Cultura y Migraciones. Enfoques multidisciplinarios. Felipe Aliaga Sáez (Ed.)

download Cultura y Migraciones. Enfoques multidisciplinarios. Felipe Aliaga Sáez (Ed.)

of 202

description

2013. Servicio de Publicaciones de la Universidad de Santiago de Compostela. ISBN 978-84-15876-29-82013ÍNDICEPresentaciónDiáspora, memoria e identidad- Enclaves, repertórios e sistemas culturais. Notas para uma achega ao sistema cultural galego e os enclaves americanos no franquismoCristina Martínez Tejero- A outra Arxentina: a narrativa de mulleres e a emigración entre ‘tanos’ e ‘gallegos’Marco Paone- A reconstrución das etnicidades galegas transnacionaisXaquín Rodríguez Campos- Unha experiencia migratoria: memoria e futuro en Lúa do Senegal, de Agustín Fernández PazEulalia Agrelo Costas- Contextos específicos, identidades dislocadas. Imágenes de la hibridación cultural en el arte actualMiguel Anxo Rodríguez González- Canadá: Little Italy polifónicaFederica Angelini- Literatura de la inmigración: la construcción de una expectativa de lectura. El caso de Najat El HachmiSara Bernechea NavarroViolencias, riesgos y exclusiones- Exilio e tabúManuela Palacios- Riesgos en los procesos migratoriosFelipe Andrés Aliaga Sáez- Violencia no cruel en la literatura de Rosalía de Castro y Slavenka Drakulić: mujeres de fronteraIsabel Domínguez Seoane- Exilio, historia, e a visión feminina: Éilís Ní DhuibhneLaura Mª Lojo Rodríguez- Marina Mayoral como autora intérprete de la Guerra Civil españolaMar Fernández Vázquez- Sobre los autores

Transcript of Cultura y Migraciones. Enfoques multidisciplinarios. Felipe Aliaga Sáez (Ed.)

  • Felipe Andrs Aliaga Sez

    UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

  • Cultura y migraciones

  • Cultura y migraciones

    Enfoques multidisciplinarios

    Edicin a cargo de

    Felipe Andrs Aliaga Sez

    2013 UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

  • Universidade de Santiago de Compostela, 2013

    Ilustracin de cuberta Fotografas correspondentes a actividades realizadas en Galicia por diferentes colectivos de inmigrantes, tomadas en 2010 polo deseador do libro.

    Edita Servizo de Publicacins e Intercambio Cientfico Universidade de Santiago de Compostela

    Desea e maqueta Felipe Andrs Aliaga Sez

    ISBN 978-84-15876-29-8

  • NDICE

    Presentacin 7

    Dispora, memoria e identidad

    Enclaves, repertrios e sistemas culturais. Notas para uma achega ao

    sistema cultural galego e os enclaves americanos no franquismo

    Cristina Martnez Tejero

    13

    A outra Arxentina: a narrativa de mulleres e a emigracin entre tanos e gallegos

    Marco Paone

    25

    A reconstrucin das etnicidades galegas transnacionais

    Xaqun Rodrguez Campos

    42

    Unha experiencia migratoria: memoria e futuro en La do Senegal, de

    Agustn Fernndez Paz

    Eulalia Agrelo Costas

    61

    Contextos especficos, identidades dislocadas. Imgenes de la hibridacin

    cultural en el arte actual

    Miguel Anxo Rodrguez Gonzlez

    77

    Canad: Little Italy polifnica

    Federica Angelini

    96

    Literatura de la inmigracin: la construccin de una expectativa de

    lectura. El caso de Najat El Hachmi

    Sara Bernechea Navarro

    105

  • Violencias, riesgos y exclusiones

    Exilio e tab

    Manuela Palacios

    127

    Riesgos en los procesos migratorios

    Felipe Andrs Aliaga Sez

    138

    Violencia no cruel en la literatura de Rosala de Castro y Slavenka

    Drakuli: mujeres de frontera

    Isabel Domnguez Seoane

    163

    Exilio, historia, e a visin feminina: ils N Dhuibhne

    Laura M Lojo Rodrguez

    178

    Marina Mayoral como autora intrprete de la Guerra Civil espaola

    Mar Fernndez Vzquez

    184

    Sobre los autores 195

  • 7

    PRESENTACIN

    La migracin de personas por el mundo es un proceso presente a lo largo de

    toda la historia de la humanidad, y en la actualidad se constituye como uno de los

    aspectos de mayor estudio, abrindose una serie de debates e investigaciones

    interdisciplinarias. Son millones de personas que emprenden procesos de movilidad, ya

    sea por voluntad propia o por motivos forzosos, enfrentando desafos y superando una

    serie de obstculos para poder alcanzar la estabilidad y un mejor nivel de vida. Este

    transcurso de vivencias y encuentros culturales, que afectan la vida de los migrantes y

    de los habitantes de las sociedades por donde transitan, ha inspirado reunir en este libro

    una serie de trabajos en torno a las migraciones y la cultura.

    Hemos denominado la presente obra, Cultura y migracin. Enfoques

    multidisciplinarios, en referencia al Simposio cultura e migracin1, organizado por

    el Centro de Investigacin de Procesos y Prcticas Culturales Emergentes (CIPPCE)2,

    de la Universidade de Santiago de Compostela (USC). Invitamos a los ponentes que

    presentaron en aquella ocasin a colaborar con este proyecto, de esta manera, la

    mayora de los artculos se basan en las ideas principales que se dieron a conocer en

    aquella oportunidad. Este trabajo se constituye como una primera publicacin colectiva

    del CIPPCE, en donde se rene a integrantes de diversos grupos de investigacin.

    Agradecemos el respaldo de la prestigiosa editorial de la USC, y por la

    posibilidad de publicar nuestro libro en formato Ebook, ya que consideramos que as

    tendremos un alcance internacional y aumentaremos la difusin del mismo.

    Respetamos el idioma en el que los autores han preferido escribir sus trabajos, por lo

    tanto encontraremos escritos en gallego y espaol, los idiomas cooficiales de la

    Comunidad Autnoma de Galicia.

    1 La actividad se desarroll en el Saln de Grados de la Facultad de Ciencias Polticas y Sociales de la

    Universidade de Santiago de Compostela el 27 y 28 de octubre de 2011.

    http://www.usc.es/gl/institutos/cippce/simposio.html 2 El CIPPCE est compuesto por los siguientes grupos de investigacin: GI-1162: Grupo Compostela de

    Estudios sobre Imaginarios Sociales; GI-1172: Red de investigadores en demografa, historia econmica

    y migraciones; GI-1371: Teora de la literatura y literatura comparada; GI-1428: Antropologa socio-

    cultural; GI-1811: Estudios de los sistemas culturales gallego, luso, brasilero y africanos de lengua

    portuguesa; GI-1839: Literatura gallega. Literatura infantil y juvenil. Investigaciones literarias, artsticas,

    interculturales y educativas; GI-1924: Discurso e identidad. GI Multidisciplinar para el estudio de la

    lengua, de la literatura y de la cultura en ingls; GI-1944: Lenguaje, retrica e ideologa. El sitio web del

    centro es: http://www.usc.es/gl/institutos/cippce/

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    8

    El libro est organizado en dos partes, en primer lugar los trabajos se encuentran

    bajo el ttulo de Dispora, memoria e identidad, en donde aparecen temas tan

    importantes como la emigracin gallega, relaciones entre pases de origen y destino,

    transnacionalismo, discurso multicultural, arte, interculturalidad, entre otros aspectos.

    En segundo lugar, los artculos versan sobre Violencias, riesgos y exclusiones, en donde

    encontraremos aspectos tales como exilio y trauma, riesgos, mujer migrante, frontera,

    etc. Todos aspectos de gran inters para la investigacin interdisciplinaria en torno a las

    migraciones, los cuales encontramos en los trabajos de los siguientes autores:

    Cristina Martnez Tejero, se enfoca en como estudiar los enclaves americanos de

    la poblacin gallega, en poca del franquismo, prximos a la dcada de los 50, y el

    contraste con las actividad culturales realizadas en Galicia, esto realizado desde una

    perspectiva sistmica. Se toman como referencia diferentes condicionantes que harn

    que la dispora sea considerada de forma diferenciada, tales como: los mismos perfiles

    de los migrantes gallegos, los destinos y etapas histricas que caracterizarn el

    comportamiento de la dispora en los pases y capitales de destino, as como los

    conflictos polticos e ideolgicos presentes en el proceso. El trabajo de Martnez deja

    abierta una serie de lneas de investigacin.

    Marco Paone, expone como la presencia de los inmigrantes italianos y gallegos

    fue esencial para la construccin de la actual Repblica Argentina. En los ltimos aos,

    se asiste a una ampliacin de la narrativa sobre la emigracin que se inserta dentro de la

    formacin de un paisaje histrico y cultural cada vez ms complejo y articulado. En este

    trabajo se profundiza en algunos ejemplos de la narrativa de mujeres que permiten

    revisar la tpica narracin sobre la memoria migrante. Son narraciones que ofrecen

    nuevas posibilidades de ficcin y de lecturas historiogrficas, ampliando el contexto

    temtico y recuperando los vacos histricos y los personajes olvidados. A travs de las

    aportaciones sobre el sujeto nmade de Braidotti, se presenta una voluntad de contar la

    historia de la emigracin como otra: otra etapa de un ejercicio de reflexin histrica y

    ficcional ms amplio y ms justo entre Italia, Galicia y Argentina.

    Xaqun Rodrguez Campos, se enfoca en las poblaciones gallegas emigradas en

    Canad y Blgica, se define la organizacin de esas poblaciones como comunidades

    tnicas transnacionales. Se analizan los procesos de hibridacin y de identificacin en

    las sociedades de destino. Resulta ms sorprendente el proceso de identificacin como

    gallegos que el proceso de hibridacin en la ciudad global. El autor se pregunta por qu

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    9

    identificarse hoy en da como gallegos en el interior de una ciudad global, qu ventajas

    puede tener o qu enlaces puede dar. Un motivo se encuentra en la bsqueda de

    sociabilidad entre iguales, otro en participar en la cultura urbana de la etnicidad amable

    y otro en la bsqueda de la cultura autntica.

    Eulalia Agrelo Costas, despus de unas consideraciones generales sobre el hecho

    migratorio y de referirse al tratamiento de este asunto en la literatura infantil y juvenil

    gallega, se centra en La do Senegal, de Agustn Fernndez Paz. Realiza una serie de

    comentarios sobre la arquitectura de su dixese, as como se incide en el anlisis de

    aspectos tan fundamentales de la obra como son los movimientos migratorios y los

    elementos identitarios. A partir de un viaje que una nia senegalesa hace a Galicia para

    reunirse con su padre, se evidencian las dificultades que supone introducirse en un

    nuevo pas, todava que lo relevante est en la conservacin del imaginario sociocultural

    propio y en la integracin y respeto por el otro para favorecer la convivencia.

    Miguel Anxo Rodrguez Gonzlez pretende indagar en una de las orientaciones

    ms destacadas del mundo del arte actual, que se define por su voluntad de inmersin en

    realidades urbanas especficas. En muchas ocasiones los artistas realizan proyectos de

    colaboracin in situ con ciudadanos y comunidades de reas sometidas a los flujos

    migratorios, con lo que se ponen en evidencia las nuevas formas de identidad, hbridas,

    y muchas veces expuestas a conflictos interculturales. El hecho es que, a pesar de la

    profundidad de las investigaciones y la voluntad de los artistas, surgen dudas acerca del

    alcance y potencial transformador de las propuestas, en muchas ocasiones expuestas en

    grandes eventos o festivales del tipo bienal de arte.

    Federica Angelini, nos muestra como ya a partir del 1978 empieza a formarse en

    Canad una literatura talo-canadiense cuya finalidad es poner la propia voz al servicio

    de una comunidad entera, prestndola a aquellos que anteriormente no tuvieron la

    oportunidad de ser escuchados. Para hacerlo, cada escritor elige el idioma que mejor

    utiliza o con el cual se siente ms cmodo. De esta manera se ha formado en Canad un

    polisistema en el que varios sistemas literarios y distintas idiomas se apoyan el uno al

    otro dando vida a una interseccin hbrida y vivaz: escritores en lengua inglesa, francesa

    e italiana cuyo pasado comn es la experiencia migratoria. Por esa razn el caso

    canadiense ofrece caractersticas especialmente adecuadas al discurso multicultural de

    hoy.

    Sara Bernechea Navarro analiza desde el campo de la literatura la recepcin en

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    10

    la prensa espaola y catalana de la novela Lltim patriarca de la escritora Najat El

    Hachmi. Dndonos a conocer diversas interpretaciones que se han realizado en torno a

    este trabajo, tales como literatura tnica, de inmigracin o de tendencia culturalista.

    Manuela Palacios analiza los testimonios de varias escritoras de Galicia e Irlanda

    sobre las experiencias del exilio y del silencio alrededor del mismo. Este anlisis se

    enmarca en los estudios del trauma, la autobiografa y la memoria con el objeto de

    identificar las heridas psquicas del trauma en el discurso. El trauma viene provocado

    tanto por el alejamiento del exiliado debido a circunstancias polticas hostiles como por

    el silencio y extraamiento al que el su grupo social lo somete. Las escritoras tienen una

    imperiosa necesidad de contar, pero sus narraciones reviven y reavivan el trauma.

    Felipe Aliaga Sez presenta como en el proceso migratorio se involucran una

    serie de riesgos de diferentes magnitudes, que afectan directamente a las personas

    migrantes y a sus familias, tanto en las sociedades emisoras, de trnsito y recepcin.

    Esto puede contribuir a la construccin de imaginarios migratorios violentos en las

    sociedades posmodernas.

    Isabel Domnguez Seoane nos habla de las anomalas a las cuales deben

    enfrentarse las mujeres emigradas o exiliadas, en una relacin de doble frontera, frente a

    la nacin y frente a la masculinidad, lo cual se traduce en mecanismos de accin

    violenta por parte de las mujeres fronterizas, los que estudia en la obra de Rosala de

    Castro, el mayor exponente de la literatura gallega femenina y en la croata Slavenka

    Drakuli. El trabajo recurre a diversos autores para entender la frontera y la relacin de

    las mujeres con esta, especialmente la idea de frontera semitica, a partir de las ideas

    de Iuri M. Lotman.

    Laura M Lojo Rodrguez articula su trabajo como una reflexin terica sobre un

    relato de la escritora irlandesa ils N Dhuibhne titulado: The Day Elvis Presley

    Died, includo en la coleccin The Pale Gold of Alaska and Other Short Stories (2000),

    en el que la escritora irlandesa proporciona una interesante reflexin sobre el binomio

    mujer/historia a travs de una perspectiva de doble exclusin que conjuga las categoras

    de mujer y extranjera. La primera seccin del artculo explora cmo la perspectiva de

    exclusin se trata, de hecho, del hilo conductor de toda la coleccin de relatos, para

    centrarse posteriormente en un anlisis ms detallado de esta perspectiva en The Day

    Elvis Presley Died.

    Se incluye un trabajo de Mar Fernndez Vzquez, el cual presenta el resultado

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    11

    de su labor como colaboradora contratada en el proyecto de investigacin La Guerra

    civil espaola en la narrativa infantil y juvenil (1975-2008). En l se analiza la

    representacin de la Guerra Civil espaola en la narrativa de Marina Mayoral,

    resaltando las distintas tipologas por las que opta, dependiendo del contexto histrico

    espaol y de la historia narrada, y marcando las diferencias existentes en las narraciones

    ambientadas en Brtema y en las de la misma tipologa.

    Le agracemos a los autores la novedad y el esfuerzo depositado en cada uno de

    estas colaboraciones e invitamos a los lectores a adentrarse en este mbito de

    investigacin que nos abrir muchas interrogantes e inquietudes.

    Debo agradecer personalmente la oportunidad de coordinar este libro, a los

    organizadores del simposio y especialmente a Manuela Palacios, entonces directora de

    CIPPCE, ya que debido a mi condicin de inmigrado en Galicia, tiene un simbolismo

    especial presentar estos trabajos que representan muchos de mis propios sentimientos.

    Felipe Aliaga Sez

    Santiago de Compostela, septiembre de 2013

  • Dispora, memoria

    e identidad

  • 13

    ENCLAVES, REPERTRIOS E SISTEMAS CULTURAIS. NOTAS

    PARA UMA ACHEGA AO SISTEMA CULTURAL GALEGO E OS

    ENCLAVES AMERICANOS NO FRANQUISMO

    Cristina Martnez Tejero

    O projeto Fisempoga desenvolvido nos ltimos anos polo grupo Galabra da

    USC pretendeu, ao igual que o seu imediato antecedente Poluliga, deitar luz no

    processo de configurao do sistema cultural galego, especialmente no perodo

    compreendido entre 1968 e 1982 (sob a hiptese de tratar-se duma etapa de grandes

    mudanas que determina a evoluo posterior do sistema e da definio poltica da

    Galiza), e resultado dos quais so diversos trabalhos, centrados de forma preferente no

    campo literrio3. Com uma base metodolgica de cunho emprico e com referentes

    tericos principais nas achegas realizadas por Pierre Bourdieu (1991, 1992) e Itamar

    Even-Zohar (1990, 1999, 2010), destacvel neste quadro de investigao a ausncia de

    abordagens especficas e ambiciosas sobre as realizaes culturais protagonizadas desde

    e pola emigrao galega, particularmente em Amrica, onde se concentram grande parte

    dos fluxos migratrios sados da Galiza durante o sculo XX4. Entram aqui fatores que

    justificam estas mesmas deficincias noutras aproximaes realizadas desde o campo

    dos estudos galegos centradas estas de forma privilegiada em abordagens de carter

    individualista, sobre um(ha) agente destacada/o no campo cultural, poltico ou social

    como so as prprias dificuldades para o acesso a documentao primria ou a

    3 Alguns dos resultados dos projetos FISEMPOGA (Fabricaom e socializaom de ideias num sistema

    emergente durante un perodo de mudana poltica: Galiza, 1968-1982) e POLULIGA (Portugal e o

    mundo lusfono na literatura galega das ltimas trs dcadas, 1968-2000) podem ser localizados neste

    endereo: http://grupogalabra.com/investigacaoprojetos/71-fisempoga-fabricacao-e-socializacao-de-

    ideias-num-sistema-cultural-emergente-durante-um-periodo-de-mudanca-politica-galiza-1968-1982.html

    (ltima consulta, 15.10.2012).

    4 Esta avaliao geral merece ser pontualizada mediante a aluso a trabalhos que efetivamente tenhem

    como objeto direto aspetos relativos aos enclaves, como Samartim (2009), ou os focam dentro de

    abordagens gerais sobre algum elemento do sistema: por exemplo, Figueiras (2006), Cordeiro Rua e

    Samartim (2008) ou Samartim (2010).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    14

    complexidade e diversidade das distintas comunidades estabelecidas fora do territrio

    galego5.

    Dentro deste quadro, este estudo pretende, duma parte, oferecer umas primeiras

    hipteses para a abordagem dos enclaves americanos duma perspetiva sistmica. Em

    relao ao perodo cronolgico abrangido desde o projeto Fisempoga, esta achega situa-

    se numa etapa anterior, principalmente na dcada de 50 e anos prximos, ao considerar

    que, embora os enclaves continuem ativos no tardo-franquismo, e inclusive em etapas

    posteriores, a sua capacidade para exercer uma oposio efetiva ao que se fai na Galiza

    muito menor do que em fases prvias. Isto , na medida em que fazer cultura em si

    um ato programtico das dimenses e caratersticas que se lhe atribuem a este elemento,

    a continuidade das atividades culturais na Amrica nos anos 60 e 70 pode representar

    uma divergncia a nvel repertorial em relao s prprias realizaes culturais feitas na

    Galiza territorial, porm, com um grau de impacto no sistema pouco relevante dada a

    concentrao definitiva do seu centro geogrfico no territrio galego peninsular e,

    portanto, constituindo-se esta na localizao principal dos diferentes conflitos

    intra-sistmicos (o que no alheio prpria decadncia dos fluxos migratrios a

    Amrica substitudos na altura por uma migrao de carter mais prximo e menos

    definitivo a Europa, junto com o regresso Galiza de muitos dos agentes culturais

    mais ativos durante a dcada de 60, como Rafael Dieste, Eduardo Blanco Amor, Isaac

    Daz Pardo ou, de forma mais intermitente, Lus Seoane).

    Cartografia do sistema: os enclaves americanos

    O sistema cultural galego apresenta nesta altura (dcada de 50 e imediatamente

    prximas) uma srie de deficincias na sua configurao que impedem at a sua

    considerao como entidade sistmica e, polo qual, a denominao eleita neste trabalho

    responde a critrios utilitrios, postos em jogo sob a conscincia da dificuldade para

    encontrar o termo exato que abranja as prticas culturais desenvolvidas com duas

    orientaes contrapostas, embora nem sempre coerentes ou homogneas: aquelas

    5 No relativo documentao, assim como polos avanos realizados neste mbito de estudo, destacvel

    o labor do Arquivo da Emigracin (http://www.consellodacultura.org/aeg/; ltima consulta, 15.10.2012)

    dependente do Consello da Cultura Galega e que se soma aos fundos existentes na Fundacin Penzol de

    Vigo.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    15

    tendentes configurao dum sistema cultural prprio e diferenciado do espanhol,

    corrente proto-sistmica, e aquelas encaminhadas sua incluso dentro deste ltimo se

    bem com algum tipo de especifidade, corrente sub-sistmica (Torres Feij, 2004).

    Estamos, portanto, ante um sistema em processo de emergncia, em que joga um papel

    importante a prpria dimenso nacional/identitria que se est a desenvolver nos

    campos ideolgico e poltico, e com a complexidade acrescentada de partilhar espao

    social com um sistema reconhecido, legitimado e com uns capitais (culturais, sociais e

    econmicos) associados altamente superiores, como o espanhol.

    O j introduzido conceito de enclave responde a uma adaptao metodolgica

    realizada por Torres Feij (2004: 429 e ss.) a partir de Naftoli Bassel (1991) com o

    intuito de denominar e adscrever ao mesmo sistema o conjunto de atividades culturais (e

    elementos sistmicos derivados) desenvolvidas num espao social determinado e

    diferente do da comunidade de referncia do sistema em considerao. No caso que nos

    ocupa, os enclaves americanos (localizados de forma privilegiada em Latino-Amrica)

    apresentam uma situao de heteronomia ou dependncia em relao s prticas

    culturais desenvolvidas na Galiza territorial pola sua vontade de influir ou ter algum

    tipo de reconhecimento nelas. A noo de enclave fai referncia, portanto, dimenso

    cultural duma comunidade migrante introduzindo o matiz de vincular esta atividade ao

    sistema cultural de origem da populao deslocada6.

    Compreender o papel que os enclaves jogam no sistema cultural galego exige ter

    em considerao a prpria natureza das comunidades de emigrantes galegos

    estabelecidas no continente americano, caraterizadas pola sua prpria situao

    diferencial em relao tanto a outros assentamentos nos diversos pases, assim como a

    sua prpria configurao temporal, e em que influem fatores como a quantidade e

    tipologia dos fluxos migratrios ali assentados, o estabelecimento ou no de pessoas

    exiladas, o grau de institucionalizao e visibilidade pblica ou as tendncias polticas

    dominantes. No perodo cronolgico eleito para este estudo (e que genericamente

    6 Estudos especficos deveriam dar conta da interao real entre estes dous conceitos, analisando, por

    exemplo, se a existncia duma comunidade migrante exige sempre um enclave e, inclusive, as razes e franjas temporais em que isto acontece ou as prprias relaes (complexas) que se estabelecem ao nvel de prticas culturais com a comunidade de acolhida e de procedncia.

    A este respeito so de interesse as concluses achegadas por Corbacho Quintela (2009) quem demonstra

    como, apesar da ao individual de certos agentes, no chega a configurar-se nenhum enclave vinculado

    ao sistema cultural galego no Brasil, a diferena do que acontece na maior parte dos pases latino-

    americanos recetores de emigrao galega.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    16

    possvel situar entre as dcadas de 40 e 60), existem notveis diferenas numa mesma

    comunidade em dependncia de fatores de evoluo prpria como a continuidade ou

    no de fluxos migratrios (e o seu grau de intensidade e caractersticas), a existncia

    duma renovao geracional (com as problemticas das segundas geraes) ou,

    inclusive, as tenses polticas que marcaro uma ou outra orientao. A existncia de

    suficiente literatura sobre este assunto (como Nez Seixas, 2001 e 2005; ou Nez

    Seixas e Cagiao Vila, 2006), fai desnecessria aqui uma focagem das caractersticas e

    perfis das distintas comunidades, apesar do qual convm destacar a importncia tanto

    em termos quantitativos como qualitativos do ncleo sediado em torno ao Ro de la

    Plata, destino histrico da emigrao galega.

    A emigrao um fenmeno social comum na Galiza, desde as primeiras vagas

    no sculo XVIII e alcanando o seu mximo entre entre 1880 e 1920 em que

    aproximadamente um milho e meio de pessoas atravessam o Atlntico (Nez Seixas,

    2005). Isto d lugar inclusive a situaes pouco comuns no geral das comunidades no

    mundo como que, em plena dcada de 50 do sculo XX, a maior concentrao de

    populao urbana galega esteja em Buenos Aires (Primeiro Congreso da Emigracin

    Galega, 2006:13). Dentro deste perfil global, cumpre deter-se nas consequncias da

    sada forada cara Amrica raiz da guerra civil e a instaurao do regime franquista

    dum contingente de populao cifrada em 3 mil pessoas. Ao igual que no caso das

    migraes, h diversidade de perfis entre as pessoas exiladas segundo o ponto de

    destino, mas destacam as profesins liberais, os obreiros e artesns urbanos e as clases

    medias (Nez Seixas, 2005) face aos setores baixos ou meio-baixos e de procedncia

    rural que dominam na emigrao econmica. Segundo Nez Seixas (2006:57 e ss.),

    no h diferenciao entre os percursos e prticas de emigrantes e exilados e, inclusive,

    estes ltimos tendem a integrar-se dentro das entidades criadas previamente pola

    coletividade galega nos pases americanos.

    Da perspectiva dos campos culturais so, no obstante, necessrias algumas

    matizaes que assinalem a importncia dos acontecimentos do ano 36, dada a fratura

    que suponhem num campo que experimentara notveis avanos na sua autonomia e que

    por primeira vez na histria alcanara a articular minimamente um espao pblico de

    carcter galeguista (sobre isto, pode ser consultado Figueroa, 2010: 74 e ss.). Alm da j

    conhecida ao de extermnio, disperso ou silenciamento dos agentes implicados,

    importante chamar a ateno para uma chave colocada aqui de forma esquemtica e

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    17

    sem os numerosos pormenores que seria necessrio introduzir numa reflexo mais

    profunda de que haver que ponderar as consequncias na configurao do sistema: o

    facto de que os sectores mais esquerdistas que conseguem salvar a sua vida partam para

    o exlio entanto os galeguistas histricos que permanecem no interior so de tendncia

    mais conservadora. No relativo incorporao das/os exiladas/os de perfil mais

    intelectual aos enclaves, destacvel a tendncia a concentrar-se em Buenos Aires

    (ainda que este no fosse o seu primeiro ponto do destino) e o estabelecimento desta

    urbe como a grande capital galega na dispora, tanto em termos culturais como

    polticos, ao fundar-se ali o Consello da Galiza na dcada de 40, representante do

    governo galego no exlio7.

    Um ltimo aspeto a introduzir em relao s caractersticas e evoluo das

    comunidades de emigrantes de origem galega na Amrica tem a ver com a criao

    durante o sculo XX de toda uma estrutura societria e institucional de carcter quase

    para-guvernativo e destinada cobrir as dimenses assistenciais, recreativas e culturais da

    populao de origem galega residente nesse continente. A complexidade desta rede

    varia novamente segundo o pas e cidade em foco, destacando uma vez mais a

    Argentina e, em particular, Buenos Aires. So necessrias, porm, duas matizaes que

    situem a importncia desta estrutura, dado que um grande nmero das pessoas

    associadas a estas entidades no tenhem procedncia (direta ou indireta) da Galiza e,

    inclusive, o seu nmero pequeno em relao s cifras da comunidade de emigrantes

    galegas/os, uma boa parte dos quais permanece alheio ou distante desta rede

    organizacional. Ser, no obstante, esta cobertura institucional a que d suporte

    maioria das atividades da comunidade galega, particularmente as culturais, o que se

    manifesta na prpria existncia de seces de carcter cultural dentro dos Centros

    Galegos (como os Patronatos da Cultura Galega de Montevideu, Mxico ou Buenos

    Aires).

    Dentro do processo de autonomizao do sistema cultural galego, os enclaves

    jogam um papel especfico e varivel segundo a franja temporal considerada. De forma

    genrica a relao da Galiza territorial com a dispora americana experimenta no

    perodo em foco trs grandes fases correspondentes s dcadas de 40, 50 e 60 e que

    esto marcadas pola progressiva abertura de possibilidades de atuao na Galiza (nulas

    7 Existem diversos estudos que, com distintas perspetivas, tentam deitar luz sobre as relaes entre

    literatura galega e exlio como Martnez Lpez (1987) ou Gonzlez-Milln (2003).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    18

    na dcada de 40, incipientes na de 50 e em processo de consolidao na de 60), o que

    encontra traduo direta na progressiva decadncia dos enclaves avalada, alis, pola

    falta de relevo geracional e o referido regresso de agentes com um alto capital cultural e

    simblico nos anos sessenta8. verificvel, portanto, uma tendncia a concentrar a

    atuao no territrio galego, ante o qual a sua deslocalizao a outros espaos responde

    estratgias de supervivncia que, no obstante, permitem questionar a pertinncia de

    falar em enclaves durante a dcada de 40, quando qui seja o prprio ncleo (precrio)

    do sistema galego o que est localizado em Ro de la Plata, dando lugar a uma situao

    singular mas reveladora.

    A interao no plano cultural entre a Galiza territorial e a dispora americana

    est marcada tanto pola existncia de capitais especficos associados a cada uma destas

    reas, como pola configurao nelas duns espaos de possveis totalmente

    dessemelhantes. A vontade de conquista dos grupos do interior em relao ao capital

    simblico associado aos enclaves (em grande medida derivados do peso de certos

    agentes instalados em Amrica a raiz da guerra civil como o caso de Castelao, lder do

    movimento galeguista) visvel, por exemplo, nas digresses de agentes do interior

    pola dispora ou na participao (em diferentes formas) nas atividades da emigrao

    face as dificuldades para inverter isto. O espao de possveis associado aos enclaves

    completamente distinto ao nvel de recursos contemplados tanto econmicos como

    materiais ou de grau de liberdade poltica, entre outros, o que determina tanto a

    efervescncia cultural dos anos 40 e primeiros 50 em menor medida a sua

    continuidade at os 70 e, do mesmo modo, a sua conformao como fonte de recursos

    para os projetos da Galiza interior, mediante um labor de mecenato.

    Por ltimo, e embora de forma esquemtica, preciso fazer referncia a uma

    srie de pontos de conflito exclusivos dos enclaves e com um ncleo de atividade

    concentrada em distintos momentos dentro do perodo contemplado. Trata-se de trs

    eixos de tenso articulados entre os enclaves galegos e foras externas (como enclaves

    do sistema espanhol ou com o prprio governo franquista) ou, numa dimenso interna,

    entre as distintas correntes ideolgicas existentes no seu seio. Duma parte, as tenses

    entre os enclaves galegos e o republicanismo espanhol ou, inclusive, com os prprios

    sistemas dos pases de destino, torna-se visvel especialmente no caso dos exilados que

    8 Sobre os efeitos no sistema cultural galego das migraes, assim como das mudanas de tendncias

    percetveis nelas no tardo-franquismo, pode ser consultado Sarez Diaz (2011).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    19

    nalguns casos se incorporaram muitas vezes em virtude da sua adscrio partidria

    a plataformas vinculadas a enclaves do sistema espanhol. Por outro lado, nos prprios

    enclaves galegos existem conflitos com linhas ideolgicas distintas do galeguismo,

    como o comunismo ou certo republicanismo, tendncias estas desativadas no caso da

    Galiza territorial em que so os galeguistas quem constroem ou reconstroem o sistema e

    em que s a partir da dcada de 60 verificvel, por exemplo, uma orientao

    comunista. Finalmente, a vontade do franquismo por fazer-se com o controlo do

    aparelho institucional dos enclaves especialmente nos anos 60 vai configurar

    igualmente um ponto de luta em torno a esta questo.

    Na continuidade dos pontos de tenso enunciados, existem diferentes concees

    sobre a cultura e os repertrios9 promovidos desde os enclaves e a Galiza, tal como

    pode ser visualizado atravs dos diferentes textos recolhidos nas atas do Primeiro

    Congreso da Emigracin Galega, evento celebrado em Buenos Aires entre o 24 e 31 de

    julho de 1956, e impulsionado polo Consello de Galiza10

    . Valorizar isto exige, no

    entanto, ter em considerao a impossibilidade de considerar a dispora de forma

    unitria devido aos condicionantes j explicitados, mas tambm a inexistncia duma

    uniformidade ao nvel repertorial na prpria Galiza (por exemplo, nas ideias a este

    respeito manejadas por Galaxia ou os produtores associados ao movimento da Nova

    Narrativa). Se bem isto ser objeto dum estudo especfico, necessrio indicar que as

    divergncias existentes no plano cultural so paralelas s prprias perspetivas de

    horizontes polticos manejadas para a Galiza desde um e outro lado do Atlntico, dada a

    procura de novas vias no interior face manuteno do discurso do pr-guerra na

    dispora e a conseguinte rotura entre ambos na dcada de 50 (Beramendi e Nez

    Seixas, 1996:199 e ss.).

    Desde os enclaves manifestado, de forma geral, um maior interesse polo

    popular e a funo didtica da cultura, face a um maior intelectualismo defendido desde

    o interior, e cujos ecos podem ser encontrados em diferentes conflitos acaecidos nos

    9 A noo de repertrio foi definida por Even-Zohar (1999:31) como o conjunto de modelos, regras e

    materiais que regulam a produo e consumo dum determinado produto no interior do sistema cultural

    considerado.

    10 As atas deste encontro saram do prelo trs anos depois, em 1959, sob o selo Ns sediado em Buenos

    Aires. Em 2006, comemorando os cinquenta anos desde a celebrao do congresso, o Consello da Cultura

    Galega realizou uma edio fac-similar com estudo introdutrio de Marcelino Fernndez Santiago, a qual

    est disponvel atravs do endereo: http://consellodacultura.org/mediateca/documento.php?id=162

    (ltima consulta, 15.10.2012).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    20

    campos culturais, como a polmica em torno publicao de A Esmorga de Blanco-

    Amor na Galiza. Segundo a anlise de lex Alonso este feito exemplifica as diferentes

    opes estticas e polticas eleitas desde a dispora, dum lado, e, do outro, polo grupo

    hegemnico na Galiza interior da altura, Galaxia, mas que pola sua vez representam a

    prpria fratura existente entre estes dous polos (Alonso Nogueira, 2009:32-33):

    tratbase de das apostas, de das tomas de posicin que an mis al das

    escollas estilsticas, e que levan implcitas concepcins non reconciliables do

    que era a literatura: mentres que para Blanco Amor a lingua popular un

    instrumento clave para a redefinicin do pblico, Pieiro, a partir dunha

    posicin escolstica non se relaciona tanto cos uso populares como con certa

    tradicin literaria requintada, que considera a lingua non s como clave

    identitaria, senn coma expresin espiritual, isto coma forma de alta cultura.

    Linhas de investigao abertas

    Este estudo pretende abrir caminhos e levantar questes sobre o funcionamento

    complexo dos enclaves dentro do sistema cultural galego. As anlises realizadas

    necessitam de novas achegas que as revalidem e complementem polo que so

    introduzidas na continuao algumas das possveis linhas de estudo inditas ou

    insuficientemente exploradas a desenvolver em futuras investigaes.

    Em primeiro lugar, parece imprescindvel focar os efeitos do regresso, isto o

    deslocamento dalguns agentes sediados de forma estvel nos enclaves Galiza, e em

    particular, do ncleo gestado em torno a Sargadelos (e que previamente levara a cabo o

    projeto da fbrica Porcelanas de Magdalena em Argentina), responsvel pola introduo

    de certos elementos de vanguarda e inovao no sistema e, portanto, contribuindo de

    forma importante para a autonomizao dos campos culturais. Numa perspetiva menos

    especfica e atendendo prpria complexidade do fenmeno migratrio, entre as

    possveis vias a explorar figura igualmente o estudo do seu impacto na populao

    galega ao nvel cultural, tal como fica explicitado na seguinte citao extrada dum dos

    relatrios apresentados no Primeiro Congreso da Emigracin Galega, e em que, entre os

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    21

    aspetos positivos da influncia das/os emigrantes na Galiza, assinalado (Primeiro

    Congreso da Emigracin Galega, 2006:111):

    No cultural: Ensinos que se trasmiten por cartas, livros e folletos que se

    remesan, ou, persoalmente pol-os que voltan con algo adeprendido; novas

    inquedanzas, ideias, sistemas, mtodos, conceptos e maneiras de ver e xuzgar,

    etc. En suma: sementes que froitifican nas xentes dal.

    Uma outra linha a percorrer em termos investigadores tem a ver com a

    necessidade de aprofundar no grau e natureza do funcionamento para-sistmico dos

    enclaves, isto , na existncia (ou no) de relaes e interferncias efetivas com os

    sistemas culturais dos respetivos pases americanos. Nos enclaves percetvel uma

    vontade de interveno no sistema e no espao social da Galiza territorial mas no

    prprio temrio do referido congresso em que a organizao introduzia temas a

    abordar nele figura o seguinte apelo para uma certa insero nas culturas americanas

    (Primeiro Congreso da Emigracin Galega, 2006:18):

    A emigracin galega e as culturas nacionaes americns. O aporte galego. En

    qu mesura pode axudar a emigracin galega ao enrequecemento das culturas

    americns. Difusin dos nosos valores culturaes nestes pases. Maneiras de

    levalo a cabo. Estreitamento de vencellos con destacadas figuras e entidaes

    culturaes americns.

    Por ltimo e em relao direta com o anterior, faltam estudos que deem conta do

    percurso ambivalente de certos agentes galegos, como Lus Seoane ou Rafael Dieste,

    que apresentam uma participao ativa tanto na cultura argentina como no exlio

    espanhol e as negociaes e pactos derivados disto no prprio sistema galego.

    Bibliografia

    Alonso Nogueira, A. (2009). Blanco Amor e a constitucin do campo literario galego

    durante os anos de Galaxia. Grial, 184, XLVII, 28-35.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    22

    Bassel, N. (1991). National Literature and Interliterary System. Poetics Today, 12, 4,

    773-779.

    Beramendi, J. G. e X. M. Nez Seixas (1996, 2 ed.). O nacionalismo galego. Vigo: A

    Nosa Terra.

    Bourdieu, P. (1991). Le Champ Littraire. Avant-propos. Actes de la Recherche en

    Sciencies Sociales, 89, 3 -46.

    Bourdieu, P. (1992). Les Rgles de lArt. Gense et structure du champ littraire. Paris:

    ditions du Seuil.

    Corbacho Quintela, A. (2009). A aculturao e os galegos do Brasil. O vazio

    galeguista. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela

    (http://www.tesisenred.net/handle/10803/36694?show=full, ltima consulta

    15.10.2012).

    Cordeiro Rua, G. e R. L. I. Samartim (2008). O panorama editorial galego no

    tardofranquismo e na transio. P. Romero Portilla & M.-R. Garca Hurtado

    (eds.). El libro en perspectiva. Una aproximacin interdisciplinaria. III

    Simposio de Estudos Humansticos, A Corunha: Universidade da Corua, 161-

    193.

    Even-Zohar, I. (1990). Polysystem Theory. Poetics today, 11, 27-96.

    Even-Zohar, I. (1999). Factores y dependencias en la cultura. Una revisin de la Teora

    de los Polisistemas. M. Iglesias Santos (ed.). Teora de los Polisistemas.

    Madrid: Arco/Libros, 23-52.

    Even-Zohar, I. (2010). Papers in Culture Research

    (http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/EZ-CR-2005_2010.pdf, ltima consulta

    15.10.2012).

    Figueiras, C. G. (2006). O Protossistema Literrio Galeguista: Proposta metodolgica e

    linhas de investigaom aplicadas a 1968. Trabalho de Investigao Tutelado

    (indito), Santiago de Compostela: Faculdade de Filologia, Universidade de

    Santiago de Compostela.

    Figueroa, A. (2010). Ideoloxa e autonoma no campo literario galego. Ames:

    Laiovento.

    Gonzlez-Milln, X. (2003). Exilio, literatura e nacin. Anuario Grial de estudios

    literarios galegos. Vigo: Galaxia.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    23

    Martnez Lpez, R. (1987). A literatura galega no exilio. Trs-Alva (Ourense):

    Fundacin Otero Pedrayo.

    Nez Seixas, X. M. (ed.) (2001). La Galicia austral. La inmigracin gallega en la

    Argentina. Buenos Aires: Biblos.

    Nez Seixas, X. M. (2006). Itinerarios exiliados: sobre a especificidade do exilio

    galego de 1936. Actas do Congreso Internacional O Exilio Galego. Santiago

    de Compostela: Consello da Cultura Galega, 17-69

    (http://consellodacultura.org/mediateca/extras/congreso_internacional_exilio.pdf,

    ltima consulta 15.10.2012).

    Nez Seixas, X. M. (2005). Emigracin. B. Casal Vila (dir.). Gran Enciclopedia

    Galega Silverio Caada. El Progreso/Diario de Pontevedra [edio em CD-R].

    Nez Seixas, X. M. e P. Cagiao Vila (eds.) (2006). O exilio galego. Poltica,

    sociedade, itinerarios. Sada/Santiago de Compostela: Edicis do

    Castro/Consello da Cultura Galega.

    Primeiro Congreso da Emigracin Galega (2006). [Atas do] Primeiro Congreso da

    Emigracin Galega [1856 Banquete de Conxo 1956: Primeiro Congreso da

    Emigracin Galega: feito desde o 24 ao 31 de xulio de 1956 en Buenos Aries.

    Documentacin. Crnicas]. Santiago de Compostela: Consello da Cultura

    Galega [Edio fac-similar realizada a partir da publicada por Ns em Buenos

    Aires em 1959].

    Samartim, R. L.-I. (2009). O discurso (lingstico-) identitrio e a lusofonia em El

    Correo de Galicia (1968-1975). C. Villarino Pardo, E. J. Torres Feij e J. L.

    Rodrguez. Da Galiza a Timor. A lusofonia em foco. [Actas do] VIII Congresso da

    Associao Internacional de Lusitanistas. Santiago de Compostela:

    Universidade de Santiago de Compostela, Vol. III, 2001-2010.

    Samartim, R. L.-I. (2010). O processo de construo do sistema literrio galego entre o

    franquismo e a transio (1974-1978). Margens, relaes, estrutura e

    estratgias de planificao cultural. Tese de doutoramento orientada polo prof.

    E. J. Torres Feij, Santiago de Compostela: Departamento de Filologia Galega,

    Universidade de Santiago de Compostela.

    Sarez Diaz, V. (2011). De cruzar o charco a atravessar os Pirineus. Repercussons das

    mudanas dos fluxos migratrios no campo cultural galeguista (1968-1972). H.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    24

    Rebelo (coord.). Lusofonia: Tempo de Reciprocidades. Actas do IX Congresso

    da Associao Internacional de Lusitanistas. Porto: Afrontamento, Vol. II, 289-

    294.

    Torres Feij, E. J. (2004). Contributos sobre o objecto de estudo e metodologia

    sistmica. Sistemas literrios e literaturas nacionais. A. Abun e A. Tarro

    (coords.). Bases Metodolxicas para unha Historia Comparada das Literaturas

    da Pennsula Ibrica. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de

    Compostela, 423-444.

  • 25

    A OUTRA ARXENTINA: A NARRATIVA DE MULLERES E A

    EMIGRACIN ENTRE TANOS E GALLEGOS

    Marco Paone

    A historia de Arxentina foi marcada pola migracin, especialmente pola italiana

    e a espaola. singular como aos emigrantes chegados desde Espaa e Italia lles foi

    asociado un apelativo, veces de forma despectiva, que proceda dunha zona concreta

    dos dous estados, respectivamente gallegos e tanos, a ltima abreviacin de

    napolitanos. Arxentina foi, e , o espazo de convivencia e de competencia cultural

    dunha eterna disputa entre tanos e gallegos, como sostn Mara Rosa Lojo, que moitas

    veces atopou a sa solucin no matrimonio.

    Nesta contribucin, profundarase na relacin da emigracin italiana e da

    emigracin galega, con Arxentina, da sa representacin e da sa presenza en escritoras

    italianas, galegas e arxentinas11

    .

    Ao que se vai prestar atencin s coincidencias que se acharon durante a

    lectura dalgunhas obras de escritoras respecto emigracin de ida e volta Arxentina

    tanto italiana como galega, axudndonos coas reflexins sobre o suxeito nmade de

    Rosi Braidotti, de quen se recuperarn algunhas achegas que no desenvolvemento do

    discurso sern comentadas.

    Parece evidente que o discurso sobre a emigracin roza e involucra o do

    nomadismo. A crtica feminista italiana ten como referente, entre outros, o Tratado de

    Nomadoloxa de Deleuze-Guattari presente en Mil Mesetas, Capitalismo y

    Esquizofrenia, e tanto os filsofos franceses (2002:385) como Braidotti (1995:30)

    recoecen e distinguen as continxencias e as diferenzas bsicas entre emigrantes e

    nmades: mentres o emigrante se move dun punto a outro, anda que non saiba moi a

    11

    Non me vou deter na construcin do imaxinario das das emigracins, tampouco na anlise dos tipos

    literarios, das personaxes e dos estereotipos nas obras destas escritoras, malia a existencia de referencias

    cruzadas nelas. Hai varias achegas deste tipo que se poden atopar nos traballos de Fernando Devoto

    (2007), Alma Novella Marani (1998), Vanni Blengino (2005), Xos Nez Seixas (2001), Mara Laura

    Lojo (2008), Ruy Faras (2010), por citar algn nome.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    26

    mido quen este outro e o que lle espera neste outro, o nmade vai tamn dun punto a

    outro, pero atravesando estes puntos como etapas dun traxecto.

    As coincidencias que se mencionaban antes, concirnen non tanto presenza de

    figuras nmades, senn actitude nomdica persoal e literaria das narradoras respecto

    materia da emigracin. A diferenza da literatura mis cannica de inmigracin, cuxa

    narrativa tende volta s orixes, s ausencias e nostalxia, entre un presente

    suspendido e un pasado sempre presente, as escritoras e as obras que nesta sede se

    presentan alternan o uso da memoria persoal-biogrfica tanto das autoras como das

    personaxes coa memoria histrica, chegando a mesturar o discurso ficcional e o

    discurso historiogrfico, reescribindo a historia e intervindo na historiografa oficial.

    unha narrativa que non aspira a debuxar grandes acontecementos histricos; mis ben

    parte de microhistorias para mostrar as rupturas e os diferentes estratos da historiografa

    e dos suxeitos que participan nesta e que se moven no fondo da macrohistoria da

    emigracin.

    Este movemento narrativo entre memoria, ficcin e historia evoca tamn a posta

    en discusin doutros ncleos temticos e crticos, como son o uso, a presenza e o papel

    da lingua, da identidade e da alteridade, nos termos de Braidotti, quen remitindo a J.

    Benjamin, coloca o desexo e o suxeito feminino nun espazo intermedio que conecta o

    dentro e o fra, o interior e o exterior nun constante fluxo do propio eu no outro que non

    pode e non ten que ser interrompido por distincins falsamente dicotmicas. un

    espazo de transicin que vai considerado como unha pantalla de recepcin do outro e de

    receptividade da alteridade en canto tal.

    Per me lidentit un gioco di aspetti, quelli multipli, frammentari del s; un

    gioco di relazione in quanto richiede il legame con l altro; retrospettiva

    perch si determina attraverso memorie e reminescenze allinterno di un

    processo genealogico. E infine, ma non meno importante, lidentit fatta di

    identificazioni successive, vale a dire di immagini interiorizzate che eludono il

    controllo razionale (Braidotti, 1995:87).

    A outra Arxentina que se fai referencia no ttulo desta comunicacin, daquela,

    vai mis al da relacin de alteridade e representacin de xnero e de espazos culturais e

    xeogrficos; mis ben outra cara da emigracin respecto historia e historiografa

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    27

    arxentina, pero incluso italiana e galega.

    Falando precisamente de alteridade e historia outra, parece interesante deterse

    brevemente en das obras que saron respectivamente no 1957 e no 1971 para mostrar

    das aproximacins emigracin que empezan xa a desvincularse dunha narrativa

    prxima saga do emigrado/a, anda que quede marcada pola presenza do monstruo.

    O monstro de quen fala a escritora talo-arxentina Syria Poletti a emigracin na

    sa novela, en parte autobiogrfica, Gente conmigo. Esta novela foi un best-seller,

    reeditado sete veces por Losada, quizais porque ante todo retrataba unha emigracin

    case contempornea aos lectores de finais dos 50, poendo interrogacins como:

    Cundo dejaban de ser europeos y cundo comenzaban a ser americanos los seres que

    me proyectaban sus dramas a travs de los documentos? (Poletti,1995:18).

    Quen fala Nora Candiani, unha emigrada do Noroeste de Italia que lembra e

    escribe dende unha crcere en Bos Aires para entender como acabou al, cal foi a razn:

    quizais o ceder ao monstro que cambiaba os que marchaban para Amrica, como dica a

    xente da sa vila; tal vez o seu extrao oficio escritora e tradutora, unha vez

    chegada a Arxentina, de cartas e documentos herdanza pesada da sa avoa. Esta a

    nica constante levada no sangue e dunha beira outra do ocano, que se converte en

    misin desde o momento no que se embarca nos problemas dos mis variados tipos dos

    inmigrados, cuxas historias ao mesmo tempo lle enchen os baleiros emocionais e as

    frustracins existenciais. Son este oficio e a sa xente, a Gente conmigo, as que a

    salvan, xusto cando pensa que a estn traizoando e descobre en cambio que foron

    traizoados ambos polo namorado de Nora, un acomodado inmigrado italiano recn

    chegado.

    Yo tuve en mis manos los dos mundos: el mismo peso sobre el pensamiento. Vi

    a Europa y Amrica sangrar por los costados de la gente que me revelaba sus

    llagas. () Descubro su mal con slo captar el temblor de una mano o percibir

    el avance de unas ojeras. Y los desdichados siempre me reconocen. Es de los

    nuestros, se dicen. Renato est excludo de todo esto (Poletti, 1962:129).

    O mesmo Mestiere di vivere oficio de vivir o que aprende a causa do

    monstro Maxa, a protagonista de Adis Mara de Xohana Torres. No mesmo ano en que

    se publicou, esta novela gaou o Premio Galicia do Centro Galego de Bos Aires, o que

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    28

    deixa crer que tivo unha circulacin tamn entre os lectores galegos instalados na rea

    rioplatense. Tamn aqu xoga un papel importante a emigracin que marca un antes e un

    despois na vida da adolescente Maxa e de todos os que, en xeral, respecto a este

    desprazamento, quedan. Na Galiza dos anos 60, Maxa, Mara Briz, observa os cambios

    nos eventos e nas persoas provocados pola modernidade das comodidades e dos

    consumos que avanzan e que chocan evidentemente coa sa vida rota pola emigracin

    dos pais a Francia. Con eles marchan as sas aspiracins, especialmente a de seguir nos

    estudos, pero non os seus soos, xa que aspira a escribir unha novela de amores felices e

    por suposto exitosa. O final emblemtico, cando o av a devolve a realidade: Maxa

    escrbelle al, dilles que o de sempre por non variar (Torres, 1989:210).

    Adis Mara unha novela de formacin e de autoconcienciacin feminina ante

    todo da exclusin da muller respecto realizacin dos seus desexos, que partindo

    dunha posicin testemual e s veces de denuncia social, pasou a orientarse

    preferentemente cara exploracin do eu, a investigacin no ntimo a travs do

    monologo interior, citando a Bermdez Montes (2000:168).

    Nestas das novelas, a emigracin anda intervn como ruptura existencial. Esta

    dualidade reflctese na construcin da identidade das das personaxes, entre o ser e o

    poder ser, pero non remata nunha derrota definitivamente; polo contrario, a constatacin

    e o recoecemento da propia condicin deixa abertos os dous finais: a protagonista de

    Gente conmigo acepta o seu pasado e pchao, aceptando simultaneamente o seu

    presente e empezando a vivilo; a protagonista de Xohana Torres en cambio entende a

    sa condicin pero dixaa suspendida, coma aqueles puntos que se achan na conclusin

    da novela. As novelas non se limitan ao eu fronte aos outros da novela da inmigracin:

    reconducen aos outros, abren a individualidade.

    Nesta direccin, a identidade pasa a ser de lugar de choque a lugar de encontro

    das diferenzas, privilexiando nocins como proceso, complexidade, interrelacin,

    construcin multiestratificada do eu e reinvencin deste no outro. deste xeito que o

    suxeito nmade de Braidotti aposta por unha nova visin do suxeito que transcende o

    paradigma clsico do suxeito feminino alternativo (Braidotti, 1995:79). A construcin

    do suxeito nmade frxase a travs dun proceso de negociacin de estratos,

    sedimentacins, rexistros de discursos e esquemas de enunciacin, as que a identidade

    se define desde o exterior, mirndose dende fra, e a posteriori. A identidade nmade

    tamn retrospectiva, un mapa de lugares, non s fsicos, no que ela ou el estiveron, un

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    29

    inventario de pegadas, no que se constre unha diversidade en movemento, o que quere

    dicir que a cartografa do nmade ten que ser constantemente actualizada. Recuperando

    as palabras da crtica italiana, o suxeito nmade ha senso di territorio senza

    possessivit, non fluidit priva di confini, ma consapevolezza della non fissit di essi

    (Braidotti, 1995:42).

    O suxeito nmade non se diferencia pola inclinacin viaxe, xa que se pode

    desenvolver na sa mesma comunidade; o n non considerar algunha identidade como

    permanente, mis ben en constante reinvencin, atravesando identidades e mundos,

    lugares discursivos e materiais doutras mulleres e doutros homes. Isto o caso concreto

    de das escritoras: Laura Pariani e Mara Rosa Lojo12

    .

    Xa na biografa das escritoras se constata esta actitude nmade. Laura Pariani

    unha escritora italiana nacida no 1951 e crecida nunha vila do norte de Lombardia, onde

    se forma entre a oralidade narrativa dos avs que marcarn a sa futura propensin

    narracin e a volta ao idioma daquelas terras (Perrone, 2003). Despois dunha infancia

    normal, no 1966 viaxa a Arxentina coa nai para encontrar e coecer o pai, o av para a

    escritora, emigrado a Amrica a causa do fascismo no 1926, deixando a filla dun ano.

    Fu uno shock! (Pariani, 1995:96) admite no conto Lo spazio, il vento, la

    radio que marcar a sa vida. Atopouse de repente no medio da Historia, no medio do

    golpe do Xeneral Ongana, no medio de disparos, gritos, confusin e dos primeiros

    desaparecidos. Nesta situacin, a nai enviouna provincia de Neuqun onde viva o pai,

    que encontrara anteriormente en Bos Aires. Al non descubrir s a cultura arxentina

    andina, senn tamn a dos mapuche neuquinos ou as historias dos nazis instalados

    naquelas terras vastas, unha sensacin de espazo que cambia a cabeza, como afirma a

    escritora.

    De volta a Italia licnciase en filosofa e traballa como ensinante at o 1998, ano

    no que decide deixar o ensino, grazas tamn aos xitos dos seus primeiros libros. Dende

    o 2000, vive dun lado ao outro do Ocano, unha viaxe e un nomadismo que se

    converteu en necesidade, condicin ideal para atopar historias. A pertinencia desta breve

    reconstrucin da biografa de Pariani nesta contribucin dbese presenza constante nas

    sas obras dunha memoria histrica persoal que se acompaa constantemente con

    12

    Moitas das informacins e das referencias bibliogrficas e crticas destas autoras atpanse nas

    respectivas pxinas persoais en internet: no caso de Laura Pariani, http://www.omegna.net/pariani/; no de

    Mara Rosa Lojo, http://www.mariarosalojo.com.ar/

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    30

    aquela que define memoria cvica e coa Historia co H maisculo, que a atravesa e que

    ela atravesa na sa narrativa, a narrativa dunha Mafalda que pasa en das vietas dun

    continente a outro (Pariani, 2004a:59).

    Presente na pxina web da autora e nun libro do 2006 titulado Lexili literari

    republic, a escritora e investigadora Mara Rosa Lojo escribe a sa Mnima

    autobiografa de una exiliada hija, onde ao principio se le:

    Una ubicacin paradjica, por cierto: para estos hijos hay dos dimensiones del

    espacio: la real-aparente, que pisan con sus pies, y la real-esencial, que ni rozan

    los pies ni ven los ojos vivos: mtico reino del Origen, fuente primordial, donde

    se ha hecho la materia de la sangre, donde se oculta la raz de la memoria. As

    pues, aunque muchos de nosotros seamos vstagos de socialistas agnsticos o

    de comunistas ateos, estuvimos desde nuestro azaroso nacimiento en tierra

    extraa condenados ab initio a la Metafsica.

    Vivir en trnsito. Mirar la vida desde un no lugar donde toda huella

    amenaza desvanecerse como una marca en el agua. Vivir sobre el agua, yendo y

    viniendo, flotando en la marea de la historia ajena que sin embargo se impone

    como la ms propia. Desde estas contradicciones que pueden devenir en

    aporas se dibuja un conflictivo perfil identitario (Lojo, 2006a:87).

    Filla dun republicano galego exiliado, que nunca se acostumou ao seu destino

    sudamericano, e unha nai madrilea, de orixe castel e andaluza, mis conservadora,

    medrou nunha ambivalencia familiar que a levou loucura literaria mis que

    esquizofrenia, segundo as sas palabras. Medrou nunha casa co espritu de

    campamento, de quen sabe que est al de forma provisional, crindose deste xeito coa

    visin da cultura do lugar de nacemento, Arxentina, experimentada como unha copia

    platnica, vivindo a sa presenza nesta terra como unha estada transitoria.

    Na cocia, na msica, no idioma viviu at a morte dos pais nun mundo paralelo,

    desdobrado, at que non chegou a namorarse dun arxentino de terceira xeracin de

    Misiones, neto de alemns, dos que non esquecera a herdanza pero mesturndoa coas

    culturas e as linguas arxentinas locais: espaol, guaran e portugus.

    As explica o cambio:

    Reemplac la trascendencia por la inmanencia. Encontr, del lado de ac, mitos

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    31

    para deshacer y nuevos mitos para construir, desde la ficcin y la poesa. No

    deso el llamado del origen: me puse a buscarlo por los caminos de la Historia,

    pero en la tierra donde haba nacido (Lojo, 2006a:95).

    Nas biografas das das autoras atpase xa o seu devir suxeito nmade, onde a

    escritura chega a ser consecuencia e medio deste devir. Tamn a nivel lingstico, son

    nmades: Mara Rosa Lojo acostumada a falar nun correctsimo castellano peninsular

    na casa e no casteln arxentino fra, aprendendo finalmente o galego como lingua culta,

    totalmente literaria. Na sa producin literaria chanse moitas veces a presenza de

    frases, palabras e citas que remiten a outros idiomas, entre os que destacan algns

    indxenas e o galego, no que ademais ten escrito un conto, O libro das Seniguais e do

    nico Senigual.

    En toda a sa obra, Laura Pariani fai un uso constante da alternancia e mestura

    de idiomas. Italiano, dialecto das zonas de Busto Arsizio, castlan en diferentes

    variantes, cocoliche e lunfardo son os instrumentos para forxar a narracin entre

    memoria e historia, entre os diferentes rexistros e voces, marcando os discursos e os

    cambios e volvndose medio metalingstico para reflexionar sobre o papel do idioma

    en referencia cultura, como no caso da novela sobre Garcilaso de la Vega El Inca,

    titulada La spada e la luna.

    Como expresa Braidotti, o polglota un nmade das linguas, que coece a

    linguaxe e a sa natureza s veces tramposa. unha persoa que transita entre as linguas,

    atravesa os seus confns e as fronteiras das disciplinas, mesturando e alternando estilos,

    voces, modalidades (Braidotti, 1995:13-16).

    Do mesmo xeito, Laura Pariani na sa narrativa mestura diferentes materiais ou

    parte deles para reconstrur os fos das historias e da Historia. O cine, a pintura, a

    msica, os documentos de arquivo, as cartas, son os medios polos que se desenvolven

    os diferentes tipos de memoria e polos que se modulan os cambios de ritmo das

    narracins, que se desenlazan en diferentes tempos histricos e niveis narrativos.

    Poderanse ofrecer moitos exemplos entre a longa producin da escritora

    lombarda, pero das obras parecen edificantes de abondo para o percorrido terico que

    se est levando a cabo. A sa novela mis famosa Quando Dio Ballava il tango,

    estritamente conectada a cen anos de emigracin entre Italia e Arxentina. As

    protagonistas son dezaseis mulleres que pertencen a seis familias nacidas entre o 1872 e

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    32

    o 1952. Son voces femininas, emigradas ou fillas de emigradas, que narran case un

    sculo de historia arxentina: dende 1935 at 2001, dende o perodo das emigracins dos

    chamados golondrinas (os traballadores estacionais) at a ltima crise econmica,

    pasando polos Mundiais de ftbol do 78 e os anos da ditadura dos desaparecidos. Cada

    personaxe asume unha voz caracterstica e recoecible, onde a lingua o motor que

    acende o recupero memorial. Cada captulo unha historia de emigracin que se

    enmarca nun contexto histrico diferente, e todas elas converxen baixo a etiqueta de

    compromiso, como na ltima muller da novela. Corazn Bellati volve a Arxentina no

    2001, despois de perder o seu compaeiro e de fuxir no 1978. Volve para rodar un

    documental sobre a emigracin italiana a Arxentina e mirando os materiais e os

    testemuos rodados reaviva os seus recordos e todas as dificultades que cada

    emigracin comporta. Corazn pensa no perodo histrico no que naceu, no nobelo de

    historias que viviu e que cruzou, na felicidade co seu mozo desaparecido que revive nas

    historias dos demais emigrantes. Ela, emigrante de volta, non queda no pasado:

    Realisticamente LItalia era il suo futuro; lArgentina quasi un male da dimenticare

    (Pariani, 2002:88). Porn, a filla que creceu con ela en Italia, xa adulta e traballa en

    Alemaa e as a historia contina no seu crculo. Corazn xa vive a sa identidade como

    unha experiencia de desencanto: questi vecchi non sembrano accorgersi, continuano a

    cullarsi nelle loro storie di unArgentina salvatrice, nei loro sogni di unItalia mitica

    (Pariani, 2002:295).

    De feito a Italia mtica non existe, como testemua a protagonista do conto,

    Leonora che aveva visto Genova e altre cose. Leonora, como Corazn, unha

    emigrante de volta. Vive en Xnova, onde segua tendo parentes, para fuxir ditadura

    dos anos 70, na que lle morreron o marido e o fillo. o 2001, unha das pxinas negras

    do pasado recente italiano. Nunha Xnova asediada polo G8 e pola violencia, Leonora

    recorre toda a sa historia e a Historia sen atopar unha solucin s sas preguntas.

    Ebbe limpressione che il passato tornasse: langoscia dei soprusi, che lei aveva

    creduto finita per sempre era ancora l (Pariani, 2006:135).

    doado engadir que a forte intratextualidade e intertextualidade coa que se

    constre a narrativa de Pariani lexitima a recolocacin das sas historias nos espazos

    baleiros da Historia tout court e da Historia literaria, como no caso da figura do escritor

    polaco Gombrowicz, protagonista da novela La Straduzione.

    Como en Pariani se atopan referencias ao mundo literario que van desde Dino

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    33

    Campana e Syria Poletti at Onetti e Sabato, na narrativa de Mara Rosa Lojo a

    intertextualidade histrica e literaria modlanse para fusionar o discurso literario e o

    discurso histrico. A escritora arxentina, trata o tema da emigracin en varias obras,

    como na primeira, parcialmente autobiogrfica, Cancin perdida en Buenos Aires al

    Oeste.

    No meu excursus entre emigracin en relacin cun discurso ficcional-histrico

    de mis amplo respiro, fixareime en das novelas entre moitas outras: La pasin de los

    nmades e Finisterre, que eu lin na traducin galega, A fin da terra.

    Lojo, que ademais directora da investigacin sobre Los gallegos en el

    imaginario argentino, nunha entrevista refrese as a La pasin de los nmades:

    Creo que el nomadismo, la condicin errante, es el hilo conductor que unifica,

    profundamente, los diversos episodios de esta novela abierta, donde todos los

    personajes diferentes en lenguas, naciones, ubicacin, historia, naturaleza

    ferica, o meramente humana son por igual transhumantes, migrantes que

    cruzan de una dimensin a otra de la realidad, del tiempo y del espacio. Por

    otro lado, la pasin el deseo es justamente la fuerza que los lanza

    insaciables hacia la configuracin siempre lejana del propio destino

    (Benvenuti, Crivello, Generi y Nant, 1997).

    A novela empeza a travs da voz de Rosaura Dos Carballos, filla-sobria

    adoptiva dun Merln de cunqueiriana memoria. A travs dela, comeza unha nova

    aventura migratoria. unha fada galega que conta as etapas desta viaxe inverosmil,

    desde os tempos da lenda at a contemporaneidade, dende Galiza at Arxentina13

    onde

    encontra outro personaxe do pasado, Lucio V. Mansilla. Como di a mesma autora, un

    outsider da Historia, do que Lojo recupera de forma intertextual o seu libro do 1870,

    Una excursin a los indios ranqueles e incluso o seu interlocutor, Santiago Arcos. A

    narracin avanza entre o manuscrito de Rosaura e as cartas que Mansilla enva a

    13

    No II captulo da primera parte titulado Literatura argentina y locura migratoria (Lojo, 1994:25-28), fanse evidentes as razns desta emigracin tanto xeogrfica como cultural que rompe as fronteiras do

    cronotopo galego-arxentino e das barreiras entre ficcin e historia. As se expresa Rosaura: Me senta fastidiada, harta, ennuye, como dira Madame ma Mre. An no me daba cuenta de ello, pero

    secretamente fermentaba en m la idea de emigrar. Y adnde iba a ser sino a la Argentina, aeja tradicin

    en la tierra de Galicia. No sera la primera vez que una criatura del mundo sobrenatural se marchaba para

    all. Entre los hombres y los duendes se traban curiosas amistades y hubo quienes acompaaron a los

    gallegos emigrantes en el viaje a Buenos Aires pensando establecerse mejor por aquellos dominios (26).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    34

    Santiago, contando as peripecias no mundo contemporneo ao redor deles.

    O espazo vn atravesado no presente para postular interrogacins sobre o

    pasado, a primeira ante todo sobre a eterna dialctica entre civilizacin-barbarie. De

    xeito que a historia se converte nunha nova excursin aos ranqueles, relacin entre

    indio e branco e constatacin daqueles espazos. Ao mesmo tempo, xgase moito coa

    intertextualidade e a parodia das referencias, as que non vale unha lectura lineal do

    discurso ficcional en clave histrica.

    A recuperacin e a deformacin de personaxes histricos, coma Baigorra,

    militar unitario que durante as campaas contra os indios se exiliou entre os ranqueles,

    entran en xogo como presenzas fludas, como seres que pertencen a unha

    transhistoricidad fantasmagrica (Lojo, 1994:58) e a la detestable enfermedad de la

    repeticin (91), recuperando as palabras de Vitorio Mansilla. Coma noutras obras, ao

    final atpase un breve glosario das personaxes histricas e do lxico, que ofrece as

    ferramentas para volver ler a relacin dialxica entre a ficcin e a Historia14

    .

    Antes mencionbase a Manuel Bagoirria, o militar reconvertido en cacique dos

    ranqueles. El aparece como centro arredor do que roda a novela, Finisterre. A novela

    empeza e termina en Fisterra. Dende al, empezan a chegar as cartas en que Rosalind

    Kildare Neira lle ofrece revelar a Elizabeth Armstrong, unha rapaza que naceu no Ro

    de la Plata, as circunstancias escuras da sa orixe materna: algo que o pai, Oliver, lle

    oculta. As empezan a relacionarse dous mundos: o da Londres victoriana, na que

    Elisabeth entra en contacto con xente coma Oscar Wilde, e o dos espazos arxentinos,

    que pertencen ao seu pasado. Deste xeito Fisterra e Galiza convrtense no trait dunion

    entre dous mundos.

    importante a historia de Rosalind, galega de ascendencia irlandesa, que emigra

    14

    Canto a esta nova relacin entre ficcin e Historia, houbo un amplo debate terico sobre a existencia

    dunha Nueva Novela Histrica en mbito hispanoamericano a partir, especialmente, dos anos 70. Valla mencionar o traballo Latin Americas new historical novel de Seymour Menton, no que se evidencian seis caractersticas principais que pertencen a esta nova va novelesca (Menton, 1993:22-24), ou tamn a

    recompilacin de ensaios de diferentes investigadores editada por Karl Kohut, La invencin del pasado:

    la novela histrica en el marco de la posmodernidad.

    Retomando as achegas de Mignolo, Magdalena Perkowska fala deste novo filn narrativo en termos de

    redefinicin do espazo histrico por medio de historias hbridas, que fusionan historia, discurso ficcional

    e discurso epistemolxico, cuestionando tamn a distribucin xeocultural do saber. Las novelas exploradas son y postulan historias hbridas que desestabilizan nuestra nocin tradicional y aceptada de la

    historia, desdibujan sus lmites, abren el espacio histrico a pulsiones y presencias antiguas pero pocas

    veces admitidas o reconocidas, apuntando hacia la crisis del presente en que nacen, la incertidumbre de

    los rumbos histricos, las mltiples direcciones en que se mueve la sociedad y la tensin, todava presente

    en Amrica Latina, entre el pasado y el presente, lo local y lo global (Perkowska, 2008:44).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    35

    co marido Arxentina, na que queda atrapada durante un asalto e acaba entre a

    comunidade dos ranqueles, onde se cruzarn todas as historias e onde aprender a

    diversidade, antes de volver Galiza.

    Mira Mis Lonxe tia razn, por iso volvn. Os campesios galegos, indios de

    Espaa. Os campesios irlandeses, indios de gran Bretaa. Poderanos atar, con

    armas ou fame, poderanos correr, expulsar, desprezar, deshonrar, desmemoriar.

    Ningun anda nestas nacins deixou de lado a hipocrisa para seguir a modesta

    proposta de Jonathan Swift ao p da letra. E se tampouco o fixeron no Ro de la

    Plata , se cadra, s porque a carne de indio lles repugna, do mesmo xeito que a

    carne de poldro (Lojo, 2006b:222).

    evidente como tanto Pariani como Lojo estn atravesadas por esta paixn dos

    nmades. E citando Braidotti: Il soggeto nomade di cui parlo una figurazione che

    sottolinea il bisogno di azione sia a livello didentit e di soggettivit, sia a livello di

    differenze tra donne. Questi differenti requisiti corrispondono a diversi momenti, vale a

    dire, a diverse collocazioni nello spazio, a pratiche diverse (Braidotti, 1995:93).

    Neste proceso de recolocacin, cabe citar rapidamente das escritoras galegas

    que tocaron o tema da emigracin galega a Arxentina enchendo os gaps, os baleiros da

    historiografa oficial. Ao mesmo tempo precisarase mostrar o proceso que Braidotti

    define como volverse polglotas na propia lingua nai, como esttica nmade para

    expresar formas de resistencia ao poder hexemnico tanto poltico como cultural

    (Braidotti, 1995:20).

    O primeiro a Porta Blindada de Margarita Ledo. parte da sa dbeda a Adis

    Mara, a narrativa de Ledo marca unha nova sensibilidade, centrfuga e heteroxnea,

    que se alimenta dunha enciclopedia dispar e marxinal, retomando as palabras de

    Gonzlez Milln (1996:266-267; Vilavedra, 2010:313), unha narrativa que non allea

    ao xnero da historia-ficcin dunha certa tradicin galega, como sostn Carmen Blanco

    (1991:283;286). Na primeira parte da sa novela, Ledo rescata a figura de Antn

    Moreda, esquecida e apartada polo galeguismo oficial. Recuperando a memoria

    inconclusa de Moreda nun estilo e nunha sintaxe rota case a punto de chegar a un

    estraamento brechtiano, Ledo reconstre a ruptura entre a Galiza ideal na Buenos

    Aires puxante, colonia galega magnfica e dignificada que quere intervir no interior

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    36

    (Ledo Andin, 1990:32) e a desilusin das posibilidades reais de volta a Galiza no 1960

    despois de dez anos. Galego-arxentino, aquela Irmandade de estilo americano non era

    posbel chocando coa postura oficial culturalista daqueles anos, encarnados por Ramn

    Pieiro.

    Idilio americano que te afasta do que non queres, do que non queras unha vez

    retornado a Galicia: a ta separacin da Mocedade dndote por tolo. A verdade

    que debo estar tolo, pensaches, mentres o oficiante maior do galeguismo do

    interior poa en ti o seu ollo severo: ests tolo, fillio (Ledo Andin, 1990:29).

    Rexeitamentos que o levaron a entrar nun sanatorio psiquitrico, que volve a

    recuperar Margarita Ledo, como certas cicatrices, fendeduras verticais que deixa o

    vidro da botella cando queres dar o salto sobre muro prohibido advertindo que cometes

    delito (1990:25). As mesmas cicatrices son as que volve a enlazar no filme-documental

    que est a punto de estrear, que se titula A cicatriz branca, do que nesta contribucin se

    manexan algns materiais, principalmente un guin remitido xentilmente pola autora-

    directora. parte de retomar a historia de Antn Moreda, colle das historias de

    emigradas galegas a Bos Aires. una pelcula que se dirixe aos grupos menos visbeis

    da emigracin, un relato en espiral que vai cara s sensacins que o choque con

    determinados lugares e situacins vai labrando no interior das personaxes, at unha

    nova visin de ti propia-outra (Ledo Andin, 2011). Nas intencins da directora est o

    uso da cmara e a luz para representar os baleiros e a travesa dos non-lugares para

    mostrar a reconstrucin da identidade na diversidade, e por isto, mis que diferenciar

    entre ficcin e non-ficcin, aposta por unha volta ao realismo, ao neorrealismo, ese

    deixar que a pelcula fla cara o interior da pelcula, como un cinema-tempo (Ledo

    Andin, 2011).

    En Memoria das cidades sen luz, Inma Lpez Silva recupera o tema da luz como

    dualidade entre nacemento e morte, descubrimento e escuridade, que se desvelan no

    nomadismo inicialmente forzado do protagonista-narrador (baixo seudnimo) da

    novela, que salvado pola activista poltica Luca amante de nxel Casal foxen a

    Francia despois da Guerra Civil. O protagonista despois de varias experiencias chega a

    ser un estimado actor e nas sas varias etapas existenciais e xeogrficas, acaba en Bos

    Aires. Aln dunha serie de referencias en toda a novela a quen escolleu o exilio en

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    37

    Arxentina, interesante citar este exemplo narrativo porque recupera a historia dunha

    muller (Lpez Silva, 2008:219-229) da quen se achou unha curiosa coincidencia na

    recuperacin da sa memoria no libro Lingua e literatura galegas na Galicia migrante

    de Xess Alonso Montero, quen afirma, anda cun erro de colocacin xeogrfica:

    Habera que engadir varios nomes de galeguistas entusiastas e residentes en

    Montevideo () [onde] pasou os derradeiros anos da sa vida Mara Miramontes, a

    viva de nxel Casal, o gran editor, pero ningun se ten ocupado deses seus anos

    uruguaianos (Alonso Montero, 1995:96). Parece que agora si15.

    Conclundo, o que se intentou mostrar ao longo deste ensaio a coincidencia

    nunha certa narrativa contempornea escrita por mulleres sobre o tema da emigracin e

    unha actitude nmade, recuperando parcialmente a teora de Braidotti que

    explicitamente se conecta en varios puntos coa filosofa deleuziana e foucaltiana.

    unha narrativa que atravesa linguas, formas, xneros e disciplinas, que se opn a unha

    visin da subxectividade baseada na hexemona e na exclusin. Esta actitude nmade,

    sendo retrospectiva e en devir, traballa coa memoria e postlase como contra-memoria:

    como memoria viva que acciona os suxeitos e os saberes oprimidos e ocultados. unha

    forma de resistencia asimilacin e homologacin respecto s categoras dominantes

    de representacin do eu e da Historia. A esttica nmade unha

    strategia della collocazione determina il proprio approccio al tempo e alla

    storia, ha a che fare con la contro memoria come lelaborazione di genealogie

    alternative. Avere memoria storia delloppressione e dellesclusione in quanto

    donne rispetto a gruppo dominante che sono stati gli uomini (Braidotti,

    1995:84).

    Por esta razn non sorprende que Margarita Ledo pense no seu filme como obra-

    palimpsesto. Estas narradoras atravesan a historia da emigracin e os suxeitos marxinais

    colocndoos nun marco histrico que non sexa s referencial propia emigracin,

    senn mis ben alternando discursos novos con respecto Historia oficial. Deste xeito,

    15

    Algns fragmentos da obra que sublian a postura xeral da autora en relacin co tema da memoria, da

    historia e da ficcin, involucrando a figura de Maruxa Miramontes: Foi en Buenos Aires, nesa viaxe, ademais, que volvn saber de Maruxa Miramontes, a quen esquecera haba xa moito tempo. Ela foi quen

    me lembrou que a historia sempre volve e que as cousas que quedan sen arranxar non se deteen ata que,

    por fin, se resolven. (). De todas as persoas a quen nunca crin que volvera ver, a Miramontes era a primeira, a que me foi quedando esquecida, no limbo daqueles a quen damos por mortos (Lpez Silva, 2008:219-221).

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    38

    entran coa sa novidade expresiva no espazo estriado da Historiografa oficial,

    enchendo os seus ocos, os seus intersticios e mostrando as sas rupturas e as sas

    dislocacins. Esta narrativa e esta actitude esttica nmade abren novas posibilidades de

    lectura e por suposto de ensinanza doutras vas de resistencia cultural e ao mesmo

    tempo permiten revisar dende outro enfoque os modelos literarios e culturais de

    representacin da emigracin, incluso a galega e a italiana na Arxentina.

    Bibliografa

    Alonso Montero, X. (1995). Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante. Santiago

    de Compostela: Secretara Xeral de Relacins coas Comunidades Galegas.

    Benvenuti, S. M., Crivello, V. M., Generi, S., y Nant, G. (1997). Reportaje a Mara Rosa

    Lojo efectuado por adolescentes, alumnos del nivel medio, en ocasin de la

    visita de la autora a Camilo Aldao, provincia de Crdoba, en octubre de l997. En

    Propuestas pedaggico-didcticas sobre La pasin de los nmades. Recuperado

    de http://www.mariarosalojo.com.ar/sobre/capitulos_sobre.htm

    Bermdez Montes, M. T. (2000). Adis Mara como novela femenina galega. En

    Riquera, I. de, Losada, E., Gonzlez, H. (Eds.), Profesor Basilio Losada:

    Ensinar a pensar con liberdade e risco (165-170). Barcelona:

    Publicacions de la Universitat de Barcelona.

    Blanco, C. (1991). Literatura galega da muller. Vigo: Edicins Xerais de Galicia.

    Blengino, V. (1972). Societ e letteratura dellemigrazione argentina, en: Trimestre,

    vol. VI, N 3-4: 291-333.

    Blengino, V. (2005). La Babele nella pampa: limmigrante italiano nellimmaginario

    argentino. Reggio Emilia: Diabasis.

    Braidotti, R. (1995), Il soggetto nomade. Femminismo e crisi della modernit. (Anna

    Maria Crispino e Tina DAgostini, trads.). (1. ed.). Roma: Donzelli.

    Brea Lpez, M M. (1972). Adis Mara, de Xohana Torres. Estructura e persoaxes,

    en: Grial, N 37: 344-352.

    Cebrelli, A. (1997). La pasin de los nmades o Las fronteras de la memoria. En:

    Mujer, historia y cultura. Mendoza: Municipalidad de Mendoza. Recuperado de:

    http://www.mariarosalojo.com.ar/sobre/capitulos_sobre.htm

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    39

    Cvitanovic, D. (1995). A obra arxentina dos exiliados galegos. En Varela Iglesias, J.

    L. (Ed.), A literatura do exilio galego en Amrica. (11-28). Santiago de

    Compostela: Fundacin Alfredo Braas.

    Deleuze, G., Guattari, F. (2002). Mil mesetas. Capitalismo y esquizofrenia (Jos

    Vzquez Prez, trad.). (5. ed.). Valencia: Pre-Textos.

    Devoto, F. J. (2007). Storia degli italiani in Argentina. Roma: Donzelli.

    Eyr, Xos M. (2006). Novela histrica na procura da identidade e as races. A

    arxentina Mara Rosa Lojo publica A fin da terra. En: A Nosa Terra, a. XXIX,

    N 1214. Recuperado de http://www.mariarosalojo.com.ar/sobre/resenias.htm

    Faras, R. (ed.) (2010). Bos Aires galega. Noia: Toxosoutos.

    Gonzlez Fernndez, H. (1999). Literatura galega de muller, unha visin sistmica.

    Anuario de estudios literarios galegos, 41-68.

    Gonzlez-Milln, X. (1996). A narrativa galega actual (1975-1984). Unha historia

    social. Vigo: Edicins xerais de Galicia.

    Kohut, K. (ed.) (1997). La invencin del pasado : la novela histrica en el marco de la

    posmodernidad. Frankfurt Main: Vervuert.

    Lama, M. X., Vilavedra, D. (2001). La emigracin a la Argentina en la literatura

    gallega. En: Nez Seixas, X. (ed.), Galicia Austral. La emigracin gallega en

    la Argentina (279-303). Buenos Aires: Editorial Biblos.

    Ledo Andin, Margarita (1990). Porta blindada. Vigo: Edicins Xerais de Galicia.

    Ledo Andin, Margarita (2011). A cicatriz branca. Manuscrito non publicado.

    Lojo, M. R. (1987). Cancin perdida en Buenos Aires al oeste. Buenos Aires: Torres

    Aguero.

    Lojo, M. R. (1994). La pasin de los nmades. Buenos Aires: editorial Atlntida.

    Lojo, M. R. (2006a). Mnima autobiografa de una exiliada hija. En: Fuentes, M. y

    Tovar, P. (Eds.), Lexili literari republic (87-96). Tarragona: Publicaciones

    URV.

    Lojo, M. R. (2006b). A fin da terra (Romn Nicols Rodrguez trad.). Vigo: Galaxia.

    Lojo, M. R., Guidotti de Snchez, M., Faras, Ruy (2008). Los Gallegos en el

    imaginario argentino: literatura, sainete, prensa. A Corua: Fundacin Pedro

    Barri de la Maza.

    Lpez Silva, I. (2008). Memoria das cidades sen luz. Vigo: Galaxia

    Marani, A. N. (1998). Inmigrantes en la literatura argentina. Bulzoni: Roma.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    40

    Menton, S. (1993). Latin Americas new historical novel. Austin: University of Texas

    Press.

    Neira Vilas, X. (2000). A literatura galega en merica. En: Lingua e literatura da

    Comarca de Deza-Actas das primeiras xornadas celebradas en Laln, en outubro

    de 1999 (45-49). Laln (Pontevedra): Seminario de Estudios de Deza.

    Noia Campos, M C. (2000). La narrativa gallega de muejeres. En: Zavala, I. M. (ed.).

    Breve historia feminista de la literatura espaola (en lengua catalana, gallega y

    vasca) (237-261). Barcelona: Anthropos.

    Paone, M. (2010). Una narratrice nomade in viaggio per lAmerica Latina: Laura

    Pariani e la letteratura ispanoamericana. En: Letterature dAmerica, vol. XXX,

    N 128, pp. 167-201.

    Pariani, L. (1995). Il pettine, Palermo: Sellerio.

    Pariani, L. (2002). Quando Dio ballava il tango. Miln: Rizzoli.

    Pariani, L. (2004a). Il paese dei sogni perduti. Miln: Effigie.

    Pariani, L. (2004b). La straduzione. Miln: Rizzoli.

    Pariani, L. (2006). Leonora, che ha visto Genova e altre cose. En VV. AA., Le

    storie salvano la vita? Quindici racconti di scrittori italiani. (129-136). Miln:

    Passigli.

    Perkowska, M. (2008). Historias hbridas: la nueva novela histrica latinoamericana

    (1985-2000) ante las teoras postmodernas de la historia. Madrid:

    Iberoamericana; Frankfurt am Main: Vervuert.

    Perrone, S. (2003). Laura Pariani incontra gli studenti. Lo specchio di carta.

    Recuperado de

    http://lospecchiodicarta.unipa.it/index.php/en/autori/indiceautori/12/179-intervista-a-

    laura-pariani

    Poletti, S. (1962). Gente conmigo. (1957). Buenos Aires: Losada.

    Salgado, D. (2007). Entrevista: Margarita Ledo Galicia era para min poder dar cortes

    de mangas, en: El Pas, 12/10/2007. Recuperado de

    http://elpais.com/diario/2007/10/12/galicia/1192184313_850215.html

    Salgado, D. (2010). Obituario: Antn Moreda, histrico galleguista en la resistencia,

    en: El Pas. 06/02/2010. Recuperado de

    http://elpais.com/diario/2010/02/06/necrologicas/1265410802_850215.html

    Torres, X. (1971). Adis Mara. Buenos Aires: Ediciones Galicia.

  • Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios

    41

    Torres, X. (1989). Adis Mara. (1971). Vigo: Galaxia.

    Vilavedra, D. (2010). A narrativa galega na fin de sculo. Unha ollada crtica dende

    2010. Vigo: Galaxia.

  • 42

    A RECONSTRUCIN DAS ETNICIDADES GALEGAS

    TRANSNACIONAIS

    Xaqun Rodrguez Campos

    O mundo posmoderno que nos atopamos estase convertendo cada vez mis nun

    mundo posnacional, no referente ao modelo de cultura cidad que se est impoendo na

    maior parte das grandes cidades. Estas estn servindo como encrucilladas de culturas

    que conviven nos mesmos procesos sociais. A pesar de que a m