Cultura y Migraciones. Enfoques multidisciplinarios. Felipe Aliaga Sáez (Ed.)
-
Upload
felipe-andres-aliaga-saez -
Category
Documents
-
view
154 -
download
2
description
Transcript of Cultura y Migraciones. Enfoques multidisciplinarios. Felipe Aliaga Sáez (Ed.)
-
Felipe Andrs Aliaga Sez
UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA
-
Cultura y migraciones
-
Cultura y migraciones
Enfoques multidisciplinarios
Edicin a cargo de
Felipe Andrs Aliaga Sez
2013 UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA
-
Universidade de Santiago de Compostela, 2013
Ilustracin de cuberta Fotografas correspondentes a actividades realizadas en Galicia por diferentes colectivos de inmigrantes, tomadas en 2010 polo deseador do libro.
Edita Servizo de Publicacins e Intercambio Cientfico Universidade de Santiago de Compostela
Desea e maqueta Felipe Andrs Aliaga Sez
ISBN 978-84-15876-29-8
-
NDICE
Presentacin 7
Dispora, memoria e identidad
Enclaves, repertrios e sistemas culturais. Notas para uma achega ao
sistema cultural galego e os enclaves americanos no franquismo
Cristina Martnez Tejero
13
A outra Arxentina: a narrativa de mulleres e a emigracin entre tanos e gallegos
Marco Paone
25
A reconstrucin das etnicidades galegas transnacionais
Xaqun Rodrguez Campos
42
Unha experiencia migratoria: memoria e futuro en La do Senegal, de
Agustn Fernndez Paz
Eulalia Agrelo Costas
61
Contextos especficos, identidades dislocadas. Imgenes de la hibridacin
cultural en el arte actual
Miguel Anxo Rodrguez Gonzlez
77
Canad: Little Italy polifnica
Federica Angelini
96
Literatura de la inmigracin: la construccin de una expectativa de
lectura. El caso de Najat El Hachmi
Sara Bernechea Navarro
105
-
Violencias, riesgos y exclusiones
Exilio e tab
Manuela Palacios
127
Riesgos en los procesos migratorios
Felipe Andrs Aliaga Sez
138
Violencia no cruel en la literatura de Rosala de Castro y Slavenka
Drakuli: mujeres de frontera
Isabel Domnguez Seoane
163
Exilio, historia, e a visin feminina: ils N Dhuibhne
Laura M Lojo Rodrguez
178
Marina Mayoral como autora intrprete de la Guerra Civil espaola
Mar Fernndez Vzquez
184
Sobre los autores 195
-
7
PRESENTACIN
La migracin de personas por el mundo es un proceso presente a lo largo de
toda la historia de la humanidad, y en la actualidad se constituye como uno de los
aspectos de mayor estudio, abrindose una serie de debates e investigaciones
interdisciplinarias. Son millones de personas que emprenden procesos de movilidad, ya
sea por voluntad propia o por motivos forzosos, enfrentando desafos y superando una
serie de obstculos para poder alcanzar la estabilidad y un mejor nivel de vida. Este
transcurso de vivencias y encuentros culturales, que afectan la vida de los migrantes y
de los habitantes de las sociedades por donde transitan, ha inspirado reunir en este libro
una serie de trabajos en torno a las migraciones y la cultura.
Hemos denominado la presente obra, Cultura y migracin. Enfoques
multidisciplinarios, en referencia al Simposio cultura e migracin1, organizado por
el Centro de Investigacin de Procesos y Prcticas Culturales Emergentes (CIPPCE)2,
de la Universidade de Santiago de Compostela (USC). Invitamos a los ponentes que
presentaron en aquella ocasin a colaborar con este proyecto, de esta manera, la
mayora de los artculos se basan en las ideas principales que se dieron a conocer en
aquella oportunidad. Este trabajo se constituye como una primera publicacin colectiva
del CIPPCE, en donde se rene a integrantes de diversos grupos de investigacin.
Agradecemos el respaldo de la prestigiosa editorial de la USC, y por la
posibilidad de publicar nuestro libro en formato Ebook, ya que consideramos que as
tendremos un alcance internacional y aumentaremos la difusin del mismo.
Respetamos el idioma en el que los autores han preferido escribir sus trabajos, por lo
tanto encontraremos escritos en gallego y espaol, los idiomas cooficiales de la
Comunidad Autnoma de Galicia.
1 La actividad se desarroll en el Saln de Grados de la Facultad de Ciencias Polticas y Sociales de la
Universidade de Santiago de Compostela el 27 y 28 de octubre de 2011.
http://www.usc.es/gl/institutos/cippce/simposio.html 2 El CIPPCE est compuesto por los siguientes grupos de investigacin: GI-1162: Grupo Compostela de
Estudios sobre Imaginarios Sociales; GI-1172: Red de investigadores en demografa, historia econmica
y migraciones; GI-1371: Teora de la literatura y literatura comparada; GI-1428: Antropologa socio-
cultural; GI-1811: Estudios de los sistemas culturales gallego, luso, brasilero y africanos de lengua
portuguesa; GI-1839: Literatura gallega. Literatura infantil y juvenil. Investigaciones literarias, artsticas,
interculturales y educativas; GI-1924: Discurso e identidad. GI Multidisciplinar para el estudio de la
lengua, de la literatura y de la cultura en ingls; GI-1944: Lenguaje, retrica e ideologa. El sitio web del
centro es: http://www.usc.es/gl/institutos/cippce/
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
8
El libro est organizado en dos partes, en primer lugar los trabajos se encuentran
bajo el ttulo de Dispora, memoria e identidad, en donde aparecen temas tan
importantes como la emigracin gallega, relaciones entre pases de origen y destino,
transnacionalismo, discurso multicultural, arte, interculturalidad, entre otros aspectos.
En segundo lugar, los artculos versan sobre Violencias, riesgos y exclusiones, en donde
encontraremos aspectos tales como exilio y trauma, riesgos, mujer migrante, frontera,
etc. Todos aspectos de gran inters para la investigacin interdisciplinaria en torno a las
migraciones, los cuales encontramos en los trabajos de los siguientes autores:
Cristina Martnez Tejero, se enfoca en como estudiar los enclaves americanos de
la poblacin gallega, en poca del franquismo, prximos a la dcada de los 50, y el
contraste con las actividad culturales realizadas en Galicia, esto realizado desde una
perspectiva sistmica. Se toman como referencia diferentes condicionantes que harn
que la dispora sea considerada de forma diferenciada, tales como: los mismos perfiles
de los migrantes gallegos, los destinos y etapas histricas que caracterizarn el
comportamiento de la dispora en los pases y capitales de destino, as como los
conflictos polticos e ideolgicos presentes en el proceso. El trabajo de Martnez deja
abierta una serie de lneas de investigacin.
Marco Paone, expone como la presencia de los inmigrantes italianos y gallegos
fue esencial para la construccin de la actual Repblica Argentina. En los ltimos aos,
se asiste a una ampliacin de la narrativa sobre la emigracin que se inserta dentro de la
formacin de un paisaje histrico y cultural cada vez ms complejo y articulado. En este
trabajo se profundiza en algunos ejemplos de la narrativa de mujeres que permiten
revisar la tpica narracin sobre la memoria migrante. Son narraciones que ofrecen
nuevas posibilidades de ficcin y de lecturas historiogrficas, ampliando el contexto
temtico y recuperando los vacos histricos y los personajes olvidados. A travs de las
aportaciones sobre el sujeto nmade de Braidotti, se presenta una voluntad de contar la
historia de la emigracin como otra: otra etapa de un ejercicio de reflexin histrica y
ficcional ms amplio y ms justo entre Italia, Galicia y Argentina.
Xaqun Rodrguez Campos, se enfoca en las poblaciones gallegas emigradas en
Canad y Blgica, se define la organizacin de esas poblaciones como comunidades
tnicas transnacionales. Se analizan los procesos de hibridacin y de identificacin en
las sociedades de destino. Resulta ms sorprendente el proceso de identificacin como
gallegos que el proceso de hibridacin en la ciudad global. El autor se pregunta por qu
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
9
identificarse hoy en da como gallegos en el interior de una ciudad global, qu ventajas
puede tener o qu enlaces puede dar. Un motivo se encuentra en la bsqueda de
sociabilidad entre iguales, otro en participar en la cultura urbana de la etnicidad amable
y otro en la bsqueda de la cultura autntica.
Eulalia Agrelo Costas, despus de unas consideraciones generales sobre el hecho
migratorio y de referirse al tratamiento de este asunto en la literatura infantil y juvenil
gallega, se centra en La do Senegal, de Agustn Fernndez Paz. Realiza una serie de
comentarios sobre la arquitectura de su dixese, as como se incide en el anlisis de
aspectos tan fundamentales de la obra como son los movimientos migratorios y los
elementos identitarios. A partir de un viaje que una nia senegalesa hace a Galicia para
reunirse con su padre, se evidencian las dificultades que supone introducirse en un
nuevo pas, todava que lo relevante est en la conservacin del imaginario sociocultural
propio y en la integracin y respeto por el otro para favorecer la convivencia.
Miguel Anxo Rodrguez Gonzlez pretende indagar en una de las orientaciones
ms destacadas del mundo del arte actual, que se define por su voluntad de inmersin en
realidades urbanas especficas. En muchas ocasiones los artistas realizan proyectos de
colaboracin in situ con ciudadanos y comunidades de reas sometidas a los flujos
migratorios, con lo que se ponen en evidencia las nuevas formas de identidad, hbridas,
y muchas veces expuestas a conflictos interculturales. El hecho es que, a pesar de la
profundidad de las investigaciones y la voluntad de los artistas, surgen dudas acerca del
alcance y potencial transformador de las propuestas, en muchas ocasiones expuestas en
grandes eventos o festivales del tipo bienal de arte.
Federica Angelini, nos muestra como ya a partir del 1978 empieza a formarse en
Canad una literatura talo-canadiense cuya finalidad es poner la propia voz al servicio
de una comunidad entera, prestndola a aquellos que anteriormente no tuvieron la
oportunidad de ser escuchados. Para hacerlo, cada escritor elige el idioma que mejor
utiliza o con el cual se siente ms cmodo. De esta manera se ha formado en Canad un
polisistema en el que varios sistemas literarios y distintas idiomas se apoyan el uno al
otro dando vida a una interseccin hbrida y vivaz: escritores en lengua inglesa, francesa
e italiana cuyo pasado comn es la experiencia migratoria. Por esa razn el caso
canadiense ofrece caractersticas especialmente adecuadas al discurso multicultural de
hoy.
Sara Bernechea Navarro analiza desde el campo de la literatura la recepcin en
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
10
la prensa espaola y catalana de la novela Lltim patriarca de la escritora Najat El
Hachmi. Dndonos a conocer diversas interpretaciones que se han realizado en torno a
este trabajo, tales como literatura tnica, de inmigracin o de tendencia culturalista.
Manuela Palacios analiza los testimonios de varias escritoras de Galicia e Irlanda
sobre las experiencias del exilio y del silencio alrededor del mismo. Este anlisis se
enmarca en los estudios del trauma, la autobiografa y la memoria con el objeto de
identificar las heridas psquicas del trauma en el discurso. El trauma viene provocado
tanto por el alejamiento del exiliado debido a circunstancias polticas hostiles como por
el silencio y extraamiento al que el su grupo social lo somete. Las escritoras tienen una
imperiosa necesidad de contar, pero sus narraciones reviven y reavivan el trauma.
Felipe Aliaga Sez presenta como en el proceso migratorio se involucran una
serie de riesgos de diferentes magnitudes, que afectan directamente a las personas
migrantes y a sus familias, tanto en las sociedades emisoras, de trnsito y recepcin.
Esto puede contribuir a la construccin de imaginarios migratorios violentos en las
sociedades posmodernas.
Isabel Domnguez Seoane nos habla de las anomalas a las cuales deben
enfrentarse las mujeres emigradas o exiliadas, en una relacin de doble frontera, frente a
la nacin y frente a la masculinidad, lo cual se traduce en mecanismos de accin
violenta por parte de las mujeres fronterizas, los que estudia en la obra de Rosala de
Castro, el mayor exponente de la literatura gallega femenina y en la croata Slavenka
Drakuli. El trabajo recurre a diversos autores para entender la frontera y la relacin de
las mujeres con esta, especialmente la idea de frontera semitica, a partir de las ideas
de Iuri M. Lotman.
Laura M Lojo Rodrguez articula su trabajo como una reflexin terica sobre un
relato de la escritora irlandesa ils N Dhuibhne titulado: The Day Elvis Presley
Died, includo en la coleccin The Pale Gold of Alaska and Other Short Stories (2000),
en el que la escritora irlandesa proporciona una interesante reflexin sobre el binomio
mujer/historia a travs de una perspectiva de doble exclusin que conjuga las categoras
de mujer y extranjera. La primera seccin del artculo explora cmo la perspectiva de
exclusin se trata, de hecho, del hilo conductor de toda la coleccin de relatos, para
centrarse posteriormente en un anlisis ms detallado de esta perspectiva en The Day
Elvis Presley Died.
Se incluye un trabajo de Mar Fernndez Vzquez, el cual presenta el resultado
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
11
de su labor como colaboradora contratada en el proyecto de investigacin La Guerra
civil espaola en la narrativa infantil y juvenil (1975-2008). En l se analiza la
representacin de la Guerra Civil espaola en la narrativa de Marina Mayoral,
resaltando las distintas tipologas por las que opta, dependiendo del contexto histrico
espaol y de la historia narrada, y marcando las diferencias existentes en las narraciones
ambientadas en Brtema y en las de la misma tipologa.
Le agracemos a los autores la novedad y el esfuerzo depositado en cada uno de
estas colaboraciones e invitamos a los lectores a adentrarse en este mbito de
investigacin que nos abrir muchas interrogantes e inquietudes.
Debo agradecer personalmente la oportunidad de coordinar este libro, a los
organizadores del simposio y especialmente a Manuela Palacios, entonces directora de
CIPPCE, ya que debido a mi condicin de inmigrado en Galicia, tiene un simbolismo
especial presentar estos trabajos que representan muchos de mis propios sentimientos.
Felipe Aliaga Sez
Santiago de Compostela, septiembre de 2013
-
Dispora, memoria
e identidad
-
13
ENCLAVES, REPERTRIOS E SISTEMAS CULTURAIS. NOTAS
PARA UMA ACHEGA AO SISTEMA CULTURAL GALEGO E OS
ENCLAVES AMERICANOS NO FRANQUISMO
Cristina Martnez Tejero
O projeto Fisempoga desenvolvido nos ltimos anos polo grupo Galabra da
USC pretendeu, ao igual que o seu imediato antecedente Poluliga, deitar luz no
processo de configurao do sistema cultural galego, especialmente no perodo
compreendido entre 1968 e 1982 (sob a hiptese de tratar-se duma etapa de grandes
mudanas que determina a evoluo posterior do sistema e da definio poltica da
Galiza), e resultado dos quais so diversos trabalhos, centrados de forma preferente no
campo literrio3. Com uma base metodolgica de cunho emprico e com referentes
tericos principais nas achegas realizadas por Pierre Bourdieu (1991, 1992) e Itamar
Even-Zohar (1990, 1999, 2010), destacvel neste quadro de investigao a ausncia de
abordagens especficas e ambiciosas sobre as realizaes culturais protagonizadas desde
e pola emigrao galega, particularmente em Amrica, onde se concentram grande parte
dos fluxos migratrios sados da Galiza durante o sculo XX4. Entram aqui fatores que
justificam estas mesmas deficincias noutras aproximaes realizadas desde o campo
dos estudos galegos centradas estas de forma privilegiada em abordagens de carter
individualista, sobre um(ha) agente destacada/o no campo cultural, poltico ou social
como so as prprias dificuldades para o acesso a documentao primria ou a
3 Alguns dos resultados dos projetos FISEMPOGA (Fabricaom e socializaom de ideias num sistema
emergente durante un perodo de mudana poltica: Galiza, 1968-1982) e POLULIGA (Portugal e o
mundo lusfono na literatura galega das ltimas trs dcadas, 1968-2000) podem ser localizados neste
endereo: http://grupogalabra.com/investigacaoprojetos/71-fisempoga-fabricacao-e-socializacao-de-
ideias-num-sistema-cultural-emergente-durante-um-periodo-de-mudanca-politica-galiza-1968-1982.html
(ltima consulta, 15.10.2012).
4 Esta avaliao geral merece ser pontualizada mediante a aluso a trabalhos que efetivamente tenhem
como objeto direto aspetos relativos aos enclaves, como Samartim (2009), ou os focam dentro de
abordagens gerais sobre algum elemento do sistema: por exemplo, Figueiras (2006), Cordeiro Rua e
Samartim (2008) ou Samartim (2010).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
14
complexidade e diversidade das distintas comunidades estabelecidas fora do territrio
galego5.
Dentro deste quadro, este estudo pretende, duma parte, oferecer umas primeiras
hipteses para a abordagem dos enclaves americanos duma perspetiva sistmica. Em
relao ao perodo cronolgico abrangido desde o projeto Fisempoga, esta achega situa-
se numa etapa anterior, principalmente na dcada de 50 e anos prximos, ao considerar
que, embora os enclaves continuem ativos no tardo-franquismo, e inclusive em etapas
posteriores, a sua capacidade para exercer uma oposio efetiva ao que se fai na Galiza
muito menor do que em fases prvias. Isto , na medida em que fazer cultura em si
um ato programtico das dimenses e caratersticas que se lhe atribuem a este elemento,
a continuidade das atividades culturais na Amrica nos anos 60 e 70 pode representar
uma divergncia a nvel repertorial em relao s prprias realizaes culturais feitas na
Galiza territorial, porm, com um grau de impacto no sistema pouco relevante dada a
concentrao definitiva do seu centro geogrfico no territrio galego peninsular e,
portanto, constituindo-se esta na localizao principal dos diferentes conflitos
intra-sistmicos (o que no alheio prpria decadncia dos fluxos migratrios a
Amrica substitudos na altura por uma migrao de carter mais prximo e menos
definitivo a Europa, junto com o regresso Galiza de muitos dos agentes culturais
mais ativos durante a dcada de 60, como Rafael Dieste, Eduardo Blanco Amor, Isaac
Daz Pardo ou, de forma mais intermitente, Lus Seoane).
Cartografia do sistema: os enclaves americanos
O sistema cultural galego apresenta nesta altura (dcada de 50 e imediatamente
prximas) uma srie de deficincias na sua configurao que impedem at a sua
considerao como entidade sistmica e, polo qual, a denominao eleita neste trabalho
responde a critrios utilitrios, postos em jogo sob a conscincia da dificuldade para
encontrar o termo exato que abranja as prticas culturais desenvolvidas com duas
orientaes contrapostas, embora nem sempre coerentes ou homogneas: aquelas
5 No relativo documentao, assim como polos avanos realizados neste mbito de estudo, destacvel
o labor do Arquivo da Emigracin (http://www.consellodacultura.org/aeg/; ltima consulta, 15.10.2012)
dependente do Consello da Cultura Galega e que se soma aos fundos existentes na Fundacin Penzol de
Vigo.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
15
tendentes configurao dum sistema cultural prprio e diferenciado do espanhol,
corrente proto-sistmica, e aquelas encaminhadas sua incluso dentro deste ltimo se
bem com algum tipo de especifidade, corrente sub-sistmica (Torres Feij, 2004).
Estamos, portanto, ante um sistema em processo de emergncia, em que joga um papel
importante a prpria dimenso nacional/identitria que se est a desenvolver nos
campos ideolgico e poltico, e com a complexidade acrescentada de partilhar espao
social com um sistema reconhecido, legitimado e com uns capitais (culturais, sociais e
econmicos) associados altamente superiores, como o espanhol.
O j introduzido conceito de enclave responde a uma adaptao metodolgica
realizada por Torres Feij (2004: 429 e ss.) a partir de Naftoli Bassel (1991) com o
intuito de denominar e adscrever ao mesmo sistema o conjunto de atividades culturais (e
elementos sistmicos derivados) desenvolvidas num espao social determinado e
diferente do da comunidade de referncia do sistema em considerao. No caso que nos
ocupa, os enclaves americanos (localizados de forma privilegiada em Latino-Amrica)
apresentam uma situao de heteronomia ou dependncia em relao s prticas
culturais desenvolvidas na Galiza territorial pola sua vontade de influir ou ter algum
tipo de reconhecimento nelas. A noo de enclave fai referncia, portanto, dimenso
cultural duma comunidade migrante introduzindo o matiz de vincular esta atividade ao
sistema cultural de origem da populao deslocada6.
Compreender o papel que os enclaves jogam no sistema cultural galego exige ter
em considerao a prpria natureza das comunidades de emigrantes galegos
estabelecidas no continente americano, caraterizadas pola sua prpria situao
diferencial em relao tanto a outros assentamentos nos diversos pases, assim como a
sua prpria configurao temporal, e em que influem fatores como a quantidade e
tipologia dos fluxos migratrios ali assentados, o estabelecimento ou no de pessoas
exiladas, o grau de institucionalizao e visibilidade pblica ou as tendncias polticas
dominantes. No perodo cronolgico eleito para este estudo (e que genericamente
6 Estudos especficos deveriam dar conta da interao real entre estes dous conceitos, analisando, por
exemplo, se a existncia duma comunidade migrante exige sempre um enclave e, inclusive, as razes e franjas temporais em que isto acontece ou as prprias relaes (complexas) que se estabelecem ao nvel de prticas culturais com a comunidade de acolhida e de procedncia.
A este respeito so de interesse as concluses achegadas por Corbacho Quintela (2009) quem demonstra
como, apesar da ao individual de certos agentes, no chega a configurar-se nenhum enclave vinculado
ao sistema cultural galego no Brasil, a diferena do que acontece na maior parte dos pases latino-
americanos recetores de emigrao galega.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
16
possvel situar entre as dcadas de 40 e 60), existem notveis diferenas numa mesma
comunidade em dependncia de fatores de evoluo prpria como a continuidade ou
no de fluxos migratrios (e o seu grau de intensidade e caractersticas), a existncia
duma renovao geracional (com as problemticas das segundas geraes) ou,
inclusive, as tenses polticas que marcaro uma ou outra orientao. A existncia de
suficiente literatura sobre este assunto (como Nez Seixas, 2001 e 2005; ou Nez
Seixas e Cagiao Vila, 2006), fai desnecessria aqui uma focagem das caractersticas e
perfis das distintas comunidades, apesar do qual convm destacar a importncia tanto
em termos quantitativos como qualitativos do ncleo sediado em torno ao Ro de la
Plata, destino histrico da emigrao galega.
A emigrao um fenmeno social comum na Galiza, desde as primeiras vagas
no sculo XVIII e alcanando o seu mximo entre entre 1880 e 1920 em que
aproximadamente um milho e meio de pessoas atravessam o Atlntico (Nez Seixas,
2005). Isto d lugar inclusive a situaes pouco comuns no geral das comunidades no
mundo como que, em plena dcada de 50 do sculo XX, a maior concentrao de
populao urbana galega esteja em Buenos Aires (Primeiro Congreso da Emigracin
Galega, 2006:13). Dentro deste perfil global, cumpre deter-se nas consequncias da
sada forada cara Amrica raiz da guerra civil e a instaurao do regime franquista
dum contingente de populao cifrada em 3 mil pessoas. Ao igual que no caso das
migraes, h diversidade de perfis entre as pessoas exiladas segundo o ponto de
destino, mas destacam as profesins liberais, os obreiros e artesns urbanos e as clases
medias (Nez Seixas, 2005) face aos setores baixos ou meio-baixos e de procedncia
rural que dominam na emigrao econmica. Segundo Nez Seixas (2006:57 e ss.),
no h diferenciao entre os percursos e prticas de emigrantes e exilados e, inclusive,
estes ltimos tendem a integrar-se dentro das entidades criadas previamente pola
coletividade galega nos pases americanos.
Da perspectiva dos campos culturais so, no obstante, necessrias algumas
matizaes que assinalem a importncia dos acontecimentos do ano 36, dada a fratura
que suponhem num campo que experimentara notveis avanos na sua autonomia e que
por primeira vez na histria alcanara a articular minimamente um espao pblico de
carcter galeguista (sobre isto, pode ser consultado Figueroa, 2010: 74 e ss.). Alm da j
conhecida ao de extermnio, disperso ou silenciamento dos agentes implicados,
importante chamar a ateno para uma chave colocada aqui de forma esquemtica e
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
17
sem os numerosos pormenores que seria necessrio introduzir numa reflexo mais
profunda de que haver que ponderar as consequncias na configurao do sistema: o
facto de que os sectores mais esquerdistas que conseguem salvar a sua vida partam para
o exlio entanto os galeguistas histricos que permanecem no interior so de tendncia
mais conservadora. No relativo incorporao das/os exiladas/os de perfil mais
intelectual aos enclaves, destacvel a tendncia a concentrar-se em Buenos Aires
(ainda que este no fosse o seu primeiro ponto do destino) e o estabelecimento desta
urbe como a grande capital galega na dispora, tanto em termos culturais como
polticos, ao fundar-se ali o Consello da Galiza na dcada de 40, representante do
governo galego no exlio7.
Um ltimo aspeto a introduzir em relao s caractersticas e evoluo das
comunidades de emigrantes de origem galega na Amrica tem a ver com a criao
durante o sculo XX de toda uma estrutura societria e institucional de carcter quase
para-guvernativo e destinada cobrir as dimenses assistenciais, recreativas e culturais da
populao de origem galega residente nesse continente. A complexidade desta rede
varia novamente segundo o pas e cidade em foco, destacando uma vez mais a
Argentina e, em particular, Buenos Aires. So necessrias, porm, duas matizaes que
situem a importncia desta estrutura, dado que um grande nmero das pessoas
associadas a estas entidades no tenhem procedncia (direta ou indireta) da Galiza e,
inclusive, o seu nmero pequeno em relao s cifras da comunidade de emigrantes
galegas/os, uma boa parte dos quais permanece alheio ou distante desta rede
organizacional. Ser, no obstante, esta cobertura institucional a que d suporte
maioria das atividades da comunidade galega, particularmente as culturais, o que se
manifesta na prpria existncia de seces de carcter cultural dentro dos Centros
Galegos (como os Patronatos da Cultura Galega de Montevideu, Mxico ou Buenos
Aires).
Dentro do processo de autonomizao do sistema cultural galego, os enclaves
jogam um papel especfico e varivel segundo a franja temporal considerada. De forma
genrica a relao da Galiza territorial com a dispora americana experimenta no
perodo em foco trs grandes fases correspondentes s dcadas de 40, 50 e 60 e que
esto marcadas pola progressiva abertura de possibilidades de atuao na Galiza (nulas
7 Existem diversos estudos que, com distintas perspetivas, tentam deitar luz sobre as relaes entre
literatura galega e exlio como Martnez Lpez (1987) ou Gonzlez-Milln (2003).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
18
na dcada de 40, incipientes na de 50 e em processo de consolidao na de 60), o que
encontra traduo direta na progressiva decadncia dos enclaves avalada, alis, pola
falta de relevo geracional e o referido regresso de agentes com um alto capital cultural e
simblico nos anos sessenta8. verificvel, portanto, uma tendncia a concentrar a
atuao no territrio galego, ante o qual a sua deslocalizao a outros espaos responde
estratgias de supervivncia que, no obstante, permitem questionar a pertinncia de
falar em enclaves durante a dcada de 40, quando qui seja o prprio ncleo (precrio)
do sistema galego o que est localizado em Ro de la Plata, dando lugar a uma situao
singular mas reveladora.
A interao no plano cultural entre a Galiza territorial e a dispora americana
est marcada tanto pola existncia de capitais especficos associados a cada uma destas
reas, como pola configurao nelas duns espaos de possveis totalmente
dessemelhantes. A vontade de conquista dos grupos do interior em relao ao capital
simblico associado aos enclaves (em grande medida derivados do peso de certos
agentes instalados em Amrica a raiz da guerra civil como o caso de Castelao, lder do
movimento galeguista) visvel, por exemplo, nas digresses de agentes do interior
pola dispora ou na participao (em diferentes formas) nas atividades da emigrao
face as dificuldades para inverter isto. O espao de possveis associado aos enclaves
completamente distinto ao nvel de recursos contemplados tanto econmicos como
materiais ou de grau de liberdade poltica, entre outros, o que determina tanto a
efervescncia cultural dos anos 40 e primeiros 50 em menor medida a sua
continuidade at os 70 e, do mesmo modo, a sua conformao como fonte de recursos
para os projetos da Galiza interior, mediante um labor de mecenato.
Por ltimo, e embora de forma esquemtica, preciso fazer referncia a uma
srie de pontos de conflito exclusivos dos enclaves e com um ncleo de atividade
concentrada em distintos momentos dentro do perodo contemplado. Trata-se de trs
eixos de tenso articulados entre os enclaves galegos e foras externas (como enclaves
do sistema espanhol ou com o prprio governo franquista) ou, numa dimenso interna,
entre as distintas correntes ideolgicas existentes no seu seio. Duma parte, as tenses
entre os enclaves galegos e o republicanismo espanhol ou, inclusive, com os prprios
sistemas dos pases de destino, torna-se visvel especialmente no caso dos exilados que
8 Sobre os efeitos no sistema cultural galego das migraes, assim como das mudanas de tendncias
percetveis nelas no tardo-franquismo, pode ser consultado Sarez Diaz (2011).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
19
nalguns casos se incorporaram muitas vezes em virtude da sua adscrio partidria
a plataformas vinculadas a enclaves do sistema espanhol. Por outro lado, nos prprios
enclaves galegos existem conflitos com linhas ideolgicas distintas do galeguismo,
como o comunismo ou certo republicanismo, tendncias estas desativadas no caso da
Galiza territorial em que so os galeguistas quem constroem ou reconstroem o sistema e
em que s a partir da dcada de 60 verificvel, por exemplo, uma orientao
comunista. Finalmente, a vontade do franquismo por fazer-se com o controlo do
aparelho institucional dos enclaves especialmente nos anos 60 vai configurar
igualmente um ponto de luta em torno a esta questo.
Na continuidade dos pontos de tenso enunciados, existem diferentes concees
sobre a cultura e os repertrios9 promovidos desde os enclaves e a Galiza, tal como
pode ser visualizado atravs dos diferentes textos recolhidos nas atas do Primeiro
Congreso da Emigracin Galega, evento celebrado em Buenos Aires entre o 24 e 31 de
julho de 1956, e impulsionado polo Consello de Galiza10
. Valorizar isto exige, no
entanto, ter em considerao a impossibilidade de considerar a dispora de forma
unitria devido aos condicionantes j explicitados, mas tambm a inexistncia duma
uniformidade ao nvel repertorial na prpria Galiza (por exemplo, nas ideias a este
respeito manejadas por Galaxia ou os produtores associados ao movimento da Nova
Narrativa). Se bem isto ser objeto dum estudo especfico, necessrio indicar que as
divergncias existentes no plano cultural so paralelas s prprias perspetivas de
horizontes polticos manejadas para a Galiza desde um e outro lado do Atlntico, dada a
procura de novas vias no interior face manuteno do discurso do pr-guerra na
dispora e a conseguinte rotura entre ambos na dcada de 50 (Beramendi e Nez
Seixas, 1996:199 e ss.).
Desde os enclaves manifestado, de forma geral, um maior interesse polo
popular e a funo didtica da cultura, face a um maior intelectualismo defendido desde
o interior, e cujos ecos podem ser encontrados em diferentes conflitos acaecidos nos
9 A noo de repertrio foi definida por Even-Zohar (1999:31) como o conjunto de modelos, regras e
materiais que regulam a produo e consumo dum determinado produto no interior do sistema cultural
considerado.
10 As atas deste encontro saram do prelo trs anos depois, em 1959, sob o selo Ns sediado em Buenos
Aires. Em 2006, comemorando os cinquenta anos desde a celebrao do congresso, o Consello da Cultura
Galega realizou uma edio fac-similar com estudo introdutrio de Marcelino Fernndez Santiago, a qual
est disponvel atravs do endereo: http://consellodacultura.org/mediateca/documento.php?id=162
(ltima consulta, 15.10.2012).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
20
campos culturais, como a polmica em torno publicao de A Esmorga de Blanco-
Amor na Galiza. Segundo a anlise de lex Alonso este feito exemplifica as diferentes
opes estticas e polticas eleitas desde a dispora, dum lado, e, do outro, polo grupo
hegemnico na Galiza interior da altura, Galaxia, mas que pola sua vez representam a
prpria fratura existente entre estes dous polos (Alonso Nogueira, 2009:32-33):
tratbase de das apostas, de das tomas de posicin que an mis al das
escollas estilsticas, e que levan implcitas concepcins non reconciliables do
que era a literatura: mentres que para Blanco Amor a lingua popular un
instrumento clave para a redefinicin do pblico, Pieiro, a partir dunha
posicin escolstica non se relaciona tanto cos uso populares como con certa
tradicin literaria requintada, que considera a lingua non s como clave
identitaria, senn coma expresin espiritual, isto coma forma de alta cultura.
Linhas de investigao abertas
Este estudo pretende abrir caminhos e levantar questes sobre o funcionamento
complexo dos enclaves dentro do sistema cultural galego. As anlises realizadas
necessitam de novas achegas que as revalidem e complementem polo que so
introduzidas na continuao algumas das possveis linhas de estudo inditas ou
insuficientemente exploradas a desenvolver em futuras investigaes.
Em primeiro lugar, parece imprescindvel focar os efeitos do regresso, isto o
deslocamento dalguns agentes sediados de forma estvel nos enclaves Galiza, e em
particular, do ncleo gestado em torno a Sargadelos (e que previamente levara a cabo o
projeto da fbrica Porcelanas de Magdalena em Argentina), responsvel pola introduo
de certos elementos de vanguarda e inovao no sistema e, portanto, contribuindo de
forma importante para a autonomizao dos campos culturais. Numa perspetiva menos
especfica e atendendo prpria complexidade do fenmeno migratrio, entre as
possveis vias a explorar figura igualmente o estudo do seu impacto na populao
galega ao nvel cultural, tal como fica explicitado na seguinte citao extrada dum dos
relatrios apresentados no Primeiro Congreso da Emigracin Galega, e em que, entre os
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
21
aspetos positivos da influncia das/os emigrantes na Galiza, assinalado (Primeiro
Congreso da Emigracin Galega, 2006:111):
No cultural: Ensinos que se trasmiten por cartas, livros e folletos que se
remesan, ou, persoalmente pol-os que voltan con algo adeprendido; novas
inquedanzas, ideias, sistemas, mtodos, conceptos e maneiras de ver e xuzgar,
etc. En suma: sementes que froitifican nas xentes dal.
Uma outra linha a percorrer em termos investigadores tem a ver com a
necessidade de aprofundar no grau e natureza do funcionamento para-sistmico dos
enclaves, isto , na existncia (ou no) de relaes e interferncias efetivas com os
sistemas culturais dos respetivos pases americanos. Nos enclaves percetvel uma
vontade de interveno no sistema e no espao social da Galiza territorial mas no
prprio temrio do referido congresso em que a organizao introduzia temas a
abordar nele figura o seguinte apelo para uma certa insero nas culturas americanas
(Primeiro Congreso da Emigracin Galega, 2006:18):
A emigracin galega e as culturas nacionaes americns. O aporte galego. En
qu mesura pode axudar a emigracin galega ao enrequecemento das culturas
americns. Difusin dos nosos valores culturaes nestes pases. Maneiras de
levalo a cabo. Estreitamento de vencellos con destacadas figuras e entidaes
culturaes americns.
Por ltimo e em relao direta com o anterior, faltam estudos que deem conta do
percurso ambivalente de certos agentes galegos, como Lus Seoane ou Rafael Dieste,
que apresentam uma participao ativa tanto na cultura argentina como no exlio
espanhol e as negociaes e pactos derivados disto no prprio sistema galego.
Bibliografia
Alonso Nogueira, A. (2009). Blanco Amor e a constitucin do campo literario galego
durante os anos de Galaxia. Grial, 184, XLVII, 28-35.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
22
Bassel, N. (1991). National Literature and Interliterary System. Poetics Today, 12, 4,
773-779.
Beramendi, J. G. e X. M. Nez Seixas (1996, 2 ed.). O nacionalismo galego. Vigo: A
Nosa Terra.
Bourdieu, P. (1991). Le Champ Littraire. Avant-propos. Actes de la Recherche en
Sciencies Sociales, 89, 3 -46.
Bourdieu, P. (1992). Les Rgles de lArt. Gense et structure du champ littraire. Paris:
ditions du Seuil.
Corbacho Quintela, A. (2009). A aculturao e os galegos do Brasil. O vazio
galeguista. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela
(http://www.tesisenred.net/handle/10803/36694?show=full, ltima consulta
15.10.2012).
Cordeiro Rua, G. e R. L. I. Samartim (2008). O panorama editorial galego no
tardofranquismo e na transio. P. Romero Portilla & M.-R. Garca Hurtado
(eds.). El libro en perspectiva. Una aproximacin interdisciplinaria. III
Simposio de Estudos Humansticos, A Corunha: Universidade da Corua, 161-
193.
Even-Zohar, I. (1990). Polysystem Theory. Poetics today, 11, 27-96.
Even-Zohar, I. (1999). Factores y dependencias en la cultura. Una revisin de la Teora
de los Polisistemas. M. Iglesias Santos (ed.). Teora de los Polisistemas.
Madrid: Arco/Libros, 23-52.
Even-Zohar, I. (2010). Papers in Culture Research
(http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/EZ-CR-2005_2010.pdf, ltima consulta
15.10.2012).
Figueiras, C. G. (2006). O Protossistema Literrio Galeguista: Proposta metodolgica e
linhas de investigaom aplicadas a 1968. Trabalho de Investigao Tutelado
(indito), Santiago de Compostela: Faculdade de Filologia, Universidade de
Santiago de Compostela.
Figueroa, A. (2010). Ideoloxa e autonoma no campo literario galego. Ames:
Laiovento.
Gonzlez-Milln, X. (2003). Exilio, literatura e nacin. Anuario Grial de estudios
literarios galegos. Vigo: Galaxia.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
23
Martnez Lpez, R. (1987). A literatura galega no exilio. Trs-Alva (Ourense):
Fundacin Otero Pedrayo.
Nez Seixas, X. M. (ed.) (2001). La Galicia austral. La inmigracin gallega en la
Argentina. Buenos Aires: Biblos.
Nez Seixas, X. M. (2006). Itinerarios exiliados: sobre a especificidade do exilio
galego de 1936. Actas do Congreso Internacional O Exilio Galego. Santiago
de Compostela: Consello da Cultura Galega, 17-69
(http://consellodacultura.org/mediateca/extras/congreso_internacional_exilio.pdf,
ltima consulta 15.10.2012).
Nez Seixas, X. M. (2005). Emigracin. B. Casal Vila (dir.). Gran Enciclopedia
Galega Silverio Caada. El Progreso/Diario de Pontevedra [edio em CD-R].
Nez Seixas, X. M. e P. Cagiao Vila (eds.) (2006). O exilio galego. Poltica,
sociedade, itinerarios. Sada/Santiago de Compostela: Edicis do
Castro/Consello da Cultura Galega.
Primeiro Congreso da Emigracin Galega (2006). [Atas do] Primeiro Congreso da
Emigracin Galega [1856 Banquete de Conxo 1956: Primeiro Congreso da
Emigracin Galega: feito desde o 24 ao 31 de xulio de 1956 en Buenos Aries.
Documentacin. Crnicas]. Santiago de Compostela: Consello da Cultura
Galega [Edio fac-similar realizada a partir da publicada por Ns em Buenos
Aires em 1959].
Samartim, R. L.-I. (2009). O discurso (lingstico-) identitrio e a lusofonia em El
Correo de Galicia (1968-1975). C. Villarino Pardo, E. J. Torres Feij e J. L.
Rodrguez. Da Galiza a Timor. A lusofonia em foco. [Actas do] VIII Congresso da
Associao Internacional de Lusitanistas. Santiago de Compostela:
Universidade de Santiago de Compostela, Vol. III, 2001-2010.
Samartim, R. L.-I. (2010). O processo de construo do sistema literrio galego entre o
franquismo e a transio (1974-1978). Margens, relaes, estrutura e
estratgias de planificao cultural. Tese de doutoramento orientada polo prof.
E. J. Torres Feij, Santiago de Compostela: Departamento de Filologia Galega,
Universidade de Santiago de Compostela.
Sarez Diaz, V. (2011). De cruzar o charco a atravessar os Pirineus. Repercussons das
mudanas dos fluxos migratrios no campo cultural galeguista (1968-1972). H.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
24
Rebelo (coord.). Lusofonia: Tempo de Reciprocidades. Actas do IX Congresso
da Associao Internacional de Lusitanistas. Porto: Afrontamento, Vol. II, 289-
294.
Torres Feij, E. J. (2004). Contributos sobre o objecto de estudo e metodologia
sistmica. Sistemas literrios e literaturas nacionais. A. Abun e A. Tarro
(coords.). Bases Metodolxicas para unha Historia Comparada das Literaturas
da Pennsula Ibrica. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela, 423-444.
-
25
A OUTRA ARXENTINA: A NARRATIVA DE MULLERES E A
EMIGRACIN ENTRE TANOS E GALLEGOS
Marco Paone
A historia de Arxentina foi marcada pola migracin, especialmente pola italiana
e a espaola. singular como aos emigrantes chegados desde Espaa e Italia lles foi
asociado un apelativo, veces de forma despectiva, que proceda dunha zona concreta
dos dous estados, respectivamente gallegos e tanos, a ltima abreviacin de
napolitanos. Arxentina foi, e , o espazo de convivencia e de competencia cultural
dunha eterna disputa entre tanos e gallegos, como sostn Mara Rosa Lojo, que moitas
veces atopou a sa solucin no matrimonio.
Nesta contribucin, profundarase na relacin da emigracin italiana e da
emigracin galega, con Arxentina, da sa representacin e da sa presenza en escritoras
italianas, galegas e arxentinas11
.
Ao que se vai prestar atencin s coincidencias que se acharon durante a
lectura dalgunhas obras de escritoras respecto emigracin de ida e volta Arxentina
tanto italiana como galega, axudndonos coas reflexins sobre o suxeito nmade de
Rosi Braidotti, de quen se recuperarn algunhas achegas que no desenvolvemento do
discurso sern comentadas.
Parece evidente que o discurso sobre a emigracin roza e involucra o do
nomadismo. A crtica feminista italiana ten como referente, entre outros, o Tratado de
Nomadoloxa de Deleuze-Guattari presente en Mil Mesetas, Capitalismo y
Esquizofrenia, e tanto os filsofos franceses (2002:385) como Braidotti (1995:30)
recoecen e distinguen as continxencias e as diferenzas bsicas entre emigrantes e
nmades: mentres o emigrante se move dun punto a outro, anda que non saiba moi a
11
Non me vou deter na construcin do imaxinario das das emigracins, tampouco na anlise dos tipos
literarios, das personaxes e dos estereotipos nas obras destas escritoras, malia a existencia de referencias
cruzadas nelas. Hai varias achegas deste tipo que se poden atopar nos traballos de Fernando Devoto
(2007), Alma Novella Marani (1998), Vanni Blengino (2005), Xos Nez Seixas (2001), Mara Laura
Lojo (2008), Ruy Faras (2010), por citar algn nome.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
26
mido quen este outro e o que lle espera neste outro, o nmade vai tamn dun punto a
outro, pero atravesando estes puntos como etapas dun traxecto.
As coincidencias que se mencionaban antes, concirnen non tanto presenza de
figuras nmades, senn actitude nomdica persoal e literaria das narradoras respecto
materia da emigracin. A diferenza da literatura mis cannica de inmigracin, cuxa
narrativa tende volta s orixes, s ausencias e nostalxia, entre un presente
suspendido e un pasado sempre presente, as escritoras e as obras que nesta sede se
presentan alternan o uso da memoria persoal-biogrfica tanto das autoras como das
personaxes coa memoria histrica, chegando a mesturar o discurso ficcional e o
discurso historiogrfico, reescribindo a historia e intervindo na historiografa oficial.
unha narrativa que non aspira a debuxar grandes acontecementos histricos; mis ben
parte de microhistorias para mostrar as rupturas e os diferentes estratos da historiografa
e dos suxeitos que participan nesta e que se moven no fondo da macrohistoria da
emigracin.
Este movemento narrativo entre memoria, ficcin e historia evoca tamn a posta
en discusin doutros ncleos temticos e crticos, como son o uso, a presenza e o papel
da lingua, da identidade e da alteridade, nos termos de Braidotti, quen remitindo a J.
Benjamin, coloca o desexo e o suxeito feminino nun espazo intermedio que conecta o
dentro e o fra, o interior e o exterior nun constante fluxo do propio eu no outro que non
pode e non ten que ser interrompido por distincins falsamente dicotmicas. un
espazo de transicin que vai considerado como unha pantalla de recepcin do outro e de
receptividade da alteridade en canto tal.
Per me lidentit un gioco di aspetti, quelli multipli, frammentari del s; un
gioco di relazione in quanto richiede il legame con l altro; retrospettiva
perch si determina attraverso memorie e reminescenze allinterno di un
processo genealogico. E infine, ma non meno importante, lidentit fatta di
identificazioni successive, vale a dire di immagini interiorizzate che eludono il
controllo razionale (Braidotti, 1995:87).
A outra Arxentina que se fai referencia no ttulo desta comunicacin, daquela,
vai mis al da relacin de alteridade e representacin de xnero e de espazos culturais e
xeogrficos; mis ben outra cara da emigracin respecto historia e historiografa
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
27
arxentina, pero incluso italiana e galega.
Falando precisamente de alteridade e historia outra, parece interesante deterse
brevemente en das obras que saron respectivamente no 1957 e no 1971 para mostrar
das aproximacins emigracin que empezan xa a desvincularse dunha narrativa
prxima saga do emigrado/a, anda que quede marcada pola presenza do monstruo.
O monstro de quen fala a escritora talo-arxentina Syria Poletti a emigracin na
sa novela, en parte autobiogrfica, Gente conmigo. Esta novela foi un best-seller,
reeditado sete veces por Losada, quizais porque ante todo retrataba unha emigracin
case contempornea aos lectores de finais dos 50, poendo interrogacins como:
Cundo dejaban de ser europeos y cundo comenzaban a ser americanos los seres que
me proyectaban sus dramas a travs de los documentos? (Poletti,1995:18).
Quen fala Nora Candiani, unha emigrada do Noroeste de Italia que lembra e
escribe dende unha crcere en Bos Aires para entender como acabou al, cal foi a razn:
quizais o ceder ao monstro que cambiaba os que marchaban para Amrica, como dica a
xente da sa vila; tal vez o seu extrao oficio escritora e tradutora, unha vez
chegada a Arxentina, de cartas e documentos herdanza pesada da sa avoa. Esta a
nica constante levada no sangue e dunha beira outra do ocano, que se converte en
misin desde o momento no que se embarca nos problemas dos mis variados tipos dos
inmigrados, cuxas historias ao mesmo tempo lle enchen os baleiros emocionais e as
frustracins existenciais. Son este oficio e a sa xente, a Gente conmigo, as que a
salvan, xusto cando pensa que a estn traizoando e descobre en cambio que foron
traizoados ambos polo namorado de Nora, un acomodado inmigrado italiano recn
chegado.
Yo tuve en mis manos los dos mundos: el mismo peso sobre el pensamiento. Vi
a Europa y Amrica sangrar por los costados de la gente que me revelaba sus
llagas. () Descubro su mal con slo captar el temblor de una mano o percibir
el avance de unas ojeras. Y los desdichados siempre me reconocen. Es de los
nuestros, se dicen. Renato est excludo de todo esto (Poletti, 1962:129).
O mesmo Mestiere di vivere oficio de vivir o que aprende a causa do
monstro Maxa, a protagonista de Adis Mara de Xohana Torres. No mesmo ano en que
se publicou, esta novela gaou o Premio Galicia do Centro Galego de Bos Aires, o que
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
28
deixa crer que tivo unha circulacin tamn entre os lectores galegos instalados na rea
rioplatense. Tamn aqu xoga un papel importante a emigracin que marca un antes e un
despois na vida da adolescente Maxa e de todos os que, en xeral, respecto a este
desprazamento, quedan. Na Galiza dos anos 60, Maxa, Mara Briz, observa os cambios
nos eventos e nas persoas provocados pola modernidade das comodidades e dos
consumos que avanzan e que chocan evidentemente coa sa vida rota pola emigracin
dos pais a Francia. Con eles marchan as sas aspiracins, especialmente a de seguir nos
estudos, pero non os seus soos, xa que aspira a escribir unha novela de amores felices e
por suposto exitosa. O final emblemtico, cando o av a devolve a realidade: Maxa
escrbelle al, dilles que o de sempre por non variar (Torres, 1989:210).
Adis Mara unha novela de formacin e de autoconcienciacin feminina ante
todo da exclusin da muller respecto realizacin dos seus desexos, que partindo
dunha posicin testemual e s veces de denuncia social, pasou a orientarse
preferentemente cara exploracin do eu, a investigacin no ntimo a travs do
monologo interior, citando a Bermdez Montes (2000:168).
Nestas das novelas, a emigracin anda intervn como ruptura existencial. Esta
dualidade reflctese na construcin da identidade das das personaxes, entre o ser e o
poder ser, pero non remata nunha derrota definitivamente; polo contrario, a constatacin
e o recoecemento da propia condicin deixa abertos os dous finais: a protagonista de
Gente conmigo acepta o seu pasado e pchao, aceptando simultaneamente o seu
presente e empezando a vivilo; a protagonista de Xohana Torres en cambio entende a
sa condicin pero dixaa suspendida, coma aqueles puntos que se achan na conclusin
da novela. As novelas non se limitan ao eu fronte aos outros da novela da inmigracin:
reconducen aos outros, abren a individualidade.
Nesta direccin, a identidade pasa a ser de lugar de choque a lugar de encontro
das diferenzas, privilexiando nocins como proceso, complexidade, interrelacin,
construcin multiestratificada do eu e reinvencin deste no outro. deste xeito que o
suxeito nmade de Braidotti aposta por unha nova visin do suxeito que transcende o
paradigma clsico do suxeito feminino alternativo (Braidotti, 1995:79). A construcin
do suxeito nmade frxase a travs dun proceso de negociacin de estratos,
sedimentacins, rexistros de discursos e esquemas de enunciacin, as que a identidade
se define desde o exterior, mirndose dende fra, e a posteriori. A identidade nmade
tamn retrospectiva, un mapa de lugares, non s fsicos, no que ela ou el estiveron, un
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
29
inventario de pegadas, no que se constre unha diversidade en movemento, o que quere
dicir que a cartografa do nmade ten que ser constantemente actualizada. Recuperando
as palabras da crtica italiana, o suxeito nmade ha senso di territorio senza
possessivit, non fluidit priva di confini, ma consapevolezza della non fissit di essi
(Braidotti, 1995:42).
O suxeito nmade non se diferencia pola inclinacin viaxe, xa que se pode
desenvolver na sa mesma comunidade; o n non considerar algunha identidade como
permanente, mis ben en constante reinvencin, atravesando identidades e mundos,
lugares discursivos e materiais doutras mulleres e doutros homes. Isto o caso concreto
de das escritoras: Laura Pariani e Mara Rosa Lojo12
.
Xa na biografa das escritoras se constata esta actitude nmade. Laura Pariani
unha escritora italiana nacida no 1951 e crecida nunha vila do norte de Lombardia, onde
se forma entre a oralidade narrativa dos avs que marcarn a sa futura propensin
narracin e a volta ao idioma daquelas terras (Perrone, 2003). Despois dunha infancia
normal, no 1966 viaxa a Arxentina coa nai para encontrar e coecer o pai, o av para a
escritora, emigrado a Amrica a causa do fascismo no 1926, deixando a filla dun ano.
Fu uno shock! (Pariani, 1995:96) admite no conto Lo spazio, il vento, la
radio que marcar a sa vida. Atopouse de repente no medio da Historia, no medio do
golpe do Xeneral Ongana, no medio de disparos, gritos, confusin e dos primeiros
desaparecidos. Nesta situacin, a nai enviouna provincia de Neuqun onde viva o pai,
que encontrara anteriormente en Bos Aires. Al non descubrir s a cultura arxentina
andina, senn tamn a dos mapuche neuquinos ou as historias dos nazis instalados
naquelas terras vastas, unha sensacin de espazo que cambia a cabeza, como afirma a
escritora.
De volta a Italia licnciase en filosofa e traballa como ensinante at o 1998, ano
no que decide deixar o ensino, grazas tamn aos xitos dos seus primeiros libros. Dende
o 2000, vive dun lado ao outro do Ocano, unha viaxe e un nomadismo que se
converteu en necesidade, condicin ideal para atopar historias. A pertinencia desta breve
reconstrucin da biografa de Pariani nesta contribucin dbese presenza constante nas
sas obras dunha memoria histrica persoal que se acompaa constantemente con
12
Moitas das informacins e das referencias bibliogrficas e crticas destas autoras atpanse nas
respectivas pxinas persoais en internet: no caso de Laura Pariani, http://www.omegna.net/pariani/; no de
Mara Rosa Lojo, http://www.mariarosalojo.com.ar/
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
30
aquela que define memoria cvica e coa Historia co H maisculo, que a atravesa e que
ela atravesa na sa narrativa, a narrativa dunha Mafalda que pasa en das vietas dun
continente a outro (Pariani, 2004a:59).
Presente na pxina web da autora e nun libro do 2006 titulado Lexili literari
republic, a escritora e investigadora Mara Rosa Lojo escribe a sa Mnima
autobiografa de una exiliada hija, onde ao principio se le:
Una ubicacin paradjica, por cierto: para estos hijos hay dos dimensiones del
espacio: la real-aparente, que pisan con sus pies, y la real-esencial, que ni rozan
los pies ni ven los ojos vivos: mtico reino del Origen, fuente primordial, donde
se ha hecho la materia de la sangre, donde se oculta la raz de la memoria. As
pues, aunque muchos de nosotros seamos vstagos de socialistas agnsticos o
de comunistas ateos, estuvimos desde nuestro azaroso nacimiento en tierra
extraa condenados ab initio a la Metafsica.
Vivir en trnsito. Mirar la vida desde un no lugar donde toda huella
amenaza desvanecerse como una marca en el agua. Vivir sobre el agua, yendo y
viniendo, flotando en la marea de la historia ajena que sin embargo se impone
como la ms propia. Desde estas contradicciones que pueden devenir en
aporas se dibuja un conflictivo perfil identitario (Lojo, 2006a:87).
Filla dun republicano galego exiliado, que nunca se acostumou ao seu destino
sudamericano, e unha nai madrilea, de orixe castel e andaluza, mis conservadora,
medrou nunha ambivalencia familiar que a levou loucura literaria mis que
esquizofrenia, segundo as sas palabras. Medrou nunha casa co espritu de
campamento, de quen sabe que est al de forma provisional, crindose deste xeito coa
visin da cultura do lugar de nacemento, Arxentina, experimentada como unha copia
platnica, vivindo a sa presenza nesta terra como unha estada transitoria.
Na cocia, na msica, no idioma viviu at a morte dos pais nun mundo paralelo,
desdobrado, at que non chegou a namorarse dun arxentino de terceira xeracin de
Misiones, neto de alemns, dos que non esquecera a herdanza pero mesturndoa coas
culturas e as linguas arxentinas locais: espaol, guaran e portugus.
As explica o cambio:
Reemplac la trascendencia por la inmanencia. Encontr, del lado de ac, mitos
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
31
para deshacer y nuevos mitos para construir, desde la ficcin y la poesa. No
deso el llamado del origen: me puse a buscarlo por los caminos de la Historia,
pero en la tierra donde haba nacido (Lojo, 2006a:95).
Nas biografas das das autoras atpase xa o seu devir suxeito nmade, onde a
escritura chega a ser consecuencia e medio deste devir. Tamn a nivel lingstico, son
nmades: Mara Rosa Lojo acostumada a falar nun correctsimo castellano peninsular
na casa e no casteln arxentino fra, aprendendo finalmente o galego como lingua culta,
totalmente literaria. Na sa producin literaria chanse moitas veces a presenza de
frases, palabras e citas que remiten a outros idiomas, entre os que destacan algns
indxenas e o galego, no que ademais ten escrito un conto, O libro das Seniguais e do
nico Senigual.
En toda a sa obra, Laura Pariani fai un uso constante da alternancia e mestura
de idiomas. Italiano, dialecto das zonas de Busto Arsizio, castlan en diferentes
variantes, cocoliche e lunfardo son os instrumentos para forxar a narracin entre
memoria e historia, entre os diferentes rexistros e voces, marcando os discursos e os
cambios e volvndose medio metalingstico para reflexionar sobre o papel do idioma
en referencia cultura, como no caso da novela sobre Garcilaso de la Vega El Inca,
titulada La spada e la luna.
Como expresa Braidotti, o polglota un nmade das linguas, que coece a
linguaxe e a sa natureza s veces tramposa. unha persoa que transita entre as linguas,
atravesa os seus confns e as fronteiras das disciplinas, mesturando e alternando estilos,
voces, modalidades (Braidotti, 1995:13-16).
Do mesmo xeito, Laura Pariani na sa narrativa mestura diferentes materiais ou
parte deles para reconstrur os fos das historias e da Historia. O cine, a pintura, a
msica, os documentos de arquivo, as cartas, son os medios polos que se desenvolven
os diferentes tipos de memoria e polos que se modulan os cambios de ritmo das
narracins, que se desenlazan en diferentes tempos histricos e niveis narrativos.
Poderanse ofrecer moitos exemplos entre a longa producin da escritora
lombarda, pero das obras parecen edificantes de abondo para o percorrido terico que
se est levando a cabo. A sa novela mis famosa Quando Dio Ballava il tango,
estritamente conectada a cen anos de emigracin entre Italia e Arxentina. As
protagonistas son dezaseis mulleres que pertencen a seis familias nacidas entre o 1872 e
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
32
o 1952. Son voces femininas, emigradas ou fillas de emigradas, que narran case un
sculo de historia arxentina: dende 1935 at 2001, dende o perodo das emigracins dos
chamados golondrinas (os traballadores estacionais) at a ltima crise econmica,
pasando polos Mundiais de ftbol do 78 e os anos da ditadura dos desaparecidos. Cada
personaxe asume unha voz caracterstica e recoecible, onde a lingua o motor que
acende o recupero memorial. Cada captulo unha historia de emigracin que se
enmarca nun contexto histrico diferente, e todas elas converxen baixo a etiqueta de
compromiso, como na ltima muller da novela. Corazn Bellati volve a Arxentina no
2001, despois de perder o seu compaeiro e de fuxir no 1978. Volve para rodar un
documental sobre a emigracin italiana a Arxentina e mirando os materiais e os
testemuos rodados reaviva os seus recordos e todas as dificultades que cada
emigracin comporta. Corazn pensa no perodo histrico no que naceu, no nobelo de
historias que viviu e que cruzou, na felicidade co seu mozo desaparecido que revive nas
historias dos demais emigrantes. Ela, emigrante de volta, non queda no pasado:
Realisticamente LItalia era il suo futuro; lArgentina quasi un male da dimenticare
(Pariani, 2002:88). Porn, a filla que creceu con ela en Italia, xa adulta e traballa en
Alemaa e as a historia contina no seu crculo. Corazn xa vive a sa identidade como
unha experiencia de desencanto: questi vecchi non sembrano accorgersi, continuano a
cullarsi nelle loro storie di unArgentina salvatrice, nei loro sogni di unItalia mitica
(Pariani, 2002:295).
De feito a Italia mtica non existe, como testemua a protagonista do conto,
Leonora che aveva visto Genova e altre cose. Leonora, como Corazn, unha
emigrante de volta. Vive en Xnova, onde segua tendo parentes, para fuxir ditadura
dos anos 70, na que lle morreron o marido e o fillo. o 2001, unha das pxinas negras
do pasado recente italiano. Nunha Xnova asediada polo G8 e pola violencia, Leonora
recorre toda a sa historia e a Historia sen atopar unha solucin s sas preguntas.
Ebbe limpressione che il passato tornasse: langoscia dei soprusi, che lei aveva
creduto finita per sempre era ancora l (Pariani, 2006:135).
doado engadir que a forte intratextualidade e intertextualidade coa que se
constre a narrativa de Pariani lexitima a recolocacin das sas historias nos espazos
baleiros da Historia tout court e da Historia literaria, como no caso da figura do escritor
polaco Gombrowicz, protagonista da novela La Straduzione.
Como en Pariani se atopan referencias ao mundo literario que van desde Dino
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
33
Campana e Syria Poletti at Onetti e Sabato, na narrativa de Mara Rosa Lojo a
intertextualidade histrica e literaria modlanse para fusionar o discurso literario e o
discurso histrico. A escritora arxentina, trata o tema da emigracin en varias obras,
como na primeira, parcialmente autobiogrfica, Cancin perdida en Buenos Aires al
Oeste.
No meu excursus entre emigracin en relacin cun discurso ficcional-histrico
de mis amplo respiro, fixareime en das novelas entre moitas outras: La pasin de los
nmades e Finisterre, que eu lin na traducin galega, A fin da terra.
Lojo, que ademais directora da investigacin sobre Los gallegos en el
imaginario argentino, nunha entrevista refrese as a La pasin de los nmades:
Creo que el nomadismo, la condicin errante, es el hilo conductor que unifica,
profundamente, los diversos episodios de esta novela abierta, donde todos los
personajes diferentes en lenguas, naciones, ubicacin, historia, naturaleza
ferica, o meramente humana son por igual transhumantes, migrantes que
cruzan de una dimensin a otra de la realidad, del tiempo y del espacio. Por
otro lado, la pasin el deseo es justamente la fuerza que los lanza
insaciables hacia la configuracin siempre lejana del propio destino
(Benvenuti, Crivello, Generi y Nant, 1997).
A novela empeza a travs da voz de Rosaura Dos Carballos, filla-sobria
adoptiva dun Merln de cunqueiriana memoria. A travs dela, comeza unha nova
aventura migratoria. unha fada galega que conta as etapas desta viaxe inverosmil,
desde os tempos da lenda at a contemporaneidade, dende Galiza at Arxentina13
onde
encontra outro personaxe do pasado, Lucio V. Mansilla. Como di a mesma autora, un
outsider da Historia, do que Lojo recupera de forma intertextual o seu libro do 1870,
Una excursin a los indios ranqueles e incluso o seu interlocutor, Santiago Arcos. A
narracin avanza entre o manuscrito de Rosaura e as cartas que Mansilla enva a
13
No II captulo da primera parte titulado Literatura argentina y locura migratoria (Lojo, 1994:25-28), fanse evidentes as razns desta emigracin tanto xeogrfica como cultural que rompe as fronteiras do
cronotopo galego-arxentino e das barreiras entre ficcin e historia. As se expresa Rosaura: Me senta fastidiada, harta, ennuye, como dira Madame ma Mre. An no me daba cuenta de ello, pero
secretamente fermentaba en m la idea de emigrar. Y adnde iba a ser sino a la Argentina, aeja tradicin
en la tierra de Galicia. No sera la primera vez que una criatura del mundo sobrenatural se marchaba para
all. Entre los hombres y los duendes se traban curiosas amistades y hubo quienes acompaaron a los
gallegos emigrantes en el viaje a Buenos Aires pensando establecerse mejor por aquellos dominios (26).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
34
Santiago, contando as peripecias no mundo contemporneo ao redor deles.
O espazo vn atravesado no presente para postular interrogacins sobre o
pasado, a primeira ante todo sobre a eterna dialctica entre civilizacin-barbarie. De
xeito que a historia se converte nunha nova excursin aos ranqueles, relacin entre
indio e branco e constatacin daqueles espazos. Ao mesmo tempo, xgase moito coa
intertextualidade e a parodia das referencias, as que non vale unha lectura lineal do
discurso ficcional en clave histrica.
A recuperacin e a deformacin de personaxes histricos, coma Baigorra,
militar unitario que durante as campaas contra os indios se exiliou entre os ranqueles,
entran en xogo como presenzas fludas, como seres que pertencen a unha
transhistoricidad fantasmagrica (Lojo, 1994:58) e a la detestable enfermedad de la
repeticin (91), recuperando as palabras de Vitorio Mansilla. Coma noutras obras, ao
final atpase un breve glosario das personaxes histricas e do lxico, que ofrece as
ferramentas para volver ler a relacin dialxica entre a ficcin e a Historia14
.
Antes mencionbase a Manuel Bagoirria, o militar reconvertido en cacique dos
ranqueles. El aparece como centro arredor do que roda a novela, Finisterre. A novela
empeza e termina en Fisterra. Dende al, empezan a chegar as cartas en que Rosalind
Kildare Neira lle ofrece revelar a Elizabeth Armstrong, unha rapaza que naceu no Ro
de la Plata, as circunstancias escuras da sa orixe materna: algo que o pai, Oliver, lle
oculta. As empezan a relacionarse dous mundos: o da Londres victoriana, na que
Elisabeth entra en contacto con xente coma Oscar Wilde, e o dos espazos arxentinos,
que pertencen ao seu pasado. Deste xeito Fisterra e Galiza convrtense no trait dunion
entre dous mundos.
importante a historia de Rosalind, galega de ascendencia irlandesa, que emigra
14
Canto a esta nova relacin entre ficcin e Historia, houbo un amplo debate terico sobre a existencia
dunha Nueva Novela Histrica en mbito hispanoamericano a partir, especialmente, dos anos 70. Valla mencionar o traballo Latin Americas new historical novel de Seymour Menton, no que se evidencian seis caractersticas principais que pertencen a esta nova va novelesca (Menton, 1993:22-24), ou tamn a
recompilacin de ensaios de diferentes investigadores editada por Karl Kohut, La invencin del pasado:
la novela histrica en el marco de la posmodernidad.
Retomando as achegas de Mignolo, Magdalena Perkowska fala deste novo filn narrativo en termos de
redefinicin do espazo histrico por medio de historias hbridas, que fusionan historia, discurso ficcional
e discurso epistemolxico, cuestionando tamn a distribucin xeocultural do saber. Las novelas exploradas son y postulan historias hbridas que desestabilizan nuestra nocin tradicional y aceptada de la
historia, desdibujan sus lmites, abren el espacio histrico a pulsiones y presencias antiguas pero pocas
veces admitidas o reconocidas, apuntando hacia la crisis del presente en que nacen, la incertidumbre de
los rumbos histricos, las mltiples direcciones en que se mueve la sociedad y la tensin, todava presente
en Amrica Latina, entre el pasado y el presente, lo local y lo global (Perkowska, 2008:44).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
35
co marido Arxentina, na que queda atrapada durante un asalto e acaba entre a
comunidade dos ranqueles, onde se cruzarn todas as historias e onde aprender a
diversidade, antes de volver Galiza.
Mira Mis Lonxe tia razn, por iso volvn. Os campesios galegos, indios de
Espaa. Os campesios irlandeses, indios de gran Bretaa. Poderanos atar, con
armas ou fame, poderanos correr, expulsar, desprezar, deshonrar, desmemoriar.
Ningun anda nestas nacins deixou de lado a hipocrisa para seguir a modesta
proposta de Jonathan Swift ao p da letra. E se tampouco o fixeron no Ro de la
Plata , se cadra, s porque a carne de indio lles repugna, do mesmo xeito que a
carne de poldro (Lojo, 2006b:222).
evidente como tanto Pariani como Lojo estn atravesadas por esta paixn dos
nmades. E citando Braidotti: Il soggeto nomade di cui parlo una figurazione che
sottolinea il bisogno di azione sia a livello didentit e di soggettivit, sia a livello di
differenze tra donne. Questi differenti requisiti corrispondono a diversi momenti, vale a
dire, a diverse collocazioni nello spazio, a pratiche diverse (Braidotti, 1995:93).
Neste proceso de recolocacin, cabe citar rapidamente das escritoras galegas
que tocaron o tema da emigracin galega a Arxentina enchendo os gaps, os baleiros da
historiografa oficial. Ao mesmo tempo precisarase mostrar o proceso que Braidotti
define como volverse polglotas na propia lingua nai, como esttica nmade para
expresar formas de resistencia ao poder hexemnico tanto poltico como cultural
(Braidotti, 1995:20).
O primeiro a Porta Blindada de Margarita Ledo. parte da sa dbeda a Adis
Mara, a narrativa de Ledo marca unha nova sensibilidade, centrfuga e heteroxnea,
que se alimenta dunha enciclopedia dispar e marxinal, retomando as palabras de
Gonzlez Milln (1996:266-267; Vilavedra, 2010:313), unha narrativa que non allea
ao xnero da historia-ficcin dunha certa tradicin galega, como sostn Carmen Blanco
(1991:283;286). Na primeira parte da sa novela, Ledo rescata a figura de Antn
Moreda, esquecida e apartada polo galeguismo oficial. Recuperando a memoria
inconclusa de Moreda nun estilo e nunha sintaxe rota case a punto de chegar a un
estraamento brechtiano, Ledo reconstre a ruptura entre a Galiza ideal na Buenos
Aires puxante, colonia galega magnfica e dignificada que quere intervir no interior
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
36
(Ledo Andin, 1990:32) e a desilusin das posibilidades reais de volta a Galiza no 1960
despois de dez anos. Galego-arxentino, aquela Irmandade de estilo americano non era
posbel chocando coa postura oficial culturalista daqueles anos, encarnados por Ramn
Pieiro.
Idilio americano que te afasta do que non queres, do que non queras unha vez
retornado a Galicia: a ta separacin da Mocedade dndote por tolo. A verdade
que debo estar tolo, pensaches, mentres o oficiante maior do galeguismo do
interior poa en ti o seu ollo severo: ests tolo, fillio (Ledo Andin, 1990:29).
Rexeitamentos que o levaron a entrar nun sanatorio psiquitrico, que volve a
recuperar Margarita Ledo, como certas cicatrices, fendeduras verticais que deixa o
vidro da botella cando queres dar o salto sobre muro prohibido advertindo que cometes
delito (1990:25). As mesmas cicatrices son as que volve a enlazar no filme-documental
que est a punto de estrear, que se titula A cicatriz branca, do que nesta contribucin se
manexan algns materiais, principalmente un guin remitido xentilmente pola autora-
directora. parte de retomar a historia de Antn Moreda, colle das historias de
emigradas galegas a Bos Aires. una pelcula que se dirixe aos grupos menos visbeis
da emigracin, un relato en espiral que vai cara s sensacins que o choque con
determinados lugares e situacins vai labrando no interior das personaxes, at unha
nova visin de ti propia-outra (Ledo Andin, 2011). Nas intencins da directora est o
uso da cmara e a luz para representar os baleiros e a travesa dos non-lugares para
mostrar a reconstrucin da identidade na diversidade, e por isto, mis que diferenciar
entre ficcin e non-ficcin, aposta por unha volta ao realismo, ao neorrealismo, ese
deixar que a pelcula fla cara o interior da pelcula, como un cinema-tempo (Ledo
Andin, 2011).
En Memoria das cidades sen luz, Inma Lpez Silva recupera o tema da luz como
dualidade entre nacemento e morte, descubrimento e escuridade, que se desvelan no
nomadismo inicialmente forzado do protagonista-narrador (baixo seudnimo) da
novela, que salvado pola activista poltica Luca amante de nxel Casal foxen a
Francia despois da Guerra Civil. O protagonista despois de varias experiencias chega a
ser un estimado actor e nas sas varias etapas existenciais e xeogrficas, acaba en Bos
Aires. Aln dunha serie de referencias en toda a novela a quen escolleu o exilio en
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
37
Arxentina, interesante citar este exemplo narrativo porque recupera a historia dunha
muller (Lpez Silva, 2008:219-229) da quen se achou unha curiosa coincidencia na
recuperacin da sa memoria no libro Lingua e literatura galegas na Galicia migrante
de Xess Alonso Montero, quen afirma, anda cun erro de colocacin xeogrfica:
Habera que engadir varios nomes de galeguistas entusiastas e residentes en
Montevideo () [onde] pasou os derradeiros anos da sa vida Mara Miramontes, a
viva de nxel Casal, o gran editor, pero ningun se ten ocupado deses seus anos
uruguaianos (Alonso Montero, 1995:96). Parece que agora si15.
Conclundo, o que se intentou mostrar ao longo deste ensaio a coincidencia
nunha certa narrativa contempornea escrita por mulleres sobre o tema da emigracin e
unha actitude nmade, recuperando parcialmente a teora de Braidotti que
explicitamente se conecta en varios puntos coa filosofa deleuziana e foucaltiana.
unha narrativa que atravesa linguas, formas, xneros e disciplinas, que se opn a unha
visin da subxectividade baseada na hexemona e na exclusin. Esta actitude nmade,
sendo retrospectiva e en devir, traballa coa memoria e postlase como contra-memoria:
como memoria viva que acciona os suxeitos e os saberes oprimidos e ocultados. unha
forma de resistencia asimilacin e homologacin respecto s categoras dominantes
de representacin do eu e da Historia. A esttica nmade unha
strategia della collocazione determina il proprio approccio al tempo e alla
storia, ha a che fare con la contro memoria come lelaborazione di genealogie
alternative. Avere memoria storia delloppressione e dellesclusione in quanto
donne rispetto a gruppo dominante che sono stati gli uomini (Braidotti,
1995:84).
Por esta razn non sorprende que Margarita Ledo pense no seu filme como obra-
palimpsesto. Estas narradoras atravesan a historia da emigracin e os suxeitos marxinais
colocndoos nun marco histrico que non sexa s referencial propia emigracin,
senn mis ben alternando discursos novos con respecto Historia oficial. Deste xeito,
15
Algns fragmentos da obra que sublian a postura xeral da autora en relacin co tema da memoria, da
historia e da ficcin, involucrando a figura de Maruxa Miramontes: Foi en Buenos Aires, nesa viaxe, ademais, que volvn saber de Maruxa Miramontes, a quen esquecera haba xa moito tempo. Ela foi quen
me lembrou que a historia sempre volve e que as cousas que quedan sen arranxar non se deteen ata que,
por fin, se resolven. (). De todas as persoas a quen nunca crin que volvera ver, a Miramontes era a primeira, a que me foi quedando esquecida, no limbo daqueles a quen damos por mortos (Lpez Silva, 2008:219-221).
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
38
entran coa sa novidade expresiva no espazo estriado da Historiografa oficial,
enchendo os seus ocos, os seus intersticios e mostrando as sas rupturas e as sas
dislocacins. Esta narrativa e esta actitude esttica nmade abren novas posibilidades de
lectura e por suposto de ensinanza doutras vas de resistencia cultural e ao mesmo
tempo permiten revisar dende outro enfoque os modelos literarios e culturais de
representacin da emigracin, incluso a galega e a italiana na Arxentina.
Bibliografa
Alonso Montero, X. (1995). Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante. Santiago
de Compostela: Secretara Xeral de Relacins coas Comunidades Galegas.
Benvenuti, S. M., Crivello, V. M., Generi, S., y Nant, G. (1997). Reportaje a Mara Rosa
Lojo efectuado por adolescentes, alumnos del nivel medio, en ocasin de la
visita de la autora a Camilo Aldao, provincia de Crdoba, en octubre de l997. En
Propuestas pedaggico-didcticas sobre La pasin de los nmades. Recuperado
de http://www.mariarosalojo.com.ar/sobre/capitulos_sobre.htm
Bermdez Montes, M. T. (2000). Adis Mara como novela femenina galega. En
Riquera, I. de, Losada, E., Gonzlez, H. (Eds.), Profesor Basilio Losada:
Ensinar a pensar con liberdade e risco (165-170). Barcelona:
Publicacions de la Universitat de Barcelona.
Blanco, C. (1991). Literatura galega da muller. Vigo: Edicins Xerais de Galicia.
Blengino, V. (1972). Societ e letteratura dellemigrazione argentina, en: Trimestre,
vol. VI, N 3-4: 291-333.
Blengino, V. (2005). La Babele nella pampa: limmigrante italiano nellimmaginario
argentino. Reggio Emilia: Diabasis.
Braidotti, R. (1995), Il soggetto nomade. Femminismo e crisi della modernit. (Anna
Maria Crispino e Tina DAgostini, trads.). (1. ed.). Roma: Donzelli.
Brea Lpez, M M. (1972). Adis Mara, de Xohana Torres. Estructura e persoaxes,
en: Grial, N 37: 344-352.
Cebrelli, A. (1997). La pasin de los nmades o Las fronteras de la memoria. En:
Mujer, historia y cultura. Mendoza: Municipalidad de Mendoza. Recuperado de:
http://www.mariarosalojo.com.ar/sobre/capitulos_sobre.htm
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
39
Cvitanovic, D. (1995). A obra arxentina dos exiliados galegos. En Varela Iglesias, J.
L. (Ed.), A literatura do exilio galego en Amrica. (11-28). Santiago de
Compostela: Fundacin Alfredo Braas.
Deleuze, G., Guattari, F. (2002). Mil mesetas. Capitalismo y esquizofrenia (Jos
Vzquez Prez, trad.). (5. ed.). Valencia: Pre-Textos.
Devoto, F. J. (2007). Storia degli italiani in Argentina. Roma: Donzelli.
Eyr, Xos M. (2006). Novela histrica na procura da identidade e as races. A
arxentina Mara Rosa Lojo publica A fin da terra. En: A Nosa Terra, a. XXIX,
N 1214. Recuperado de http://www.mariarosalojo.com.ar/sobre/resenias.htm
Faras, R. (ed.) (2010). Bos Aires galega. Noia: Toxosoutos.
Gonzlez Fernndez, H. (1999). Literatura galega de muller, unha visin sistmica.
Anuario de estudios literarios galegos, 41-68.
Gonzlez-Milln, X. (1996). A narrativa galega actual (1975-1984). Unha historia
social. Vigo: Edicins xerais de Galicia.
Kohut, K. (ed.) (1997). La invencin del pasado : la novela histrica en el marco de la
posmodernidad. Frankfurt Main: Vervuert.
Lama, M. X., Vilavedra, D. (2001). La emigracin a la Argentina en la literatura
gallega. En: Nez Seixas, X. (ed.), Galicia Austral. La emigracin gallega en
la Argentina (279-303). Buenos Aires: Editorial Biblos.
Ledo Andin, Margarita (1990). Porta blindada. Vigo: Edicins Xerais de Galicia.
Ledo Andin, Margarita (2011). A cicatriz branca. Manuscrito non publicado.
Lojo, M. R. (1987). Cancin perdida en Buenos Aires al oeste. Buenos Aires: Torres
Aguero.
Lojo, M. R. (1994). La pasin de los nmades. Buenos Aires: editorial Atlntida.
Lojo, M. R. (2006a). Mnima autobiografa de una exiliada hija. En: Fuentes, M. y
Tovar, P. (Eds.), Lexili literari republic (87-96). Tarragona: Publicaciones
URV.
Lojo, M. R. (2006b). A fin da terra (Romn Nicols Rodrguez trad.). Vigo: Galaxia.
Lojo, M. R., Guidotti de Snchez, M., Faras, Ruy (2008). Los Gallegos en el
imaginario argentino: literatura, sainete, prensa. A Corua: Fundacin Pedro
Barri de la Maza.
Lpez Silva, I. (2008). Memoria das cidades sen luz. Vigo: Galaxia
Marani, A. N. (1998). Inmigrantes en la literatura argentina. Bulzoni: Roma.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
40
Menton, S. (1993). Latin Americas new historical novel. Austin: University of Texas
Press.
Neira Vilas, X. (2000). A literatura galega en merica. En: Lingua e literatura da
Comarca de Deza-Actas das primeiras xornadas celebradas en Laln, en outubro
de 1999 (45-49). Laln (Pontevedra): Seminario de Estudios de Deza.
Noia Campos, M C. (2000). La narrativa gallega de muejeres. En: Zavala, I. M. (ed.).
Breve historia feminista de la literatura espaola (en lengua catalana, gallega y
vasca) (237-261). Barcelona: Anthropos.
Paone, M. (2010). Una narratrice nomade in viaggio per lAmerica Latina: Laura
Pariani e la letteratura ispanoamericana. En: Letterature dAmerica, vol. XXX,
N 128, pp. 167-201.
Pariani, L. (1995). Il pettine, Palermo: Sellerio.
Pariani, L. (2002). Quando Dio ballava il tango. Miln: Rizzoli.
Pariani, L. (2004a). Il paese dei sogni perduti. Miln: Effigie.
Pariani, L. (2004b). La straduzione. Miln: Rizzoli.
Pariani, L. (2006). Leonora, che ha visto Genova e altre cose. En VV. AA., Le
storie salvano la vita? Quindici racconti di scrittori italiani. (129-136). Miln:
Passigli.
Perkowska, M. (2008). Historias hbridas: la nueva novela histrica latinoamericana
(1985-2000) ante las teoras postmodernas de la historia. Madrid:
Iberoamericana; Frankfurt am Main: Vervuert.
Perrone, S. (2003). Laura Pariani incontra gli studenti. Lo specchio di carta.
Recuperado de
http://lospecchiodicarta.unipa.it/index.php/en/autori/indiceautori/12/179-intervista-a-
laura-pariani
Poletti, S. (1962). Gente conmigo. (1957). Buenos Aires: Losada.
Salgado, D. (2007). Entrevista: Margarita Ledo Galicia era para min poder dar cortes
de mangas, en: El Pas, 12/10/2007. Recuperado de
http://elpais.com/diario/2007/10/12/galicia/1192184313_850215.html
Salgado, D. (2010). Obituario: Antn Moreda, histrico galleguista en la resistencia,
en: El Pas. 06/02/2010. Recuperado de
http://elpais.com/diario/2010/02/06/necrologicas/1265410802_850215.html
Torres, X. (1971). Adis Mara. Buenos Aires: Ediciones Galicia.
-
Cultura y migraciones. Enfoques multidisciplinarios
41
Torres, X. (1989). Adis Mara. (1971). Vigo: Galaxia.
Vilavedra, D. (2010). A narrativa galega na fin de sculo. Unha ollada crtica dende
2010. Vigo: Galaxia.
-
42
A RECONSTRUCIN DAS ETNICIDADES GALEGAS
TRANSNACIONAIS
Xaqun Rodrguez Campos
O mundo posmoderno que nos atopamos estase convertendo cada vez mis nun
mundo posnacional, no referente ao modelo de cultura cidad que se est impoendo na
maior parte das grandes cidades. Estas estn servindo como encrucilladas de culturas
que conviven nos mesmos procesos sociais. A pesar de que a m