galicia: da Romanidade á Xermanización (Homenaxe a Fermín Bouza-Brey), Santiago de Compostela 1993, p. 201-208.

- "El público visitante del Museo de Viladonga (Lugo). Cuatro años de experiencias (1987-1990)", Actas VIII Jornadas Estatales D.E.A.C. Museos (Mérida 1991), Salamanca 1993, p. 109-115 (en colaboración con Mª. C. Sánchez Milao).

1994- Colaboración (Asesoramento histórico) en P. Carreiro: Os Galego-Romanos, (A Nosa Historia infantil) (Ed. A Nosa Terra), Vigo 1994.

- "O proceso de Xermanización", El Mundo Romano en Galicia, (Monografías do Museo de Prehistoria de Vilalba, nº 1), Vilalba 1994, p. 49-63.

1995- "Pervivencias e transformacións na sociedade galaico-romana", en VV.AA., O Nacimento dunha nación. Sociedade e categorías sociais na historia de Galiza, (Col. A Nosa Historia 6, Ed. A Nosa Terra), Vigo 1995, p. 18-22.

- "Chamoso Lamas e a Arqueoloxía lucense: unha revisión", Lugo no obxectivo de Manuel Chamoso Lamas. As nosas raíces, (Catálogo-Exposición R. Academia de BB.AA. Nª. Srª del Rosario – Diputación Provincial Lugo), Lugo 1995, p. 39-59.

- Diccionario de termos de Prehistoria e Arqueoloxía, Ed. Ir Indo, Vigo 1995, 218 p., con ils. (en colaboración con Ana Romero Masiá).

- "A vella historia de Galicia tamén e a nosa", Coñecemento do medio, 6 (Ed. Primaria. 3º ciclo), ABA Edicións, Vigo 1995, p. 119.


- "Viaxe a León e Asturias. A Exposición Ástures", Croa, 5, 1995, p. 6-7.

- "Bibliografía (III)", Croa, 5, 1995, p. 8-9.

- "Notas sobre a onomástica da comarca de Viladonga", Croa, 5, 1995, p. 9-13.

1996- “O río Miño na vella Historia”, Cara ó Miño, (Plataforma pola defensa do Miño), Lugo 1996, p. 9.

- "Escavación arqueolóxica e limpeza no Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo)", Arqueoloxía. Informes 3. Campaña 1989, (Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 1996, p. 25-28.

- Colaboración no libro-casete de Tonina Gay Parga: Xesús Ferro Couselo, un devanceiro, (Citania de Publicacións), Lugo 1996, p. 49-58.

- Museo do Castro de Viladonga (Castro de Rei-Lugo), (Guía), (Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 1996, 252 p., con ils. (en colaboración con Mª. C. Durán Fuentes).

- "Poblamiento rural:la fase tardía de la cultura castreña", Los Finisterres atlánticos en la Antigüedad. Época prerromana y romana, (Actas Coloquio 1995) (Ed.Electa), Gijón 1996, p. 181-188.

- "Un grafito cerámico co nome Nantivs no Castro de Viladonga", Croa, 6, 1996, p. 6-7.

- "Bibliografía (IV)", Ibidem, p. 8.

1997- Fichas (3) no Catálogo da Exposición El Oro y la Orfebrería Prehistórica de Galicia (Museo provincial de Lugo), (Deputación provincial Lugo), Lugo 1997, p. 105, 112 e 114.

- "La legislación sobre el Patrimonio Histórico de Galicia como Comunidad Autónoma y su evolución", Complutum Extra 6, II (Homenaje a M. Fernández-Miranda), 1996, p. 347-358. (en colaboración con F. Fariña Busto) (= Patrimonio Cultural y Derecho, 1, 1997, p. 231-247).

- "Coordinación e cooperación entre Museos de Galicia", II Xornadas de Arquivos, Bibliotecas e Museos de Galicia, (Xunta de Galicia), A Coruña 1997, p. 599-619.

- "El Castro de Viladonga (Lugo): 25 años de Investigación y Patrimonio Cultural", Estudios Bercianos (Revista del Instituto de Estudios Bercianos), nº 23, marzo 1997, p. 18-31.

- Colaboracións (textos e fichas) no Catálogo Galicia Terra Única - Galicia Castrexa e Romana, (Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 1997. "A ocupación do espacio e a diversificación dos asentamentos", p. 131-138; "O castro de Viladonga", p. 147-150; "A cidade de Lugo no Baixo Imperio romano. As obras públicas monumentais: as termas e as murallas", p. 181-192; "As influencias romanas no urbanismo castrexo", p. 205-210; "A cultura material galaico-romana", p. 218-229; "A transición do mundo galaico-romano ó Reino dos Suevos", p. 289-297. Fichas, p. 317-322.

- “El Museo del Castro de Viladonga. Una guía de un yacimiento arqueológico y de su Museo monográfico”, Revista de Museología nº11, junio 1997, p. 68-70.

- “Moedas romanas de S.Cosme de Piñeiro e outras notas arqueolóxicas do concello da Pastoriza”, Lucensia, 15 (VII), 1997, p. 267-278.

- “El Castro de Viladonga (Lugo) y su Museo monográfico”, Restauración y Rehabilitación. (Ed. Prensa Española, Madrid), nº 11, diciembre 1997, p. 56-64.

- “Las termas romanas de Lugo”, Actas del I Congreso peninsular de Termalismo antiguo, (Arnedillo-La Rioja 1996), (Ed. UNED-Casa de Velázquez), Madrid 1997, p. 345-351 (en colaboración con A. de Vega Rodríguez).

- “Bibliografía (V), Croa, 7, 1997, p. 5.

- “Apliques e botóns de bronce do Castro de Viladonga”, Ibidem, p. 14-18, (en colaboración con Mª. C. Durán Fuentes).

- "Comunicación, difusión e didáctica. O caso do Museo do Castro de Viladonga", Administracións autonómicas e Museos. Cara a un modelo racional de xestión (Actas das Xornadas, Santiago de Compostela 1996), (Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 1997, p. 225-253.

- "A Terra Chá: Patrimonio e Historia", Terra Chá (Boletín trimestral da Cultura Chairega), nº 1, maio 1997, p. 3-4.

- “Sobre os Museos de sitio arqueolóxico: un intento de revisión crítica”, El Museo de Pontevedra, LI, 1997, p. 293-322.


BIBLIOGRAFÍA.

FELIPE ARIAS VILAS

- “O Castro de Viladonga en Internet: obxectivos e resultados”, Actas III Xornadas de ANABAD-Galicia (Ferrol), (ed. Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 1999, p. 445-452. (en colaboración con E. Montenegro Rúa).

- “Sitios musealizados y museos de sitio: Notas sobre dos modos de ut i l ización del patr imonio arqueológico”, Museo (APME), nº4, 1999, p. 39-57.

- “A Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga: 1989-1999, dez anos de historia”, Croa, 9, 1999, p. 8-13. (en colaboración con E. Montenegro Rúa).

- “¿Viladonga nun escritor inglés?”, Croa, 9, 1999, p. 39

2000- ”Nicanor Rielo Carballo e o seu compromiso co Patrimonio Cultural galego”, Encrucillada, 117, marzo-abril 2000, p. 70-73.

- “O urbanismo galaico-romano”, (en Historia da Arte galega, fascículo 18, Ed. A Nosa Terra), Vigo 2000, p. 273-288.

- “A Porta Miñá”, Abrindo as portas ao San Froilán 1999, (Concello de Lugo), Lugo 2000, p. 96-105.

- “Bibliografía (VII)”, Croa, 10, 2000, p. 33-35.

- “The terror of Villadonga ou 'O bicho da Charca': aclarando un misterio”, Ibidem, p. 36-37.

- “Os últimos traballos arqueolóxicos no Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo): 1988-1998", Brigantium, 12, 2000 (Actas 'A Arqueoloxía galega hoxe: de 1988 a 1998'), p.187-198. (reproducido en En torno al Bimilenario del Eo 'Foro Cultural del Noroeste', Oviedo 2002, p. 313-330.).

2001- “Nicanor Rielo e o Patrimonio Arqueolóxico: un exemplo de entrega e colaboración na salvagarda da nosa Historia”, Guieiros 7, (Asociación Cultural 'Xermolos'), Guitiriz, 2001, p. 159-161.

- “Unha visión arqueolóxica e histórica do territorio chairego”, en VV.AA.: Manuel María (Asociación Cultural Xermolos), Guitiriz, 2001, p. 91-96.

- “Cinco lustros dunha institución para o futuro de Galicia”, en Patronato do Museo do Pobo Galego. 25

1998- Prólogo a: F. Arribas Arias / J.M. Blanco Prado, Catálogo de cruceiros da Terra Chá. Concellos de Castro de Rei e Outeiro de Rei, (Cadernos do Seminario de Sargadelos 76, Ed. do Castro), A Coruña 1998, p. 5-7.

- "Materiales del Mediterráneo oriental en el Castro de Viladonga (Lugo)", Congreso internacional "La Hispania de Teodosio" (Segovia-Coca 1995), Salamanca 1998, p. 339-351.

- “Posesións do Mosteiro de Meira na Terra Chá”, Terra Chá (Boletín da Cultura Chairega), nº3, Nadal 1997, p. 4-5.

1998- “Recursos humanos no Museo do Castro de Viladonga (Lugo): vellos milagres e novos problemas”, V Coloquio Galego de Museos. (Do marco normativo á organización) (Melide 1997), (Consello Galego de Museos) Santiago de Compostela 1998, p. 277-290.

- “A Cultura dos Castros” (bilingüe galego-castelán), texto para o Compact Disc 'Milenio Celta' (Sons Galiza), Lugo 1998, 5 p.

- “Algúns fitos da Romanización nas terras da Ulloa”, Palacio do Rei, 8, 1998, p. 10-11.

- “Bibliografía (VI)”, Croa, 8, 1998, p. 36.

- “¿Unha fotografía de valor etnográfico ¿e arqueolóxico?”, Ibidem, p.37-39. (= Dez·Eme. Revista de Historia Social da Fundación 10 de marzo, 1, Abril 2000, p. 56-59.

- “A propósito das estelas discoideas de Castillós (Pantón)”, Ibidem, p. 40-41.

- “A significación arqueolóxica e histórica da muralla romana de Lugo”, Artesonado (Revista de Antiguos alumnos da Escola de Artes Aplicadas de Lugo), nº 25, decembro 1998, p. 14-15.

1999- “Castrexos, máis e mellor que célticos”, Terra Chá. Boletín da Cultura Chairega, nº4, 1999, p. 2-5.

- "Lucus Augusti e o río Miño: as termas e o seu contorno", Actas Congreso 'Los orígenes de la ciudad en el N.O.hispánico' (Lugo 1996), Lugo 1999, vol.II, p. 1.209-1.223.


anos de labor (1976-2001), Santiago de Compostela 2001, p. 6.

- “Pregón San Froilán 2000", en Abrindo as portas ao San Froilán 2000, (Concello de Lugo), Lugo 2001, p. 10-23.

- “Lucus Augusti e o seu contorno. Das orixes á implantación do Reino Suevo”, Capítulo I en Historia de Lugo, (Ed.Vía Láctea), A Coruña 2001, p. 10-70.

- “Recuperando textos (IV). Castro de Viladonga (1979)”, Croa, 11, 2001, p. 7-10.

- “Bibliografía (VIII)”, Croa, 11, 2001, p. 35-36..

2002- “Castillós, un modelo de asentamento rural na Galicia romana”, Pantón. A Rota do Románico na Ribeira Sacra, (Asociación Ribeira Sacra Lucense), Ferreira de Pantón 2002, p. 389-407.

- “Lugo, ciudad amurallada”, Cuadernos del Patrimonio Histórico I. Ciudades amuralladas, (Diputación provincial Cuenca), Cuenca 2002, p. 128-161. (En colaboración con J.I. López de Rego).

- “Las fases de la Cultura Castreña de Galicia: un debate abierto”, Los poblados fortificados del N.O. de la Península Ibérica: formación y desarrollo de la Cultura Castreña (Actas Coloquio - Navia, 2000), Navia 2002, p. 127-137.

- “Bibliografía (IX)”, Croa, 12, 2002, p. 15-16.

- “Notas sobre a relación de Lucus Augusti coa cunca do Eo: o castro galaico-romano de Viladonga”, en En torno al Bimilenario del Eo (Foro Cultural del Noroeste), Oviedo 2002, p. 299-312.

- “Semblanza persoal da Librería Alonso”, en Librería Alonso (1863-2000), (Ágora Cultural), Lugo 2002, p. 21-22.

2003- “Darío Xohán Cabana: un home para unha terra”, Letras Chairegas, Nº 4, 2003 (Asociación Cultural Xermolos), Guitiriz 2003, s.p. (2 páxs.).

- “El Castro de Viladonga (Lugo). El uso cultural y turístico de un yacimiento arqueológico y su museo monográfico”, Actas I Congresso internacional de Arqueologia Iconográfica e Simbólica, (Jornadas Turismo Científico..., Meda - Vale do Cõa 2002), Coimbra 2003, p. 78-95 (en colaboración con C. Llana Rodríguez).

- “Datacións radiocarbónicas no Castro de Viladonga (Lugo)”, Gallaecia, 22, 2003, p. 193-210 (en colaboración con R. Fábregas Valcarce).

- “El Castro de Viladonga (Lugo) como paradigma de asentamiento castrexo-romano: la potencialidad socio-cultural y educativa de un yacimiento arqueológico y su museo anexo”, Actas de las Jornadas sobre Castro Ventosa (Cacabelos, octubre 2002), Ponferrada 2003, p. 261-279.

- “Museos: actualidade e retos de futuro”, I Foro Ibérico de Museísmo Pedagóxico. Actas (Santiago de Compostela 2001), (Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 2003, p. 35-53.

- “Os museos e a construcción da comunidade”, VII Coloquio galego de Museos (Santiago 2002), Santiago de Compostela 2003, p. 17-36 (en colaboración con varios autores).

- “Os museos e o patrimonio cultural: ¿dentro, fóra ou en ningures?”, Ibidem, p. 135-141.

- “A Mariña lucense na época galaico-romana: un poboamento e uns recursos diversificados”, Lucensia, nº 27 (vol. XIII), 2003, p. 261-276.

- “O Saviñao: unha longa historia de terras e homes, Circular polo Saviñao - II, (Círculo Saviñao), Escairón 2003, p. 195-202.

- “Borneiro, Castro de”, Gran Enciclopedia Galega 'Silverio Cañada', Lugo, tomo 6, s.v.

- “Bóveda, monumento de Sta. Eulalia de”, Gran Enciclopedia Galega 'Silverio Cañada', Lugo, t. 6, s.v.

- “Informe preliminar dos traballos arqueolóxicos no Castro de Viladonga en 2003", Croa, 13, 2003, p. 21-38 (en colaboración con Emilio Ramil González).

- “Bibliografía (X)”, Croa, 13, 2003, p. 49-51.- “Un apunte máis sobre a lápida do liberto imperial Saturninus en Lugo: aínda unha area na zoca”, Croa, 13, 2003, p. 73-75.

- “Crismón”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 12, s.v.

- “Cristianización”, Ibidem, s.v.

- “Dactonium”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 13, s.v.


BIBLIOGRAFÍA.

FELIPE ARIAS VILAS


- “Doncide”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 14, s.v.

- “Druída”, Ibidem, s.v.

2004- “A museografía”, en O Museo de Xaquín Lorenzo (Coord. F. Calo Lourido), (Cadernos de Pensamento e Cultura A Nosa Terra, nº 30), Vigo 2004, p. 10-14.

- “Equaesi”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 15, s.v.

- “A romanización de Galicia e os camiños marítimos”, no Catálogo Exposición “Desde o confín do mundo. Diálogos entre Santiago e o mar”, (Museo do Mar de Galicia – Xacobeo 2004), Vigo 2004, p. 47-51.

- A Muralla de Lugo, Patrimonio da Humanidade, (Concello de Lugo), (Ed. A Nosa Terra), en colaboración con VV.AA., Vigo 2004. (Tamén en edicións en castelán e en inglés).

- “Fusaiola”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 20, s.v.

- “Galaico-romano”, Gran Enciclopedia Galega 'Silverio Cañada', t. 20, s.v.

- “Bibliografía (XI)”, Croa, 14, 2004, p. 13-16.

- “Revisión dun tesouriño de antoninianos achado na Terra Chá (Lugo) e resultado das análises metalográficas”, Croa, 14, 1004, p. 17-26 (en colaboración con M. Cavada Nieto).

- “Lucus Augusti, tema de investigación e problema de conservación”, Murguía (Revista Galega de Historia, 5, setembro-decembro 2004, p. 29-42.

- “Lemavos”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 25, s.v.

2005- “Museo do Castro de Viladonga”, en Arte e Cultura de Galicia e Norte de Portugal. Museos (Tomo I), (Nova Galicia Edicións), Vigo 2005, p. 147-166.

- “Lucenses”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada” t. 26, s.v.

- “Lucus Augusti”, Ibidem, s.v.

- Prólogo a E. Montenegro Rúa: El descubrimiento y las actuaciones arqueológicas en Santa Eulalia de Bóveda.

Estudio historiográfico y documental de los avatares de un Bien de Interés Cultural, (Concello de Lugo), Lugo 2005, p. 9-10 (en colaboración con Carmen Fernández Ochoa).

- “El poblamiento romano en el territorio de los galaicos lucenses”, Unidad y diversidad en el Arco Atlántico en época romana, Gijón 2005, p. 277-287 (en colaboración con Ángel Villa Valdés).

- “Do Eo ó mar: uns apuntamentos sobre arqueoloxía castrexa e galaico-romana no Nordés lucense”, Campo del Tablado (Castropol), 2, 2005, p. 65-74.

- “muralla”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 31 , s.v.

- “Muralla de Lugo”, Ibidem, t. 31, s.v.

- “Museo y Castro de Viladonga (Lugo): ¿educación y cultura vs. turismo y ocio?”, Actas de XII Jornadas DEAC (Salamanca, octubre 2004), Salamanca 2005, p. 111-116 (en colaboración con Filomena Dorrego Martínez).

- “El Castro de Viladonga (Lugo): un yacimiento y un museo para toda la sociedad”, Actas III Congreso internacional de Musealización de Yacimientos Arqueológicos (Zaragoza 2004), Zaragoza 2005, p. 220-224 (en colaboración con Mª. C. Durán Fuentes).

- “Escavación, limpeza e consolidación no Castro de Viladonga. Campaña de 2003", Minius, (Facultade de Humanidades Ourense), XIII, 2005, p. 125-142.

- “Romanización”, Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, t. 39 , s.v.

- “Tranoy, Alain”, Ibidem, t. 42, s.v.

- “Viladonga”, Ibidem, t. 43, s.v.

2006- “Antecedentes históricos do Camiño Primitivo: unha aproximación”, Actas do Congreso “O Camiño Primitivo”, (S.A. Xacobeo – Xunta de Galicia), Lugo - A Coruña 2006, p. 101-117.

- “Lucus Augusti, entre o Imperio Romano e a Idade Media”, San Froilán. Culto e Festa (Catálogo Exposición, Lugo), (Xunta de Galicia – S.A. Xacobeo), Santiago de Compostela 2006, p. 30-45.


2007- “Castro de Viladonga”, en Castros de Galicia e o Noroeste de Portugal (Proxecto CASTRENOR), (Xunta de Galicia), Santiago de Compostela 2007, p. 22-23.

2008- “O Castro de Viladonga e o seu Museo de Sitio”, Actas do Seminario final CASTRENOR. A Cultura Castrexa. Accións e estratexias para o seu aproveitamento sociocultural (Mondariz, xuño 2006), Santiago 2008, p. 57-65.

- “A educación e os recursos educativos nos museos galegos, cara onde?”, en Actividades e recursos educativos dos Museos de Galicia, (Nova Escola Galega), Santiago de Compostela 2008, p. 85-88.

- “Principios básicos de actuación en el Patrimonio Cultural de Galicia”, Restauro. Revista internacional del Patrimonio Histórico, nº 1, julio-agosto 2008, p. 92-96.

- “Mini e Mero, ¿un patrimonio inmaterial?, en O traque da Quenlla, (Asociación Cultural Xohán de Requeixo), Lugo 2008, p. 49-51.

2009- “Introdución”, en Mª. C. Durán Fuentes: Moedas do Castro de Viladonga, (Xunta de Galicia), s.l., 2009, p. 9-13.

- “Xesús Mato, unha boa luz para o camiño”, en Mato sono io (100 amigos falan de Xesús Mato), Lugo 2009, p. 25-26.

- “Museos de Galicia: demanda cultural y proyección social”, Cursos sobre el Patrimonio Histórico 13, (Reinosa, Univ. de Cantabria, 2008), Santander 2009, p. 349-366.

- “Os Camiños de Santiago: un patrimonio cultural con categoría de territorio histórico”, Actas do Congreso O Camiño do Norte (Ribadeo 2009), (S.A. Xacobeo), Santiago de Compostela 2009, p. 137-142.

2010- “O Patrimonio Cultural galego e o seu reflexo nas terras do Saviñao”, Circular polo Saviñao III. 50 aniversario do Círculo Saviñao, Escairón 2010, p. 231-244.

2011- “O Lugo romano antes da muralla”, en Guía da Arquitectura de Lugo, (COAG. Delegación Lugo), Lugo 2011, p. 18-23.

- “A Cultura Castrexa da provincia de Lugo. Aspectos diferenciais”, en A Prehistoria en Lugo á luz das descubertas recentes: Actas do Curso (USC - Museo Provincial de Lugo (abril 2009), 2011, p. 77-91.

2012- “Patrimonio arqueolóxico e museos en Lugo: un problema de todos”, Artesonado, (Rev. Antiguos Alumnos Escola de Artes e Deseño de Lugo), nº 38, Lugo 2012, p. 30-32.

- “Actividades do Museo do Castro de Viladonga e da súa Asociación de Amigos”, Croa, 22, 2012, p. 8-11.

- “Os museos de sitio arqueolóxico. A experiencia do Castro de Viladonga”, Boletín Auriense, XLI-XLII, 2011-2012 (No lembrar de Olga Gallego Domínguez I), p. 93-119.

2013- Limiar no libro de Carlos Amoedo Souto / Teresa Nieto Freire, Camiños de Santiago. 50 de desprotección patrimonial dun itinerario cultural, Ed. Nigra-Trea, Vigo 2013, p.11-14.

- “Actividades do Museo e da Asociación de Amigos”, Croa, 23, 2013, p. 8-11.

- Museo do Castro de Viladonga (Castro de Rei – Lugo), (Xunta de Galicia), s.l. (Lugo), 2013, 298 p. con ils. (en colaboración con tres autoras).

2015- “Xosé Manuel, Carballo e Ferreiro, case nada”, en Cerna de carballo. Xosé Manuel Carballo visto por 200 amigas e amigos. Asociación Cultural Xermolos e Irmandade Manuel María da Terra Chá, Lugo, 2015.

“Unha ollada sobre a etapa galaico-romana na Terra Chá lucense”, Férvedes. Revista de investigación, nº 8, 2015 (3º Congreso internacional de Arqueoloxía, Museo de Vilalba, xullo 2015), p. 229-238.

BIBLIOGRAFÍA.

FELIPE ARIAS VILAS


O CAMIÑO MEDIEVAL E REAL DE MEIRA NOS CASTROS DE VILADONGA. Da súa marxinación no Camiño xacobeo do Norte e no “Camiño natural de San Rosendo”Ricardo PolínCartografía: Antonio Ventura Figueroa Paz


Malia a proposta efectuada o ano 93 pola equipa da Deputación de Lugo que dirixía o prof. Yzquierdo Perrín, sobre a base do traballo efectuado pola Asociación que presidía desde Abres o lembrado Joaquín Miláns del Boch, falecido coas botas postas e principal promotor desta histórica rota; aínda contando co importante pulo adquirido polos vieiros cántabros desde a “reinventio” xacobea a comezos dos noventa baixo a etiquetaxe “Camiño Norte”; asumindo a existencia de algunhas apoucadas tentativas de organización procedentes das cámaras municipais ou de entidades asociativas como os Amigos do Camiño de Santiago da Provincia de Lugo que baixo a presidencia de Ángel Trabada teñen colocado varios fitos na súa demarcación; con todo se teren celebrado xornadas congresuais específicas o ano 2005 (nas que, por certo, o afán diferencialista ou revisionista levou a forzar unha curiosa proposta de itinerización consistente en derivar a rota alén Lugo cara a Bocamaos e a Ponte de Ombreiro, por San Paio de Narla e Sobrado dos Monxes, abandonando o paso natural do camiño interior pola vía primitiva cara a Melide); pese a todo, esta importante calzada galaico-asturiana que alcanza presta as chairas lucenses aproveitando os cursos fluviais polo bordo das serras orientais, non acaba de solecer. E mesmo así, constátase un goteo persistente de camiñantes que procuran o sol de Fisterra por esta vía, como antílopes que migran ao Masai Mara obedecendo ao legado

Á memoria de José Otero Ledo, crego de Santiago de Fóra (Castelo), valedor desta calzada, que se foi coa primavera.

xenético, sabedores de que o paso do tempo aínda non deu solución ao salto do río.

A ausencia evidente dunha axeitada xestión política dos recursos públicos e dunha planificación rigorosa da posta en valor da camiñaría histórica herdada por todos, deixou á intemperie o camiño real de Meira en sucesivos proxectos impulsados por distintas administracións. Tanto así que na incoación do expediente de delimitación do que se deu en coñecer como Camiño Norte ou “da Costa” canto á recuperación dos camiños de peregrinaxe a Compostela, ficou completamente fóra do mesmo -e sen aval algún- esta antiga verea, en tanto a presión turística conseguía primar un escandaloso acceso “terrestre” a Ribadeo sobre a recente Ponte dos Santos, en detrimento da entrada tradicional vadeando pola Veiga e a vella ponte de Abres a ría que forma o desaugue do Eo, oficialmente relegada á simple condición de alternativa secundaria e aínda sendo o paso lóxico de penetración no país de Breogán polas calzadas cántabras, vía Mondoñedo por Trabada e o Val de Lourenzá ou vía Lugo por Santa María de Meira e a Chaira oriental. Dado que nos días que andamos se agarda un pronunciamento favorábel da UNESCO a favor da consideración do conxunto destas rotas nórdicas como patrimonio mundial, a marxinación da carreira antiga ao mosteiro de Meira resulta aínda máis alarmante e o silencio das corporacións municipais e colectivos sociais implicados, cando menos preocupante.

O CAMIÑO MEDIEVAL E REAL DE MEIRA NOS CASTROS DE VILADONGA.

Da súa marxinación no Camiño xacobeo do Norte e no “Camiño natural de San Rosendo”


Por se isto non tivese a suficiente entidade ou non adquirise un certo dramatismo, o Ministerio de Agricultura anda a artellar o itinerario oficial do que deu en chamar “Camino natural de San Rosendo”, proposta de carácter lúdico, turístico e cultural que -logo de tomar como xustificación un ficticio seguimento do periplo vital do famoso nobre, bispo e santo galaico coetáneo do rei asturleonés Fruela II, entre San Martiño de Mondoñedo e o mosteiro ourensán de Celanova, sobre a base de aproveitar tan suculento investimento para recuperar a traza histórica dos vellos camiños de longo percorrido e o seu territorio- volta a relegar a traza antiga do camiño real ao paso polo municipio de Castro de Rei, con ser este a maiores o medio de recuperar a comunicación coa trama cultural dos Castros de Viladonga e o seu museo, tanto máis singularizándose como a proposta que mellor responde á idea do proxecto e á procura de eficiencia na xestión dos recursos públicos, mentres o goberno local de dito concello chairego “nin está, nin se lle espera”. (O artificioso desvío desta rota xacobea cara a vila de Mosteiro posto en marcha de xeito subxectivo durante os últimos anos e adoito afirmado por grupos de sendeiristas, permite agora buscar unha xustificación para sobrepoñerlle o “Camiño de San Rosendo” coa mesma precariedade de argumentos, afianzando o abandono do camiño medieval de Meira e a súa belida estampa por terras de Santiago de Viladonga e Santiago de Mondriz. Apelar simplemente a motivos de seguranza ou de invasión parcial da vía pública non semellan ser razóns de peso suficientes que invaliden a súa recuperación ou para proceder a un desvío artificioso, tanto máis se o que se pretende é sumar o enlace histórico e transversal sobre o popular Camiño Real de Castela nas chairas pastoricenses deica conectar coa vía rexia de Meira a Lugo, ao modo en que transitaron estas paraxes as xentes que procedían de lonxanas terras).

A necesidade dun urxente labor de coordinación entre entidades públicas e privadas para que este potencial histórico non fique descolgado definitivamente dos importantes proxectos de futuro que se dirimen no seu entorno, pescudando nos seus inxentes valores culturais e ambientais, precisando e recuperando a traza arqueolóxica que remonta a corrente do Eo desde A Veiga, por Santiago de Abres, A Ponte Nova, Órrea e a Serra de Meira, ou procurando paliar os problemas que actualmente presenta a trama camiñeira tradicional, semella ser xa un clamor. (Pouco antes do seu

pasamento a pé de obra, don José Joaquín Miláns del Boch, presidente da Asociación Astur-Galaica, sorprendíame –con esa sabedoría propia de quen xa non ten nada que perder- manifestando o seu coñecemento dun remoto enlace transversal que eu tiña investigado e por onde algúns transeúntes se achegaban desde Meira ao hospital do Monasterium Sancti Martin de Bolanio no señorío de Castro Verde, lembrando a antiga rede camiñeira sobre a cunca do río Azúmara).

Corría o ano 1214. A “antiqua vereda” do mosteiro cistercense de Meira xa enfiaba cara o ocaso en dirección a Lugo utilizando a “ponte sive portum” ('ponte ou porta') de Río Cabo para abrazar en Paraxes a

Meira (mosteiro cistercense)

Río Cabo (Meira)





Chavín (A Pastoriza)

Ponte do Vao (Pol)

lomba da Cruz polo seu boscoso pé, marco e linde dos municipios chairegos de Meira, Pol e A Pastoriza.

Viña na procura da Carreira da Foz que por Chavín endereitaba rumbo a occidente seguindo a acentuada corredoira laxeada que das chairas de Gomesende se achegaba á beira do templo parroquial do Santo André de Ferreiros, para continuar transitando as bagoadas de Vilaxilde que levan ao rego do Vao en cuxa beira a calzada real foi atravesada pola estrada que vén da Veiga do río Eo e por onde se internaba na freguesía polense de Torneiros, no seu encontro coa veciña de Hermunde cuxo loureiro da cúpula da igrexa remonta á lenda dos tráxicos amores entre aquel humilde mestral e a filla do conde de Altamira.

Aínda así, na complexa encrucillada pastoricense de Paraxes próxima á Fonte Miña, historicamente formada polos vieiros que chegaban da mariña cántabra ou do reino de Castela, entre os lugareños de Chavín e arredores de Meira foi este último itinerario quen se identificou máis contundentemente como “camiño real” por antonomasia na microtoponimia local que afectaba a esa lonxeva cruz de camiños que permitía o diálogo entre os modelos produtivos da Chaira e da Montaña simbolicamente representados na convivencia do hórreo “asturiano” e do cabaceiro galaico, logo de que esta comarca primase o cultivo do millo cara o primeiro terzo do século pasado (véxase o curioso encontro das dúas tipoloxías arquitectónicas a ambas marxes desta vedraña rota).

Séculos despois, permanece en condicións aceptábeis un longo treito da vía mesetaria ao seu paso por estas terras miñotas onde eran recibidos con certa ostentación os bispos que se dispoñían a ocupar praza na sede mindoniense. (A lendaria trama camiñeira de Paraxes arrincaba cara o norte pola Carreira da Folgueira, ora fose na procura das terras mindonienses -seguindo a “vía pública” que desde a Fonte Miña cruzaba en 1249 o rego Miñotelo para alcanzar Bretoña a través do Porto das Mouras ou pola “vía rexia” que de Baltar accedía ao “portus de Radicosa” sobre o río da Rigueira, tirando por Vián e o castelo da Portela, para trazar os límites da actual Pastoriza-, ora fose a calzada coñecida como “a Antiga” que por volta de 1184 conducía a Pousada seguindo a “via que ducit ad Penellam” e tomaba a “carreyra antigoa” de Sandamil

Campo de Prado (As Veigas)

que en 1300 cruzaba a ponte sobre o río Azúmara cerca de Santa Locaia de Castro de Rei, por Triabá, Ribeiras de Lea e a ponte romana de Duarría, alternativa chairega ao camiño canónico de Meira que é obxecto deste estudo).

A vía histórica que comunica Viladonga co mar consta escriturada como “camiño real” nas lindes de predios ocupados con motivo da ampliación da estrada de Meira no século pasado ou da reforma da vella ponte de Reguntille que hai un terzo de século consolidou o paso por este hidrónimo paleuropeo que por volta do ano 900 xa honraba ao posuidor xermánico Rivum Gunt-ildi (Gunt illi, o 998), sobre as augas mozas do Azúmara na freguesía de Ramil, onde aínda permanece fosilizado a un centenar de metros da ponte un significativo resto fragmentario do que supuxo a profunda depresión desta vella e transitada calzada, constatada na toponimia camiñeira viva de gran parte do seu percorrido e identificada como tal “via regia” nas mentes preclaras dos venerábeis anciáns de Ludrio, Mondriz, Chaín ou Ansemar e aínda recoñecida a súa marca toponímica como “camiño real” e parcialmente conservada a súa traza arqueolóxica na Ponte do Vao, no Casal de Pol ou no Campo de Prado das Veigas de Torneiros, onde -malia o iniciático ensaio dunha parcelaria feita con precipitación e ensañamento, que arruinou a paisaxe cultural do extremo oriental da Chaira e a maior parte da rede tradicional de comunicacións- mantense viva a memoria do tránsito continuo de arrieiros na parte traseira das casas, cos seus carros de bois ateigados de barricas de viño.

(Ao paso do camiño polo Couto de A cuxo dominio exerceu a casa de Vilamarín, permanece retida a Princesiña moura na pía da Fonte da Troita, por culpa dun malfado cuxo encantamento a converteu en peixe do río Azúmara mantido piadosamente polas lavandeiras do lugar que lle botaban saltóns, pan e miñocas).

A rota tradicional -antigo vial de tránsito arredor do que se erguen os importantes asentamentos castrexos de Viladonga e da Rodela de Balmonte, de Duancos ou Orizón- vive nun discreto abandono malia a reverencia con que se fala da Viladonga pola aba do sol nacente, e de aquí a seguir a verea antiga do camiño real que de Lagüelas avanza cómodo cara o solpor, deixando á esquerda os recintos apegados á citania galaico-

romana para aproveitar a menor pendente e ese abeiro agarimoso de Entre-as-Agras que conduce ao muro perimetral na traseira da Casa das Minguillonas, no corazón habitado de Ansemar.

Relativamente ben respectada a traxectoria histórica da senda medieval nos posteriores traballos de amelloramento e concentración de terras no económico tránsito que vai liña recta do Curro de Ansemar a Os Pinos, sobre os Paraños de Ludrio, pola Casa de Portas, evocación do que foi unha senda multisecular de folgura xenerosa e altos muros de pedra, con fitos de paso obrigado que permanecen no espazo e no recordo dos lugareños, como o Cruce dos Outeiros -que fai virar á esquerda e acolle o fétido feísmo do chamado “ponto limpo”- ou o singular Pontello de Busto, reliquia do Camiño. (Porén, a teima arboricida aniquilou sen piedade aquel carballo senlleiro de colosal estampa e vetusta vida que outrora deu nome no Curro á Agra do Carballiño, na beira mesma desta antiga calzada de tan longo percorrido).

Fica unha pasaxe medida desde Os Paraños, no posto de botar gasolina en Ludrio, ás croas e parapetos do Castro de Orizón, a pisada travesía dunha lúcida galería que pouco a pouco gaña altura deica os “Lagos de Teixeiro” e a súa topográfica inflexión. Vieiro doado e





franco, asentado na tradición; unha boca ou desfiladeiro cuxa suave pendente permite tender a ollada unindo nun só camiño da misa os templos de Duancos, de Ludrio e de Mondriz. Espiñazo urbanístico nestas aldeas fidalgas do que Madoz reclamaba “Castro de Rey de Tierrallana”; columna vertebral cuxas costelas van quedando a ambos lados deste vello itinerario, campestre, idílico e pracenteiro, que viu pasar arrieiros, feirantes, andeiros e vagamundos, da que foi ponte de Abres á Fonte Miña.

O Casal (Torneiros)

O Casal (Torneiros)

Tiñan unha rota clara, unha andadura lixeira, ben direita e orientada: do cruzamento de Ludrio, xunto ao monte das Pedreiras, viñan polo Chao do Camiño, pasaban A Carballosa, metíanse por Alduara e a igrexa parroquial, seguían pola Xesteira deica cruzar a estrada de Mosteiro a carón do que foi Mesón de María (lugar no que un renque de árbores lindeiras lembran o itinerario clásico) e tomar o interesante travesío da Granda á Casa de Carvajales (treito de vella congostra encaixada con muros de pedra gra, calzada anciá que precisa ser liberada dos usos que o teñen preso de entullo e porcaría) deica o templo de Mondriz, para baixar até o Pacio enfileirando a frondosa Corredoira dos Defuntos e se dirixir ao vello pontigo sobre o río Lea, estreito vale fluvial onde aquela verea antiga mirou o xeito máis cómodo de remontar a pendente da montaña, dirixíndose por Queimaloura, ao biés, de cara ao mediodía, para abordar entón a bifurcación que conduce á direita por diante da igrexa de Duancos (traza recentemente desprazada á parte posterior) e constituír xa na crista da serra o chamado Camiño do Calvario, en tanto nos prados da Agra de Queimaloura deixaba o gallo da esquerda que pola Seara alcanzaba a igrexa de Santa Comba -sete leguas a Mondoñedo-, coas estelas visigóticas que agochou no camposanto.

(A pintoresca trama viaria e monumental formada en torno á señorial Casa do Pacio de Mondriz e ao seu templo de Santiago fica transitoriamente fanada debido ao asalto inmisericordioso da Corredoira dos Defuntos, dominio público do camiño real apropiado nos arredores da Casa de Penelas no lugar do Pacio que bica as augas do Lea e onde foi sacrificada a primitiva ponticela en favor da que agora permite o tránsito da estrada).

A Corredoira Fonda (Castros de Viladonga)


Alcanzado pola banda de poñente o cumio desta lomba sobre a que cabalga o templo parroquial de Santa María de Duancos, próximo á croa do Castro e ao campo de mámoas de Orizón, o Camiño do Calvario que vén de Meira emprende un suave descenso pola Casa do

Meilán (camiño do Mazo)

Meilán (camiño do Mazo)

Monte, próximo ao Canaval e a Freinoval, deica a histórica cruz de camiños que o tempo foi conformando arredor do Rego de Amorín na súa confluencia co Río Guimarás -na cara meridional deste outeiro- e que conduce á antiga pousada do Refuxio, a onde accedía pola parte posterior segundo delatan os restos do muro perimetral na súa traza arqueolóxica.

Aquí sobre a confluencia das terras de Orizón e de Segade que unen os municipios de Castro de Rei, Lugo, Pol e Castro Verde, agóchase un ancestral e complexo nó de comunicacións de longa distanza e estrutura radial cuxa intersección debuxa bucólicas paraxes de alto valor etnográfico e ambiental, como é o caso do Mazo de Orizón, simbólico núcleo deshabitado que foi erixido sobre a cultura acuática do regadío –coas súas mínimas pasaxes de ferradura e camiños de carro, augueiros e ponticelas-, recibindo o vieiro transversal procedente de Mosteiro por Cirio, Baílle e o temido paso pola Granda de Amorín –frecuentada por salteadores de camiños e adoito percorrida hai un século por miña bisavoa Ramona desprazada desde a Fonte do Azúmara para a desaparecida feira de Duancos-, aproveitando o pronunciado declive fluvial que percorre a popular senda coñecida como Os Pasos de Orizón, en alusión ás rochas e penedas depositadas no seu momento sobre o leito das augas para se mover polo vao do río.

Fica neste lugar un fermosísimo e ben conservado capítulo da cultura camiñeira que ten a ver co anaco de calzada afirmada por grosos muros entre O Mazo e a encrucillada correspondente ao casarío de Meilán,

O Santo (Camiño de Meilán ao Mazo de Orizón)




senda natural á beira do rego e vía tradicional que entronca por estes lares co camiño de Meira para a capital lucense, a maiores de recibir polo leste o camiño real procedente da feira de Castro Verde para a Terra Chá e as mariñas de Ferrol, antigo vieiro ben documentado por Pascual Madoz (para quen “facilita la comunicación con Tierrallana y Villalba”, á vez que dirixe os camiños de Orizón cara Oviedo, A Coruña e Ferrol), pasando á beira do pico San Fitoiro e o Marco das Tres Olas, linde parroquial entre Barredo, Ameda (sic, de AMENEDA 'terra de amieiros', non a forma macarrónica oficial A Meda) e Orizón, á par que delimita ese enclave do señorío abacial de Mondoñedo nas terras castroverdenses, dentro do arciprestado chamado “da Montaña”, rexio vieiro dabondo transitado polas recuas dos afamados arrieiros de Barredo.

Sobre este rústico e apartado enclave de Santa Comba de Orizón, dotado de evidente encanto e bucolismo, sitúanse igualmente os últimos vestixios da antiga portaxe que acoutaba a calzada e cuxa identidade fora

Os Pasos de Orizón

sacralizada coa presenza simbólica da imaxe pétrea vulgarmente coñecida como “O Santo”, supostamente depositada no museo provincial, non sendo menos significativos na tradición camiñeira deste emprazamento tanto o cruzamento que deu forma ao núcleo de Meilán, como a casa do Refuxio, sempre taberna e repouso de vellos camiñantes, singular treito do camiño real ao paso por Segade e cuxa continuidade da traza arqueolóxica cómpre recuperar seguindo a pegada dos muros de peche e as súas árbores lindeiras que permanecen na parte traseira da parcela ocupada polas vivendas, singularmente o itinerario orixinario que inmediatamente despois do Refuxio deriva á esquerda en sentido a Lugo, aproveitando a ladeira do monte veciñal no seu ascenso ao Rego de Petos, traxectoria cuxa reforestación está a invadir a caixa da senda tradicional en sentido a Lugo.

A artificiosa creación de varias lagoas amecidas baixo a moderna etiquetaxe de “Lagos de Teixeiro”, non foi quen de anular o tránsito do camiño real por este boscoso e maltratado teso, así como o seu progresivo avance a media ladeira pola banda meridional, aínda que está a substituír a denominación propia do que foi O Rego de Petos para as xentes con ascendencia na bisbarra e topónimo adoito vivo aínda no entorno desta montaña situada na saída histórica de Lugo para a Mariña, itinerario consolidado ao longo dos séculos tamén en sentido a poñente seguindo o que Madoz tiña por “camino que se dirige a la villa de Meira” a través das parroquias de Labio, Pedreda e Santiago de Castelo, eixo viario cuxa recta traxectoria conserva no fundamental as súas señas de identidade tradicionais, estreitamente unidas ao tránsito permanente de viaxeiros nun e noutro sentido, sobre a Ponte de Vilariño, paso obrigado desta vía medieval de gran tránsito que permitiu erguer á súa beira algúns burgos como os núcleos de Cuíñas, Vilachá, Albarello, A Laxe, Cima de Vila e Castelo de Arriba, a verea que xa o ano 1027 era descrita como “illa verea que vadit per ad Villa Plana [Vila Chá]”, debuxando a contorna do condado de Superata.

Con efeito, aínda é tempo de apoiar algunhas iniciativas veciñais que tentan impedir que se atranque o camiño real nun travesío tan nomeado como A Cobela (tamén Fochenzos), treito final de conexión entre A Laxe e Albarello, salvando ese pintoresco intervalo desta vella rota de longa andaina cuxa entidade constatan as

escrituras de fincas conlindantes co “camino real que va para la villa de Meira...”.

Desde tempo inmemorial, conforma unha histórica encrucillada co camiño francés de Asturias ou Camiño Primitivo de Santiago ás portas de Lugo, no laborioso e tradicional arrabalde da Chanca, encontro secularmente inmortalizado pola maxestosa sombra do que se deu en chamar “Carballo da Chanca”, árbore senlleira e varias veces centenaria que foi abatida polo pé o pasado ano 2014 malia a protección oficial da que teoricamente gozaba por delimitar a calzada xacobea (como lembra a nosa centenaria mai: “Muita bambolia: pucheiro ao lume, con auga soa!...”).

No momento de se erixir o novo hospital lucense (HULA), lembro a fermosa traza física da vía medieval de Meira desde As Leiras de Cima de Vila, recta a Lugo coma un tiro, coas súas árbores en aliñadas formacións, chantos, laxes e o sorprendente rochedo esferoidal das Penas Apertadas que logo foi brutalmente dinamitado a

golpe de barrenos; lembro o seu discreto paso coincidente co asentamento das ruínas da antiga capela de San Cibrao nos montes do mesmo nome e as medorras acarón, referentes topográficos que no Catastro do Marqués de Ensenada serven de divisoria coas propiedades comunais dos veciños de Pedreda. E fixen reiterados chamamentos públicos para lle salvar a vida a esta entrada histórica na cidade vindo do Norte.

Ollando a capital lucense, permanece a vella senda que da Casa do Zoqueiro en Castelo de Arriba conduce ao atallo coñecido como Camiño Vello –en paralelo á rúa do Liño, pola traseira das súas vivendas-, deixando á mao esquerda algúns topónimos tan significativos como o que designa a Agra de Tras do Camiño, mesmo A Regueira ou O Cortiñeiro, antigo vieiro demarcado por esas árbores laterais que definen e protexen a pegada arqueolóxica do mesmo e que no seu pronunciado descenso pola Costa que baixa á cunca do Rato recibe o nome local de Camiño do Monte, antes de abrazar a rota interior de Afonso II no Agro do Couso, territorio do que foi Santiago de Fóra na primeira parroquia da cidade lucense, Chanca arriba. (O toro derrotado do carballo que singularizaba este sagrado lugar até o ano pasado, debera ser soerguido e transformado nun motivo de reflexión sobre o valor deses símbolos na cultura camiñeira).

Aínda así, a agresión máis forte contra o camiño real de Meira resultou ser a apertura en 2009 da Rolda Leste ao hospital Lucus Augusti, prototipo de calzada envolvente e transversal que tronza todas as vías históricas de acceso á cidade bimilenaria, agresiva actuación no plano paisaxístico e cultural que xa se tiña ensaiado ao

Santiago de Fóra (Castelo de Arriba)


Entrada do Camiño na Chanca (Lugo ao fondo)

paso da autovía A-6 desde a soterrada e esquecida Ponte da Samesugueira, na verea medieval do Carqueixo que vén de Oviedo. O Camiño Primitivo recuperou a continuidade mediante unha pasarela que –de momento- se lle ten negado á senda procedente do Cantábrico polo poboado de Viladonga, malia as airadas protestas dos habitantes residentes na periferia de Cima de Vila ao se veren incomunicados, infraestrutura que agora lle tería permitido ao camiño real seguir o seu itinerario orixinario por San Cibrao e logo “entrar por nobres portas á cidade”, como desexaba don Álvaro Cunqueiro.

(Fica xa no proceloso álbum da memoria esa imaxe do párroco de Castelo que eu mesmo inmortalicei, empoleirado sobre a garganta aberta para o hospital, e a persistente carraxe do sacerdote recentemente falecido, fronte á invasión urbanística deste “Monte do Gozo lucense” e reserva espiritual desde o que se albiscaron illo tempore as campás da gran basílica proxectadas sobre o feudo amurallado). Deus fratesque Gallaecia!.




Mámoa en San Cibrao

Carballo da Chanca talado en 2014 (conexión co Camiño Primitivo de Santiago)

San Cibrao (2009) O cura de Santiago de Castelo observa o corte do camiño real na Rolda Leste ao Hospital Lucus Augusti (ano 2009)

El día 8 de abril de 1905, el entonces joven veterinario Juan Rof Codina publicaba un artículo en el periódico lucense La Idea Moderna que, dedicado al liberal Rafael García

1Sanfiz , se titulaba "Una cuenta 2alrededor de la Muralla" . Esta

afirmación con la que inicio el presente artículo la hago con todo tipo de reservas, pues Rof Codina no firmó con su nombre s ino con el pseudónimo 'Guer Nim'; y de que salió a la luz en La Idea aquel 8 de abril del año cinco sólo tenemos el dato anotado en el recorte de prensa. Y es así porque de aquel periódico no queda de 1905 sino un ejemplar suelto –el del 17 de enero– en la Biblioteca del Seminario de Lugo, que en nada se aproxima ni refiere al del día de autos.

LUGO, 1905: EL DERRIBO DE LA MURALLA

Julio Reboredo Pazos

1Rafael García Sanfiz, nacido en Lugo en 1857, era perito agrónomo y mercantil, y trabajaba como sobrestante de la Diputación provincial. Paralelamente se dedicó a escribir, tanto obras de creación literaria –con las que obtuvo algún premio– cuanto en la prensa. Él mismo fue director del periódico La Juventud, estrella fugaz de 1881-82, y publicó artículos en la prensa escrita de Lugo y otras ciudades de Galicia. En el San Froilán del año 1900 recibió el primer accésit en los Juegos florales de Lugo por el trabajo "Estudio histórico de las murallas romanas de Lugo", que debe ser el motivo por el que Rof Codina le dedica el artículo. Vid. al respecto Correa Fernández, Historia fin de siglo. Descripción histórico-geográfica de la provincia de Lugo con las biografías de sus habitantes é hijos más notables en el último año del siglo XIX, Tomo 2, Lugo, Villamarín, 1900.

2El recorte de prensa se conserva, junto con el resto de la documentación de Rof Codina, en la Biblioteca universitaria de Lugo, en donde, merced al buen hacer de su directora, doña Julia Cantalapiedra Álvarez, se me ha facilitado la imagen que ilustra el texto.


El artículo de Rof Codina y una fotografía de c. 1910, cedida por el grupo HISTAGRA

LUGO, 1905:

EL DERRIBO DE LA MURALLA


No obstante, el artículo es bien conocido en los medios culturales lucenses, ya que se trata de una magnífica ironía sobre la posibilidad de derribar la Muralla, planteada en aquellos momentos. Juan Rof, no siendo lucense –ni siquiera gallego–, terció en el debate Muralla-sí, Muralla-no utilizando los números de la siguiente manera: nuestro baluarte es, grosso modo, un prisma de 2.126 m de largo, por 4,5 de radio, por 8

3de alto, de donde salen 765.360 m de escombro; tiene 85 cubos semicilíndricos de 4,5 de radio por 8 m de

3alto, de donde salen otros 21.590 m de escombro. Así 3concluye que se juntarían en el derribo 786.950 m de

material de desecho. Habría que retirar tamaña escombrera nada menos que en 1.573.900 carros de vacas; establecido el ritmo de extracción, acaban sus cálculos diciendo que se tardarían 78 años y pico en rematar la labor, «Empresa un poco superior á las fuerzas del municipio y de los mayores contratistas, por grandes que ellos sean». Pero...

Parafraseando a Alberti, digamos que "se equivocó Rof Codina, se equivocaba" y lo hizo rotundamente en sus cálculos porque el prisma en que simplificó la Muralla, al multiplicar su largo (2.126) por su ancho (4,5) por su alto (8), nos da un volumen de 76.536 m3, y no de 765.360, que son 10 veces más. Tampoco anduvo fino Rof con los semicilindros a los que redujo los cubos –que no eran 85, sino menos–, pues según mis cuentas –tomando π=3,14– salen 21.618,90 m3, con lo que el

3total de la escombrera de la Muralla son 98.154,90 m y no los disparatados 786.950. Así las cosas, los 1.573.900 carros necesarios para llevarse a otra parte el parapeto lucense, se quedarían realmente en 196.310 y los 78 años de trabajo se reducirían a nueve años y medio, que es muy otra cosa.

A pesar de lo grueso, el error de Rof Codina no pasa de la mera anécdota, porque lo importante –pienso yo– sería preguntarse por qué lo escribió precisamente en abril de 1905.

Lugo y los lucenses en aquel 1905

No mucho tiempo antes de que La Idea Moderna, "Diario democrático de Lugo", publicase el artículo del insigne veterinario, Juan Rof Codina había sido

3nombrado inspector provincial de Veterinaria y un mes más tarde inauguraba la primera clínica veterinaria

4 5española en la Ronda de La Coruña 6 , junto con su 6colega y cuñado, Jesús Carballo Lameiro . Dice la

prensa que el cartel del establecimiento lo había 7diseñado el joven pintor Álvaro Gil .

Cabecera de una receta de la "Gran clínica veterinaria" de Rof y Carballo, precisamente de 1905. Colección particular del autor.

Tenía la ciudad un alcalde conservador que se llamaba Antonio Belón Ventosinos, quien era licenciado en Derecho de formación, pero cobraba su nómina como profesor de Francés en la Escuela de Artes y Oficios, de la que además era director tras la temprana muerte de Sotero Bolado Alonso.

La prensa del momento en la ciudad tenía entre sus cabeceras la ya citada de La Idea Moderna, diario liberal democrático pero, como sabemos, resulta que los ejemplares de los momentos de la polémica se los han comido los ratones, siendo así que no nos es dado conocer lo que publicó en sus páginas ni saber quiénes lo hicieron. Las otras publicaciones periódicas locales eran el longevo El Regional que, dirigido entonces por Manuel Amor Meilán, había dejado ya lejos los tintes regionalistas de Aureliano J. Pereira, conservando, eso sí, cierto toque liberal (ballesterista); y El Norte de Galicia, periódico conservador, propiedad de Antonio Pardo y Pardo Montenegro, que dirigía en 1905 el abogado mindoniense Emilio Tapia Rivas, a quien tendremos ocasión de conocer en vera efigies. La guinda al pastel de la prensa lucense del momento la pondría, si se hubiesen conservado ejemplares, El

8Proletario, "Órgano de las clases trabajadoras de Lugo" , de publicación semanal.

4El Norte de Galicia de 16 de marzo en la p. 2 da la noticia de la inauguración, que había tenido lugar la víspera.

5La Ronda de La Coruña principiaba en la Puerta de Castelar o de la Estación y llegaba hasta la de San Fernando.

6En cuanto a la vida profesional de Rof vid http://www.culturagalega.org /albumdaciencia/detalle.php?id=276, el 10/07/2014, a las 16:07.

7El Regional de 5 de abril, p. 2.

8El Norte de Galicia de 8 de febrero da cuenta en la p. 2 de haber recibido el primer número de este semanario.3El Norte de Galicia de 9 de febrero, p. 2.

Pero bueno, si el Ayuntamiento tenía un alcalde conservador, cierto es que la mayoría de los concejales eran liberales. Por supuesto que también había ediles conservadores, como el futuro alcalde Ramón Landriz Lenza o Antonio Pardo y Pardo Montenegro, al que acabamos de conocer; pero los liberales, en sus dos principales variedades (ballesteristas y neiristas), ganaban por goleada, apareciendo entre ellos otros futuros alcaldes, como por ejemplo Rodrigo de la Peña García; también estaban el médico Manuel Roca Varela, el propietario Ramón Osorio Pita o el activísimo liberal demócrata Jesús García Gesto.

La asimetría política de alcalde conservador versus mayoría abrumadora de concejales liberales era fruto de las sacudidas políticas de la España del momento: desde el 16 de diciembre de 1904 hasta el 5 de diciembre de 1905 hubo primero dos gobiernos conservadores (de Azcárraga y de Fernández Villaverde) y luego otros dos liberales (de Montero Ríos y de Moret). El cambio de turno conservador al liberal se produjo en junio, al ser llamado a la Presidencia del Consejo Eugenio Montero Ríos. Esto trajo consigo la convocatoria de elecciones para que los liberales tuviesen la mayoría en el Congreso; como en nuestro pueblo se presentaron tantos candidatos como sillones había disponibles, no se molestó a los votantes, resultando así que «En Lugo no habrá lucha, por lo cual se deslizará la elección tranquilamente y sin incidentes de ninguna clase. Los candidatos son los señores [Benigno] Quiroga [López-] Ballesteros, y [Carlos de] Casas [Couto], liberales, y [Nicolás] Vázquez de Parga [y de la Riva], conservador, á quienes

9felicitamos por anticipado» .

Como consecuencia de estos cambios, tuvo Lugo ocasión de conocer aquel año a cuatro gobernadores

10civiles: Andrés Garrido, Andrés Gutiérrez de la Vega , 11Fernando González Regueral y, ya desde el mes de

julio, a Leopoldo Riu Casanova que, natural de Játiva, era doctor en Derecho y «En lo físico: un hombre de unos cuarenta y tantos años, de buena estatura, de barba rubia... En lo moral: un hombre honradísimo á carta cabal, intachable caballero y político

12correctísimo» . Junto a ellos permaneció como presidente de la Diputación Germán Vázquez de Parga de la Riva, hermano del diputado, Nicolás, e hijos ambos del ya anciano conde de Pallares.

En algunas de las calles de la ciudad había una gran actividad constructiva, puesto que se estaba procediendo a instalar el agua corriente a domicilio. La empresa a la que se había encomendado tan importante mejora era la que dirigían dos técnicos higienistas: el arquitecto Mariano Belmás Estrada, colaborador de Arturo Soria y que había sido senador por la ciudad en 1898-99 y en 1901-02, y el ingeniero y arquitecto Pedro García Faria que, entre otras cosas, desarrolló una importante labor en el saneamiento de Barcelona a partir de la epidemia de cólera de 1885, junto al médico Jaime Ferrán Cluá, descubridor de la vacuna contra aquel azote bacteriano. Dudoso es en cambio el mérito público de García Faria por el

13acontecimiento que la prensa recogió en 1905 : el ingeniero, de vacaciones en Rosas, regresó inesperadamente a la casa que ocupaba, en donde se encontró a su mujer con el ayudante de marina de la plaza; debían estar en mala postura, puesto que el marido le pegó unos tiros a su esposa, a consecuencia de los cuales falleció, mientras el apasionado amante huía en paños menores por las calles del pueblo, porque el miedo es libre. Tras el rocambolesco acontecimiento, Pedro García Faria vino destinado a Lugo como ingeniero jefe de Obras Públicas, cargo en

14el que sólo estuvo tres días , puesto que fue destinado 15al control de las obras en la estación de Canfranc .

Nicolás Vázquez de Parga con su familia y Víctor Basanta Silva, señalado con el número 8. Imagen cedida por

la familia Basanta Curbera.

9El Regional de 9 de septiembre, p. 1.

10El Norte de Galicia de 5 de abril, p. 2.

11El Norte de Galicia de 8 de mayo, p. 2.

12El Regional de 12 de julio y El Norte de Galicia del 13, ambos en sus pp. 2.

13El Regional de 11 de octubre, p. 2.

14El Regional de 27 de noviembre, p. 2, El Norte de Galicia de 15 de diciembre, p. 2.

15http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-221.htm, el 18/05/2014, a las 21:46.


LUGO, 1905:



Aquellas calles de nuestro pueblo acogían ya los automóviles, matriculados por primera vez el año

16anterior : el Lu-1 era el del rico propietario Ramón Alvarado y Osorio (hermano y tío, respectivamente, de las piadosísimas María Alvarado y María Barrio) y el Lu-

175 era el del banquero Ramón Nicolás Soler Noriega , de quien tendremos ocasión de hablar.

Por otra parte, las gentes de Lugo también se divertían y no sólo en las fiestas de San Froilán o en las del Corpus, pues durante la semana los paseos estaban amenizados por la banda municipal o por la del regimiento de San Fernando. Pero además en el año 1905 hubo incluso una temporada de ópera que fue todo un acontecimiento, porque hacía 22 años que los lucenses no podían disfrutar de un espectáculo semejante.

E igual que hay fiestas, también hay problemas serios, pues aun en ciudades pequeñas como lo era el Lugo de entonces y que además no era una urbe fabril, los más humildes pasaban lo suyo y, cuando el hambre apretaba, armaban la tremolina. Es por eso que en llegando el mes de junio, concretamente el día 3, nos

18enteramos por la prensa de que se ha declarado una

Postal fechada en 1906, en la que puede leerse «Este edificio es nuevo, lo hizo Velarde».

Colección particular del autor.

16Carmona Álvarez, Mª Dolores, “Historia del transporte en Lugo”, en Lvcensia, nº 17, 1998, p. 251-266.

17Soler fue el primer lucense que tuvo coche; ocurrió en 1898, como se recoge en El Regional de 14 de abril de aquel año, p. 4. Los vehículos a que se alude en la nota anterior son los primeros matriculados.

18El Regional de 3 de junio y luego ambos periódicos conservados –El Regional y El Norte de Galicia–, que ofrecen información relativamente intensa hasta mediados de julio, en que el conflicto finaliza.

19El Norte de Galicia de 17 de junio, p. 2.

20Archivo del Ayuntamiento de Lugo (AAL), Actas municipales de 1906, sig. 7.988-5, ses. 28 de junio, p. 38.

21El Norte de Galicia de 17 de junio, p. 2.

22AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 3 de julio, p. 34 vta.-36 vta.

huelga de canteros lo que, dicho de otro modo más actual, no es sino una huelga en el sector de la construcción. El epicentro del conflicto parece ser una importante obra que tiene lugar en la plaza de Santo Domingo: el palacete de Velarde, en torno al que hay gritos, palos, esquiroles y hasta una acusación y las correspondientes detenciones por la sospecha de un atentado mediante un par de bombas. Tampoco debemos soslayar la idea que planeaba sobre la ciudad de que los obreros apelasen al «paro general», cosa esta que se descartó de inmediato.

Tratose en principio de un conflicto salarial, al que luego se unió la cuestión de los esquiroles y la reclamación de los salarios perdidos. Pero en principio, repito, era una cuestión salarial por el incremento de 1 real al día, es decir, de 0,25 pta. Esta cantidad, que puede parecernos baladí, no lo era tanto si tenemos en

19cuenta que, por ejemplo el día 16 de junio , una docena de huevos costaba 0,85 pta. Y no es que fueran más o menos caras las subsistencias, sino que los alimentos aumentaban de precio coyunturalmente de forma a veces exagerada y artificial: el precio medio de

20la fanega de trigo para el año cinco fue de 20,55 pta., la del centeno, 14,06 y el ferrado de maíz se pagó a

2119,63; bueno, pues en el mercado del día 16 de junio –podrían ponerse muchos otros ejemplos– el trigo se pagó a 26,25, el centeno a 20,50 y el maíz a 25,50. La responsabilidad de estas alzas coyunturales no venía de unas cosechas deficientes, sino de los especuladores y acaparadores, contra los que había un verdadero clamor popular. Y en todo caso téngase en cuenta que el sueldo anual de un escribiente del Ayuntamiento era en 1905 de 999 pta. anuales, es decir

22de 83,25 pta. al mes .

A esta delicada cuestión para los obreros, habría que añadir que Lugo no tenía un desarrollo como el que algunos suponen globalmente para las ciudades en las últimas décadas del siglo XIX y primeras del XX. En este sentido cabe destacar la disparatada población que en su día se citó en la clásica Historia de España y América


social y económica, que dirigió Jaume Vicens Vives, y en lo que apoyaba un desarrollo urbano generalizado y el consecuente derribo de las antiguas murallas. Allí puede leerse que Lugo en 1857 tenía 8.246 habitantes; en 1900 pasaba a 26.959, y ya en 1950 llegaba a los 53.743. Sencillamente, no. El autor debe referirse a la población municipal y, para el caso de 1900, a la del partido judicial, porque los padrones del Ayuntamiento no dicen eso. Empieza porque lo primero que debe uno plantearse es lo que en cada momento entendemos como "la ciudad de Lugo". Hoy, Albeiros "es" indudablemente Lugo; pero en 1950, antes de aparecer FRIGSA, ¿lo era? Hasta bien entrado el siglo XX, acaso hasta la Guerra Civil, Lugo sobrepasa muy a duras penas el casco amurallado, con lo que no podemos considerar como población lucense a aquella que habita en el entorno indudablemente rural, más allá de los arrabales del inmediato extramuros.

Así las cosas, Pascual Madoz, en su Diccionario 23estadístico histórico aporta unos datos que entiendo

como muy ajustados, refiriéndose a las parroquias urbanas y las rurales, siendo así que da al núcleo lucense, para 1842, la cantidad de 6.704 almas. En consonancia con ello –y siempre refiriéndonos al casco amurallado y a los arrabales inmediatos a la Muralla–, el padrón de 1857 arroja un total de 7.527 habitantes; 7.792 nos da el de 1871; el de 1875 habla de 8.083 moradores; y ya en 1881 tenemos 8.098. Con ello se completa un ciclo de crecimiento demográfico, que explica la aparición de las calles de la Reina primero y calle y carretera de la Estación después, así como la casi completa edificación del carril de las Campanas, de la calle de San Marcos y las remodelaciones y ampliaciones de edificios en Santo Domingo o la plaza Mayor.

El final del siglo XIX y primeros años del XX ven la planificación de un nuevo ensanche intramuros que no hace sino continuar la cuadrícula iniciada por las calles antes citadas. Se trata de la alineación del carril de la

24Ramella, junto con la apertura de Quiroga Ballesteros

25y su prolongación hasta la calle del Sol . Pero, hacia el exterior, el desarrollo de la ciudad tan sólo se verá en la apertura de la carretera de la Estación y de la calle

26Obispo Aguirre con sus correspondientes puertas en la Muralla. Todas estas vías tardarán muchos años en colmarse de edificios pues, al contrario de lo que pudiera pensarse, a partir de 1880 la población de Lugo decrece notablemente. A saber: de los 8.098 habitantes que encontrábamos en 1880, pasamos en 1899 a 6.698, a 6.163 en 1904 y a 5.146 en 1910. Será a partir de 1915 cuando se inicie el remonte de estas penosas cifras de población.

Conviene precisar que los datos demográficos citados se refieren a las mismas calles, añadiendo solamente aquellas que en ese tiempo fueron apareciendo en el área indicada; además, también en el conjunto del ayuntamiento la tendencia es aproximadamente la misma.

23Madoz, Pascual, Diccionario geográfico, estadístico, histórico de España y sus posesiones de Ultramar, tomo X, Madrid, José de Rojas, 1847, pp. 454-456 y 540.

24AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4. En la sesión de 30 de enero, p. 2, se aprueba la liquidación de las obras de apertura de la calle de Quiroga Ballesteros y la ampliación del carril de la Ramella, que desde el día 1 de agosto de 1904 y por decisión municipal unánime (AAL, Actas municipales de 1904, sig. 7.988-3, p. 52 vta.-53) se le dio el nombre del filántropo José Bolaño Rivadeneira, si bien en la documentación el viejo nombre “carril de la Ramella” perdurará todavía durante algún tiempo.

Plano de Lugo que, por los datos que aporta, nos sitúa en una fecha anterior, pero sin duda muy próxima a 1905.

Imagen facilitada por el Museo Diocesano.

25AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 1 de mayo, p. 22 vta., y de 29 de mayo, p. 29 vta.

26AAL, Actas municipales de 1904, sig. 7.988-3, ses. de 22 de agosto, p. 58, en la que el cabildo municipal se entera de que el Gobierno civil ha declarado de utilidad pública la prolongación de la calle fuera de la Muralla. Ya en 1905, El Norte de Galicia anunciaba el 5 de mayo en su página 2 que las obras de pavimentación de esta calle iban a comenzar.

Por último, para la idea de lo que debe entenderse como el "Lugo urbano" –la ciudad stricto sensu–, me he apoyado en dos elementos: primero, el plano que, conservado en el Museo Diocesano de Lugo, acompaña a estas líneas. Ahí está la ciudad cuando el

LUGO, 1905:


27 La Puerta del Obispo Aguirre está abierta (1894), pero la calle, en su tramo exterior, no está alineada (1904); la Guardia Civil está en la Ronda de la Coruña 22 desde 1896, en una casa propiedad de Pedro Pujol.

28AAL, Actas municipales de 1906, sig. 7.988-5, ses. de 18 de mayo, pp. 30-30 vta.

29AHPL, Ayuntamiento, Obras, sig. 1.179, 10-1.

30AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 30 de enero, p. 2.

31Archivo Histórico Provincial de Lugo (AHPL), Ayuntamiento, Obras, sig. 1.179, 10-1.

32Adolfo de Abel Vilela ha estudiado la Muralla desde hace muchos años. Fruto de su ingente y valioso trabajo hay toda suerte de publicaciones que, en cuanto a libros se refiere, van de Origen de las edificaciones adosadas a la muralla, Lugo, AVA, 1974, y 200 años de obras y restauraciones en la Muralla de Lugo, Lugo, AVA, 1975, a los más recientes y a la vez compiladores de información muchas veces ya por él publicada. Es el caso de las partes de que es autor o coautor –y no son pocas– en La Muralla de Lugo patrimonio de la Humanidad, Ayuntamiento de Lugo, Lugo, 2004, o del más reciente volumen A muralla romana de Lugo na documentación dos séculos XVI ao XX, Deputación provincial de Lugo, Lugo, 2011.

27siglo XX despuntaba . Es un dibujo de gran interés por muchos motivos, pero ahora y a los efectos de estas páginas me permito subrayar, además de la extensión de la ciudad en sí, las edificaciones adosadas al exterior de la Muralla y de las que luego hablaré.

Por otra parte el plano nos sirve para enlazar con el segundo elemento definitorio para la ciudad de entonces: lo que en ayuntamiento del Concejo se dice en 1906, cuando trata de los arbitrios de carruajes y

28carros de transportes , para los cuales considera como interior de la población al «conjunto de casas agrupadas», que llegan hasta el Asilo de Ancianos en la carretera de Madrid, hasta la sección de la que va al puente y la calzada en la de Santiago, hasta el camino que va a la quinta de Pérez en la de La Coruña y hasta la estación del tren, así como los caminos que unen estas vías entre sí.

Pues bien, el Lugo del plano, el Lugo al que el Ayuntamiento alude en 1906, es una ciudad que tiene unos 6.200 habitantes y en la que, dentro del recinto amurallado, casi la mitad del espacio está sin urbanizar. Fuera de sus muros no hay ni atisbos de urbanización, quizá porque todavía el terreno intramuros está sin "colonizar" o sencillamente en trance de hacerlo, como en el caso ya visto de la calle Quiroga Ballesteros.

La casa del Méndez Núñez en plenas obras, es decir, esta foto se hizo a partir de junio de 1905, quizá en el otoño o el invierno de

aquel año. Colección particular del autor.


Por todo lo antedicho, tampoco podemos hablar de que menudeasen las obras de edificación, siendo así que en aquellos momentos estaba recién acabada, al fondo de la plaza de la Constitución, la casa de María

29Alvarado y Osorio , a cuyo costado Luis Vázquez Barreiro (el padre del poeta Pimentel) iba ahora a

30levantar la suya ; como ya he dicho, estaba en pleno apogeo la construcción del palacio de Velarde, al fondo de Santo Domingo, y nada más, a no ser obras de menor entidad como, por ejemplo, la que emprendería la sociedad "Sobrino y Pinacho" –el Hotel Méndez

31Núñez– para dar un piso a su casa , tal y como se ve que hacían cuando se tomó la imagen adjunta.

Ya antes habían querido tirar la Muralla

No era la primera vez que se planteaba el derribo de la 32fortificación lucense , sino que fue ya en 1812 cuando

el Ejército intentó echar abajo el parapeto. La ciudad se opuso, siendo las causas de la objeción meramente defensivas, militares en fin, aun a sabiendas de que una muralla de la Antigüedad para poco serviría en caso de un asedio.

Pero en el año 1895 vuelve a plantearse la demolición, aunque esta vez la idea viene "desde dentro", porque son algunos lucenses –muchos o pocos, da igual– los que suscitan la cuestión. Algo debía haber ya en el ambiente cuando el año anterior, el día 28 de diciembre, festividad de los Santos Inocentes, y posiblemente como inocentada publicaba El Regional en su página 3 el texto que sigue: «Entre las reformas que más llamará la atención y mayores beneficios reportarán á los vecinos de Lugo, debemos hacer constar que definitivamente se ha acordado el ensanche de la puerta de la Estación y el derribo de la parte de muralla comprendida entre las puertas de San


33Es evidente que, al redactar la chanza, no estuvo muy fino el periodista, pues de nada serviría ensanchar la Puerta de la Estación si al tiempo se tiraba la Muralla de San Fernando a San Pedro. Tanto en este y en todos los párrafos reproducidos respeto al pie de la letra la ortografía del original.

34El Lucense de 14 de noviembre de 1895, p. 3.

35Al pseudónimo 'Acarinto Gerenio' responde el joven y culto canónigo magistral del cabildo lucense (1890-1896) Antolín López Peláez (1866-1918). Fue luego promovido a una doctoralía de Burgos, en 1905 se le preconiza como obispo de Jaca, siendo designado senador del Reino por el arzobispado de Zaragoza (1907-11), luego por el de Tarragona (1914), para finalmente serlo por derecho propio (1914-18). Ya en 1913 fue promovido para el arzobispo de Tarragona. Ha dejado un sinfín de artículos y libros publicados, varios de ellos sobre Lugo y sobre Galicia, habiendo sido miembro correspondiente de la Real Academia Gallega y también de las reales de la Lengua, de la Historia y de la de Bellas Artes.

36El Eco de Galicia de 7 de diciembre de 1895, p. 1.

'Acarinto Gerenio', es decir, Antolín López Peláez. La imagen corresponde a sus años en Burgos, 1896-1905.

Fernando y San Pedro, dado principio, con tal motivo, la construcción del paseo de Circumbalación que tanto hermoseará este pueblo con sus cuatro hileras de árboles, puestos de cerveza, café, etc. Una instalación especial de alumbrado contribuirá al embellecimiento

33de dicho paseo» .

De Abel Vilela, especialmente en la última de las obras mencionadas en mi nota 32, sintetiza tanto el anterior como este nuevo intento de derribo de la Muralla, reduciendo los motivos para tirarla a: (A) el «concepto de progreso mal entendido» (yo prefiero decir que lo entendían de otra manera), puesto que (B) la ciudad no crecía porque estaba constreñida por el parapeto, habida cuenta además de que (C) el higienismo propio de la época veía nuestro baluarte como algo que, al cercar la ciudad, impedía el desarrollo de los medios para una adecuada higiene. Respecto a la cuestión de la urbe que no se expande a causa del cinturón de piedra, permítaseme recoger de la prensa el fragmento

34que un anónimo e irónico redactor publica : «alguno desenterraría la añeja idea de decir: Derríbese la muralla, para que el pueblo aparezca más espacioso y échense los escombros en el Miño para que sea todo más espacioso».

Del mismo modo, el historiador que vengo citando dice que en favor de nuestro muro defensivo estaba su valor histórico-arqueológico. A mí me gustaría añadir aquí que –insisto en el higienismo imperante– la Higiene era también argumento a favor, puesto que a la Muralla se

la entendía como el único paseo para orearse, a no ser en los veranos el de la Tolda. Además, tamaña pared querían algunos verla como una bufanda pizarrosa que

35nos protegía del frío. A saber: 'Acarinto Gerenio' –Antolín López Peláez– decía en su artículo "En defensa

36de las murallas de Lugo" que «Se ha dicho que los romanos, al circuir de altos y espesos muros á su Lucus Augusti, se propusieron no tanto quizá defenderla de las tropas enemigas como de las influencias perniciosas del frío y del viento. La elevación de la ciudad, su especial situación topográfica y su terreno montañoso, distante, sin embargo, de montañas elevadas hacen esto muy verosímil. Cada puerta que se abre en los muros aumenta el frío que se siente en la ciudad, según se vienen observando».

Pero, además, los defensores de nuestro monumento insigne –al igual que el irónico periodista que hablaba de echar la escombrera al río para ampliar la ciudad– tratan de desmantelar los argumentos de los murallófobos, y así, a tenor de que éstos decían de que las ciudades habían tirado sus murallas porque crecían, los murallófilos –de nuevo 'Acarinto Gerenio'– oponían que Lugo no, pues, como ya hemos visto para el entorno cronológico de 1905, la ciudad era «pueblo de poco vecindario que nada hace suponer que tenga un gran aumento, y dentro de cuyo murado recinto hay calles en proyecto, y calles con pocas casas, y algunas con solas las aceras, y además, muchísimo espacio destinado á huertas y en que podrían trazarse, si se quisiera y hubiera para qué, largas y ámplias vías públicas».

Aquel primer combate en torno a "Muralla ya" o "Muralla ya no" vino a zanjarlo un informe que, con fecha de 29 de agosto de 1895, se publicó en El Regional del 3 de diciembre siguiente en las páginas 1 y 2. De ahí toma De Abel que eran los conservacionistas una «parte moi selecta e minoritaria dos lucenses», sin que yo –quizá porque mi vistazo al suceso de 1895 ha sido a

LUGO, 1905:



37 El Regional de 25 de diciembre de 1895, p. 3.

vuelapluma, pues andaba tras el de 1905– haya podido precisar mayorías o minorías. Dicho informe lo presentaba la Junta de Urbanización y Obras del Ministerio de Gobernación, a instancias del Ayuntamiento, permitiéndonos intuir así el motivo por el que en aquel año quisieron tirar el parapeto: las Ordenanzas de 1890 prescribían que toda edificación a menos de 3 m de la Muralla se consideraba fuera de alineación y en el futuro no se podría edificar a menos de 5 m del baluarte, por el exterior y por el interior, pues ese espacio era considerado vía pública. Y además el informe, tras algunas notables consideraciones historicistas, arremetía contra un entorno urbano intramuros que, degradado y antihigiénico, ponía en la picota a la Muralla al concluir que «He aquí porque el interés de la higiene publica demanda que en el caso de Lugo, caigan por tierra las murallas», recomendando luego la confección de un plano de población, un proyecto de ciudad que casi hacía tabla rasa con la existente.

Quizá como contrapunto, nos enteramos por El Regional de que «la Comisión de monumentos de Lugo ha pedido al Gobierno que declare á nuestra muralla monumento nacional. Por nosotros que lo declaren. Lo curioso sería saber en que fundan los señores de la

37Comisión semejante solicitud» . Ya vemos, pues, cómo el diario de la calle de San Marcos cuestionaba el valor monumental de nuestras pétreas defensas.

Por otra parte, y antes de avanzar hasta 1905, conviene subrayar que uno de los firmantes de aquel informe de la Junta Consultiva era alguien a quien ya conocemos: Mariano Belmás Estrada, el arquitecto que haría la traída de agua de la ciudad y que iba a ser –como se ha señalado– senador por la circunscripción de Lugo en 1898-99 y 1901-02.

Y llegó 1905

Comenzó el año teniendo como telón de fondo una lejana guerra, la ruso-japonesa, que ya en los primeros días de enero –Port Arthur cayó el día 2 en manos niponas– trajo consecuencias revolucionarias en el imperio de los zares. Fue así que el día 22 tuvo lugar en San Petersburgo el denominado Domingo Sangriento. El conservadurismo lucense, desde El Norte de Galicia, ponía su granito de arena en defensa del statu quo de

los Romanov y en contra de los pacíficos 38manifestantes masacrados por la guardia imperial :

«Todas las noticias convienen en que las autoridades y los jefes del Ejército han agotado los medios suaves y menos crueles antes de dar la orden de fuego. Primero, la intimidación; después, las descargas con pólvora sola; luego el sable y el látigo; sólo cuando la insistencia de los amotinados lo hizo indispensable se dió á la fuerza pública todo el desarrollo de que es capaz. La culpa, pues, de las horribles escenas ha sido enteramente de los revolucionarios. Sobre ellos sólo sobre ellos cae la sangre derramada. Las autoridades y el Ejército se han limitado á cumplir un deber elemental é ineludible de gobierno. Todo lo demás que se diga es leyenda y propaganda jacobinas». A las puertas del Palacio de Invierno habían quedado 200 muertos y 800 heridos.

La imagen, aunque un poco posterior (c. 1910), muestra el aspecto del Paseo con la doble fila de árboles, con los más viejos a nuestra derecha y los de 1905 a la izquierda. Colección particular del autor.

Tan lejanas noticias quedaban sin duda eclipsadas por un suceso local en verdad truculento: el proceso por asesinato que se seguía contra el procurador y concejal Abelardo Taboada Corral. Pero lo demás eran cosas de todos los días: para la plaza de la Constitución se compraban árboles con vistas a ensanchar el

39paseo , si bien mientras estos no prendiesen iban a mantenerse los anteriores; y la calle Traviesa pasaba a

38El Norte de Galicia de 27 de enero de 1905, p. 2.

39AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 30 de enero, p. 3, ses. 13 de febrero, p. 7, y ses. 15 de mayo, p. 26. Los árboles eran 20 aligustres que costaron 30,80 pta.


42El Norte de Galicia de 22 de febrero y siguientes.

43Para que los lucenses de hoy se orienten un poco, digamos que este matrimonio Montenegro-Neira fueron los abuelos maternos de Blanca García Montenegro

40AHPL, Ayuntamiento, Obras, sig. 471-35-13 (1) y AAL, Actas de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 13 de febrero, p. 6 vta.

41El Norte de Galicia de 13 de febrero de 1905, p. 2.

40llamarse Conde de Pallares , a propuesta del edil liberal Dositeo López Cedrón secundada por el conservador Ramón Landriz Lenza y refrendada por todos los concejales. En La Coruña seguía editándose

41,el Portfolio de Galicia que muy poco tiempo atrás había dedicado sus páginas a una interesante colección de fotos de Lugo, como la que acompaña a estas líneas.

Fotografía del mercado de Santo Domingo, publicada en el Portfolio de Galicia c. 1904, en la que puede verse el panorama

mercantil de la plaza y todo un repertorio de tipos y actitudes sociales junto a la desaparecida (1914) fuente del obelisco.


Publicación de la conferencia de Montenegro y Soto. Imagen cedida por Enrique Álvarez Montenegro.

El día 22 de febrero comenzaba la publicación en El Norte de Galicia de una conferencia titulada "Isabel la

42Católica y su época" que José María Montenegro y Soto había pronunciado en el Casino el día 12 anterior. Abogado de profesión, estaba casado con Blanca

43Neira Pedrosa , siendo por ello yerno del reputado cacique local y senador vitalicio del Reino, Dositeo Neira Gayoso, señor de la Olga. Fue presidente de la Diputación en los años 1920, gobernador civil, secretario de la Cámara agrícola, director de la Caja de Ahorros Monte de Piedad y presidente de la Liga de Amigos de Lugo. Sin duda alguna, también era hombre aficionado a la Historia y por ello tendremos que hablar de nuevo sobre él.

El Regional de 20 de marzo.

LUGO, 1905:



¿Y la Muralla...? Como si de algo premonitorio se tratase, en la página 2 de El Norte de Galicia se publicaba el día 10 de marzo un suelto aludiendo al estado penoso de su pretil y requiriendo a las autoridades para que vigilasen las actividades que cotidianamente tenían lugar en el adarve, pues allí se veían «grupos de mozalbetes de quince á diez y ocho años jugando dinero, que seguramente procede de hurtos domésticos cuando menos».

No pasó mucho tiempo –sólo 10 días– hasta que la Muralla, por sí sola, amenazó con venirse abajo y causar una desgracia, tal y como lo recogió de

44inmediato la prensa local . Una grieta que aumentó de tamaño en muy pocos minutos hizo temer que el paramento exterior del paseo de la ciudad se

45derrumbase hacia la Ronda de Castilla , sobre las casas inmediatas. El sereno, Domingo Fernández, alertó a las autoridades, personándose en el lugar el alcalde y el arquitecto municipal, quienes decidieron desalojar los edificios que peligraban, propiedad de

46Ramón López Salgado , 'Ramón da Tolda'. Luego, los peones municipales desmantelaron el pretil, que amenazaba con desplomarse.

Así como El Norte de Galicia da la noticia y se retira a los cuarteles de invierno, El Regional añade una coletilla que –quién sabe– pudo ser la mecha que prendió la llama de los demoledores: «en cuanto un temporal de aguas dura unos cuantos días el suceso se repite»; «como hoy casi todo el rededor de la muralla se halla edificado no hay que decir el peligro que representa...»; y remata con que «Los edificios ruinosos ó se derriban ó se restauran de un modo sólido y definitivo».

El fragmento del plano de Lugo de c. 1905 parece indicarnos el lugar en donde se produjo el accidente, junto a la Puerta de la Estación. Aunque la noticia de El Regional dice que el perímetro de la Muralla está prácticamente edificado, no ocurría así en el trecho de la Ronda de Castilla, si bien en otras zonas las casas tapaban nuestro vetusto parapeto.

44El Norte de Galicia y El Regional de 20 de marzo, sendas pp. 2.

45La Ronda de Castilla se iniciaba en la Puerta de San Pedro y llegaba hasta la de la Estación.

46AAL, Actas municipales de 1904, sig. 7.988-3, ses. de 24 de octubre, pp. 73.

47Navascués Palacio, Pedro, "¡Abajo las Murallas!", en Descubrir el Arte 16, Madrid, 2000, pp. 116-118.

Fragmento ampliado del plano ya reproducido entero páginas atrás.

Las partes litigantes

¿Se salvó la Muralla? La respuesta a tan sencilla pregunta es un "sí", claro: a la vista está. Pero ella sola se salvó, porque ¿qué eco pudieron tener los defensores del monumento entre la sociedad lucense de entonces? Por otra parte, los conservacionistas no tenían, ni mucho menos, un sentido purista del asunto como el que pudiéramos tener hoy: conservarla sí, pero ¿de qué manera? Buena prueba de ello es que diez años más tarde las espadas estaban de nuevo en lo alto, no tanto para tirarla cuanto para darle un adecuado tratamiento en tanto que "tapón urbanístico".

En España, como muy certeramente ha señalado 47Pedro Navascués , el proceso de derribo de las

murallas se inicia hacia 1840 en Barcelona. El autor recoge en su artículo un fragmento de Pedro Felipe Monlau en el que, hablando precisamente de la Ciudad Condal, define ya en 1841 las líneas generales que han de marcar los derribos: «Ceñir una población con fuertes murallas es querer oponerse a su desarrollo físico y a su progreso en todos los ramos; es aprisionar a sus moradores, es querer parodiar, miserablemente, la fijación del Non Plus Ultra... En las poblaciones numerosas el aire es infecto, las aguas corrompidas, el terreno desustanciado... Allí se encuentra un foco perenne de enfermedades epidérmicas y nerviosas; allí el asilo del crimen y de los vicios. La depravación se


Así estaba la Puerta del Presidio cuando en 1902 se publican las primeras series de postales fotográficas de la ciudad.


halla siempre en razón directa de aquellos enormes y funestos hacinamientos de hombres... La higiene pública aconseja, pues, la demolición total o parcial de las murallas que ciñen Barcelona». A ello se añadieron el mimetismo modernizador, la necesidad de ensanches y las novedades y necesidades de las distintas épocas, como lo fue la llegada del ferrocarril. En este sentido no debemos olvidar que cuando Lugo precisó una nueva salida hacia La Coruña o cuando llegó el tren, o en el momento en que necesitó conectarse con la prisión o con el Seminario del obispo Aguirre, no se planteó si tirar o no la Muralla: la tiró y abrió cuatro puertas para sendos fines, y que fueron la de San Fernando (1854), que hizo José Sánchez, y las de la Estación (1875), del Presidio (1887) y del Obispo Aguirre (1894), obras –es importante subrayarlo– del arquitecto provincial Nemesio Cobreros y Cuevillas. Es más, cuando una puerta antigua –muy posiblemente romana– se consideró pequeña, se derribó y amplió sin recato: es el caso de la Puerta Nueva (1900).

48Fraile Casares, Carlos Cándido, "Badajoz, ciudad amurallada: el progreso contra el baluarte de San Juan", en Norba, nº 13, Universidad de Extremadura, 1993, pp. 269-296.


50El Norte de Galicia de 30 de marzo, p. 2.

51El Norte de Galicia de 31 de marzo, p. 2.





56El Regional de 3, 4 y 8 de abril, pp. 2



Ha de entenderse también que los derribos de las viejas defensas de las ciudades no son sucesos, sino procesos de más o menos duración y que tienen lugar, en términos generales, entre ese ya señalado 1840 y las primeras décadas del siglo XX. Ello no obsta para que haya casos excepcionales, como el del verano de 1964 en que se derribó el Baluarte de San Juan, en

48Badajoz . Y vuelvo a citar a Navascués para decir de la demolición de las murallas que «allí donde no se llevó a cabo, como en Lugo o Ávila, no fue por falta de voluntad política, sino por dificultades económicas para una tarea tan costosa».

La polémica desatada en nuestra ciudad en 1905 puede rastrearse en la prensa que se ha conservado –más el artículo de Rof Codina– y por alguna referencia en las actas municipales. Así las cosas, el enfrentamiento público entre murallófilos y murallófobos suscitado quizá por un editorial de El Regional de 21 de marzo, se calmará el día 8 de abril en que salen a la luz los tres últimos artículos que han llegado a nosotros: en La Idea Moderna, el que ya conocemos de Juan Rof; en El Norte de Galicia, uno de

49José María Montenegro y Soto ; y, en El Regional, un tercero que firma 'El vecino de marras'.

Dicho esto, conviene añadir también que por regla general los polemistas nunca firman con su nombre y apellidos, siendo sus pseudónimos los siguientes: en

50 51El Norte de Galicia, 'Un vecino’ , 'Un amante de Lugo’ , 52'Un suscriptor' , 'Uno que no fué, no es ni será

53 54Concejal’ , 'Un admirador de nuestra antigüedad’ , y 55 56'Otro lucense’ ,; en El Regional, 'El vecino de marras’ ,

–que es posiblemente 'Un vecino' tras haberle 57 58replicado–, 'Un exconcejal’ , 'Themis’ , y 'Otro

LUGO, 1905:



Manuel Amor Meilán. Imagen proveniente de una publicación suya de 1905

59El Regional de 31 de marzo, p. 2.

60AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 3 de abril, p. 15-15 vta.


62El Regional de 31 de marzo de 1905, p. 2.

63En sesión municipal el edil socialista Ramón López Lema pide que se anule la declaración de la Muralla como monumento nacional. El Progreso de 1 de marzo de 1932, p. 1. y AAL, Actas municipales de 1932, sig. 7.993-4, ses. de 28 de marzo, p. 3.

64El concejal Manuel Trigo Anseán propuso tirar la Muralla. El Progreso de 25 de agosto de 1933, p. 2. y AAL, Actas municipales de 1933, sig. 7993-5, ses. de 24 de agosto, p. 28.

59vecino’ ,. Naturalmente, y 'Guer Nin' –Juan Rof Codina– en La Idea Moderna.

Por lo que respecta al editorial ya citado de El Regional, es difícil atribuirlo a la pluma del director del diario, Manuel Amor Meilán, cuya obra como historiador entraría en rotunda contradicción con el artículo, pues en él no hay ni un solo argumento historicista y, lejos de plantear la defensa de la Muralla o simplemente de ser ecléctico, podemos leer cosas como «Nada hay eterno bajo el cielo, y la muralla, por muy romana que sea, no es eterna tampoco», o como el posible sometimiento a un plebiscito a tenor del cual «Creemos que lo que la mayoría acuerde, será lo mejor», referido, claro está, a la demolición o no del monumento lucense.

Pero por lo que se refiere al periódico de la calle de San Marcos, la cosa no se quedó aquí, puesto que unos días después, al dar la noticia del primer presupuesto para la reparación de los desperfectos –estudiado en

60sesión del cabildo municipal del 3 de abril –, se decanta hacia la postura más radical contra la Muralla diciendo: «No se trata de si conviene demolerla ó conservarla, sino de cual de los dos procedimientos es

61el más aceptable para la demolición» . Los tales procedimientos eran el derribo completo o parcial de la fortificación, de lo que luego se hablará. ¿Dónde

estaba el historiador y director del periódico, Manuel Amor Meilán?

Por último, es necesario destacar como publicación editorial de El Regional la que dedica al asunto de la Muralla el día 6 de abril, con la que ocupa la mitad de su primera página. No se trata de nada original, sino de la reproducción del informe de la Junta Central de Urbanización y Obras que, redactado en 1895, he citado más arriba y que ahora vuelven a sacar a la luz a tenor de la comisión que el Ayuntamiento ha formado para que se manifieste sobre el asunto. Desde luego, el periódico no sólo no omite, sino que subraya la recomendación de la Junta de que «en el caso de Lugo caigan por tierra las murallas» y remata el asunto con una invectiva hacia la comisión municipal, diciendo «¿Qué va a decir después de esto la Comisión nombrada por el Ayuntamiento el lunes último? ¿Que Olóriz, Pulido, Mathel, Marqués de Cubas, Álvarez Capra, etc., son unos percebes en cuestiones de construcción e higiene? ¡Quién sabe!». Desde luego, la postura de este diario está perfectamente clara.

¿Y qué dice El Proletario? Así como una civilización desaparecida siempre deja algo olvidado en el suelo para que disfruten los arqueólogos, también los documentos desaparecidos suelen dejar una huella profunda o sutil en la que rastrear el pasado: «La clase obrera, si hemos de creer a su órgano en la prensa, El

62Proletario, es partidaria de la demolición» . La lógica pecuniaria se imponía entre los menesterosos, puesto que arrasar tamaña pared les garantizaba el trabajo para al menos una década (o 78 años, si hacemos caso a los erróneos cálculos de Rof). Esta idea de demolición-trabajo permaneció muy viva entre los socialistas lucenses –por aquel entonces los socialistas eran de izquierdas y, salvo raras excepciones, gentes obreras, trabajadores por cuenta ajena–, que aún durante la II República reclamaban en el concejo que se retirase a la Muralla su condición de

63Monumento nacional para así poder entrarle a 64saco .


66 El Norte de Galicia de 4 de abril, p. 2.



A pesar del artículo de Rof Codina, mucho me temo que La Idea Moderna, periódico de corte ideológico liberal-democrático, pudiera estar más por la labor de la demolición que por los planteamientos de «Los entusiastas admiradores de esa mole de cal y piedra». Esperemos que algún día aparezcan ejemplares de este diario para que podamos saber a ciencia cierta lo que decía y lo que en sus páginas opinaron otros publicistas.

Título de nombramiento como miembro correspondiente de la Real Academia de la Historia en favor de José María Montenegro

y Soto, fechado en febrero de 1905. Imagen cedida por don Enrique Álvarez Montenegro.

Así pues, la parte contradictoria que conocemos correspondió al periódico conservador El Norte de Galicia, cuyo director, Emilio Tapia Rivas, interviene con

66nombres y apellidos para poner de manifiesto lo que él entendía como conservación de la Muralla y para decir a quienes opinaban sobre el asunto que lo hiciesen identificándose debidamente. Así lo hicieron en las páginas de su diario cuatro caballeros que salieron en defensa del monumento: uno era lucense

67–Germán Vázquez de Parga de la Riva , hijo del conde de Pallares y por ello presidente de la Diputación– y otro lugués –José María Montenegro y Soto, el abogado yerno de Neira Gayoso, a quien ya hemos venido conociendo–; los dos restantes eran el uno de

68Baracaldo –Nemesio Cobreros y Cuevillas , arquitecto provincial– y el otro ferrolano, de una familia a su vez proveniente de Barcelona –el banquero Ramón Nicolás

Esta fotografía, tomada por Avrillón en el jardín del chalet de Cobreros, es de agosto de 1896 y aparecen en ambos extremos

Emilio Tapia Rivas (i.) y Ramón Nicolás Soler Noriega (d.). Imagen cedida por don José A. Cobreros Aranguren.

69Soler Noriega –. Conviene decir en este punto que aquel 4 de abril la prensa daba la noticia de que José Mª

70Montenegro y Soto y Emilio Tapia Rivas habían sido nombrados correspondientes de la Real Academia de la Historia, y de que Cobreros e Indalecio Varela Lenzano lo fueran de la de Bellas Artes de San Fernando.

Si El Norte de Galicia puede representar el planteamiento conservador de la Muralla y El Regional pude identificarse con los postulados demoledores, quienes en estos diarios manifiestan sus opiniones tienden a identificarse con las ideas que al respecto tiene el periódico en cuestión, salvo excepciones. Así las cosas, he localizado 17 artículos, de los cuales 7 aparecieron en El Regional, frente a los 10 que lo hicieron en El Norte de Galicia. Intervenciones en pro del derribo total o parcial de la Muralla hubo 5 en el periódico de la calle de San Marcos y 2 en el de Obispo Aguirre; a favor de la conservación salieron 1 en El Regional y 9 en el diario conservador. En conjunto, los artículos murallófilos fueron 10, frente a 7 murallófobos, bien entendido que el firmante 'Un vecino', que aparece en El Norte de Galicia, entiendo que es quien intervendrá después como 'El vecino de marras' en El Regional otras tres veces, siendo así que en pro de la conservación de la Muralla intervinieron 10 personas con sendos artículos, mientras que en pro de su demolición lo hicieron 4.


70El mindoniense Emilio Tapia fue uno de los miembros constituyentes de la Real Academia Gallega aquel mismo año de 1905. El Norte de Galicia de 7 de septiembre, p. 2.

LUGO, 1905:



71 'Otro vecino', en "El derribo de la muralla". El Regional de 31 de marzo, p. 2.

Así se veía, hacia 1910, la parte de la Muralla que pretendieron derribar para que se viese el jardín de San Fernando.

72AAL, Actas municipales de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 3 de abril, pp. 15-15 vta.

73AAL, Actas municipales de 1904, sig. 7.988-3, ses. de 24 de octubre, pp. 73 vta.-63.

Lógicamente, lo que en 17 artículos de prensa, más lo que en La Idea Moderna y El Proletario pudiera haberse ventilado, no sería numéricamente representativo de un estado de opinión generalizado en la ciudadanía. Pese a ello, no considero aventurado suponer que –a tenor de lo que dicen los periódicos, de las noticias que se publican en torno a las circunstancias de la Muralla y de lo que se habla en la sesiones del cabildo municipal– el asunto estaba en la calle y que los mentideros de la ciudad hervían con un debate del que sólo nos es dado conocer la punta del iceberg e interpretarlo, es decir, construir su pequeña historia.

Argumentos en pro del derribo

En general, las cuestiones en torno a las que se debate son sobre el valor histórico del monumento, sobre el crecimiento/desarrollo de la ciudad, la higiene y el ornato público, y en torno al coste de la demolición o conservación del parapeto. Es decir, la polémica se entabla basándose en los mismos presupuestos que en 1895, poco más o menos.

Comenzaré tratando de sintetizar lo que dicen quienes eran partidarios del derribo total o parcial del monumento, pues son ellos quienes, por así decirlo, lanzaron la primera piedra. Y conviene en primer término plantear que el derribo de toda la Muralla es algo que inmediatamente se orilla, ya sea por lo que costaría tamaña obra, ya porque en la mayoría de los concurrentes al debate está presente la idea de que nuestro parapeto es meritorio y debería quedar de él algo para ser testimonio de tiempos pretéritos. No obstante, y por aquello del mal de muchos..., haber hay quien dice que otras murallas han caído con gran satisfacción de la ciudadanía afectada, cosa esta en la que sin duda no les faltaba razón. Por eso tampoco falta el que defiende un derribo parcial, a sabiendas de que ese sería el prólogo de la demolición absoluta, «pues abierta de par en par la vasta plaza de San Fernando y la entrada á la población, y á ras de tierra los hermosos jardines del Palacio provincial, cerrados con su correspondiente verja, estoy seguro de que á los quince días no quedaba un lucense que no fuera

71partidario del derribo total» . En todo caso, para estos lucenses el destino de las murallas estaba escrito en las estrellas y no era precisamente halagüeño, pues –según decía el autor precedente– «Que la nuestra está

destinada á desaparecer, á nadie se le oculta». Y no debía pensar esto él sólo, porque he detectado a otro lucense que, pudiendo parecer a veces un rotundo defensor de nuestro insigne monumento... Me refiero al muy activo concejal Jesús García Gesto quien era entonces procurador de profesión y, recordemos, liberal-demócrata en lo político. Este infatigable edil formó parte de la comisión municipal que debía estudiar si era procedente el derribo y que, como luego veremos, se pronunció sin paliativos en favor de un noli me tangere para la Muralla. Así se pronunció la comisión pero... ¿y García Gesto?: el día 3 de abril, en el ayuntamiento municipal se habla del asunto diciendo que «El Sr. García Gesto se significa partidario de que no se derribe la muralla pues además de ser el único

72,paseo con que hoy cuenta el pueblo» el derribo parcial sería muy costoso. El valor de la Muralla era, pues, el de ser un paseo y nada más. Quizá por eso su postura nos queda perfectamente clara al leer las actas del año anterior, cuando había manifestado «que no pueden autorizarse obras junto á la muralla por que esta está llamada á desaparecer, y ocurrido esto se

73ocasionarían grandes perjuicios» .

Por lo visto, total o parcialmente, la ciudad de Lugo estaba destinada a deshacerse del cíngulo de piedra que levantaron los romanos, si bien los partidarios de demoler sólo un trecho aportaban, con su más prudente idea, algo también más asumible. ¿Qué tirar?: pues lo que daba frente a la gran entrada a la


74'Un vecino', en "Cuestión libre: El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 30 de marzo, p. 2.

75'Un vecino', en "Cuestión libre: El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 30 de marzo, p. 2.

76'Un amante de Lugo', en "Cuestión libre. El derribo de la muralla. Otra opinión. El Norte de Galicia de 31 de marzo, p. 2.

77''El vecino de marras', en "El derribo de la muralla. El aspecto histórico". El Regional de 4 de abril, p. 2.

ciudad, es decir, lo que mira a la estación del ferrocarril. Los viajeros que llegasen al pueblo, al subir por la carretera de la Estación, tendrían «á la vista los jardines de las casas de la calle de Manuel Becerra y los de la

74Diputación y Plazuela de San Fernando» y una amplia vista, cuya perspectiva remarcaría la calle de Castelar hacia la plaza de Santo Domingo.

Queda claro al lector atento que la parte de monumento que se pretendía arrasar era la comprendida entre la Puerta de San Fernando y la de San Pedro, si bien alguno hubo que veía mejor que la demolición llegase a la Mosquera. De uno u otro modo

75 la Muralla «queda intacta en su mayor y mejor parte»para dar testimonio de nuestro glorioso pasado romano y los lucenses podrían seguir saliendo a orearse dando la clásica vuelta en torno a la ciudad, porque no desaparecía nuestro paseo. Incluso sería más cómodo a partir del derribo, pues no haría falta subir las incómodas escaleras: tanto a partir de la Puerta de San Pedro –o de la Mosquera– como desde la de San Fernando, a partir del adarve se iría descendiendo en suaves rampas hasta alcanzar el nivel de la Ronda, haciendo del paseo algo que, además de higiénico, sería cómodo.

En el planteamiento no había más que ventajas, puesto que en primer lugar desaparecía un tapón urbano: la Puerta de Castelar, que era «en extremo raquítica y

Fotografía de c. 1910, a partir de la que se hicieron postales rotuladas como "Puente de Emilio Castelar". Colección p

articular del autor.

76antiestética» . Y en su estrechez estaban de acuerdo unos y otros, pues también los defensores de la Muralla abogaban por ensanchar esta entrada, a semejanza de cómo se había hecho la Puerta del Obispo Aguirre. Cuando el ferrocarril iba a llegar de La Coruña a Lugo, encargaron a Nemesio Cobreros y Cuevillas –arquitecto provincial y rotundo defensor de la Muralla–, que hiciese una puerta para conectar el centro de la ciudad con la carretera de la Estación; tiró un trozo del monumento y la hizo (1875-76), pero la calle correspondiente no coincidió al pie de la letra con la luz del arco diseñado por Cobreros, tal y como puede apreciarse en las fotografías adjuntas.

He aquí la «antiestética» Puerta de la Estación c. 1910. El garaje adosado que puede verse al fondo es

un proyecto de 1909. Colección particular del autor.

En el horizonte cuasi inmediato del Lugo de entonces podían verse, gracias al derribo, unas grandes facilidades para el ensanche de la ciudad, teniendo en cuenta, además, que deshacerse de los escombros, lejos de ser algo penoso y caro, lo veían los murallófobos parciales como algo sencillo y barato. En el otro extremo de los planteamientos que hemos visto en Rof Codina, entienden los demolicionistas «Que no es la Muralla tan inaccesible al pico como se hace creer generalmente, toda vez que, aun antes de conocerse la

77;pólvora, fue destruida en distintos sitios» y si esto antes era así, cuánto más fácil –parece darnos a entender– será ahora volar el muro con dinamita (tal parece que Ángel López Pérez estuviese tomando apuntes de la prensa de 1905, para hacerlo unos años más tarde). ¿Y el escombro?: la tierra se extiende por las huertas de la ciudad y la piedra se vende a los constructores de casas; naturalmente, con los costes resultantes que sin duda habría debían pechar los beneficiados por el derribo, es decir, aquellos lucenses que, propietarios de los nuevos espacios abiertos hacia la estación del ferrocarril, verían convertidas sus

LUGO, 1905:



78AAL, Actas municipales de 1904, sig. 7.988-3, ses. de 24 de octubre, pp. 73.

79No confundir con uno de sus hijos, también Camilo López Pardo, reputado republicano de los años 1920 y hasta 1936, durante los que fue miembro de Alianza Republicana y presidente de la comisión gestora del Ayuntamiento de 1934 a principios de 1936.

80AAL, Actas de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 3 de abril, p. 15-15 vta.

81"Un amante de Lugo”, en "Cuestión libre. El derribo de la muralla. Otra opinión”. El Norte de Galicia de 31 de marzo, p. 2.

82El riguroso origen romano –o no– de la Muralla lucense es cuestión todavía abierta, sobre la que los investigadores aportan luces a partir de la Arqueología, los teóricos de la Antigüedad, las comparaciones de las defensas de las ciudades del Imperio, etc. En este sentido, el arqueólogo don Celso Rodríguez Cao llamó mi atención (mayo de 2015) sobre una reciente publicación, tan documentada como densa y que, por lo tanto, da que pensar. Aunque lo que de romano tiene o le queda a la Muralla de Lugo no es el tema de estas páginas, me parece muy pertinente citar aquí el largo artículo aludido: Paz Peralta, Juan Ángel, "Los cubos de las murallas de Zaragoza y del palacio de la Aljafería (1065-1075): Paradigmas de la arquitectura militar en al-Andalus. Su emulación en las murallas urbanas del reino de León y Castilla y Francia", en Cæsaraugusta nº 84, Zaragoza, Institución 'Fernando el Católico', 2015. En todo este número monográfico de la revista hay información interesante que concierne al muro defensivo lucense, pero de manera especial conviene reparar en las páginas 163 a 172.

83'El vecino de marras', en "El pleito de la muralla". El Regional de 8 de abril, p. 2.

84 'El vecino de marras', en "El pleito de la muralla". El Regional de 8 de abril, p. 2.

85'Themis', en "El derribo de la muralla". El Regional de 7 de abril, p. 2. http://www.lugoturismo.com/quevisitar/cultural/?idioma=c&pag=muralla, el 22/06/2014, a las 20:08.

huertas y jardines en solares a los que sacar buenos rendimientos. Ante tamaño negocio, no era mucho pedir que cargasen ellos con los inconvenientes del escombro sobrante. Y lo barato que todo saldría estaba en rotundo contraste con el conservacionismo, por cuya causa –hoy sí, mañana también– iban a gastarse ahora 6.804 pta. en la reparación de los desperfectos

78junto a la Puerta de la Estación .

El planteamiento no era un simple eco callejero, sino que su esencia llegaría también al Ayuntamiento –en donde se hablaba de dineros– de la mano de concejales partidarios de la demolición parcial, como

79fue caso de Camilo López Pardo , procurador de profesión y liberal ballesterista de intereses políticos, quien se lanzó a la carga contra el monumento y «dice que se opone á todo gasto que se haga en la muralla por entender que es preferible un derribo almenos en la puerta de la Estación, que se hace indispensable ensanchar por lo que propone que se haga una rampa en dicho punto lo cual no costaría nada al Aymo. puesto que la venta de los materiales sobrantes daría con exceso para los gastos que pudiera ocasionar y para el desarrollo de este proyecto propone que se nombre

80una comisión para que lo estudie» . De inmediato se adhirió a la postura el también liberal Victorino Castro Viñas, terciando el alcalde conservador, Belón Ventosinos, para defender la Muralla en función de que era de gran provecho para el solaz de la clase media. Así, al final, se acordó nombrar una comisión que estudiase el asunto, y que estaría compuesta por Jesús García Gesto (liberal), Ramón Osorio Pita (liberal), Martín Eliodoro Rúa (liberal), Manuel Varela Toiriz (liberal) y los arquitectos municipal (Álvarez de Mendoza) y provincial (Nemesio Cobreros).

A las halagüeñas perspectivas que con el derribo se abrían al ensanche de la ciudad cabía añadir además los aspectos higiénicos. No dudaban de que la Muralla, parcialmente demolida, iba a seguir existiendo en tanto salutífero paseo y atalaya deliciosa; pero, por ende, su parcial desaparición proporcionaría ventajas mucho mayores, «lográndose á la vez dejar en condiciones higiénicas las casas de la Mosquera que

hoy resultan verdaderos focos de infección», siendo así que Lugo, donde es «tan pobre la vida, ganaría un 500

81por cien» .

Por otra parte, la discusión estaba planteada sobre algo de dudosa legitimidad, porque si la Muralla es romana, pueden tenerse en cuenta sus valores, pero ¿y si no lo

82 es? «El mismo Murguía, tan apasionado de nuestras gloriosas antigüedades y el casi único historiador regional que tenemos hoy por hoy, recoge las negativas de los modernos arqueólogos y no se atreve a contradecirlas». Y esos modernos arqueólogos «niegan que la muralla lucense, al menos en su mayor parte, sea romana, ni cosa que se le parezca», pues «desde el siglo X acá han sido tantos los arreglos y restauraciones hechos á la muralla, que hay en ella trozos de todas las

83generaciones» . Así pues, «Lo que pudiera pasar por romano sería tal vez el emplazamiento», partiendo de la base, eso sí, de que «fue construída por los indígenas

84de la antigua Lucus convertidos en esclavos» .

Bueno, la verdad es que los argumentos precedentes no dejan de tener algún sentido. Muy otra cosa es que por eso nos planteemos abatir nuestros muros o sencillamente que digamos que su conservación –fuera como fuese– no ha tenido gran mérito. Pero el asunto tiene sin duda enjundia porque, pensemos: nuestro muro defensivo sólo mantiene la mitad de la altura con la que fue concebida y construida, pues ha


85http://www.lugoturismo.com/quevisitar/cultural/?idioma=c&pag=muralla, el 22/06/2014, a las 20:08.

Abel Vilela, Adolfo de, "Reformas y reparaciones", en La Muralla de Lugo patrimonio de la Humanidad, Ayuntamiento de Lugo, Lugo, 2004, p. 111.

86 Abel Vilela, Adolfo de, "Reformas y reparaciones", en La Muralla de Lugo patrimonio de la Humanidad, Ayuntamiento de Lugo, Lugo, 2004, p. 111.

87Alcorta Irastorza, E., Arias Vilas, F. y López de Rego Uriarte, J.I., "Características de la Muralla romana", en La Muralla de Lugo patrimonio de la Humanidad, Ayuntamiento de Lugo, Lugo, 2004, p. 91. Y Arias Vilas, Felipe, Las murallas romanas de Lugo, Santiago de Compostela, Facultad de Filosofía y Letras, 1972.

perdido todas las almenas –la de la Mosquera es un menguado testimonio que quizá proceda del siglo XIX–; se repite aún hoy que «es la única en los tres continentes por los que se extendió el Imperio Romano

85que conserva íntegro su perímetro» , pero lejos de conservarlo –como se repite en infinidad de referencias turísticas y cacarean los políticos–, le faltan las 105 varas (89,775 m) que completan el circuito

86desde 1837 en el Reducto Cristina , porque allí lo romano de la Muralla ha desaparecido, a no ser el medio cubo que se ve desde el adarve decimonónico. Además, tuvo en origen 85 u 86 cubos, de los que 12 ya no existen, 10 u 11 están incompletos, es decir, seriamente mutilados; 5 más son modernos o absolutamente reformados, habiéndolos incluso construidos de nueva planta con aquello de la Operación Muralla limpia; quedan, pues, 58 que, en palabras de los expertos, son «aparentemente

87originales» (mientras un derrumbe no demuestre lo contrario, como ya ha sucedido). Por si esto fuese poco, apenas echemos la vista atrás nos será fácil recordar la cantidad de desmoronamientos que ha habido en los últimos 20 o 30 años; ¿cuántos habrán tenido lugar desde que se construyó, habida cuenta del abandono en el que sin duda estuvo?; pensemos además en que, por sus condiciones constructivas, la Muralla, una vez se derrumba, no puede ser reconstituida, porque no está hecha de bloques de piedra que puedan volver a colocarse en el mismo sitio (más o menos), sino que la pizarra vieja y nueva se coloca ex novo y, eso sí, alla maniera di... Tuvo en origen –teóricamente– 4 puertas y tiene ahora 10, lo que comportó el derribo de 5 o 6 tramos de 20 a 30 metros de muro original. Y recordemos, por fin, que desde hace ya algún tiempo se sabe que todo nuestro colosal parapeto estaba recubierto por un estuco de cal –cuando las murallas eran blancas–, que ha desaparecido, a no ser en pequeñas superficies que sólo los más peritos conocen. Así pues, colocándose un ciudadano de a pie frente la Muralla de Lugo,

¿puede hacerse una idea clara de cómo era realmente un muro defensivo de la Antigüedad tardía? Me temo que no, si bien el turismo cultural es poco mirado para estas cosas (creo).

Esto es lo que en 1972 quedaba de uno de los cubos de la Puerta de la Estación –saliendo, derecha–; lo que hoy allí vemos

es pura creatividad contemporánea. Imagen cedida por don Felipe Arias Vilas.

Ejemplo notable de cuando un cubo de la Muralla se desparrama sobre la Ronda. En este caso fue frente al Hospital de Santa María

y era 1959. AHPL, Fondo Vega.

Ante a todo ello es imprescindible destacar que los paramentos interiores y el núcleo de la fortificación se conservan bastante bien –haciendo abstracción de los antiguos accesos, de los que sólo conocemos una mínima parte–. Esto, sumado a que la Muralla llegó hasta nosotros en pie –salvo el Reducto Cristina– y a pesar de todos los avatares que la han desvirtuado en buena medida, hacen de ella el monumento insigne

LUGO, 1905:




89El Norte de Galicia de 11 de julio, p. 2.

90'El vecino de marras', en "El pleito de la muralla". El Regional de 8 de abril, p. 2.

que es, pero sobre el que se deben evitar –me parece– ponderaciones desmesuradas de las que con frecuencia se oyen o se leen.

Ya por último en cuanto a los argumentos esgrimidos para tirar la Muralla, es necesario referir que también era considerada un peligro. Más lo sería si la convirtiesen en Monumento nacional, porque estaban seguros los murallófobos de que el Estado no volvería a ocuparse de ella y se caería a pedazos, como había estado a punto de caerse días atrás en la Ronda de Castilla sobre las casas de Ramón da Tolda, en las que sin duda hubiera causado una desgracia. Por eso vino muy a cuento además que, en medio de toda esta polémica, «El Sr. Alcalde dió orden de que sean desalojadas las casas inmediatas á la Puerta de San Fernando con objeto de proceder al derribo del cubo de la muralla en aquel punto, en la parte que está

88ruinoso» ; a mayor abundamiento, en el mes de julio, «viniendo con un carro de bueyes, para trabajar unas fincas en Saamasas el paisano conocido por el Cantero del Almacén y en el carro un hijo suyo, se asustaron las vacas y arrastrando al carro hacia un lado, cayó el niño y fué atropellado, falleciendo á las pocas horas. El hecho ocurrió en las inmediaciones de la Puerta Aguirre, y lo explica el padre diciendo que las vacas se asustaron por una piedra que les tiraron desde la muralla, lo cual es perfectamente verosímil, porque los desamparados no sirven para cosas buenas y hay muchos por desgracia».

89 Así pues, y en evitación de desgracias mayores, el derribo es lo que procede, porque mejor es «hacer hoy voluntariamente lo que mañana acaso habría que hacer

90obligados por una catástrofe» .

Argumentos en pro de la conservación

Es imprescindible comenzar matizando que «Los entusiastas admiradores de esa mole de cal y piedra» no lo eran de manera absoluta, porque el concepto de conservación –y así lo he señalado ya al principio de estas páginas– no podemos identificarlo con lo que hoy entenderíamos por tal cosa, como espero quede claro tras la lectura de este apartado que ya principia. Conservar, sí, pero d' aquela maneira. Además conviene advertir que los defensores del monumento,

91 'Uno que no fué, no es ni será Concejal', en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 3 de abril, p. 2.

92'Otro lucense', en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 5 de abril, p. 2.

93'Un admirador de nuestra antigüedad'. El Norte de Galicia de 4 de abril, p. 2

más que aportar motivos para la conservación –que lo hacen–, se limitan a rebatir lo que sus oponentes dicen.

Demolición total o parcial del monumento son expresiones que quedan desterradas por completo, lógicamente, entre los defensores de la Muralla, pero nadie se plantea que sea una construcción intocable, habida cuenta de que en aquellos momentos no hay ninguna necesidad de tocar el muro. En el momento en que surgiese esa necesidad, se haría, aunque desde luego no demoliéndolo: «Pero aun puestos en el caso que llegue un día, más ó menos próximo, que se hiciese de imprescindible necesidad extender la población fuera del perímetro que cierra la muralla, ¿sería un obstáculo para la realización de la empresa? No; y esta negación rotunda la corrobora, con la incontestable elocuencia de los hechos, la calle del

91Obispo Aguirre, pongo por caso» . Esta idea se confirma con que «La existencia de la muralla no impide la prolongación de las calles, sea cualquiera el ancho que den, pues, que en los correspondientes huecos, puede comunicarse por airosos puentes de hierro, si aún pareciera poco las puertas construidas al

92estilo de la del Obispo Aguirre» . Sin duda, la puerta que comunicó el centro con el nuevo Seminario era el

La Puerta Aguirre en una imagen de c. 1908, cuando hacía poco que se había urbanizado la calle y construido el edificio modernista de Magadán (izda.), en donde luego estuvo la comisaría de policía.



93'Un admirador de nuestra antigüedad'. El Norte de Galicia de 4 de abril, p. 2.

94'Otro lucense', en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 5 de abril, p. 2. 95El Regional de 17 de abril, p. 2.

José María Montenegro y Soto. Imagen cedida por don Enrique Álvarez Montenegro.

modelo que todos tenían presente, y es en este sentido que, ante el hecho concreto de que la Puerta de Castelar resulta estrecha, se habla de ampliarla lo que corresponda al ancho de la calle, a la manera de cómo recientemente se había construido –cómo no– la

93Puerta Aguirre . Pero no debemos perder de vista la idea conservacionista de que, si fuese necesario, se tira un trozo de muralla y se tiende un puente de hierro como los del ferrocarril, que estaban muy de moda.

En contra de lo que hemos visto manifestar a los murallófobos, opinan los partidarios de la conservación que cualquier proceso de derribo va a ser muy caro y, habida cuenta de cómo estaban de extenuadas las arcas municipales, sería punto menos que imposible afrontar semejante obra. Tal asunto sería como el que dice que no tenemos para pan y compramos estampitas, porque el Ayuntamiento tiene muchas cosas en las que pensar y en las que gastar, empezando porque Lugo no cuenta con un plano de población, es decir, con un plan de desarrollo y ordenación urbanos.

Discrepan también los defensores de la Muralla frente a sus opositores en la cuestión de los materiales que habría que evacuar del monumento: muchas obras nuevas les parecían necesarias para consumir tamaña cantidad de pizarra como iba a extraerse de los muros del parapeto, habida cuenta de que con la solución del derribo parcial y las correspondientes rampas se

3calculaban unos 25.000m de escombro, que ocuparían una extensión de medio kilómetro, llegando a una altura equivalente a la mitad de la que tiene la

94Muralla .

No obstante lo dicho –y como siempre hay gente dispuesta a dar ideas–, sin entrar en la polémica sobre el derribo, casualmente aparecen en El Regional una serie de cuatro artículos firmados por 'Ego', los días 14, 15, 17 y 20 de abril, desarrollando el plan para construir un barrio obrero en Lugo. El emplazamiento de la barriada sería, grosso modo, en donde hoy está el Hospital de Santa María, llegando quizá al viejo parque de bomberos. Cuando el autor habla del coste de las obras, aporta una ocurrencia en verdad memorable: pronto se prolongaría la calle de Bolaño Rivadeneira y

habría de tirarse la Muralla para dar acceso precisamente al barrio obrero –una vez más, López Pérez debía estar allí tomando apuntes– y con ella un par de cubos caerían también, como cayeron al abrir la Puerta Aguirre y la del Presidio. Bueno, «Pues si esto hay que hacerlo tarde ó temprano, déjese que lo hagan los constructores del nuevo barrio y que utilicen de ellos la piedra utilizable en sus edificaciones. En esto ya hay precedentes, y nadie se escandalizaría de ello; el paseo de la muralla permanecería intangible; á ambos lados de la futura puerta podría el Ayuntamiento ceder

95terreno para otras dos ó tres casas...» . ¡Para qué seguir!

Valoremos el párrafo anterior como lo valoremos, cierto es que en él asoma algo que está en contra de un clásico exabrupto contra las murallas: la población puede crecer con o sin cinturón amurallado y, si hay crecimiento, constrúyanse puertas. Pero es que, además, tal y como he señalado al principio, Lugo no crecía; antes al contrario, estaba en una fase de recesión demográfica y los lucenses lo sabían, como también eran conocedores de que dentro del recinto amurallado había terreno de sobra para el ensanche de la ciudad: «tantos terrenos dedicados á la labranza, los cuales pudieran convertirse, siempre que se quisiera y necesario fuese, en grandes vías, si el desarrollo del pueblo así lo exigiese, que no lo exigirá, por desgracia,

LUGO, 1905:



96'Uno que no fué, no es ni será Concejal', en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 3 de abril, p. 2.

97José María Montenegro y Soto, "Cuestión libre. Más sobre el derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 8 de abril, p. 1.

98 http://es.wikipedia.org/wiki/Muralla_romana_de_Lugo, el 26/06/2014, a las 16:50.

99'Otro lucense', en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 5 de abril, p. 2.

100'Un admirador de nuestra antigüedad'. El Norte de Galicia de 4 de abril, p. 2.

á juzgar por los elementos de vida de que disponemos y de los que razonablemente dispondremos en el

96.porvenir» A mayor abundamiento, el autor de este párrafo, José Mª Montenegro, se preguntaba, «¿Creen que la población de Lugo aumenta de una manera tan rápida y tan alarmante qué sus elementos de vida son tan poderosos, sus industrias tan florecientes, su riqueza tan grande que necesita buscar fuera de murallas el terreno que posee todavía dentro de ellas...? [...] ¿En dónde está esa población oprimida por el férreo yugo de la muralla que pugna por romper sus

97grillos?» .

Como los tópicos más estúpidos siempre se repiten –por estúpidos, quizá–, me permito introducir una cita tomada de Internet en este 2014 en que escribo: «La muralla, con una longitud de 2.266 metros, coronada por 85 poderosas torres, delimita el casco histórico de la urbe gallega y ha pasado de ser un obstáculo para su evolución y crecimiento a ser un monumento integrado

98.en la estructura urbana y fuente de riqueza turística» Sin comentarios, a no ser que debe estar enfocado el texto a las bandadas de turismo cultural.

Tirios y troyanos hablan de la higiene en un sentido y en otro. Están de acuerdo todos en que la Muralla es la calle alta y oreada que necesita la población para ventilarse y calentarse con el sol frío de invierno; que el paseo de la ciudad está «siempre seco, siempre dispuesto á esparcir el ánimo con sus lejanías de horizontes, y con la variedad de paisaje que desde allí se disfruta y con la pureza del aire que alimenta y

99vivifica la sangre» . Nuestro monumento, en fin –continúa este articulista–, no impide construir alcantarillas, escuelas, traer el agua a los domicilios o sanear las casas vecinas del paredón: esas casas son las que están reñidas con la higiene, no la Muralla. De ahí que otro murallófilo proponga el derribo no sólo de esas casas, sino de «todas las que afean la muralla por

100su parte exterior» .

Por lo que se refiere al aspecto histórico del monumento, nada responden sus partidarios directamente a los contendientes. De Historia y conservación de lo que nos ha legado el pasado sólo hablan Soler, Cobreros, Vázquez de Parga y Montenegro y no lo hacen para demostrar nada, sino para subrayar el valor del monumento –de los monumentos– sin concesión a ninguna duda planteada.

Y será Ramón Nicolás Soler Noriega, el banquero, quien se atreva a poner el dedo en una yaga que sólo él deja ver, a falta, claro está, de la prensa que no nos es dado consultar: «En esta cuestión se ve perfectamente claro el interés ruín y mezquino de unos pocos propietarios que sin duda no repararían en derribar, no ya la muralla sino toda la ciudad si en ello les fuese

101provecho» .

Conservar

Por mal que yo haya expresado lo que sucedió en aquellos primeros días de la primavera de 1905 en Lugo respecto a nuestra Muralla, considero que el lector, merced a su sagacidad, habrá podido percatarse de lo distante que está el concepto de conservación que hoy tenemos, del que hicieron gala hace algo más de un siglo algunos de nuestros vecinos.

Emilio Tapia Rivas que, recordemos, dirigía el diario conservador El Norte de Galicia, resumió bastante bien el asunto del conservacionismo: «yo soy partidario de

Nemesio Cobreros, en el centro de la imagen, en una foto de agosto de 1896. Imagen cedida por don José A.

Cobreros Aranguren.

101Ramón N. Soler Noriega, en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia de 6 de abril, p. 1.abril, p. 2.


102Emilio Tapia Rivas, en "Cuestión libre. El derribo de la muralla". El Norte de Galicia, de 4 de abril, p. 2.

103El Regional de 4 de septiembre de 1917 hace referencia, en un artículo de la p. 2 titulado “Los lucenses de la Habana”, al nombre que se daba ya a López Pérez de 'Mosca Blanca'. El apelativo se debe a que así se le llamó en un artículo publicado por Leopoldo Romero en La Correspondencia de España, en un número de 1917, anterior, lógicamente, a esta fecha de septiembre. Luego se repetirá este apelativo del alcalde el 6 de julio de 1919, en la p. 1 de El Progreso a raíz de la dimisión de López Pérez y las tumultuosas manifestaciones que trajo ello consigo.

104La idea no es mía, sino de don Juan Soto Gutiérrez.

105El Regional de 23 de agosto, p. 1.

106AAL, Actas municipales de 1905, Sig. 7.988-4, ses. de 4 de septiembre, p. 53 vta.

la muralla sin rampas, con puertas mejores aún que las del Obispo Aguirre, con escaleras cómodas en todas las puertas, con jardines en todos los cubos, con luz eléctrica en todo el contorno, con vigilancia, limpieza y

102conservación que ha menester tan singular paseo» . No debe tirarse, pero se hace en ella lo que se tercie.

Cuando en 1921 Ángel López Pérez hizo volar por los aires un buen pedazo de nuestro abrigo pétreo, a nada que nos fijemos, no hizo sino aplicar casi al pie de la letra lo que sugerían los conservacionistas de 1905: si tropezamos con la Muralla al trazar una calle, se tira el muro y a otra cosa. Lo más curioso es que pocos debieron ser los que en 1921 se atrevieron a piar respecto al asunto, porque incluso para solicitar entonces la declaración de Monumento nacional hubo de hacerse "con nocturnidad", ocultos los autores tras unos pseudónimos. Eso indica que aquellos valientes que denunciaron la situación tenían miedo: miedo a la

103'Mosca Blanca' y miedo a la inmensa mayoría del vecindario que, convertido al conservacionismo del año 5, estaba dispuesto a hacer con el monumento lo que le viniese en gana, de la manera más pueblerina que encontrarse pueda. Loor, pues, a aquellos denunciantes, cuyos nombres deberían figurar en una

104gran placa junto a la Puerta del Obispo Odoario , pues gracias a ellos la Muralla se salvó de muchas otras vicisitudes: 'Luis Gil Álvarez', 'Baltasar Moreno', 'Joaquín García', 'Gervasio Mourenza' y 'Ramón López'.

Final

Aquel año de 1905, mal que bien, fue pasando. Al edil Abelardo Taboada Corral, que había asesinado al señor Ledo, se lo llevaron al penal de Ceuta en el mes de

105agosto , razón ésta por la que, curiosamente, cesó en el desempeño de sus funciones concejiles a principios

106de septiembre . Entre tanto, la ciudad había estado muy pendiente de un acontecimiento singular: el eclipse total de sol que tendría lugar el 30 de agosto a

mediodía; pero Lugo es Lugo y nuestro clima odoariano jugó una mala pasada a los lucenses nublando el cielo y dejándolos sin ver el acontecimiento sideral.

El derrumbe de la Muralla que dio pie a la polémica fue arreglado, pero se vino abajo de nuevo en el mes de noviembre, razón por la que el municipio hubo de

107añadir 364,50 pta. al presupuesto inicial . Pero a 108trancas y barrancas fue arreglándose el asunto , hasta

llegar el mes de diciembre en que la comisión municipal encargada al efecto emitió el informe que de ella se esperaba y que, aunque largo, aquí reproduzco íntegramente por su indudable interés: «La Comisión nombrada por el Exmo. Aymo., en sesión del dia tres de Abril del corriente año, para dictaminar sobre la conveniencia ó no de derribar total o parcialmente la muralla que circunda esta Ciudad, tiene el honor de cumplir con el encargo que se le ha confiado».

De conformidad, la Comisión, con la mayor parte de los historiadores de Galicia y de ilustrados personajes que se han ocupado de este asunto, considera la muralla de Lugo como la página mas saliente de la historia de la Ciudad. Las vicisitudes por que ha pasado este monumento estan intimamente ligados á la historia de Lugo, desde su mas remota antigüedad hasta nuestros dias, reflejándose en sus muros las civilizaciones de pueblos que han puesto aqui su planta, las luchas de la edad media y la evolución que han sufrido nuestras costumbres, pasada aquella época turbulenta, hasta convertir la antigua fortificación en su hermoso paseo, que ademas de su significación historica, satisface una necesidad de los tiempos modernos.

Hoy, que todos los pueblos cultos tratan de conservar y restaurar sus monumentos, esforzándose por guardar cuidadosamente sus reliquias y mostrar su pasado, el pensar solo que el Aymo. pretendiera derribar uno de los mas notables que caracteriza a este pueblo, destruyendo á la vez un singular y hermoso paseo, siempre seco, ventilado y que rodea nuestras casas seria inferir una ofensa al buen sentido y cultura de nuestra Corporación municipal.

Y que la muralla no impide la natural expansión y desa-rrollo del pueblo de Lugo, lo demuestran claramente las construcciones que sin dificultad ni el menor obs-táculo, se levantan dentro y fuera del recinto amuralla-do; pudiendo darse mayor amplitud á alguna de las

107El Regional de 17 y 30 de noviembre, en sus pp. 2.

108La obra de la Muralla no se acabó hasta septiembre de 1906: AAL, Actas municipales de 1906, sig. 7.988-5, ses. de 27 de septiembre, p. 62 vta.-63.

LUGO, 1905:



puertas abiertas en esta anti-gua fortificación, en el caso de que el movimiento que por ellas se realiza reclame esta re-forma, pero no se pretenda sus-tituirlas por rampas, que forzo-samente se convertirán en es-trechos callejones limitados por un lado y por otro por las construcciones existentes, ado-sadas á las mismas, ó por los muros de cercamiento que ha-brán de construirse para de-fensa de las fincas colindan-tes; teniendo dichos planos in-clinados el doble inconvenien-te de hacer perder el carácter que todavia conserva la mura-lla y de destruir el único y her-moso paseo que hoy tiene Lugo creando á la vez su desa-parición un conflicto al vecin-

dario y poniendo en duda la ilustración de nuestra Corporación popular.

Fundada en las anteriores consideraciones opina la Comisión informante que debe conservarse la muralla con el doble carácter de monumento y de paseo con-signando todos los años en el presupuesto municipal la partida necesaria para su entretenimiento y conserva-ción, empezando por reparar los pequeños trozos que amenazan ruina, entre los que se encuentra la parte últi-mamente derribada y no dejando indotada, como hasta aquí en dicho presupuesto las reparaciones consi-guientes en tan importante construcción y paseo.

Es cuanto en cumplimiento de su cometido tiene el ho-nor de informar la Comisión que suscribe.

Lugo diez y seis de Diciembre de mil novecientos cin-co=Jesús Garcia Gesto=Martin E. Rua=Ramon Osorio

109Pita=Juan A de Mendoza=Nemesio Cobreros» .

La Muralla iba a conservarse con la bendición apostóli-ca del Ayuntamiento. Siguieron, pues, las cosas como siempre: no mucho antes quejábase la prensa de que en la zona del Carmen un vecino había plantado un huer-to... ¡en un cubo del monumento! «Bien está –decía el periódico– la protección á la agricultura, pero no tanta que cada vecino tenga derecho á sembrar berzas don-

110de mejor le plazca» . Además, no dejaron de arrendar-se los espacios entre los cubos, cayéndose lienzos de pared y construyéndose casas adosadas a nuestro pa-redón superlativo. No viene al caso poner ejemplos y me conformo en ello con dirigir al lector a alguna de las obras citadas de don Adolfo de Abel, en las que encon-trará toda suerte de situaciones pintorescas, a las que yo aquí podría añadir muchas otras sin que nada cam-biase en el ser en sí del asunto. Pero, en resumen, lo que pasó es que la Muralla continuó conservando su ca-rácter peculiar: ser una calle más del pueblo en la que unos van a orearse y otros a pasear a su perro; y siem-pre se ha visto en ella a gente que la ha utilizado para ali-viarse de mayores, a chicos que tiran piedras a las ven-tanas y –por mor de la vecindad de algún «bazar de tór-tolas»– a «mujeres de mala nota que viven en las inme-diaciones de la Muralla y se pasan la vida saltando, gri-

111tando, insultándose y blasfemando en pleno paseo» . Porque la Muralla tiene, a pesar de todo, origen romano y casi entera se ha mantenido en pie contra el viento y muchas mareas; sigue cumpliendo sus funciones so-cio-sanitarias por conservar su uso como refugio peca-torum y circuito cardiosaludable –¡de nuevo la higie-ne!–; tiene incluso una importante función ecológica al ser vivac de lagartos y vencejos en tiempos de sol, por-que en los de las tempestades invernales se torna es-pectáculo grandioso verla lucir orgullosa su rotunda preñez de agua, formando un manantial bajo cada losa. Y por si todo esto no llegase, resulta que no mucho tiempo atrás nos han informado de que es patrimonio de la Humanidad entera (¡como si antes no lo fuese ya!)..., es decir, lector: es nuestra.

En su número del 10 de agosto de 1919, la revista Blanco y Negro publicaba esta fotografía, en la que pueden verse los espacios

que el Ayuntamiento permitía cerrar entre los cubos. Se trata de la Ronda de La Coruña y la imagen debe ser varios años anterior a

la fecha de publicación.

García Gesto años después de los sucesos relatados.

Imagen cedida por Joaquín García-Gesto.

109AAL, Actas de 1905, sig. 7.988-4, ses. de 30 de diciembre, pp. 77 vta.-78 vta.

110El Norte de Galicia de 15 de julio, p. 2.111El Progreso de 6 de febrero de 1918, p. 2.

O SANTUARIO DO CEBREIRO. ETNORITUAIS E OFRENDAS

José Manuel Blanco Prado.

Introducción

O fenómeno relixioso popular tenta dar solución a necesidades non satisfeitas polo sistema relixioso oficial; polo tanto, fronte á linguaxe conceptual do sistema oficial, que é inintelixible para a xente sinxela, a relixiosidade popular tende a outras linguaxes baseadas na sensibilidade e na imaxinación. Como produto da sensibilidade proxectámonos de cara a algo singular, concreto e tanxible, reflectido nas imaxes, e símbolos de entidades divinas. Como produto da imaxinación proliferan as narracións e lendas, que son instrumentos de transmisión oral de

1diferentes eventos relixiosos . Estes novos modos de percepción do sagrado están máis achegados ao corazón que ao entendemento. En consecuencia, a relixiosidade popular aparece máis como a expresión de aqueles que senten e ven, que de aqueles que saben e coñecen. Así mesmo, este fenómeno relixioso amosa un claro compoñente pragmático en canto que se fundamenta nun mutuo intercambio de favores.

Unha das manifestacións básicas da relixiosidade popular encontrámola nos santuarios. O santuario funciona como un espazo de mediación entre dúas dimensións: a coñecida e a descoñecida; a humana e a divina; a natural e a sobrenatural. No seu interior, os devotos establecen unha relación persoal, sen interferencia doutros intermediarios, coa imaxe obxecto de devoción e que goza da súa confianza. Non obstante, o maior ou menor número de devotos que

acoden a un santuario, está relacionado cos prodixios ou curacións que lle adxudicaron á súa imaxe de devoción ó longo da súa historia. Estes contribuíron a fomentar e dar solidez a súa devoción. “A sona dun centro romeiro deriva dos portentos que lle son

2atribuídos” .

1. Trazos xeográficos e históricos do concello de 3Pedrafita .

O santuario do Cebreiro encóntrase no lugar do mesmo nome, parroquia de Santa María do Cebreiro, do arciprestado de Triacastela e diocese de Lugo, e, tocante á administración civil, pertence ao concello lucense de Pedrafita do Cebreiro.

2,O concello de Pedrafita, dunha extensión de 104,9 km sitúase no ámbito das serras orientais, onde conversen as altas terras de os Ancares e o Courel. No seu terr i tor io conflúen diferentes estr ibacións montañosas. Así, mirando ó leste encontramos os montes de Pedrafita; na parte setentrional se une cos Ancares; no seu tramo meridional enlaza coa serra do Courel; e de cara ao oeste se desdobra e dá orixe ás serras do Oribio e aos montes de Lóuzara. No marco deste conxunto de estribacións montañosas, tamén encontramos profundos vales coincidentes coas cabeceiras de importantes ríos como o Lor, o Lóuzara e o Navia.

1BLANCO PRADO, J.M.: Religiosidad Popular en el Municipio de Begonte, Lugo: Deputación Provincial, 1993, páx. 325.

2GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: “A Mesta fraga das festas de Galicia”, en Tempos de Festa de Galicia, t. I, Caixa Galicia, 2006, páx.45.

3O mapa de localización do Concello de Pedrafita do Cebreiro foi realizado polo delineante José Cancio Fernández.


O SANTUARIO DO CEBREIRO.

ETNORITUAIS E OFRENDAS


O clima do concello é de tipo oceánico de montaña, o que motiva que os veraos sexan curtos e frescos e os invernos fríos e longos.

Respecto a demografía do municipio, o trazo dominante é o descenso da poboación desde principios do século pasado, aínda que a partir da década dos cincuenta a emigración acada cifras alarmantes, provocando un avellentamento da poboación. Así, mentres que no ano 1900 o concello tiña 4217 habitantes, no 2014, segundo o Instituto Nacional de Estadística, acadou 1155, distribuídos nas seguintes parroquias: O Cebreiro (Santa María), Fonfría (San Xoán), Hospital (San Xoán), Liñares (Santo Estevo), Lousada (San Vicente), Louzarela (San Xoán), Pacios (San Lourenzo), Padornelo (San Xoán), Pedrafita do Cebreiro (Santo Antón), Riocereixa (Santa María Madanela), Veiga de Forcas (Santa María), Zanfoga (San Martiño).

Historicamente as altas terras de o Cebreiro, tiveron sempre unha función de paso para acceder a outras comunidades. Así, unas veces foi o itinerario das vías romanas; logo, usouse como camiño de Sant-Iago e camiño real e, no século XIX, construíuse a primeira estrada moderna de acceso dende a meseta.

Dous trazos moi singulares do municipio son: as vivendas tradicionais ou pallozas e o santuario do Cebreiro, que nos seus inicios foi antigo priorado e hospital. No ano 1821, o seu territorio estaba repartido

Vista exterior do santuario

LOCALIZACIÓN XEOGRÁFICADO CONCELLO DE PEDRAFITA DO CEBREIRO

Localización do Santuario do Cebreiro

entre os concellos do Cebreiro e Vilanova do Padornelo, fusionados en 1835 no concello do Cebreiro. A súa adscrición xudicial cambiou ao longo do tempo. Así, de 1821 á 1840 permaneceu no partido xudicial de Cruzul; entre os anos 1840 e 1965 pasou a Becerreá; logo, ata o ano 1988, a Lugo; e, finalmente,

4volveu a Becerreá .

En canto a economía do concello, o 64,76% da poboación activa está ocupada, dun xeito preferente, nunha agricultura de autoconsumo e nunha gandería vacún para a carne. A industria tivo significación ata o peche da importante planta mineira de Exminesa. Na actualidade, pequenas industrias artesanais ocupan ao 18,47%. O resto traballa en actividades terciarias –comercios, hostalería, turismo- que se aglutinan en

4EQUIPO “IR INDO”: GUZMÁN LÓPEZ, Cristina; IGLESIAS PÉREZ, Montserrat; MIRAMONTES CARBALLADA, Ángel e outros. Galicia en Comarcas. Os Ancares e O Courel, Vigo: Ed. Ir Indo. La Voz de Galicia, 2005, páxs. 141-145.


torno á vila de Pedrafita, como centro de servizos para 5un territorio de montaña .

2. Trazos históricos do santuario e anexos.

O Cebreiro é unha pequena entidade de poboación que, segundo o Instituto Nacional de Estadística, posúe 27 habitantes. Esta situada na parte oriental da provincia de Lugo, a uns 1.300 metros de altitude. O motivo esencial de que esta pequena colectividade sexa coñecida dunha maneira universal débese a conexión que tivo dende sempre coas peregrinacións

6a Santiago de Compostela . Así, é moi probable –segundo nos informa o P. Yepes- que ao comezar as peregrinacións, os monxes de San Bento construísen

7un mesón-hospital no ano 836 .

5OTERO GARCÍA, Concha: “Pedrafita do Cebreiro”, en Galicia, pueblo a pueblo, La Voz de Galicia. Gabinete de Planificación e Desenvolvemento Territorial da Xunta de Galicia, 1993, páxs. 1013-1016.

6Na provincia lucense o Cebreiro é a porta de entrada dos peregrinos que veñen polo Camiño Francés. Segundo o Códex Calixtinus, famosa guía do peregrino medieval, o Cebreiro está situado a nivel espacial na undécima etapa do Camiño Francés, que vai de Villafranca do Bierzo a Triacastela.

7YEPES, Fr. A.: Crónica General de la Orden de San Benito, Madrid: Ed. Biblioteca de Autores Españoles, t. II, Madrid, 1960, páx. 78.

8VALIÑA SAMPEDRO, Elías: El Camino de Santiago. Estudio Histórico–Jurídico, Lugo: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Deputación Provincial de Lugo, 3ª ed, 2000, páxs. 138-140.

9Nos inicios do século XV Aurillac encontrábase nunha profunda decadencia.

10No século XIV o Cebreiro foi administrado polo sistema de encomendas sendo os abades de Vega de Espinareda os que tiveron ese privilexio tan lucrativo.

11Os cabaleiros da montaña baixo o pretexto de protexer o mosteiro dedicábanse a roubar as súas rendas.

12 VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Ob. cit., páxs. 148-150.

A urna blindada co cáliz, a patena e o relicario

Dende os seus inicios, os reis favoreceron a este refuxio de peregrinos, declarándoo de protección real. Así, no ano 1072, Afonso VI puxo á fronte deste mesón-hospital aos monxes de Aurillac, ligados a Cluny. Dona Urraca, filla de Afonso VI, doou outro hospital en Perexe –a vinte kms. do Cebreiro- para máis alivio dos peregrinos e desafogo do Cebreiro. D. Fernando II e a súa dona concederon os lugares de Perexe e Zanfoga –este último, a cinco kms. de distancia do Cebreiro. No ano 1189, Afonso IX doou ao Hospital do Cebreiro o monte de Connania, onde está situado o Cebreiro. Así mesmo, fai doazón de todos os lugares do seu coto e freguesía. O 13 de xullo de 1369 Enrique II, encontrándose en Triacastela, concedeu ao Priorado e Hospital do Cebreiro o privilexio de que todos os veciños e moradores do coto do Cebreiro e Perexe non

8pagasen ningún tributo . Este privilexio así como as demais concesións realizadas polos seus antecesores foron confirmados por Xoán I no ano 1379 e polo seu neto Xoán II en 1420. Todo isto motiva que as propiedades do Cebreiro, como efecto das doazóns, se estendesen ata a rexión do Bierzo. Non obstante, a

9 10decadencia de Aurillac , o sistema de Encomendas , a 11opresión exercida por cabaleiros sen escrúpulos, así

como un incendio acaecido a mediados do século XV, levaron ao Hospital do Cebreiro a un estado ruinoso. Polo tanto, a chegada dos Reis Católicos en setembro do ano 1486, como peregrinos a Compostela, vai ser providencial, xa que a vista do estado calamitoso que amosa o Hospital, adquiren o propósito de redimir ao Cebreiro desta situación de abandono, para que recobre o seu prestixio histórico. Para solucionar esta situación, os Reis Católicos diríxense ao papa Alexandro VI solicitando a anexión do mosteiro de San Vicente do Pino de Monforte e do priorado de San Pedro de Valverde, próximo a Monforte, ao priorado do Cebreiro, e, como consecuencia, este quedaría ligado

12á S. Bento o Real de Valladolid . O papa accede á petición dos Reis cunha Bula que expide en Roma o 18




de xuño de 1496 pola que o Cebreiro, abandona a dependencia de Aurillac, e pasa a unirse a S. Bento o Real de Valladolid. O desexo dos Reis Católicos por engrandecer ao Cebreiro queda reflectido non só pola ratificación de todas as doazóns e prerrogativas levadas a cabo polos seus antecesores senón tamén polos novos privilexios concedidos ao longo dos anos.

O século XVI representa unha época de transición para o Cebreiro. Aínda se seguen expedindo privilexios reais con Carlos V e Filipe III. Así, no ano 1520 Carlos V expide dende A Coruña unha Real Cédula na que confirma todos os privilexios dos seus antecesores e ordena que sexan gardados como o foron ata o intre actual. Tamén a comezos do século XVII (1605) Filipe III expide en Valladolid unha solemne confirmación de

13todos os privilexios de Nosa Señora do Cebreiro .

O século XVII marca xa unha etapa na que se comeza a facer patente a súa decadencia, influíndo unha serie de feitos: 1º. A mingua das peregrinacións a Santiago. 2º. O preito do Cebreiro coas súas igrexas filiais de San Martíño de Zanfoga, Santa María Madalena de Riocereixa, San Estevo de Liñares e Hospital da Condesa e, 3º O incendio que tivo lugar no ano 1641. Todo isto posibilita que no ano 1722, o Cebreiro teña que pedir un préstamo de dous mil ducados e, logo, contar co apoio económico do mosteiro de Valladolid do que dependía como priorado. A partir deste século, o declive vaise incrementando co paso do tempo ata que os monxes son expulsados de O Cebreiro como consecuencia das leis desamortizadoras de mediados

13VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Ob. cit., páxs. 159-160.

do século XIX. A última sinatura aparece no Libro de Bautizados nunha partida de data 28 de agosto de 1858, sendo o asinante o crego prior desta parroquia,

14.Fr. Xosé Pereiro Días despois o Cebreiro convértese nunha freguesía máis da diocese de Lugo, que paseniño vai acelerando a súa ruína e abandono, ata que, no ano 1963, a Dirección Xeral de Arquitectura leva a cabo a restauración comezando pola igrexa, o mesón, novas casas para os veciños, e o acondicionamento dunha palloza para Museo Etnográfico. Deste xeito, a nova hospedaría ábrese ao peregrino no ano 1966. Anos despois, e malia algunhas

15críticas a este labor , o Cebreiro foi equipado dos medios necesarios para dar resposta á gran demanda de peregrinos iniciada no 1993 con motivo do Ano Santo Compostelán e que marcou o inicio dunha nova etapa para este lugar de peregrinación.

3. peculiaridades artísticas do recinto sacro.

Respecto ó santuario, hai que dicir que se trata dun templo parroquial prerrománico do século IX, emprazado un pouco baixo terra para protexerse das fortes treboadas que hai na zona. É de planta irregular construído con cachotes de lousa e sen ventás nos muros. Consta de tres naves de 18 metros, separadas a cada lado por dous grosos piares de granito e rematadas tanto no interior como no exterior en cabeceiras rectangulares. Estas presentan bóvedas de canon, reforzadas por arcos faxóns, que se apoian en piares tanto no lateral norte como sobre os muros laterais. Posúe unha cuberta a dúas augas con cachotes de lousa sobre unha estrutura de madeira. No frontis ten unha torre coa parte inferior formando un soportal que amosa catro piares de cachotería e catro

16vans de medio punto .

No interior do templo encóntrase unha pía bautismal, situada, logo de entrar no recinto sacro, á esquerda no interior dun pequeno local que a deixa illada da nave da igrexa. Esta pía usouse para o bautismo por inmersión, ritual que comezou a decaer no século XIII.

Pía bautismal de inmersión con candeas acesas.

14VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Ob. cit., páx. 169.

15Crítica levada a cabo nun artigo póstumo de Elías Valiña: “…de novo, lamentablemente, O Cebreiro está sendo víctima de outra nefasta desamortización cultural. Incontrolado, abandoado, sen norma orientativa algunha, érguense arbitrarios chamizos en torno ás casas e pallozas… Son testigos os máis de 15.000 visitantes que o contemplaron en 1988”. (Publicado na Rev. Lucensia, nº3).

16VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Inventario Artístico de Lugo y su provincia, Madrid: Servicio Nacional de Información Artística, Arqueológica y Etnológica, 1975, páxs. 128-132.


Na nave norte sobresae a capela de San Bento, dedicada a este santo en recordo aos monxes beneditinos, que ergueron e custodiaron esta igrexa dende o ano 836 ao 1853.

No remate da nave dereita está situada a capela do Santo Milagre, que comunica co presbiterio por medio dun arco apuntado e que amosa outros dous da mesma factura, abertos no muro sur para gardar dous sepulcros de índole antropomórfica onde están enterrados o monxe e o labrego, protagonistas do Santo Milagre. Os elementos básicos do mesmo, a saber, o cáliz, a patena e o relicario gárdanse nun bloque monolítico de granito, arrimado ao altar da capela lateral sur. Tanto o cáliz como a patena son importantes pezas románicas do século XII, que pasaron ao Catálogo de Arte Románico Europeo.

O cáliz, de pequeno tamaño, presenta un nó esférico de follaxes calados e unha copa semiesférica. Amosa unha inscrición que, segundo Manuel Rodríguez Sánchez, di así:

17RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel: “La inscripción del cáliz do Cebreiro. Estudio lingüístico del texto”, en Lucensia, nº 32, Lugo, 2006, páxs. 75-80.

18http:diócesis de Lugo/org/cebreiro. CASTRO ALBA, José: Descrición e Historia do Cebreiro.

Ritual de xeonllos

Na copa do cáliz: + (Cruz) HOC TESTAMENTO SACRATUR QVO CUN[C] TIS VITA PARATVR.No pé do mesmo: + (Cruz) IN NOMINE DOMINI

17NOSTRI IESU XPISTI BEATE MARIE VIRGINIS .

Tradución rimada: CON ESTE TESTAMENTO SE CONSAGRA (AQUELLO) QUE A TODOS VIDA SE PREPARA EN EL NOMBRE DEL SEÑOR NUESTRO JESUCRISTO Y DE LA BIENAVENTURADA VIRGEN MARÍA.

A patena é lobulada no seu interior e presenta un sinxelo deseño de Cristo bendicindo, segundo a forma grega.

Ambos os dous elementos foron presentados na Exposición Eucarística, que se celebrou en Lugo no ano 1896, coincidindo co 2º Congreso Eucarístico.

18Nela houbo 16 cálices . Tanto o cáliz como a patena

aparecen descritos na Crónica do Congreso do seguinte xeito: “…Un é aquél do Cebreiro onde se verificou o Milagro, consignado na bula de Inocencio III (1487) de convertirse a hostia en carne, e o viño en sangue, despois de consagrados por un presbítero de pouca fe. É de pequeño tamaño cun nudo esférico de follaxes calados e copa semiésférica coa inscripción:

Un crego impón as santas reliquias




IN NOMINE DOMINE NOSTRI IESV XPI ET BEATE MARIE. La patena que lle acompaña ten no medio de de seis lóbulos refundidos unha mano grabada,

19bendicindo á grega” .

O relicario foi unha doazón dos Reis Católicos, logo do seu paso polo Cebreiro, co fin de que as reliquias se conservasen dun xeito digno. Trátase dunha caixiña de prata duns 15x15 cms., que amosa no seu interior dous fanais de cristal de roca, nos que se atopan os restos

das Sagradas Reliquias. “O Cebreiro na vida de Fernando e Isabel é un hito importante, unha gran experiencia vivida con sorpresa e admiración. Adoran o Santo Milagre e escoitan dos beizos dos monxes e labregos as tradicións relixiosas do lugar… Isabel e Fernando non se contentan con veneralo. Procuran que tan preciosas reliquias non estean á intemperie e ordenan que se coloquen nunha redoma de cristal na

20que son exhibidas en diante a ós peregrinos” .

Durante a guerra da Independencia, as reliquias e o Cáliz do Cebreiro, gardáronse na localidade de Foxos, que permaneceu inmune ante a invasión.

Durante a guerra da Independencia, as reliquias e o Cáliz do Cebreiro, gardáronse na localidade de Foxos, que permaneceu inmune ante a invasión.

Ritual de contacto co sagrario

Nesta capela, tamén se encontra a imaxe de Santa María a Real, que amosa trazos románicos do século XII, aínda que a beleza ideal do seu rostro indícanos que esta parte non é anterior ó século XIII. “…esta efigie estaba comprendida en el primer tipo de la iconografía mariana, o sea el hierático; sentada sobre un taburete o silla de pequeñas proporciones, pies calzados y cubierta con manto que cae por igual a ámbos lados, plegando los paños al final de modo ampuloso y simétrico de poco resalte…y ostentando pintado en el pecho el Santo Grial o Cáliz en que se realizó el Milagro. Cúbrese la imagen con amplio manto de seda azul celeste y está en actitud propia con

21el Niño sostenido en el brazo izquierdo” . O nome da imaxe está vinculado á protección real, que tivo este santuario dende sempre. Esta advocación tivo, segundo Elías Valiña, restauracións defectuosas ao longo da historia. A última foi realizada no ano 1971, por Alfonso Sanmartín, escultor compostelán. Polo tanto, é habitual escoitar entre os aldeáns do Cebreiro que a imaxe inicial da Virxe foi cambiada no transcurso das diferentes restauracións.

19VILLAAMIL Y CASTRO, José: Artigo publicado na Crónica do 2º Congreso Eucarístico celebrado no mes de Agosto do ano 1896 en Lugo, 1896, páxs. 642-647.

20GARCÍA ORO, José: Galicia en la Baja Edad Media. Iglesia, señorío y nobleza. Santiago de Compostela: Biblioteca de bibliófilos gallegos. Biblioteca de Galicia. 1977, páx- 179.

Ritual de contacto coa advocación mariana

21ALVILARES, José: O Cebreiro, A Coruña: Imp. Moret, 1956, páxs. 41-42.


Así mesmo, no antigo altar maior, hai unha talla recente dun Cristo, xa que a orixinal pensábase que estaba no museo de Escultura de Valladolid aínda que había autores que dicían que radicaba no Museo de Arte Sacra de Madrid “En el altar mayor se muestra una réplica del Cristo crucificado, cuyo original se encuentra depositado en el Museo de Escultura de

22Arte Sacra de Madrid” . Non obstante, no mes de Xaneiro do 2015 o conservador do Museo de Escultura de Valladolid confirmou que o devandito Cristo non

23figura nos seus fondos .

A igrexa serviu de morada aos peregrinos, o que deu lugar a que o templo sufrise incendios nos anos 1450 e 1641. Na actualidade, as paredes vermellas do seu interior reflicten estes feitos.

Por outra banda, o templo mariano, ademais da restauración levada a cabo no ano 1963, tivo unha última entre os anos 2001 e 2003, que foi promovida pola Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo e que supuxo unha inversión total de 187.000 euros. Os traballos de restauración tiveron como obxectivos, renovar a cuberta da igrexa, reparar toda a estrutura horizontal da torre, e repoñer a tarima e balaustrada do interior da igrexa.

4. lenda sobre o santuario do Cebreiro. o Santo Milagre.

A sona do Cebreiro debeuse sen dúbida ao Santo Milagre, que os peregrinos que viñan a Santiago encargáronse de espallar polo resto de Europa. A maioría de autores coincide en manifestar que este evento tivo lugar nun tempo próximo ao comezo do século XIV. Non obstante, algún autor aporta unha data concreta. Así o pensador Antonio Rodríguez Rodríguez afirma que, segundo a tradición e a lenda, no templo de Santa María a Real do Cebreiro gárdase o viño, que foi convertido en sangue no ano 1212, no interior dunha

24redoma de cristal . Tamén hai quen sitúa o milagre no século VI, baseándose nunha acta do Concello de Lugo,onde se mencionaba que o privilexio da exposición permanente do Santísimo Sacramento da Eucarística data dese século. De todos os xeitos o

22LÓPEZ VILLARABID, Víctor: O Cebreiro, León: Ed. Everest, páx. 18.

23MOURE SALGADO, Xavier: “O Cebreiro: entre a historia e o mito” (http://arqueoloxíadosancares.blogspot.com.es).

24LÓPEZ POMBO, Luís: O Cebreiro. Apuntamentos históricos e documentais, Lugo: Deputación Provincial, 2013, páx. 34.

primeiro dato histórico sobre este acontecemento procede da “bula pontificia” de Inocencio VIII no ano 1487, na que describe o milagre e fai alusión ao estado ruinoso que amosaba o Cebreiro. Logo, no ano 1496, Alexandre VI fai mención tamén ao milagre e refire que

25xa se conserva con toda decencia .

Ao longo da historia houbo unha serie de escritores que narraron o Santo Milagre dende diferentes ópticas mais sen alterar a súa idea esencial. Así citamos ao

26Licenciado Molina (1550) , a Ambrosio de Morales 27 28(1513-1591) , a Fr. Yepes (comezos do século XVIII) .

Ritual de circunvalación

25VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Ob. cit., 2000, páxs.152-153.

26MOLINA, B.S. de: Descripción del reino de Galicia, Mondoñedo: Ed. Bibliófilos Gallegos, 1949.

27MORALES, A.: Viage de Ambrosio de Morales a los reinos de León, Galicia y Principado de Asturias, Madrid: 1765, páxs. 165-167.

28YEPES, Fr. A.: Crónica General de la Orden de San Benito. Madrid: Biblioteca de Autores Españoles, t. II, 1960, páx. 78




29Tamén ao peregrino Doménico Laffi , ao Pelegrino 30 Curioso , Leandro Carré (1888-1976), etc.

Unha das testemuñas clásicas e que máis datos aporta sobre o Milagre do Cebreiro é a de P. Yepes, cronista beneditino. Alude ao Milagre da seguinte maneira: “… Cerca de los años de mil e trescientos había un vecino vasallo de la casa del Zebrero, en un pueblo que dista media legua, llamado Barjamayor, el cual tenía tanta devoción con el santo sacrificio de la misa, que por ninguna ocupación ni inclemencia de los tiempos recios falta de oír misa. Es aquella tierra combatida de todos los aires, y suele cargar tanta nieve que no sólo se toman los caminos, pero se cubren las casas, y el mismo monasterio, iglesia e hospital suelen quedar sepultados, y allá dentro viven con fuegos y luces de candelas, porque la del cielo en muchos días no se

Ritual de contacto coas pernas do Cristo.

29LAFFI BOLOGNESE, D.: Viaggio in Ponente a´san Giacomo di Galitia, Bolongna: 1681, páx. 191.

30VILLALBA Y ESTENZA, B.: El Pelegrino Curioso y Grandezas de España, Madrid: Ed. Soc. Bibliófilos Españoles, 1886, t.I, páx. 373.

suele ver y si la caridad (a quien no pueden matar ríos ni cielos) no tuviese allí entretenidos a los monjes para servir a los pobres, parece imposible apetecerse aquella vivienda. Un día, pues, muy recio y tempestuoso lidió y peleó el buen hombre y forcejeó contra vientos, nieves y tempestades; rompió por las nieves y como pudo llegó a la iglesia.

Estaba un clérigo de los capellanes diciendo misa, bien descuidado de que en aquel tiempo trabajoso pudiese nadie subir a oír las misas. Había ya consagrado la hostia y el cáliz cuando el hombre diciendo: -¡Cuál viene este otro con una tan grande tempestad tan fatigado a ver un poco de pan y vino!- El Señor, que en las concavidades de la tierra y en partes escondidas obra sus maravillas, la hizo tan grande en aquella iglesia, a esta sazón, que luego la hostia se convirtió en carne y el vino en sangre, queriendo su Majestad abrir los ojos de aquel miserable ministro, que había dudado, y pagar tan gran devoción como mostró aquel buen hombre viniendo a oir misa con tantas incomodidades. Estuvieron mucho tiempo la hostia vuelta en carne en su patena y la sangre en el mismo cáliz donde había acontecido el milagro, hasta que, pasando la reina doña Isabel en romería a Santiago y hospedándose en el monasterio del Cebrero, quiso ver un prodigio tan raro y maravilloso, y dicen que entonces, cuando lo vió, mando poner la carne en una redomita y la sangre en otra, adonde hoy día se muestran… En el mismo cáliz, que hoy día se conserva y muestra, está todavía la señal de la sangre, y todas estas cosas se sacan en procesión el día de Corpus y los de Ntra. Señora de agosto y de septiembre, en los cuales acude mucha gente por gozar del milagro y de

31las indulgencias…” .

No intre actual e dende a miña perspectiva unha actualización do relato, seguindo á tradición, quedaría reflectido da seguinte maneira:

“A tradición fai referencia a que preto dos inicios do século XIV un monxe do mosteiro esta oficiando a misa diaria na humilde igrexa do Cebreiro. Agás os domingos e días festivos, ninguén adoitaba acudir a oír a misa. Polo tanto, o crego estaba afeito a cumprir o seu labor sen fieis, e máis ese dia que había unha forte treboada de neve. Cal sería a súa sorpresa, cando xa iniciado o ritual, chegou un home do lugar de Barxamaior, parece ser que da familia dos Santín, que

31YEPES, Fr. A., Ob. cit., páxs. 80-81.


malia o mal tempo reinante desexaba participar na eucaristía. O monxe mirou de cara ao fregués, e, mentres realizaba o acto da consagración, pensaba como podía vir un fregués, co día que facía, a ver como levantaba un anaco de pan e unha copa de viño.

Nese intre, o crego, que amosara tal falta de fe, apreciou como a hostia se convertía en carne viva e o viño se volvía sangue. Mentres tanto, alguén, situado preto do altar, contemplaba o acto da transmutación. Era a imaxe de Santa María, que baixaba a cabeza en sinal de veneración. O crego, arrepentido da súa actitude, pediulle perdón ó Señor, mais caeu desvanecido na igrexa. O home, que levaba pouco tempo no interior da igrexa, apresurouse a atender ao crego mais xa non puido facer nada. Morrera.

Logo, os monxes do Cebreiro foron amosando aos peregrinos a copa co sangue, que non coagulaba, e a patena na que o pan volvérase carne.

Tempo despois a raíña Isabel a Católica, cando se dirixía a Santiago de Compostela en peregrinación, hospedouse no mosteiro, e, tras contemplar o prodixio sagrado, doou ao templo as cápsulas, onde aínda se conservan as reliquias do ritual”.

Ademais, a tradición popular menciona que a raíña tentou levar estas reliquias do Cebreiro, debido a que non recibían o culto axeitado. Polo tanto, un bo día saíu a comitiva rexia coas reliquias cara a Castela. Non obstante, ao chegaren a Perexe, onde había un hospital dependente do Cebreiro, os cabalos detivéronse e non houbo xeito de que continuasen. Isto motivou que deixaran aos cabalos libres para que collesen a dirección que eles considerasen oportuna. Os animais, libres de ataduras, retornaron ás portas da igrexa de Santa María do Cebreiro.

No relato do P. Yepes faise alusión ao lugar de procedencia do veciño, que vai oír misa á igrexa do Cebreiro. Así fala de “Barjamayor”, mais non nos di nada do seu nome así como do nome da casa de procedencia. Pola contra nos relatos do século XX en adiante xa se di o nome do veciño, ou a casa de procedencia. Así, faise mención a “casa de Santín” ou dise “Juan Santín”. Así mesmo, mentres o P. Yepes fai mención a tres festividades: a do Corpus; a da Nosa Señora (15 de Agosto); e a da Nosa Señora de Setembro (8 e 9), ás que acudían moitos devotos para ver ás reliquias, que saían na procesión, nas narracións deste evento tanto no século XX como no actual adoita mencionarse a festividade do mes de Setembro.

Por outra banda, ao longo da historia houbo milagres 32 33eucarísticos anteriores e posteriores ao do Cebreiro.

A súa finalidade, segundo a época na que tiveran lugar, era a defensa do cristianismo fronte aos cultos precristiáns –considerados como pagáns-; a apoloxía da ortodoxia cristián fronte as herexías imperantes –albixenses, maniqueos, cátaros; a protección da ortodoxia católica fronte á reforma protestante, o que motivou a aparición do movemento contrarreformista; a defensa da ortodoxia católica fronte ao laicismo.

Lampadarios metálicos

5. O Santo Grial (Graal) do Cebreiro.

Na escrita, o termo Grial é de uso inapropiado: xa tanto en francés antigo como en galaico-portugués escribíase “Graal”. Trátase do cáliz que usou Xesús na última cea e no que Xosé de Arimatea apañou o seu sangue, que saía da ferida realizada polo centurión romano Caio Casio Lonxino coa súa lanza, cando Jesucristo pendía da cruz.

32www.thererealpresence.org. Los milagros eucarísticos en el mundo. Instituto San Clemente. Milano.

Scete (Egipto). Séculos III-V; Roma (Italia) (595); Lanciano (Italia) (700); Iborra (España) (1010); Bettbrunn (Alemania) (1125); Blaine (Francia) (1153); Ferrara (Italia) (1171); Augsburgo (Alemania) (1194) ; Brujas (Bélgica) (1203); Rimini (Italia) (1227); Caravaca de la Cruz (España) (1231); Santarem (Portugal) (1247); Slavonice (Checoslovaquia) (1280); Colotowo (Polonia) (1290); Bredas (Holanda) (1300).

33Fiecht (Austria) (1310); Viversel (Bélgica) (1317); Casia (Italia) (1330); Waldurn (Alemania) (1330); Blanot (Francia) (1331); Stiphont (Holanda) (1342); Alborada (España) (1348); Macerata (Italia) (1356); Poznan (Polonia) (1399); Erding (Alemania) (1417); Turín (Italia) (1452); Montserrat (España) (1657); Les Ulmes (Francia) (1668); Patierno (Italia) (1772); Onil (España) (1824); Saint André (Isla de la Reunión) (1902); Tumaco (Colombia) (1906); Rosano (Italia) (1948); Betania (Venezuela) (1976); Ch i ra t takonam ( Ind ia ) (2001) ; F lorenc ia ( I ta l ia ) (2003) . www.thererealpresence.org. Los milagros eucarísticos en el mundo. Instituto San Clemente. Milano.




Dende o punto de vista literario o mito do Graal comeza no século XII co poema “Parceval” de Chrétien de Troyes, a primeira versión conservada e a que máis

34influíu no imaxinario colectivo medieval . Non obstante, as orixes do Graal en Parceval motiva a aparición de dúas tendencias: unha, defendida por Jessie Weston, facía alusión a que nos misterios do Graal había referencias a un conxunto de ritos pagáns de renovación vital da natureza, relacionados con

35cultos antigos da fertilidade ; a outra é sostida por aqueles que perciben que o graal é un símbolo de protección cristián, en suma un talismán. Polo tanto, o fundamento mitolóxico e pagán ten pouca relevancia.

Candeas.

Tamén no século XII, Robert de Boron, borgoñés, foi o primeiro en desenvolver e dar unha interpretación cristián á historia das orixes do Graal, ou Vaso Santo. Case coetáneas ás versións de Chrétien de Troyes e Boron, son o Peredur galés, o Perlesvaus francés e o xermano Parzival. O Peredur galés próximo ao prototipo céltico é a única versión que non considera ao Graal como santa reliquia cristián. O Perlesvaus francés recalca o simbolismo cristián do Graal e da procura de Perceval. O Parzival (Parsifal) de Wolfram vom Eschenbach é a versión máis complexa das tres. Amosa a un renovado Parsifal, entrañable e humano; e,

36tamén nunha constante e desesperada procura .

Este mito quedou esquecido durante longo tempo ata que Wagner utiliza o tema no seu Parsifal (1882). Logo, no século XX, autores como Anxo do Castelo, Huidobro, Arias San Xurxo, e o mesmo Elías Valiña, fan mención de que o Cebreiro co seu Milagre proporcionou a Wagner o tema para a composición do Parsifal. Así, o famoso país de Parsifal é Galicia; o templo indestrutible sito na montaña, o Santuario do

37Cebreiro; e o Grial misterioso, o Cáliz do Cebreiro .

6. Votos dos veciños do Cebreiro.

O 11 de xullo de 1820 os veciños desta comunidade acordan levar a cabo unha serie de votos na honra da Nosa Señora do Cebreiro e do Santo Milagre, reflectidos no seguinte texto:

“En el Nombre de Dios Todo Poderoso, Padre, Hijo e Espíritu Santo, La Sma. Trinidad, Ntra. Señora del Cebrero Patrona, y Abogada ntra. y del Smo. Milagro, que se venera en esta Santa Iglesia bajo el Título de Santa María la Real.

Todos los Feligreses en general y cada uno en particular en presencia de Nro. Muy Rdo. Cura Fr. Benito Carcamo, que Ds. guarde, atendiendo a que estamos bajo la protección y amparo de Nra. Patrona (Nra. Sra. del Cebrero) del Smo. Milagro, y que experimentando cada día los singulares favores del cielo, cual todo Montañés, desecho en lenguas, no podemos menos de confesar por la poderosa intercesión de esta Divina Madre y Su Smo. Hijo, que siendo nuestro consuelo en todos los apuros, nuestro remedio en todas las afliciones y desgracias, nuestra

34MOURE SALGADO, Xavier.: “O Cebreiro: entre a historia e o mito” (http://arqueoloxíadosancares.blogspot.com.es).

35BEDNAR, J.: La spiritualité et le symbolisme dans les oeuvres de Chrétien de Troyes, Paris, 1974.

36DE RIQUER, Martín: La leyenda del graal y temas épicos medievales, Madrid: Prensa Española, 1968, pp.91-92. 37VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Ob. cit., 2000, páx. 157.

Candeas e figuras de cera


esperanza en todos los buenos deseos, qual hijo, que espera en su Padre lograr cuanto le pida; sin comparación en estas Antorchas del Cielo esperamos todos, los que somos suios; reconocidos de tantas gracias, y parece que sería tener a Dios escondido, si venerando, como veneramos, y creemos firmemente, que el Preciosísimo Cuerpo, y la Sacratísima Sangre de Nro. Redentor Jesu-Cristo está en las Sagradas ampollas de Christal, en las que (según refiere la Historia) mando poner con toda decencia la Reyna Dña. Isabel, Cuio Milagro mas hace de quinientos años sucedió, como lo refiere el Historiador Yepes en su Crónica General de Sn. Benito Año de Christo 836 del Patriarca Sn. Benito 356, Fol. 64, no nos prometiésemos, como nos prometemos, fijar un día festivo haciendo, como hacemos un voto particular de la Parroquia de guardar el día nueve de Septiembre, en que nos obligamos a suspender toda labor, y dedicarnos a ofrecer nuestros votos, darle gracias y solemnizar la fiesta en su Sto. servicio, y provecho de nuestras Almas.

Así nos lo prometemos, así lo esperamos cumplir, mediante la gracia y auxilio de Dios del Santo Milagro, y de la Virgen nuestra Patrona.

Así lo queremos, y firmamos los que sabemos, en presencia de Nuestro Cura que al presente lo es en esta Villa del Cebrero a 11 de Julio de mil ochocientos veinte.

Benito Carcamo, José López, Bernardo de Revollal, Bernardo López, Benito Pérez, Juan Santín, Tomás Bosamal, Joseph del Valle, Juan Núñez, Bernardo de Rivollal, José de Freijo, Basilio Goá, Benito Espín, Juan Gallardo, Manuel Porto, Juan González, Manuel Carballo, Francisco Pérez, Pedro Díaz, Pedro Pérez, Juan

38de Espín, Manuel Pérez, Joan García,” firmado .

7. Piedade popular.

Na igrexa de Santa María do Cebreiro, conmemórase, o día 8 de setembro, a festividade de Santa María a Real; e o día 9, o Santo Milagre. En ambos os dous días acoden centos de devotos de diferentes lugares de Galicia, dun xeito preferente da provincia lucense. Ademais, o día 9, veñen moitos fieis da comarca Berciana de León, ao ser festivo en toda a provincia. “Las fiestas de los días 8 y 9 de setiembre se han convertido en uno de los centros de romería más importantes de Galicia y León. Millares de peregrinos se acercan a venerar el Santo Milagro y la Virgen del Cebrero… El Santuario de las Altas Cumbres se convierte en centro de cita para millares de leoneses y gallegos. El día 8 era de los gallegos, el 9 de los leoneses… El día 9 concurren en mayor número, gallegos y leoneses, todos hermanados para implorar la

39protección divina” . “A romaría xunta nos dous días a

40unhas 30.000 persoas de Lugo e León…” .

7.1. Pedimentos e rituais.

En xeral, os devotos ofrécense por si mesmos, aínda que hai ocasións nas que actúan como substitutos doutras persoas, que non poden vir por algún motivo case sempre ligado con doenzas. Isto queda reflectido dun xeito preferente cando o devoto ofrece máis dunha misa e acende máis dunha candea. Algúns veñen logo de que a divindade lles atende o pedimento. Pola contra, outros acoden, suplicantes, para que o ente sagrado medie perante diferentes peticións. Entre as máis usuais facemos alusión ás doenzas humanas, á

38VALIÑA SAMPEDRO, Elías: “Cebreiro, Sta. María la Real. Libro de Costumbres de la Parroquia del Cebreiro, 4º fol., perg., 1819, fols.73, blancos”, en Catálogo de los Archivos Parroquiales de la Diócesis de Lugo. Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial, 1991, páx- 166.

39VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Ob. cit., 2000, páxs. 171-172.

40GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: Guía de festas populares de Galicia, Vigo: Galaxia, 1997, páx. 166.Devotos ofrecendo candeas




mellora nas colleitas, matrimonio, por traballo, por problemas de índole familiar e social etc. “Saúde, destino, matrimonio, sorte e axuda nos negocios son os pregos máis frecuentes dos romeiros de toda

41Galicia” .

Agora ben, a petición vai vinculada ao cumprimento dunha serie de promesas reflectidas nos rituais e ofrendas que imos ver a continuación.

No que atinxe aos rituais e prácticas penitenciais, un costume aínda vixente é o de vir andando dende o seu lugar de orixe. Así, hai devotos que acoden a pé dende diferentes concellos da provincia lucense, como Becerreá, as Nogais, Pedrafita, e Triacastela; e tamén dalgunhas vilas leonesas da comarca do Bierzo, dun xeito preferentes de Vilafranca e Vega de Valcarcel.

42Segundo Marta Castro Alba , aínda hai algúns devotos que suben descalzos dende a vila de Pedrafita, se o tempo acompaña. Tamén, hainos que van descalzos na procesión. Antano, a comezos da década dos trinta do

41FRAGUAS, Antonio: Romarías e Santuarios, Vigo: Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, 1988, páx. 143.

42Informante de Pedrafita do Cebreiro.

43O noso patrimonio.blogspot.com.es. O Cebreiro. Entre a Historia e a Lenda. As festas do Santo Graal do Cebreiro (folleto do ano 1927). Xavier Moure Salgado.

44A Orde franciscana asumiu hai uns cinco anos as funcións de dirección e administración do Santuario do Cebreiro.

45Algún exemplo. Mentres que no ano 2005 este ritual só puido realizarse no ámbito exterior o día 8 de setembro, pola contra no ano 2014 tamén se celebrou o día 9.

46A finais do século XX, na procesión ía en primeiro termo a cruz parroquial; a ambos dous lados os ciriais; dous pendóns; e dous estandartes, levados por fregueses e devotos de ambos os dous sexos.

século pasado había romeiros que viñan descalzos 43dende localidades do Bierzo e Sarria .

Logo de que os fieis chegan ó recinto sacro oen unha das misas, que son oficiadas polos frades

44franciscanos dende primeiras horas da mañá ata xa moi entrada a tarde. A misa cantada da unha da tarde é concelebrada por varios frades e, se o tempo o propicia, lévase a cabo nun campo situado por detrás do santuario para engadir espazo que permita aos fieis

45poder asistir ó ritual do xeito máis confortable posible .

Ao remataren estes oficios relixiosos, sae a procesión que reviste a seguinte disposición respecto aos seus elementos:

46En primeiro termo, vai a cruz parroquial , un pendón e dous estandartes, levados por fregueses e devotos de ambos os dous sexos; logo, a imaxe da Virxe levada nas andas por devotas súas, ataviadas co traxe de galegas. Como remate, os frades concelebrantes e os fieis, colocados sen distinción de idade e sexo. Ao día seguinte, a procesión reviste case a mesma estrutura, xa que hai que engadirlle os elementos propios do Santo Milagre, que son portados por un frade baixo palio.

Ademais da participación na liturxia oficial, os ofrecidos realizan diferentes rituais populares. En primeiro termo lévase a cabo o “ritual de circunvalación” ao redor da advocación mariana, situada na capela do Santo Milagre. Este rito é habitual realízalo de pé e calzado, non obstante hai uns poucos devotos que o levan a cabo de xeonllos. Así mesmo, o número de voltas que hai que dar ao redor da imaxe, é variable. Así, temos que unha devota de Cervantes veu ofrecida a dar 15 voltas ao seu redor por un pedimento que lle outorgou a Virxe e, ademais, por outros familiares.

Por outra banda, ao mesmo tempo que os devotos levan a cabo este ritual, están realizando tamén un ritual de contacto coa advocación mariana, ben

Misa no santuario


bicando o seu manto ou pasando os seus panos pola imaxe cos que logo tocan algunhas partes dos seus corpos cunha finalidade preventiva e curativa. Outras manifestacións deste ritual de contacto podemos aprecialas cando os devotos bican o relicario do Santo Milagre, que un crego sostén mentres se realiza a cerimonia; tamén, ao pasar as súas mans e panos polo sagrario, situado na capela do Santo Milagre, e polos pés e perizoma da advocación de Cristo, que se encontra no altar central. “En los actos religiosos se daba a besar la sagrada re l iqu ia de la

47Transubstanciación” .

7.2. Ofrendas.

A relixiosidade popular ten, ademais dunha dimensión práctica, un compoñente de pacto baseado na reciprocidade, que esixe do devoto a entrega dalgún ben para propiciar ao ente sacro ou para compensalo polo favor recibido. Por iso é común que se depositen diversas ofrendas no interior do templo. Unha moi xeral é a das “candeas de cera” –cirios pequenos- que os fieis adquiren ben nun posto de venda de cera, situado no exterior do santuario, ou no que está colocado no lado dereito da entrada ao mesmo. Logo, deposítanos, acesos, tanto no exterior do santuario como no seu interior. Con respecto ao exterior hai un espazo, situado ao carón da parede lateral esquerda do recinto sacro, onde os devotos entregan esta ofrenda a dúas persoas, ligadas coa administración do santuario, que as depositan nuns lampadarios metálicos existentes para tal fin. En canto ao interior, hai dous lugares básicos: un, emprazado na parte inferior de onde está colocada a advocación mariana do Cebreiro para a súa


48En ambos os dous sepulcros están os restos do frade beneditino, que misaba cando tivo lugar o prodixio, e os do veciño de Barxamaior, que contemplou o evento.

49BLANCO PRADO, José Manuel: Exvotos e Rituais nos Santuarios Lucenses, Lugo: Deputación Provincial, 1996, páx. 138.


51Informante de Pedrafita, xa citada.

Ritual da procesión

veneración; e o outro situado na parte superior de 48ambos os dous sepulcros , que se encontran na

capela do Santo Milagre, arrimados á parede lateral esquerda.

Outra ofrenda son as esmolas en metálico, que adoitan entregarse no petitorio colocado ó pé da advocación mariana, no interior da pía bautismal, e no intre de pasar as mans polo sagrario da Capela do Santo Milagre.

Así mesmo, hai devotos que ofrecen estipendios en misas, cada unha das cales vale 10 euros. En ambos os dous días de festividade, calcúlase que pode haber unha ofrenda próxima a 500 misas. “O prezo de cada misa era de cincocentas pesetas no ano 1994 e a mediados da primeira década do presente século de 8

49Euros” . Con respecto a esta ofrenda, xa a finais do primeiro terzo do século XX o administrador do Santuario ditamina o seguinte: “Por decreto de nuestro Ilmo. Sr. Obispo de fecha 11 de enero del corriente año (1930) se prohibe a los sacerdotes tanto seculares como regulares recibir estipendios inferiores al diocesano, el que en virtud del mismo decreto se establece que la tasa diocesana para estipendios de Misas manuales (as ofrecidas polos fieis por propia devocion) en este Obispado será de tres pesetas”. “Se colectarán misas manuales de tres pesetas para distribuir entre los señores sacerdotes de la diócesis prefiriendo los inmediatos”. “Las misas locales, sin determinación de día ni hora, se celebrarán en este Santuario a tenor del canón 836, al estipendio de tres pesetas y cincuenta céntimos”. “Cuando por los fieles se exija un día previamente convenido, el estipendio será de cuatro pesetas, siendo la hora antes de la diez de la mañana”. “En los días de fiesta u otros después de la diez de la mañana, la limosna será de cinco pesetas”. “Las misas cantadas sin fijación de día será de diez

50pesetas”. “Las solemnes veinticinco pesetas” .

Tamén, uns poucos fregueses seguen traendo, 51segundo Montse Castro Alba , uns saquiños de cereal

coa finalidade de que haxa unha boa colleita ou en agradecemento porque a anterior foi boa.




Finalmente, algúns devotos achegan ramos de flores; e, tamén, figuras de cera, que simbolizan ó corpo humano, total e parcialmente.

O cumprimento dos diferentes rituais e ofrendas non só se realizan os días da festividade do santuario, senón que en calquera domingo do ano acoden devotos doutras comunidades para implorar á Virxe todo tipo de peticións.

Por outra banda, os oficios relixiosos de ambos os dous días compleméntanse cunha dimensión laica e profana, na que os fieis en xeral gozan dun tempo de lecer, mercan produtos de diversa índole, entre os que hai que salientar as rosquillas, a roupa e os produtos alimenticios. Tamén hainos que xantan o polbo o uns anacos de churrasco baixo os toldos dos tres postos, que están emprazados no campo da festa. Á noite algúns fregueses e mozos doutros concellos toman parte na verbena.

8. Consideracións finais.

O santuario do Cebreiro, por medio da lenda referida ao acto eucarístico, patentiza a presenza dun ser intanxible e sagrado nesta comunidade. Hai polo tanto unha relación entre o humano e o sagrado. Compre dicir que o sentido de posesión da advocación mariana e das santas reliquias non se fundamenta, dun xeito preferente, no seu valor artístico e pecuniario, senón no poder que posúen por si mesmas e para a comunidade propietaria en canto que constitúe un importante símbolo de referencia e identidade. A lenda ten un carácter transcendente e transmite conceptos fundamentais da cosmovisión do grupo social no que se xera e difunde.

Este santuario está situado nunha igrexa parroquial, mais transcende a súa situación concreta xa que a súa sona chega máis alá do contorno inmediato, non só de

Misa solemne no exterior do santuario

cara a Galicia, e máis concretamente á provincia de Lugo, senón tamén á comarca berciana de León. A vitalidade deste recinto sacro está fóra de dúbida, recibindo nos nosos tempos a centos de persoas cada ano non só os días da festividade, senón tamén calquera domingo do ano. Agora ben, sen milagres non hai posibilidade de crear devoción. E isto é así xa que os portentos se difunden entre os romeiros. Non obstante, ao ser o Cebreiro un lugar importante no camiño francés, case tódolos días do ano o santuario recibe a visita dalgúns peregrinos. Algúns acoden con devoción para venerar a advocación mariana e as santas reliquias. Outros, fano máis ben por curiosidade e para contemplar a dimensión artística do templo.

Posto de polbo

Tanto a advocación mariana como as reliquias do Santo Milagre poden actuar dentro dunha mentalidade cristiá como mediadoras perante Deus, e chegan a posuír todo o seu poder sobrenatural mediante un proceso que o antropólogo Joan Prat define como

52condensación simbólica ; ou, tamén, posuír un poder en si mesmas. Con elas tense unha interacción fundamentada en signos lingüísticos e corporais encamiñados a acadar o seu amparo e indulxencia.

Esta graza sacra está, como sucede con toda a relixiosidade popular, suxeita a un intercambio baseado no principio de dou para que me deas. Por tanto, a promesa á divindade reproduce dun xeito claro o sistema social vixente, no que polo xeral se moven as relacións humanas en función do sentido da racionalidade pragmática e na actuación de intermediarios que teñen como finalidade acadar certas metas a cambio de cartos

52PRAT I CAROS, Joan: “Los Santuarios Marianos en Cataluña: una aproximación desde la etnografía”, en La Religiosidad popular, III. Hermandades, Romerías, Santuarios. Anthropos, Barcelona, 1989, páx. 227.


ou dunha posterior prestación cando chegue o momento axeitado. Segundo Marcial Gondar “cando o campesiño mercantiliza as súas relacións relixiosas.. .o que tenta é traducilas a unha dialéctica coñecida, que lle proporciona dúas vantaxes fundamentais: a comprensión pragmática dunha interacción, de por si misteriosa, entre o natural e o sobrenatural, e unha certa seguridade ou dereito

53emanante da reciprocidade co intermediario” . Por iso os romeiros depositan esmolas e outras ofrendas, dando así cumprimento a súa parte no trato.

Non obstante, a comunicación coa imaxe e as santas reliquias require de actos penitenciais propiciadores da graza divina. Así, no santuario do Cebreiro aparecen signos vinculados coa penitencia, como ir camiñando dende o lugar de orixe dos devotos. Camiñar é a forma máis sinxela de purificación e mortificación corporal. O carácter penitencial da romaxe está ligado ao esforzo que debe realizar o ofrecido para chegar á meta romeira, acumulando deste xeito méritos que propicien ao ente sacro.

Por outra banda, a dimensión sacra transmítese ao exterior, dun xeito directo, por medio da procesión. As imaxes que saen na mesma, santifican o espazo xeográfico que percorren, proporcionando unha enerxía positiva a todos os seres que se encontran no mesmo. Respecto á disposición da procesión, hai unha serie de trazos básicos: dentro da comunidade local é algo que chega vitalmente aos fregueses. Ademais, é mester reparar nas imaxes, no xeito de levalas, no pobo que participa e no que mira, así como no espírito da celebración reflectido en cantos, rezos, e mesmo no silencio.

53GONDAR PORTASANY, Marcial: Crítica da razón galega. Entre o nós-mesmos e nós-outros. Nós os galegos. Vigo: 1993, páx. 153.

Posto de rosquillas

Rituais de contacto coa advocación mariana.

Detalle do ritual da procesión.

Devotas de xeonllos ao carón da advocación mariana




Bibliografía.

ALVILARES, José: O Cebreiro, A Coruña: Imp. Moret, 1956.

BLANCO PRADO, J.M.: Religiosidad Popular en el Municipio de Begonte, Lugo: Deputación Provincial, 1993.

BLANCO PRADO, José Manuel. Exvotos e rituais nos santuarios lucenses, Lugo: Deputación provincial, 1996, páxs. 137-140.

CANCIO FERNÁNDEZ, José: Autor do mapa de localización do Concello de Pedrafita do Cebreiro.

DELGADO GÓMEZ, Jaime: El camino francés de Santiago en su tramo lucense. Hércules de Ediciones S.A, 1993, páxs. 27-32.

DE RIQUER, Martín: La leyenda del graal y temas épicos medievales, Madrid: Prensa Española, 1968.

Equipo “Ir Indo”: GUZMÁN LÓPEZ, Cristina; IGLESIAS PÉREZ, Montserrat; MIRAMONTES CARBALLADA, Ángel e outros. Galicia en Comarcas. Os Ancares e O Courel, Vigo: Ed. Ir Indo. La Voz de Galicia, 2005, páxs. 141-145.

FRAGUAS, Antonio: Romarías e Santuarios, Vigo: Ed. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega, 1988.

GARCÍA ORO, José: Galicia en la Baja Edad Media. Iglesia, señorio y nobleza, Santiago de Compostela: Biblioteca de bibliófilos gallegos. Biblioteca de Galicia, XVII, 1977.

GONDAR PORTASANY, Marcial: Crítica da razón galega. Entre o nós-mesmos e nós-outros. Nós os galegos. Vigo, 1993.

GONZÁLEZ REBOREDO, X.M.: Guía de festas populares de Galicia, Vigo: Galaxia, 1997.

LISTA OMAYRA: Santuarios con Leyenda. Galicia en guías 2005, nº 13. La Voz de Galicia, páxs. 54-57.

LÓPEZ POMBO, Luís: O Cebreiro. Apuntamentos históricos e documentais, Lugo: Deputación de Lugo, 2013.

LÓPEZ VILLARABID, Víctor: O Cebreiro, León: Ed. Everest

MARIÑO FERRO, Xosé Ramón: Santuarios mágicos de Galicia. Vigo: Ed. Nigratrea, 2003, páxs. 49-53.

MOLINA, B.S. de: Descripción del reino de Galicia, Mondoñedo: Ed. Bibliófilos Gallegos, 1949.

MORALES, A.: Viage de Ambrosio de Morales a los reinos de León, Galicia y Principado de Asturias, Madrid: 1765.

OTERO GARCÍA, Concha: “ Pedrafita do Cebreiro”, en, La Voz de Galicia, A Coruña, páxs. 1013-1016.

PRAT I CAROS, Joan: “Los Santuarios Marianos en Cataluña: una aproximación desde la etnografía”, en La Religiosidad popular, III. Hermandades, Romerías, Santuarios. Anthropos, Barcelona, 1989.

RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel: “ La inscripción del cáliz do Cebreiro. Estudio lingüístico del texto”, en Lucensia nº 32, Lugo, 2006.

VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Inventario Artístico de Lugo y su provincia, Madrid: Servicio Nacional de Información Artística, Arqueológica y Etnológica, 1975.

VALIÑA SAMPEDRO, Elías: Catálogo de los Archivos Parroquiales de la Diócesis de Lugo. Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial, 1991.

VALIÑA SAMPEDRO, Elías: El camino de Santiago. Estudio histórico-jurídico. Lugo: Deputación provincial, 3ª ed, 2000.

VILLAAMIL Y CASTRO, José: Artigo publicado na “Crónica do 2º Congreso Eucarístico”, celebrado no mes de Agosto do ano 1896 en Lugo, 1896.

VILLALBA Y ESTENZA, B.: El Pelegrino Curioso y Grandezas de España, Madrid: Ed. Soc. Bibliófilos Españoles, 1886, t.I.

YEPES, Fr. A.: Crónica General de la Orden de San Benito, Madrid: Ed. Biblioteca de Autores Españoles, t. II, Madrid, 1960.

Webs e Blogs

http://www.diócesisdelugo.org/cebreiro/. A cargo de José Castro Alba.

O noso patrimonio (http://onosopatrimonio. blogspot .com.es), a cargo de Xabier Moure Salgado.

Patrimonio inmaterial da comarca dos Ancares (http://arqueoloxíadosancares.blogspot.com.es), a cargo de Xavier Moure Salgado.

http://www.therealpresence.org. Los milagros eucarísticos en el Mundo. Instituto San Clemente. Milano.

1. Introdución.

Varios foron os personaxes ribadenses que despois de emigrar a terras americanas e conseguindo alí facer fortuna, a base de anos de traballo e esforzo, regresaron á súa terra natal, onde foron patrocinadores de importantes obras sociais e culturais.

Hoxe recórdaselles co nome dunha rúa, dunha asociación cultural, ou cunha placa conmemorativa na casa onde naceron.

Entre eles destaca a figura de Ramón González Fernández, de quen, xunto ca súa dona Corona González Santos tratarei neste pequeno artigo. Nel intentarei estudar as relacións que o matrimonio estableceu no primeiro cuarto do S XX en Ribadeo coa familia Prieto, especialmente con dous dos seus membros: O fotógrafo Benito Prieto Ferrero e o seu fillo Benito Prieto Coussent.

2. Algúns datos biográficos.

Naceu en Ribadeo o 22 de Abril de 1856 no barrio de Porcillán, (aínda que se lle colocou unha placa conmemorativa nunha casa que construíu máis tarde na rúa San Roque). Nesta vila pasou a súa nenez e primeira xuventude. Alí estudou Náutica e Comercio, pero preferiu non exercer estas profesións e emigrar a América.

Aínda moi novo emigrou á Arxentina, onde se estableceu na cidade de Rosario de Santa Fe, traballando primeiro como empregado na casa comercial Correa, Gana e Compañía, máis tarde como socio na empresa Mendeto e Compañía, e máis tarde

CORONA GONZÁLEZ SANTOS E RAMÓN GONZÁLEZ: UN MATRIMONIO DE MECENAS.

Celia Castro


como sucesor na Ramón González e Cía, retirándose 1en 1896 .

En 1899 regresou a España onde continuou realizando diversas actividades entre elas a creación do Banco Español do Río da Prata en Santiago e en Vigo.

Nunha viaxe a Porriño, para visitar un amigo, na Estación do tren, viu a Corona González Santos, que paseaba por esta cunhas amigas, como era costume nas señoritas da boa sociedade da época. Casáronse o 22 de Setembro de 1900 na Capela das Angustias de Sanguiñeda de Mos, en Porriño).

O matrimonio residía por tempadas en Ribadeo e en Porriño, exercendo en ambos os dous lugares o seu labor filantrópico, contribuíndo de xeito activo ao desenvolvemento de ambas localidades.

Entre outras actividades, en Ribadeo, Ramón González foi membro da Sociedade Obreira de Socorros Mutuos,”A Concordia”, e o seu presidente en 1910. Foi tamén membro do Ateneo Biblioteca Popular, e contribuíu ao desenvolvemento desta institución subvencionando clases de distintas materias e instrumentos musicais. Ademais adxudicou bolsas a varios alumnos da vila para que puidesen realizar os seus estudos.

Subvencionou tamén a construción do Teatro, a de A Praza de Abastos e doou unha importante cantidade de diñeiro para as Festas Patronais de 1925.

1“Algunos datos biográficos sobre el Excmo Sr D.Ramón González Fernández”, Las Riberas del Eo. Ribadeo 19 de Decembro de 1925.

CORONA GONZÁLEZ SANTOS E RAMÓN GONZÁLEZ:

UN MATRIMONIO DE MECENAS.


Foi nomeado Fillo Predilecto de Ribadeo en 1922, facéndoselle unha grande homenaxe na vila en

2colaboración co Ateneo e a Concordia .

En Porriño e Mos tamén o matrimonio exerceu un importante labor benéfico e cultural.

En Porriño financiaron o templo parroquial, inaugurado en 1913, e encargaron ao arquitecto Antonio Palacios o edificio do Concello. Comezado en 1921, e rematado tres años despois, é unha espléndida obra do arquitecto, na que combina o historicismo medieval, cun sentido da monumentalidade e solidez moi de moda na época.

Don Ramón faleceu o 15 de Decembro de 1925 no Porriño, sendo enterrado en Ribadeo o 17 do mesmo mes.

En 1926 o Concello de Ribadeo nomeou a Dª. Corona filla adoptiva “en proba de afecto e gratitude pola súa valiosa e eficaz valoración en todos os actos altruístas realizados polo seu finado esposo e fillo predilecto de

3Ribadeo, o Excmo. Sr D.Ramón González Fernández” .

Ela foi sempre unha muller moi culta e avanzada para a súa época, practicando entre outras afeccións a fotografía e a escultura en cemento.

A súas actividades altruístas non cesaron, e en 1929, cedeu os terreos para a nova igrexa da Orde Franciscana Terciaria (á que ela tamén pertencía), patrocinando a nova igrexa, que foi rematada o 17 de xuño de 1931, alí mandou construír un precioso mausoleo Art Decó, onde trasladou os restos do seu esposo, sendo tamén ela enterrada neste, en 1972.

Ata o seu falecemento residiu en Porriño con algunha breve estanza en Ribadeo.

2. A familia Prieto Coussent.

Benito Prieto Ferrero, natural de La Bañeza (León), estableceuse como fotógrafo en Ribadeo entre los últimos anos do século XIX e os primeiros do XX, aínda que non hai moitos datos a este respecto. No seu selo fotográfico, pode lerse:

4Álvarez Oblanca e Barrionuevo Almuzara, León, una mirada fotográfica. Fundación Hullera Vasco-leonesa. León. 2009. Páx. 152-153.

Foto PrietoCasa fundada en 1902Taller de fotografía, ampliaciones, fotografías en negro y en sepia. Retratos al óleo.Se revelan películas de los aficionados.Casa Central: Ribadeo.Sucursales: Navia y Vegadeo.

Créese que aprendeu a arte da fotografía en Francia, montando xunto co seu irmán Leonardo un estudo fotográfico en La Bañeza en 1897.

Establecido xa en Ribadeo e casado con Nieves Coussent Centeno, nesta localidade naceron os seus fillos, Elisa, Benito, Ángeles, Gloria, Encarnación e Luis.

Nos arquivos do rexistro civil de Ribadeo recóllese a súa data de nacemento e de defunción, en 1944 aos 72 años de idade. A data de nacemento está borrosa, e non se distingue con claridade se é en 1862 ou en

41872 .

O seu estudo, Foto Prieto, terá sucursais en Navia, Vegadeo e Luarca, no occidente asturiano, e durante o primeiro terzo do S XX será quizais o fotógrafo máis coñecido e de más prestixio da bisbarra do Eo.

Polo seu estudo pasan persoas de todas as categorías sociais, dende tipos populares ata personaxes da alta burguesía e da nobreza. Dispoñía, como todos os fotógrafos da época, de varios panos de fondo para ambientar os seus retratos, e dun variado atrezzo -cadeiras de brazos, veladores, xoguetes- para situar aos retratados.

Ramón González e Corona González Santos foron clientes seus en numerosas ocasións.

Consérvanse varias fotografías de ambos os dous, retratos individuais, dobres e con outras persoas.

Estes son algúns deles:

É unha fotografía tomada pouco tempo despois do seu matrimonio.

2Ramón González Fernández, Galegos. Galicia Dixital. Portal de Galicia.

3 Vid. Blog Atalaia. Mércores 17 de Decembro de 2008. Ribadeo.


Pousa de corpo enteiro con vestido longo e chal, e o pelo recollido nun moño á moda da época. O fondo é un pano pintado que representa o interior dun amplo salón, a un lado, detrás dun cortinón repregado, vese unha porta que dá acceso a un xardín ou unha terraza con plantas.

Dona Corona posa ergueita no centro sobre unha grande alfombra con estampado floral, co corpo en escorzo e a cabeza xirada cara ao fotógrafo, nunha pose elegante e unha actitude algo distante.

Posiblemente á mesma sesión pertence esta outra na que aparece en compañía da súa irmá Aurora. Teñen o mesmo fondo, o salón e a porta que dá á terraza ou xardín, o chan está cuberto cunha grande alfombra de flores, e solo se introduce algún elemento novo.

Ao ser neste caso dúas as persoas fotografadas, aparece, como é usual na época, unha sentada e outra de pé. Forman neste caso unha composición harmónica e elegante, na que ambas as dúas mozas aparecen ollando un álbum de fotos, dos que os fotógrafos adoitan ter no seu estudo, neste caso trátase dun de vistas panorámicas de Ribadeo. Dna. Corona, sentada nunha cadeira de brazos de corte

modernista, sostén o álbum nas súas mans, a súa irmá, de pé, óllao por enriba do seu ombro. As dúas teñen o cabelo recollido nun moño, seguindo a moda da época, e mentres o seus rostros aparecen de perfil, os seus corpos están xirados en postura de tres cuartos.

A seguinte fotografía, moi posterior, calculo que realizada a partir de 1920, está sacada tamén no estudo ribadense de Benito Prieto Ferrero, aínda que esta vez

Lám. 1 - Dª. Corona González Santos. Benito Prieto Ferrero. Ribadeo. Fotografía á albumina. 23x16,50 cm.

Colección particular.

Lám 2 - Dª. Corona González Santos e a súa irmá Aurora. Benito Prieto Ferrero. Ribadeo.

Fotografía á albumina. 23x16,50 cm. Colección particular.

Lám 3 – Dna. Corona González Santos e D. Ramón González.Benito Prieto Ferrero. Ribadeo. Fotografía á albumina.

9,50x 14,50cm. Colección particular.



no marco pode lerse: “Prieto-Ribadeo. Sucursais Navia e Luarca”.

É unha foto de medio corpo, na que os retratados destacan sobre un pano de fondo.

Corona mira ao seu marido de perfil cunha expresión entrañable. É unha muller máis madura, que usa anteollos, o que lle da un carácter de intelectualidade e naturalidade. D. Ramón mira á cámara coa cabeza lixeiramente ladeada, postura que favorece un lixeiro claroscuro e unha maior definición das súas faccións. Calculo que esta foto pode datarse nos seus últimos anos, pola súa fisionomía envellecida e máis delgada. Non obstante a súa expresión intelixente e esperta é a mesma que podemos contemplar noutros retratos contemporáneos e anteriores.

3. Benito Prieto Coussent.

Benito Prieto, nacido en Ribadeo o 6 de Xuño de 1907, foi o maior dos fillos de Benito Prieto Ferrero e Nieves Coussent Centeno. Vivíu en Padul dende 1941 por mor do seu matrimonio con Mª Antonia Rejón, mestra e farmacéutica, residindo alí ata a morte desta, en 1958. Logo, traslada a súa residencia a Granada, onde falece o 3 de Febreiro do 2001 aos 93 anos.

Consérvanse dende a súa xuventude cadros que mostran o seu profundo interese pola pintura clásica, á vez que un sentido da perfección que nunca abandonará. Aos quince anos foise estudar Belas Artes a Madrid na Academia de San Fernando, cunha bolsa de estudos proporcionada pola Deputación de Lugo. Alí estivo baixo a tutela do gravador lucense Castro Gil,

tendo ademais mestres tan prestixiosos como Cecilio Plá, Manuel Benedito, José Moreno Carbonero e Julio Romero de Torres, e compañeiros como Salvador Dalí. En 1928, era posuidor xa do titulo de profesor de Debuxo recibindo os seus primeiros encargos importantes, entre eles os retratos de Don Alfonso XIII e o de D. Ramón González e a realización do

5Monumento ao Santísimo de Galdo (Viveiro) .

Aos vinte e cinco años obtén unha praza de profesor titular no Instituto de Tui, onde permanecerá dous anos, sendo encarcerado polas súas ideas liberais e mais tarde posto en liberdade.

En 1940 cásase e vaise a vivir a El Padul.

A partir de entón vivirá alí e en Granada ata a súa morte.

Obterá numerosos éxitos na pintura, entre eles unha terceira medalla na Exposición Nacional de 1948 polo seu Cristo na cruz.

Fará numerosos retratos de diversas personalidades españolas e estranxeiras, e en 1983 é nomeado numerario da Academia de Belas Artes de Granada á que doa o seu cadro El Padre Damián.

Seguirá pintando ininterrompidamente obras de gran formato ata a súa morte en 2001.

Consérvase obra súa en varios museos españois e estranxeiros.

Aínda que nunca perdeu o contacto con Ribadeo, onde tiña numerosos amigos, é pouca a obra que se conserva alí da súa xuventude, da súa etapa artística ata 1940.

Da relación da familia Prieto con Ramón González e Corona González Santos, temos moitas referencias.

Coñecemos tamén a axuda e protección que o matrimonio prestou a Benito Prieto Coussent ao comezo da súa carreira.

Esta vén dada polos encargos feitos ao pintor cando aínda era un artista novel, acabada de rematar a súa carreira de Belas Artes.

Entre estes primeiros encargos figuran os cadros A Santa Cea, datado en 1930 e A morte de San Xosé,

5Fausto Galdo Fernández. Pintores y pintura de Viveiro. Edicións do Castro. Sada. 1992. Páx. 69.


Lám 4 - D. Ramón González. Foto en Dominio públicoFuente: http://www.galegos.info/ramon-gonzalez-fernandez


6Celia Castro Fernández. ”A Última Cea de Xesús, de Benito Prieto Coussent”, Lucensia. Lugo. 2014. Páx. 121-128.

pertencentes aos seus descendentes, e dende hai años en depósito no Museo Quiñones de León en

6Vigo .

Pero uns anos antes, en 1923, xa realizara dous retratos de Ramón González, tomando como base fotografías feitas, presumiblemente, no estudo do seu pai.

Neles vese, que a pesar da súa idade temperá (un deles, un debuxo, está datado o 4-9-1923) é xa un extraordinario debuxante, con gran firmeza de liña e unha extraordinaria penetración psicolóxica, reflectindo con grande agudeza o carácter do retratado. O debuxo, lám. 5, está feito sobre una fotografía, na que, tal como era usual na época positivouse tan só a cara, pintando por enriba.

Creo que as similitudes entre o debuxo a lapis (utiliza tres cores) e a fotografía da lámina 6, son evidentes: a pose, a actitude, o traxe, o alfinete de gravata (que cambia de posición), e a fisionomía. Nesta última, capta ata os máis mínimos detalles, como unha pequena espulla que ten D. Ramón baixo o ollo dereito. As cellas poboadas, e o cello lixeiramente pregado son característicos e a expresión enérxica e concentrada que podemos observar así mesmo noutras fotografías que se lle toman polos mesmos anos. Neste debuxo, podemos facer notar, como característica salientable, a maior suavidade das faccións.

Calculo que entre 1823 y 1825 fíxose este segundo retrato, un óleo sen asinar nin datar (aínda que consta nun papel que é da súa man), e que mostra o dominio que desta técnica ten xa o artista.

O modelo ten máis ou menos a mesma idade, e a disposición e actitude son similares ao anterior, baseouse tamén, con toda probabilidade, nunha fotografía.

É tamén un retrato de busto e cunha gama de cores reducida, tomando como base os tons marrón, ocre e area, consegue unha composición sobria que transmite ao mesmo tempo calidez e elegancia.

Sobre un fondo castaño e uniforme destaca a cabeza do retratado rodeada dunha luz suave e dourada, a mesma que baña o seu rostro, matizado por un suave claroscuro.

Lám. 5 Benito Prieto Coussent.

Retrato de Ramón González. Lapis sobre fotografía. 75x45 cm.

1923.Colección particular.

Lám. 6 Retrato de Ramón González. Fotografía en dominio público.

Fuente: http://www.galegos.info/ramon-gonzalez-fernandez

Ademais por estas datas Prieto Coussent recibe outro encargo do matrimonio González, o retrato do seu sobriño José Ramón. Está asinado no ángulo inferior esquerdo e debaixo lése: Ribadeo 1924.

O neno José Ramón a idade de nove anos está retratado co traxe típico de Galicia.

Aínda que non moi usual nesta época, empezan a verse nos estudos dos fotógrafos retratos de personaxes da nobreza, alta burguesía ou clase media, vestindo este atuendo.

Lám. 7 Benito Prieto Coussent.

Retrato de Ramón González.Óleo sobre lenzo. 70x60 cm.

Ca 1923. Colección particular.

Lám. 8 Benito Prieto Coussent. Retrato de José Ramón.

Óleo sobre lenzo. 62x35cm. 1924. Colección particular




A temática costumista posta de moda polos pintores do romanticismo -véxase o caso en Galicia de Dionisio Fierros- e continuada por artistas como Sotomayor, foi seguida por outros moitos pintores do momento.

Probablemente o artista se axudase de algunha fotografía contemporánea do modelo, posto que existen varias do mesmo realizadas en Ribadeo no estudo Foto Prieto.

É un retrato de corpo enteiro. A imaxe do neno resalta sobre un fondo escuro e indefinido. Ten unha expresión seria, mira de fronte, mentres a súa figura xirase en tres cuartos marcando un leve escorzo. Os pés están algo separados e os brazos caen en liña có resto do corpo. A man dereita sostén unha vara que recorda ás aguilladas que se usan para picar os bois.

A gama cromática é reducida, destacando fortemente o branco da camisa, o vermello do chaleco e as borlas verdes e vermellas da monteira e das medias como únicas notas de cor.

O pintor faría este cadro aos dezasete anos demostrando xa unha boa técnica, e esa penetración psicolóxica que iría perfeccionando ao longo da súa vida, e que desembocando nun intenso realismo faría posible cadros como El Padre Damián que doou en 1983 á Academia de Belas Artes de Granada.

4. Conclusión.

A miña intención con este artigo e recordar con cariño e agradecemento a aqueles personaxes, neste caso Ramón González e Corona González Santos, que co seu entusiasmo e mecenado contribuíron á nosa cultura, financiando importantes obras e facendo posible o desenvolvemento de tantos pobos e cidades de Galicia. Grazas a eles, a miúdo inxustamente

esquecidos, e a artistas de talento, así mesmo esquecidos, como Benito Prieto Coussent, temos hoxe conciencia e testemuño duns anos fundamentais para o desenvolvemento da nosa historia.

Bibliografía.

ÁLVAREZ OBLANCA, WENCESLAO e BARRIONUEVO ALMUZARA, ISABEL. León, una mirada fotográfica. León. Fundación Hullera Vasco-Leonesa. 2009.

CASTRO FERNÁNDEZ, CELIA. ”A Última Cea de Xesús de Benito Prieto Coussent”. Revista Lucensia. Nº 48. Lugo. Ed Biblioteca do Seminario Diocesano. 2014.

GALDO FERNÁNDEZ, FAUSTO. Pintura y pintores de Viveiro. Sada. Edicións do Castro. 1992.

RUIZ RODRÍGUEZ, LUIS. ”Benito Prieto Coussent”. Artistas Gallegos. Pintores (Figuracións). A Coruña. Nova Galicia Edicións. 2004.

“Algunos datos biográficos sobre el Excmo Sr. D.Ramón González Fernández”. Las Riberas del Eo. Ribadeo 19 de Decembro de 1925.

Webgrafía.

atalaia.blogspot.com/

http://atalaiaasocvecinos.blogcindario.com/

Ribadeo. 17 de Decembro 2008.

http://www.galegos.info/ramon-gonzalez-fernandez.

SOCIEDAD CULTURAL BENITO PRIETO COUSSENT.

http://www prieto-coussent.com/index.html

PALLOZA-MUSEO CASA DO SESTO

Isolina Rodríguez


Nos anos 70 e 80, do século pasado, a xente que viña visitar Piornedo marchaba coa idea de que a vida nas pallozas era moi dura, que se pasaban moitas calamidades, que eran casas sucias, inhóspitas, insalubres e estrañábanse de que puidera vivir xente en semellante lugar. Os habitantes mostraban o mesmo resentimento cara ás casas de sempre e querían tiralas para facer un horto ou unha casa de ladrillo coa intención de esquecer e agochar una historia persoal e social que, aos ollos do mundo exterior, resultaba vergoñenta. A miña experiencia, por ter vivido na infancia nunha palloza non me producía eses sentimentos de rexeitamento, pola contra, a “casa vella” traíame recordos de fogar quente e acolledor, de familia, de veciños na polavila, de parola, etc.

Empecei a matinar, por aquel tempo, na posibilidade de facer algo para recuperar a dignidade desas casas e

da forma de vida que representaban. Por outra parte, sempre me pareceu que as cousas non se poden illar, que forman parte dun todo: a forma de vida, a lingua, os traballos, os contos, a música.

Pensei que se se a xente que viña a Piornedo podía ver as casas como realmente eran, coidadas, co lume acceso, coas ferramentas e útiles que se usaran ao longo do tempo e todo iso se explicaba con cariño estariamos contribuíndo á conservacións das casas, da cultura e a poñer as cousa no seu sitio.

No ano 1988 puxémonos man á obra, sen ningún tipo de axuda nin asesoramento inst i tucional , exclusivamente coa axuda da familia e cunha idea na cabeza.

O meirande apoio veu de parte de Fuco, un Ferrolán que é a miña parella dende fai moitos anos, que estivo disposto a abandonar un traballo fixo por un soño compartido. Sen darlle moitas voltas ao asunto deuse de alta como autónomo e decidiu montar un obradoiro de cerámica e dedicar o seu tempo ás dúas actividades: a elaboración e venda de agasallos de barro e a tarefa de guía no que demos en chamar Palloza-museo Casa do Sesto.

Tiveron que pasar anos, custou traballo loitar cos de dentro: “eí tein todos os trastes de antes”, e cos de fora: “no me puedo creer que tú hayas vivido aquí”. Hoxe as pallozas van collendo o sitio que lles corresponde na historia, nas tipoloxías construtivas e a xente da zona volve a quererlles mais, a recoñecerlles algunhas virtudes que naquel tempo non lles recoñecían: illamento térmico, espazos facilitadores da socialización...



As pallozas son a esencia de Piornedo e da alta montaña de Lugo. Achégannos a una realidade cultural e conéctannos cunha forma de vida tradicional tan arcaica como harmónica, que se esborrallou rapidamente polo desprestixio e a introdución de elementos foráneos.

Pouco a pouco as visitas á palloza museo vanse consolidando, aparece en INTERNET, xa todo o mundo sabe que son casas con cuberta de palla nas que vivían as familias e os animais e que a palla é un gran illante que axuda a manter unha temperatura constante no inverno e no verán. No ano 2007 obtivemos o recoñecemento oficial ao declarar o Consello da Xunta a palloza como colección museolóxica, co aval do Consello da Cultura Galega e do Museo do Castro de Viladonga.

Ao longo do tempo, tamén fomos vendo que é preciso guiar ao visitante; empezamos cun pouco de medo porque non somos especialistas, só explicabamos se nos preguntaban, pero comprendemos que nada mellor que a práctica para ensinar o que foi a nosa casa e que a experiencia propia é un dos mellores valores

que ten a colección; mesmo as persoas que viviron en contornos parecidos poden comparar, comentar, preguntar etc. e, unha vez experimentado, cada vez nos gusta mais este intercambio. Como a cantidade de visitantes é pequena podemos, agás algún día de Semana anta ou do verán, interactuar en pequenos grupos.

A nosa é unha pequena colección, privada e familiar. O que nos distingue é, se cadra, algo que podemos chamar a contextualización: as cousas están no seu sitio de sempre (as cazolas, a lacena, a trabela...) na mesma casa na que me criei e se criou meu pai, miña avoa, meu bisavó...

Tamén imos dándonos conta de que os anos pasan e que, rapidamente, se van perdendo os traballos e os saberes tradicionais e empezamos a querer aprender a facer, non todas as cousas que sabían facer nosos pais, pero si moitas delas. As pallozas sen eses coñecementos non teñen razón de ser.

Por iso de querer recuperar saberes algúns días poderedes vernos no museo tecendo no tear ou fiando, facendo cestos e marañois ou mangando un podón.

É preciso que se manteñan os saberes básicos que serven para conservar a propia casa.

Queremos reiniciar o proceso de traballo do pan (centeo), recuperar as tarefas, que xa case non se fan na zona e, de paso, aproveitar a palla para teitar. Imos


empezar por sementar centeo, conxuntamente con outros dous veciños, xa temos adquirida unha máquina de segar e unha máquina de mallar antiga. Tamén teremos que escolmar e acabaremos o proceso cocendo.

Como somos poucos, contamos coa axuda dos amigos e esperamos que haxa voluntarios que queiran aprender e colaborar.

Sería un soño que dentro duns anos algunha xente na zona se dedicara a facer estes traballos, para que quedaran recursos na zona á vez que se mellora e incrementa a restauración de todos os teitos de palla que aínda se conservan.

Intentamos recoller en vídeo, (gravacións domésticas) traballos tradicionais como facer cestos, galochas, urdir no tear, facer malles..., pero pensamos que estas recompilacións deberían facerse de forma mais

Centrámonos tamén bastante na música da zona e temos gravacións de tocadoras de pandeira e de cantadoras e cantadores, algunha propias e outras de amigos e coñecidos. Xa vai sendo algo tarde pero, buscando, aínda hai campo para a investigación.

profesional. Con esta idea, no ano 2010, por primeira e única vez, elaboramos un proxecto e solicitamos unha subvención para realizar gravacións deste tipo, pero nunca recibimos resposta e continuamos coas recompilacións elementais que están na nosa man.

Nas fotos aparece decote meu pai, Albino, do que sempre estamos aprendendo porque é unha auténtica



enciclopedia da tradición, un home con coñecementos e experiencia en todos os oficios necesarios para ser autárquico: labrego, galocheiro, carpinteiro, teitador, ferreiro, cesteiro, etc... todo iso resumíase nunha simple expresión: “é un home mui curioso”.

E miña nai non ía ser menos: labrega, costureira, tecedora (coas espetas e co tear), fiadora, hortelá, ademais das labores da casa, a cociña, os nenos... ¡As mulleres de antes!.

Todos eses traballos e saberes fan que tamén teñamos moitos aparellos e ferramentas na casa e nocións básicas do uso de cada un deles.

Hai outras experiencias que nos parecía interesante compartir con aquela xente que queira profundar no coñecemento da vida na montaña e ocorréronsenos dúas actividades complementarias que estamos a ofrecer xa, pero non espertan moito interese:

- Rutas etnográficas: pequenas saídas guiadas polo contorno. Nestas excursións ademais de admirar as belezas da paisaxe e a riqueza da flora explicamos o

uso das terras e do monte e os traballos tradicionais do pastoreo e dos cultivos e adentrámonos un pouco nos contos e lendas que recollemos da tradición oral.

- Polavilas: xuntanzas nocturnas a carón do lume acceso, para contar contos ou cantar, nas que se experimenta coa incomodidade do fume pero tamén cun espazo que propicia a comunicación e a participación de forma moi perceptible.

Temos moitas dificultades para poñer en marcha novas actividades porque non contamos con persoal nin con axudas e dedicámoslle ao museo o tempo libre que nos deixan outros traballos, pero facémolo con total entrega porque este proxecto segue sendo a ilusión da nosa vida.

Oxalá poidamos transmitirlle á xeración seguinte o cariño que temos pola “casa vella” (a denominación de pallozas é foránea e moderna) e que a nosa filla atope a forma de encaixar na súa vida a conservación do tesouro dos seus devanceiros.

O MUSEO PROVINCIAL DO MAR DE SAN CIBRAO: OS FACEDORES DE MUNDOS

Encarna Lago González e Silvia Fiallega Lorenzo


Introdución

O Museo Provincial do Mar é un dos catro museos que integran a Rede Museística Provincial xunto co Museo provincial de Lugo, San Paio de Narla e o Pazo de Tor. A Rede Museística Provincial ponse en funcionamento no ano 2006, co obxectivo de mellorar todas e cada unha das funcións definidas polo ICOM para os m u s e o s , c u n h a e s p e c i a l i n c i d e n c i a n a responsabilidade social como institucións públicas.

A Rede é un organismo cun modelo de xestión próximo, en diálogo permanente coa sociedade. O noso principal obxectivo é tratar de cambiar a percepción dos nosos museos, convertelos en lugares de encontro, accesibles e inclusivos, espazos para a educación e a investigación. Fortalecer este vínculo coa sociedade é esencial para favorecer a identificación da cidadanía coas coleccións que custodiamos nos nosos museos, promovendo o sentimento de propiedade colectiva dos bens culturais e forxando o sentimento de comunidade. Queremos museos dinámicos e cheos de vida.

O Museo Provincial do Mar de San Cibrao constitúe un fiel reflexo desta filosofía, tanto a nivel museolóxico como a nivel de compromiso e integración social.

O novo plan museolóxico, deseñado para o Museo do Mar de San Cibrao, xurdiu dunha detida análise deste novo contexto social e trata de atopar resposta a unha única pregunta: o museo cumpre coas necesidades que a sociedade demanda ou podemos facer máis? Nosoutros cremos que si e para iso definimos “os comos”.

Definición da institución e exposición conceptual do Museo do Mar.

San Cibrao é terra de mar, foi berce de facedores de barcos e de homes afoutados, que a bordo deles peneiraron o mar para sacar del os seus froitos e foron quen de navegar ata afastados mundos. Mundos descoñecidos, mundos da memoria, historias para ser contadas que forxan o espírito dun pobo. O noso Museo do Mar é o seu mellor narrador.

O MUSEO QUE QUEREMOS. Nos últimos vinte anos vénse desenvolvendo, no ámbito dos museos, a “Nova Museoloxía”, unha corrente que busca a democratización da cultura, achegarlla a toda a sociedade. Por iso, moitos museos desprazaron o seu eixo de acción do obxecto ao visitante, pero, en moitos casos, esquecen a unha parte importante da nosa sociedade, aquelas persoas con algún grao de discapacidade, o que lles impide gozar con plenitude e en igualdade de condicións da experiencia cultural. Poucos son os museos que, hoxe en día, pensan na accesibilidade integral como unha prioridade á hora de investir nas súas novas montaxes.

A Rede Museística Provincial de Lugo leva máis de 10 anos loitando por facer accesibles os seus museos ao público discapacitado. O noso obxectivo é retirar o adxectivo excepcional na aplicación da accesibilidade. O Museo Provincial do Mar de San Cibrao constitúe un claro exemplo de museo inclusivo, con atención plena á diversidade. Elimináronse as barreiras de comunicación entre o museo e as persoas con calquera tipo de discapacidade visual, sensorial, intelectual ou con calquera tipo de enfermidade mental

O MUSEO PROVINCIAL DO MAR DE SAN CIBRAO:

OS FACEDORES DE MUNDOS


(diminuídos psíquicos, síndrome de Down, autismo, alzheimer, etc..). O novo proxecto contou coa total implicación da veciñanza de San Cibrao, ligados ao museo por un sentir que vai máis alá das súas funcións como institución cultural.

Desde o seu nacemento como escola, sempre existiu unha fonda implicación social coa institución. Isto mesmo foi o que fixo da institución o primeiro museo do mar de titularidade pública de Galicia.

O Museo do Mar de San Cibrao, máis que calquera outro, está dotado dunha fonda raizame social, cunha relación de recíproca correspondencia co seu contorno sociocultural inmediato. O museo constitúe unha icona para a comarca e, sobre todo, para o pobo de San Cibrao, como elemento esencial da súa identidade.

Historia e carácter da institución

O edificio, que alberga o Museo Provincial do Mar, naceu para ser escola de San Cibrao, no ano 1931, por desexo de D. José M.ª Montenegro e da súa muller D.ª Manuela Goñi Maíste, emigrantes na Arxentina. A súa doazón permitiu construír un edificio de pedra de granito, dividido en dúas alas, unha para a escola masculina e outra para a feminina. Desde os anos corenta usábase tamén como Escola de Orientación Marítimo-Pesqueira. Mesmo compatibilizou, durante anos (1969-1988), as funcións de escola, no inverno, e de museo polo verán.

No 1969, o mestre, D. Francisco M. Rivera Casas, e 34 dos seus alumnos converteron as “Escolas Vellas” nun museo. Entre todos iniciaron un importante traballo de recompilación de obxectos mariños, que hoxe constitúen unha parte esencial dos fondos cos que actualmente conta a colección do Museo do Mar. Desde o ano 1994, o museo estivo xestionado pola asociación de veciños Cruz da Venta. A Deputación Provincial de Lugo, a través do Museo Provincial de Lugo, tomou o relevo na dirección, no 2004, e foi incluído na Rede Museística Provincial, desde a súa constitución, no ano 2006.

O Museo de San Cibrao é un museo de referencia para toda a comarca da Mariña de Lugo, directamente conectado coa identidade mariñeira das súas xentes.

Coleccións:

Gran parte dos fondos do museo proceden da colección iniciada polo mestre D. Francisco Moisés

Rivera Casás e das achegas e doazóns da veciñanza da zona, fundamentalmente, os membros da asociación Cruz da Venta e Mar de San Ciprián. Posteriormente, a Deputación trasladoulle ao museo a sección de Náutica do Museo Provincial de Lugo, no ano 1994.

Arquitectura:

O edificio orixinal foi remodelado e ampliado pola Deputación Provincial de Lugo, entre 1993 e 1994. O novo museo foi inaugurado, de novo, o 12 de agosto de 1994. Entre os anos 2010-2011, acometéronse unha serie de reformas que xiraron en torno a criterios de accesibilidade, tanto para a montaxe museográfica como para a circulación e o deseño de itinerarios. Constrúese unha rampla de acceso, repintáronse as instalacións, baseándose en criterios de contraste,

Fachada principal

Fachada posterior e rampla de acceso


para unha mellor percepción dos espazos e dos contidos para aquelas persoas con algún grao de discapacidade visual. Tamén se interviñeron a iluminación e a sinaléctica e foi reformado o baño para que puidera ser accesible a todos. Para todas estas reformas contouse co asesoramento e a colaboración desinteresada de diferentes asociacións e colectivos de discapacitados e de capacidades diferenciadas.

A nova formulación museolóxica do Museo do Mar

A principal potencialidade do Museo do Mar de San Cibrao é o seu posicionamento como referente cultural e identitario para o pobo de San Cibrao e o seu contorno. Este é un factor esencial para promover a participación activa da sociedade e conseguir un museo vivo.

A nova formulación museolóxica deseñouse sobre o criterio de ACCESIBILIDADE TOTAL, eliminando as barreiras físicas e facilitando a comprensión dos contidos teóricos. Feita a análise crítica da situación do museo, fomos definindo os principios do novo libro de ruta para ese novo museo que queriamos construír entre todos.

Un MUSEO DIDÁCTICO: un museo que foi escola e tiña que seguir sendo un instrumento para a aprendizaxe e a educación social; un medio para o intercambio recíproco de coñecemento, depositario non só de obxectos sen vida, senón do patrimonio inmaterial, da memoria histórica e das lembranzas que constitúen a identidade dun pobo.

Un MUSEO ADAPTADO: un museo accesible, tanto no discurso como na montaxe expositiva.

Un MUSEO SOCIAL que manteña un diálogo permanente co seu contorno.

UN MUSEO DE RAIZAME, CON SELO DE IDENTIDADE, CON SELO DE CALIDADE: os museos etnográficos son depositarios da memoria histórica dunha sociedade, do seu patrimonio inmaterial. O museo debe ser o vertebrador desas lembranzas, establecendo un diálogo directo coa xente que permita unha mellor comprensión dese pasado.

Un MUSEO DENTRO-FÓRA que estenda a acción fóra dos seus muros e manteña unha conexión viva coa súa orixe socio comunitaria.

Un MUSEO INTERACTIVO E DINÁMICO, en constante evolución e en continua construción. A progresiva introdución das novas tecnoloxías de comunicación facilitaranlle, a medio longo prazo, unha maior fluidez á conexión do museo co público e ampliará, de xeito ilimitado, o seu ámbito de acción (redes sociais).

Un MUSEO DO FUTURO: un museo próximo, pero aberto ao mundo, do local ao global. Queremos un museo vivo, humano, un museo no que, en palabras de Georges Henri Riviere, “o éxito non se mida polo número de visitantes que recibe, senón polo número de visitantes aos que ensinou algunha cousa”.

Programa expositivo.

O programa expositivo reorganizouse de acordo cun guión que permitise unha mellor compresión dos contidos, deseñado sobre un percorrido que facilitase unha circulación coherente e ordenada polas salas. O visitante atopará, en cada sala, uns textos co relato completo que recrea un contexto específico para as pezas que se poden ver en cada unha das seccións. Cada unha destas follas de sala tamén se poden atopar en Braille; tamén se fixeron pictogramas para facilitarlles a comprensión dos contidos aos usuarios con algún tipo de autismo. Para os deficientes visuais totais, deseñáronse espazos onde se instalaron pezas para que puideran ser palpadas e manipuladas para un mellor coñecemento dos elementos e contidos de cada sala.

A distribución das salas segundo os seus contidos é a seguinte:

Entrada e sala 1

Sección 0: A escola. Un museo de todos, para todos

No acceso ao edificio é feita unha lembranza e unha homenaxe á súa función como escola de San Cibrao, dende o ano 1931. No espazo contiguo, un motor a vapor simboliza o corazón do museo, o latexo rexenerador que nos empurra cara adiante. Este espazo é o noso diario de a bordo, onde se recollen as testemuñas gráficas da nosa memoria histórica e se logran humanizar os obxectos que compoñen a colección. Neste espazo de transición, o visitante pode facer un percorrido polo pasado mariñeiro da vila e da comarca a través dunha importante colección de fotografías achegadas pola veciñanza.




Sala 1

Entrada

SALA 2:

Como fío condutor da sala 2, empregamos a sección da carpintería de ribeira, en San Cibrao, e as tipoloxías construtivas máis comúns que saíron dos seus estaleiros, exemplarizadas nalgún dos modelos de barcos expostos.

Sección 1.- A carpintería de ribeira, o caso de San Cibrao

A sección pretende resaltar o pasado de San Cibrao como berce de grandes carpinteiros de ribeira. Na Geografía del Reino de Galicia, (1933), Amor Meilán afirmaba que no s. XIV xa se construían carabelas nas

súas ribeiras. A puxanza definitiva da construción naval en San Cibrao veu da man do nacemento do complexo industrial de Sargadelos, a finais do s. XVIII. A raíz do incremento do fluxo comercial, tamén aumentou a demanda de construción de barcos de cabotaxe para o transporte das manufacturas e materias primas que demandaba a fábrica. Deste xeito, nos estaleiros da vila comezaron a construírse embarcacións a vela, de grande porte, para as rutas máis longas e embarcacións, con menor capacidade de carga, para desprazamentos de menor entidade. Para a pesca, facíanse grandes embarcacións de remo, como os traiñóns ou as chalupas, que se empregaban tanto para a caza da balea coma para a pesca da sardiña.

Nesta sala ocupa un lugar especial o banco do carpinteiro de ribeira, coas súas ferramentas para a construción das embarcacións de madeira. A introdución do ferro para a construción de barcos de carga, de maior tonelaxe, conduciu ao declive destas carpinterías, cuxa actividade se viu reducida a facer pequenas embarcacións de pesca e á realización de reparacións. Tiveron unha nova época de esplendor na década dos 60, do século XX, coa eclosión da pesca do bonito.

Sección 2.- Tipoloxía de barcos a vela construídos en San Cibrao.

Nesta sección podemos ver os diferentes modelos de barcos que nos permiten comprobar a evolución da construción naval e dos tipos de barcos ao longo da historia. Destacan os modelos que reproducen os barcos máis emblemáticos da historia local.

Sección 3.- A “arte de marear”: mirando ao Norte. Os instrumentos náuticos e a navegación astronómica.

O dominio do mar supuxo unha ruptura irrevogable na concepción do mundo, tanto dende o punto de vista da razón como da fe. Esta é a argumentación que seguimos na montaxe desta sala. Queriamos que os nosos visitantes foran capaces de sentir as dificultades e penurias que viviron os mariños e navegantes do pasado. Nesta sala podemos facer un seguimento da transición da navegación, a estima empregada desde a Idade Media, onde o mundo da navegación constituía unha verdadeira arte, a “arte de marear”, ata a introdución do compás náutico e o desenvolvemento da navegación astronómica, a partir do s. XVI. Comeza a Idade de Ouro dos descubrimentos. Isto vai constituír o revulsivo definitivo para o desenvolvemento da navegación como ciencia, producíndose a mellora de


instrumentos coñecidos e a aparición doutros novos, como o cronómetro náutico.

Nesta sección agrupamos algúns exemplos destes instrumentos de navegación, que levaron ao home a descubrir novas terras e a ampliar os seus horizontes, tanto os xeográficos como os intelectuais.

Reservamos un lugar especial na sala para as pezas procedentes de rescates subacuáticos, como é o caso dos restos do naufraxio da fragata Magdalena e do bergantín Palomo, ocorrido na ría de Viveiro, alá polo ano 1810.

Sala 2

SALA 3:

Divídese en tres seccións temáticas:

Sección 4: Os oficios do mar

Sección 5: Historia da pesca en San Cibrao: artes e aparellos de pesca.

Sección 6: Vida mariña: algo máis ca peixes

Nesta sala tómase o caso de San Cibrao como referencia para mostrar, desde o particular ao xeral, a simbiose construída entre os pobos litorais e o seu mar. Desta adaptación ao medio xorden oficios directamente vinculados aos labores de extracción do peixe, á súa elaboración e procesamento ou á súa comercialización e obxectos asociados a esas tarefas. Incluímos algunhas das artes de pesca empregadas polos mariñeiros de San Cibrao ao longo da súa historia.

Tamén se pode ver unha representación da fauna mariña, principalmente, pezas da colección de malacoloxía (un 70% do total dos fondos do museo), esqueletos totais ou parciais de animais mariños (mandíbulas de quenllas, espadas de peixe espada, esqueletos de golfiños, etc.), animais desecados (tartarugas), corais, fósiles, algas, etc.

SALA 4: Sección 7: Os cazadores de baleas

Quizais sexa a sala máis espectacular do museo. Nela podemos atopar restos óseos de baleas, recollidos nas inmediacións das praias de San Cibrao, en especial na de Cubelas, nas que se procesaban os cetáceos cazados nos ss. XVI-XVII.

Sala 3

Sala 4




A balea continuou sendo protagonista en San Cibrao ata ben entrado o s. XX; a caza da balea volveu a ser unha fonte de recursos destacada para a economía de local. A familia Massó, unha das principais sagas conserveiras de Galicia, instalou unha das súas factorías baleeiras en Morás (Xove).

Todas estas liñas de acción, levadas a cabo no Museo Provincial do Mar de San Cibrao, deben ser continuamente reexaminadas e avaliadas. Porque, se verdadeiramente queremos un “museo para todos, entre todos”, “se queremos de verdade que alguén forme parte da nosa vida, f remos o posible para adarlles a benvida a estas persoas e acomodarnos ás súas necesidades”, (Torrest, 1988).

NOVIDADES NA BIBLIOTECA DO MUSEO DO CASTRO DE VILADONGA (11)

Ana Mª Rubiero da Pena


Un ano máis relacionamos as publicacións recibidas na biblioteca do Museo entre o 1 de abril 2014 e o 31 marzo do 2015 nas materias de historia antiga e arqueoloxía peninsular, cultura castrexa e mundo galaico-romano, epigrafía e numismática.

Monografías

ALTUNA, Jesús. El arte rupestre paleolítico en el País Vasco. Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz, 2014.

ALVERA FIGUEIRA, Erundina. O Castro Lupario en relación cos camiños históricos. (Traballo fin de máster). Universidade de Santiago de Compostela. 2014.

ARIAS VILAS, Felipe. Las murallas romanas de Lugo. Corpus Iconográfico. Tese de licenciatura. Universidade de Santiago de Compostela. 1971.

Arte rupestre en la comarca de Los Vélez (Almería). J. Martínez García (textos). Gobierno de España. Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente.

Artífices idóneos. Artesanos, talleres y manufacturas en Hispania. Macarena Bustamante Álvarez, Darío Bernal Casasola (eds.). Reunión científica, Mérida (Badajoz, españa), 25-26 de octubre, 2012. Anejos de Archivo Español de Arqueología, LXXI. Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Instituto de Arqueología. Mérida, 2014.

AUGUSTO COIMBRA, Fernando. Ruptejo – Arqueologia rupestre da Bacia do Tejo. 1. Arte Rupestre da Idade do Bronze e da Idade do Ferro na Bacia Hidrográfica do Médio/Alto Tejo Português. Síntese descritiva. CEIPHAR. Tomar, 2013.

Avgvstvs. Annvs. Avgvsti. MMXIV. Gobierno de Aragón. Zaragoza, 2014.

Baetulo. Museu Badalona. Ajuntament de Badalona. [Badalona, S.d.].

CABEZA QUILES, Fernando. A toponimia celta de Galicia. Toxosoutos. Serie Keltia, 51. Noia (A Coruña), 2014.

Campania. Arte y arqueología. Programa Operativo Regionale 2000/2006.

CORDERO RUIZ, Tomás. El territorio emeritense durante la antigüedad tardía (siglos IV-VIII). Génesis y evolución del mundo rural lusitano. Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Instituto de Arqueología. Anejos de Archivo Español de Arqueología, LXVI. Mérida, 2013.

La cantinela de Santa Eulalia. Bibliografía comentada. José Miguel Lamalfa Díaz (dir.). Universidad de Oviedo. Oviedo, 2013.

Celtic Art in Europe. Makin connections. Essays in honour of Vicent Megaw on his 80th birthday. Christopher Gosden, Sally Crawford, Katharina Ulmschneider (eds.). Oxbow Books. Oxford Philadelphia. [2014].

Ciudad romana de Andelos. Gobierno de Navarra. Navarra, 2014.

CLEMENT, Benjamin. Les couvertures de tuiles en terre cuite en Gaule du Centre-Est (IIe s.av. – IIIe s.ap. J.C.). M. Poux (prólogo). Monique Mergoil. Montagnac, 2013.

I Congrés Internacional d'arqueologia i Món Antic. Govern i societat a la Hispània romana. Novetats epigràfiques. Homenatge a Géza Alföldy. Actes. Tarraco Bienal. Tarragona, 29-30 de novembre i 1 de desembre de 2012. Edició a cura de Jordi López Vilar. Tarragona, 2013.

Conquistadores y conquistados. Relaciones de dominio en el mundo romano. Actas del XI Coloquio de la Asociación Interdisciplinar de Estudios Romanos. Gonzalo Bravo, Raúl González Salinero (eds.). Signifer.

NOVIDADES NA BIBLIOTECA DO MUSEO

DO CASTRO DE VILADONGA (11)


Padre Sarmiento. Colección Galicia Histórica. A Coruña, 2013.

El golfo Ártabro. Fragmentos de historia litoral y patrimonio. Alonso Troncoso, Víctor; Rodríguez Colmenero, Antonio; Goy Diz, Ana (eds.). Universidade da Coruña. Monografías, nº 154. A Coruña, 2014.

HERNÁNDEZ GUERRA, Liborio / JIMÉNEZ DE FURUNDARENA, Agustín. Vacceos: Historia y romanización de un pueblo prerromano del Valle del Duero. Ediciones Universidad de Valladolid. Valladolid, [2013].

In concavis petrarum habitaverunt: El fenómeno rupestre en el Mediterráneo Medieval: De la investigación a la puesta en valor. Jorge López Quiroga, Artemio Manuel Martínez Tejera (editores). Archaeological Studies on Late Antiquity and Early Medieval Europe (AD 400-1000) (ASLAEME Series). Proceedings 4. BAR International Series 2591. Oxford (England), 2014.

Laténium. Parc et Musée d'archéologie. Hauterive. Neuchâtel.

LÓPEZ DE CALLE, Carlos / TUDANCA, J.M. Al encuentro de Dionisos. La muerte dulce de Calagurris Iulia Nassica. Gobierno de La Rioja. Logroso, DL. 2014.

LOZA LENGARAN, Ramón / LOZA URIARTE, Miguel / NISO LORENZO, Javier. Las termas romanas de Arcaya. Suestatium. Memoria de las intervenciones arqueológicas en “Otazibarra” (1976-1982). Diputación Foral de Álava, Departamento de Euskera, Cultura y Deporte. [Vizcaya, 2014].

MOJICA GARCÍA, Lidia. El yacimiento ibérico de la Ladera de San Antón (Orihuela, Alicante): revisión y propuestas de estudio. Fundación Municipal “José María Soler”. Premio de investigación 2013 de la Fundación Municipal “José María Soler” de Villena. Modalidad de arqueología; 21. Villena, 2013.

MOREIRA, Álvaro de Brito. Carta arqueológica do concelho de Santo Tirso: das origens do povoamento à alta idade média. Câmara Municipal de Santo Tirso. Santo Tirso, 2014.

Museo arqueológico de Murcia. 150 años. Exposición, mayo-septiembre 2014. Comunidad Autónoma de la Región de Murcia. Consejería de Educación, Cultura y Universidades. Dirección General de Bienes Culturales y Enseñanzas Artísticas. Ediciones Tres Fronteras. [Murcia, 2014].

Museo Archeologico Nazionale Napoli. Guida di orientamento.

Museo y yacimiento arqueológico Las Eretas (Berbinzana). Gobierno de Navarra. Berbinzana (Navarra), [S.d.].

Monografías y Estudios de la Antigüedad Griega y Romana; 43. Madrid; Salamanca, 2014.

La Cueva de Ardales. Visita guiada a la Prehistoria del Guadalteba (Málaga). Gobierno de España. Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente. Comarca de Guadalteba.

Cueva de Cullalver. Cantabria. Gobierno de Cantabria, Consejería de Cultura, Turismo y Deporte.

Diálogo de identidades. Bajo el prisma de las manifestaciones religiosas en el ámbito mediterráneo (s. III a.C.-s.I d.C.). Reunión científica, Mérida (Badajoz, España), 12-14 de noviembre, 2012. Trinidad Tortosa (ed.). Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Instituto de Arqueología. Anejos de AEspA LXXII. Mérida, 2014.

Dombate, “Entre a Terra e o Ceo”. Deputación da Coruña. Dolmen de Dombate.

IX Encontros Arqueolóxicos do Barbanza. Boiro, 2015.

Las Eretas. Poblado fortificado de la Edad del Hierro (siglo VI a.C.). Gobierno de Navarra. Berbinzana (Navarra), [S.d.].

Excavaciones arqueológicas en Asturias 2007-2012: En el Centenario del descubrimiento de La Caverna de La Peña de Candamo. Pablo León Gasalla (coord.). Nº 7. Gobierno del Principado de Asturias, Consejería de Educación, Cultura y Deporte. Asturias, DL 2013.

FERNÁNDEZ MORENO, José Javier. El bronce antiguo en el Alto Duero: Los poblados del Parpantique de Balluncar y los Torojones de Morcuera (Soria). Ediciones Universidad de Valladolid; Asociación de Amigos del Museo Numantino. Studia Archaeologica; 98. Valladolid. Soria. 2013.

FERRER SIERRA, Sant iago / RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio. Augusto na Fisterra ibérica. Entre a vitoria cántabra e os albores do culto imperial. Referencias ao emperador César Augusto e membros da súa familia nas fontes escritas do noroeste hispánico amplo. Concello de Lugo. Servizo Municipal de Arqueología. Lugo, 2014.

Formas de integración en el mundo romano. Actas del VI Coloquio de la Asociación Interdisciplinar de Estudios Romanos. Gonzalo Bravo, Raúl González Salinero (eds.). Signifer. Monografías y Estudios de la Antigüedad Griega y Romana; 32. Madrid; Salamanca, 2009.

Fortificaciones en la tardoantigüedad. Élites y articulación del territorio (siglos V-VIII d.C.). Raúl Catalán, Patricia Fuentes, José-Carlos Sastre (eds.). La Ergástula. Simposia, 5. Madrid, 2014.

FREIRE CAMANIEL, José. Gallaecia. Antigüedad, intensidad y organización de su cristianismo (Siglos I-VIII). Fundación Barrié. Instituto de Estudios Gallegos


1er Simposio sobre los Carpetanos. Arqueología e historia de un pueblo de la Edad del Hierro. Museo Arqueológico Regional. Zona Arqueológica; 17. Alcalá de Henares, 2014.

La Tène. Verlag Museum Schwab. Zürich, 2007.

TERESO, Joâo Pedro Vicente. Environmental change, agricultural development and social trends in NW Iberia from the late prehistory to the late antiquity. Tese de doutoramento. Universidade de Porto. Porto.

Territorios rupestres. Caminos de Arte Rupestre Prehistórico (CARP). Difusión y promoción del Arte Rupestre y del Turismo Rural Arqueológico.

THORBECKE VERLAG, Jan. Die Welt der Kelten. Zentren der Macht-Kostbarkeiten der Kunst. Thorbecke. Deutschland, 2012.

Tito Bustillo. Centro de Arte Rupestre. Explora, diviértete, aprende. Gobierno del Principado de Asturias. Asturias, DL 2013.

Los trece del Sidrón. Exposición: Diciembre 2014 - febrero 2015. Principado de Asturias. Asturias, 2014.

La Villa romana de La Olmeda. Cortés Álvarez de Miranda, Javier (textos). Diputación de Palencia. Palencia, 2009.

Vil·la romana de Torre Llauder, de re rustica iluronensium. Del 18 de maig al 28 d'octubre de 2012. Can Serra. Museu de Mataró. Institut Municipal d'Acció Cultural. [Barcelona, 2012].

YRAVEDRA SAINZ DE LOS TERREROS, José. Tafonomía aplicada a zooarqueología. Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED). Aula Abierta (36204AA01A01). Madrid, 2006.

ZARZALEJOS PRIETO, Mar / GUIRAL PELEGRÍN, Carmen / SAN NICOLÁS PEDRAZ, Mª Pilar. Historia de la cultura material del mundo clásico. Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED). Vizcaya, 2010.

Publicacións periódicas

Archivo Español de Arqueología. Volumen 87. Enero-diciembre 2014. Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC), Instituto de Historia. Madrid.

Arkeoikusa. 2013. Investigación arqueológica. Gobierno Vasco, Departamento de Educación, Política Lingüística y Cultura. Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz, 2014.

Arevacon. Nº 33. Revista Cultural, Asociación de Amigos del Museo Numantino. Soria, 2013.

Nuevas aportaciones arqueológicas a la Alcazaba de Badajoz. N. Sánchez Capote, J.M. Márquez, M.A. Martínez, A. Domínguez (autores). Editora Regional de Extremadura. Serie Extremadura Arqueológica, 11. Extremadura, 2013.

NÚÑEZ SINGALA, J.F. Léxico de prehistoria e arqueoloxía. (Castelán – Galego). Facultade de Historia. [Santiago de Compostela], 1995.

ORTIZ DE URBINA ÁLAVA, Estíbaliz (ed.). Magistrados locales de Hispania: Aspectos históricos, jurídicos, lingüísticos. Universidad del País Vasco. Acta 13. Vitoria-Gasteiz, 2013.

Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre, Campo Lameiro, Pontevedra. Guía de visita. José Manuel Rey García e Fidel Méndez Fernández (autores). Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Turismo. A Coruña, DL 2011.

Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa. Lansbrica. San Cibrao de Las. Alfredo González Ruibal [et al.] (textos). Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. A Coruña, DL 2014.

PAZ DE HOZ, María. Inscripciones griegas de España y Portugal (IGEP). Real Academia de la Historia. Bibliotheca Archaelogica Hispana, 40. Madrid, 2014.Pequeña guía de Pompeya. 2001.

PERNAS GARCÍA, Sara. Las cuevas de enterramiento del Bronce Final. Mundo funerario en los Valles del Vinalopó y Serpis. Fundación Municipal “José María Soler”. Premio de investigación 2012 de la Fundación Municipal “José María Soler” de Villena. Modalidad de arqueología; 20. Villena, 2012.

RAMIL REGO, Eduardo / RAMIL SONEIRA, José. Louselas (Ribadeo, Lugo). Los inicios del poblamiento humano en la región cantábrica. Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de Vilalba. Monografías, 6. Vilalba, 2014.

REGUERAS GRANDE, Fernando. Villas romanas del Duero. Historia de un paisaje olvidado. Domus Pucelae. Valladolid, 2013.

Ruta por la Prehistoria del Guadalteba. Málaga. Comarca del Guadalteba. Red Patrimonio de Guadalteba. Junta de Andalucía.

SÁNCHEZ RAMOS, Isabel. Topografía cristiana de las ciudades hispanas durante la Antigüedad tardía. Oxford. BAR International Series 2606. England, 2014.

Las sedes de los Ordines Decvriorvm en Hispania. Análisis arquitectónico y modelo tipológico. Begoña Soler Huertas, Pedro Mateos Cruz, José Miguel Noguera Celdrán, Joaquín Ruiz de Arbulo Bayona (eds.). Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Instituto de Arqueología. Anejos de Archivo Español de Arqueología, LXVII. Mérida, 2013.


Boletín del seminario de estudios de arte y arqueología. Arqueología. LXXVII-LXXVIII. 2011-2012. Universidad de Valladolid. Áreas de Prehistoria y Arqueología. Valladolid, 2012.

Croa. Boletín do Museo do Castro de Viladonga. Nº 24. Xunta de Galicia. [Lugo]; 2014.

Cuadernos de Prehistoria y Arqueología. Universidad Autónoma de Madrid. Nº 39. Dpto. de Prehistoria y Arqueología. Facultad de Filosofía y Letras. Vicerrectorado de Investigación. Madrid, 2013.

Estudos arqueológicos de Oeiras. Volume 20. Carlos Ribeiro (1813-1882). Geólogo e arqueólogo. Homenagem da Câmara Municipal de Oeiras e da Academia das Ciências de Lisboa nos 200 anos do seu nascimento. Joâo Luís Cardoso (ed. Científico). Câmara Municipal de Oeiras. Oeiras, 2013.

Gallaecia. Revista de Arqueoloxía e Antigüidade. Nº 31. Departamento de Historia I. Universidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela, 2012.

Historia Antigua. Revista de Historia Antigua. Vol. XXXVII-XXXVIII. Universidad de Valladolid. Valladolid, 2013-2014.

Muy Historia, 55. 2014.

Nuevo Miliario, El. Boletín sobre Vías romanas, historia de los caminos y otros temas de geografía histórica. Número 17. Gobierno de Extremadura. [Madrid], 2014.

Oppidum. Revista de Arqueologia, História e Património. Câmara Municipal de Lousada. Número 7. Lousada, 2014.

PALAEOHISPANICA. Revista sobre lenguas y culturas de Hispania Antigua. Institución “Fernando el Católico”. Nº13 (Actas del XI Coloquio internacional de lenguas y culturas prerromanas de la Península Ibérica. Valencia, 24-27 de octubre de 2012). Zaragoza, 2001.

Artigos en monografías e publicacións periódicas

ÁLVAREZ MERAYO, Iván A.: “Sondaxes arqueolóxicas valorativas no patio da casa reitoral de Melide”, en Boletín do Centro de Estudios Melidenses Museo da Terra de Melide. Nº 27. Nadal 2014. Melide (A Coruña).

“Ancient magic and ritual power”, en Religions in the graeco-roman world, v. 129. Marvin Meyer, Paul Mirecky (eds.). Leiden; New York, 1995.

ARIAS FERRERO, Francisco. “Posibles habitaciones mineras romanas en Castropodame”, en Revista del Instituto de Estudios Bercianos. Nº 38. Enero 2014. Ponferrada.

ARIAS FERRERO, F. / JIMÉNEZ MARTÍNEZ. “La perla del Bierzo: variscitas del Parque Cultural de 'Las Médulas'”,

en Revista del Instituto de Estudios Bercianos. Nº 37. Diciembre 2012. Ponferrada.

BOUZAS SIERRA, Antón / ALONSO ROMERO, Fernando. “Los cercados del macizo del Corzón (Negreira, A Coruña)”, en Anuario Brigantino. Nº 36. Concello de Betanzos. Betanzos, 2013.

CAAMAÑO GESTO, José Manuel / COSTA GARCÍA, José Manuel / RAMIL GONZÁLEZ, Eduardo. “Hornos hallados en el campamento romano de Cidadela (Sobrados dos Monxes, A Coruña)”, en BSAA Arqueologia, LXXVII-LXXVIII. 2011-2012. Valladolid, 2012.

FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen / GIL SENDINO, Fernando / SALIDO DOMÍNGUEZ, Javier. “Nuevas evidencias del cristianismo en Asturias: los crismones de la villa romana de Veranes (Gijón)”, en Gerion, 31. 2013.

FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen / SALIDO DOMÍNGUEZ, Javier / ZARZALEJOS PRIETO, Mar. “Las formas de ocupación rural en Hispania. Entre la terminología y la praxis arqueológica”, en Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la Universidad Autónoma de Madrid (CUPAUAM). Madrid, 2014.

FERRER SIERRA, Santiago. “Trazado de la Vía Nova Romana entre las mansiones de Bergido e Interamnio Flavio. Nuevas perspectivas”, en Revista del Instituto de Estudios Bercianos. Nº 38. Enero 2014. Ponferrada.

Grupo de arqueoloxía da Terra de Trasancos. “Túmulos prehistóricos no concello de Vilarmaior (A Coruña)”, en Anuario Brigantino. Nº 36. Concello de Betanzos. Betanzos, 2013.

MORAIS, R. / FERNÁNDEZ, A. / SOUSA, M.J. (eds.). “As produçôes cerâmicas de imitaçâo na Hispania”, en Monografía Ex Officina Hispana II. Universidade de Porto. Porto, 2014.

TERESO, Joâo Pedro Vicente / RAMIL REGO, Pablo / ÁLVAREZ GONZÁLEZ, Yolanda / LÓPEZ GONZÁLEZ, Luis / ALMEIDA-DA-SILVA, Rubim. “Massive storage in As Laias / O Castelo (Ourense, NW Spain) from the late bronze Age / Iron Age transition to the Roman period: a paleoethnobotanical approarch”, en Journal of archaeological science; 40. 2013.

VAQUERO GONZÁLEZ, Aránzazu. “Los amuletos de la tumba nº 5 de la necrópolis orientalizante de Les Casetes (Villajoyosa, Alicante), en Lucentum, 31. Universidad de Alicante. Alicante, 2012.

NOVIDADES NA BIBLIOTECA DO MUSEO

DO CASTRO DE VILADONGA (11)


NORMAS DE PRESENTACIÓN DEORIXINAIS PARA A PUBLICACIÓNO TEXTO DEBE AXUSTARSE ÁS SEGUINTES NORMAS:

TIPO DE LETRA, FORMATO E ILUSTRACIÓNS:

0Times New Roman de 12 puntos para o título do traballo, nome do autor e corpo do texto.

0Times New Roman de 11 puntos para as referencias bibliográficas e citas textuais.

0Times New Roman de 10 puntos para as notas a pé de páxina.

0Texto xustificado e espazado interlineal de 1,5.

0As ilustracións, para poder ser impresas con calidade, deberán ter unha resolución mínima de 300 ppp. Formato

de imaxe TIF ou JPG. Incluiranse no documento e en arquivos separados, indicando con claridade o lugar no que

deben inserirse no texto.

BIBLIOGRAFÍA:

Se vai ao final do artigo, citarase por orde alfabética, e en calquera caso axustarase ás seguintes normas:Monografías:APELIDO(S), Nome. Título do libro. Serie (se procede). Lugar de edición: editorial, ano de edición.

Partes de Monografías:APELIDO(S), Nome. “Título da parte”. En: Responsabilidade da obra completa. Título da obra. Serie (se procede).

Lugar de edición: editorial, ano de edición.

Artigos en revistas:APELIDO(S), Nome. “Título do artigo”. Título da revista. (Responsabilidade da edición). Ano, número, páxinas.

Recursos electrónicos en internet:Responsable principal. Título. Data de publicación. <URL> (Data de acceso)

OS ARTIGOS EN IDIOMA GALEGO DEBERÁN AXUSTARSE Á NORMATIVA VIXENTE.


D./Dna

NIF

Enderezo

D.P.

Teléfono Enderezo electrónico

SOLICITA formar parte, como socio/a numerario/a, da Asociación de Amigos do Castro de Viladonga conforme os seus estatutos

En , o de de

Sr. director do Banco/Caixa

Oficina

Localidade

En , o de de

Asdo:

Nome:

/ / / / /

Rógolle que, ata nova orde, aboen os recibos que presente a ASOCIACIÓN DE AMIGOS DO CASTRO DE VILADONGA con cargo na miña conta nº (código completo IBAN):

A ASOCIACIÓN DE AMIGOS DO CASTRO DE VILADONGA constituíuse a comezos do ano 1989, e os seus fins primordiais son desde entón a potenciación e difusión das actividades científicas, culturais e didácticas do Museo do Castro, así como a promoción do coñecemento, o respecto e a protección do patrimonio histórico e cultural de Galicia.

Desde 1991 a asociación publica o boletín informativo CROA, que se distribúe entre os seus socios/as.

Cota de inscrición: 6 €

Cota anual: 15 €

Asociación legalizada co Nº Rexistro provincial 740 en data 7-3-1989, e inscrita no Censo de Asociacións e Entidades Culturais de Galicia co código:A-03-36/Lu-210, libro 1 nº1031, en data 14-6-1989.

C.I.F.: G-271055865

[email protected]

Asociación de AmigosMuseo do Castro de Viladonga

27259 - Castro de Rei (Lugo) Telf. 982 31 42 55

http://museocastroviladonga.xunta.eshttp://www.aaviladonga.es

ARQUEOLÓXICO

M U S E O

DO CASTRO DE

VILADONGA

CROA CR AO - museos.xunta.gal · tipográfica, un fillo acuse de plaxio a seu pai por atopar trazos...

Documents

Transcript of CROA CR AO - museos.xunta.gal · tipográfica, un fillo acuse de plaxio a seu pai por atopar trazos...