INSTITUTO DA LINGUA GALEGA

Dicionario de pronuncia da lingua galega

Xos Lus Regueira

Este dicionario foi elaborado a partir dos resultados do proxecto Dicionario fontico galego, desenvolvido no Instituto da Lingua Galega por un equipo formado por:

Xos Lus Regueira (coordinador) Antn Lpez Dobao

Carme Garca Rodrguez Carme Hermida Xos Prez Sardia Xulio Sousa Carme Vidal Reimndez (colaboradora)

Este equipo fixo unha revisin da pronuncia de case 20000 voces, a partir do traballo de Carme Garca Rodrguez para o Diccionario esencial Vox galego-casteln castellano-gallego (Fernndez Gonzlez 1997), e trazou as lias xerais da proposta. Durante o resto da elaboracin do dicionario Carme Garca, Carme Hermida e Xulio Sousa continuaron a prestar a sa colaboracin activa.

1. Introducin

Des que o galego ten unha presenza importante nos medios de comunicacin falados, diferentes voces veen expresando a necesidade de desenvolver un modelo estndar para a lingua falada. Por necesidade real, por prestixio ou por razns ideolxicas, esta demanda secundada probablemente pola maiora dos usuarios da lingua oral en situacins de formalidade, e sobre todo no discurso pblico, particularmente nos medios de comunicacin falados ou nas artes escnicas. Este traballo ten o obxectivo de contribur a satisfacer esa demanda nalgunha medida.

Neste momentos xa contamos cunha descricin dos sons da variedade estndar e tamn con diferentes traballos de anlise e reflexin, feitos ao longo destes ltimos anos, sobre os criterios e os fundamentos dese modelo de lingua, as como das consecuencias posibles da estandarizacin.

O obxectivo xeral deste proxecto , por tanto, contribur ao desenvolvemento do estndar oral galego, tratando de influr nel de maneira explcita e razoada, no sentido xa expresado en Regueira (2005). O obxectivo especfico o de fornecer un modelo de pronuncia das palabras galegas para o uso pblico da lingua. Desta maneira, este dicionario aspira a ser un instrumento til para os profesionais dos medios de comunicacin falados, as como para actores, dobradores e ensinantes, que teen a alta responsabilidade de facerlle chegar sociedade galega unha pronuncia digna e aceptable da sa lingua.

O noso propsito non establecer unha normativa fontica ao modo da normativa ortogrfica. Os estndares orais non teen o carcter coercitivo dos estndares escritos, e sempre se permite unha maior variacin na lingua falada, incluso nos niveis e rexistros mis elevados e formalizados. Por outra parte, o establecemento da pronuncia estndar correspndelle sociedade galegofalante (ou aos grupos mis influentes dela). O noso obxectivo ben mis modesto: propoer un modelo de pronuncia que poida ser aceptado en contextos en que se requira o emprego da lingua estndar. A finalidade ltima, naturalmente, a de influr nos modelos pblicos de galego de maneira que a sa fontica sexa mis prxima do galego histrico (o herdado polos galegofalantes, fronte a outros modelos con certa difusin pblica desenvolvidos por contacto co espaol), e ser por tanto mis coherente cos criterios que presiden a formacin do estndar escrito do galego.

2. Antecedentes e desenvolvemento do proxecto

Como ben se sabe, desde hai algn tempo vense publicando traballos sobre o estndar oral, anda que o seu nmero anda reducido. Algunhas ideas sobre esta cuestin foron avanzadas nas gramticas mis recentes (lvarez, Monteagudo & Regueira 1986; Freixeiro Mato 1998; lvarez & Xove 2002) e tamn nalgns traballos especficos (p.e. Regueira 1997, 2005; Fernndez Rei 2005, para a prosodia). Unha descricin da fontica segmental

iii

do estndar oral foi realizada en Os sons da lingua (Regueira 1998), as como nas gramticas mencionadas.

Por outra parte, partiamos do coecemento non s intuitivo senn tamn emprico (a travs de gravacins e anlises fonticas) da lingua utilizada nos mbitos en que se espera un galego estndar: o mundo acadmico, a lingua dos actos pblicos, de actividades culturais, etc. E tamn do coecemento da lingua falada tradicional, tanto no referente variacin xeogrfica como en estudos de aspectos concretos dalgunhas variedades. Estas bases foron seguidas dunha reflexin sociolingstica (en parte publicada en Regueira 2005) e de diferentes estudos fonticos e fonolxicos, as coma da consulta de datos en arquivos, traballos e dicionarios, e da obtencin de informacins novas de falantes de diferentes condicins.

Os criterios e lias fundamentais foron discutidas no seo dun grupo de traballo dentro da seccin de Fontica do Instituto da Lingua Galega, constitudo por Antn L. Dobao, Carme Garca Rodrguez, Carme Hermida, Xos Prez Sardia, Xulio Sousa e Xos Lus Regueira (coordinador), coa colaboracin de Carme Vidal Reimndez. Este equipo revisou as transcricins, realizadas por Carme Garca, das aproximadamente 19500 entradas do dicionario Vox esencial (Fernndez Gonzlez 1997), discutiu os criterios e elaborou borradores sobre a pronuncia das vogais tnicas. Despois desa primeira fase non foi posible continuar o traballo en equipo, polo que prosegun o traballo pola mia conta, mais sempre contando co consello e coa colaboracin dos restantes membros do equipo e do ILG, e de moitos outros colegas que dedicaron unha parte do seu tempo e dos seus coecementos a contribur nesta tarefa, tendo como nica motivacin o seu compromiso coa lingua e a cultura galegas1. Nesta segunda fase, ampliei o nmero de entradas, ata inclur as 46785 voces contidas no Vocabulario Ortogrfico da Lingua Galega (VOLGa) (Gonzlez & Santamarina 2004), unha vez excludos os smbolos e as formas con asterisco. Por outra parte fxose necesario investigar o comportamento da lingua culta tocante a unha serie de cuestins (vogais tonas en cultismos, alternancia entre ditongos e hiatos, estranxeirismos...) e establecer criterios para o seu tratamento.

A informacin necesaria para tomar decisins sobre a pronuncia foi obtida por das vas diferentes. Por unha parte, utilicei toda a informacin fontica dispoible. As fontes principais foron o ficheiro lexicogrfico do ILG e mais a base de datos do Atlas Lingstico Galego, e tamn se consultou, naturalmente, a bibliografa sobre fontica e sobre dialectoloxa galega, publicada ou indita. Por outra parte, formei unha rede de informantes procedentes de diferentes puntos de Galicia, de maneira que poden servir de representantes de diferentes variedades xeogrficas de lingua, que responderon varias series de enquisas, complementando as informacins fornecidas polos membros do grupo. Todos eles teen o galego como L1, estudos universitarios e formacin en fontica galega. Un primeiro grupo de cinco informantes respondeu unha enquisa extensa, de arredor de 3000 cuestins. A partir desta, aplicronse varias series de enquisas de menor

1 A todos eles quero facerlles chegar o meu agradecemento mis sincero, e de maneira

especial a Antn Santamarina, pola sa constante axuda ao longo destes anos, poendo ao meu dispor con suma paciencia o seu fondo coecemento da lingua (e das linguas) e o seu afinado criterio lingstico.

iv

extensin en crculos sucesivos. Foron en total 44 informantes2, que contestaron na sa maiora mis de 1600 cuestins. Isto permitiu unha mellor cobertura territorial, e achegou varias ducias de miles de datos.

Por unha parte procurbase informacin cuantitativa e de reparto xeogrfico; e por outra, informacin cualitativa, que permitise comprender cales eran os procedementos e as regras seguidas na adaptacin fonolxica das palabras novas. Tamn consultei a informacin fontica dispoible do portugus, en particular dicionarios da Academia das Cincias de Lisboa (2001), Teixeira (dir.) (2004) e Houaiss & Villar (2003), as todas as gramticas e traballos dispoibles que contian informacin fontica. E para os estranxeirismos buscouse, sempre que foi posible, a forma fontica da lingua orixinal. En total, foi necesario buscar informacin fontica de preto de 10000 voces.

3. A lingua estndar

A idea de que necesaria unha lingua estndar para a comunicacin culta nunha sociedade coma a nosa, e a idea de que esa lingua mis apta, mis pura ou mis perfecta cs demais variedades, vista por unha parte (a maiora, probablemente) dos lingistas como unha cuestin de carcter ideolxico (Milroy & Milroy 1999: 22-23 Kristiansen 1998: 127). Por outra parte, ponse de relevo o seu carcter de lingua de clase (Fairclough 2001: 48; Crowley 1989: 157), polo que o feito de que a lingua estndar sexa esixida para acceder a determinados recursos sociais crea unha desigualdade fundamental. Desde os grupos dominantes prefrese obviar as desigualdades e enfatizar a necesidade e a superioridade desa variedade; e as non raro que algns sociolingistas e planificadores consideren o estndar como a peza central da arquitectura da lingua, imprescindible por razns comunicativas, sociais e mesmo polticas nunha sociedade complexa coma a nosa.

Os estndares lingsticos establecronse e codificronse de maneira fundamental como cdigos grficos, escritos. O desenvolvemento de estndares orais un fenmeno mis recente, e produciuse sobre todo a partir do sculo XIX nas sociedades europeas. As, as linguas que tiveron unha estandarizacin tarda xeralmente anda non teen un estndar oral consolidado. Anda que os estndares orais dependen en boa medida da lingua escrita (xa dica Barthold Brockes en 1721: Man muss sprechen wie man schreibt3, cfr. Fisher 1986: 19), entre ambos existen importantes

2 Antn Santamarina, Maricarme Ares, Anxos Sobrio, Sonia Lpez Fernndez, Mnica Ares Ameijide, Irene Bravo, Lusa Vzquez Freire, Mario Romero, Xos Manuel Lpez Valcrcel, Bieito Silva, Francisco Castieira, Begoa Tajes, Carmela Lpez Taboada, Xacinta Varela, Elisa Fernndez Rei, Marta Negro Romero, Valentina Formoso, Ftima Rodrguez Ruibal, Benigno Fernndez Salgado, Xavier Varela, Xos Carballeira, Moiss Barreiro, Mara Eibe, Mnica Martnez Baleirn, Beln Lpez Gmez, Xos Antn lvarez Rodrguez, Francisco Dubert, Xos Manuel Salgado, Concepcin Diguez, Luz Cures, Manuel Gonzlez, Mara Vilas, Antn Lado, Xos Henrique Costas, Elvira Fidalgo, Silvia Viso, Xess Mosquera, Anabel Escourido, Afonso Toimil, Mara do Carmo Villarino, Xos Xove, Ftima Miguns, Manuel Rico Verea e Francisco Fernndez Rei. Eles responderon enquisas fonticas e contestaron todas as cuestins que lles fun facendo, abusando da sa paciencia e do seu tempo, mais o seu amor pola lingua estivo sempre por riba das dificultades, e pacientemente contestaron a centos ou, os citados en primeiro lugar, a miles de preguntas. A informacin que nos forneceron foi esencial para poder realizar este traballo.

3 Hai que falar como se escribe.

v

diferenzas. Talvez a mis significativa o menor grao de fixacin (codificacin) dos estndares orais, e estes non teen o carcter coercitivo caracterstico dos escritos; anda que existen normas e esixencias sociais sobre as variedades a utilizar en determinadas situacins, case sempre se permite unha maior variacin.

Non obstante, a xerarqua de valor que os grupos sociais establecen entre as diferentes variedades orais da lingua, os xuzos, e os prexuzos, de orde social a travs da lingua refrense case sempre lingua falada, e particularmente a cuestins de pronuncia. A divisin da comunidade lingstica en grupos diferentes, en identidades sociais e lingsticas diferentes, faise as visible.

Escoller unha variedade como base do modelo estndar convrtese por tanto nunha eleccin social. Daniel Jones, na sa coecida obra The pronunciation of English, dica que describa one form of English pronunciation which, though not a standard, can at least be said to be easily understood throughout the English-speaking world4 (Jones 1956: 3-4). Os propios editores do dicionario fontico de Jones, na sa edicin mis recente (Jones 2003: v), recoecen que esa pronuncia era the educated pronunciation of London and the Home Counties (the counties surrounding London). Its use was not restricted to this region, however, being characteristic by the nineteenth century of upper-class speech throughout the country5. Como di John Fisher (1996: 145): This is the pronunciation that distinguished the British ruling class until the end of the Second World War and is still taught around the world as Standard British English6. Os dicionarios fonticos actuais, para evitar the connotations of high social class and privilege7 (Jones 2003: v) desa pronuncia, basanse no modelo de lingua caracterstico dos locutores dos medios de comunicacin falados (que ten a sa base naquel mesmo modelo de ingls), asociado a connotations of education and sophistication8 (Upton, Kretzschmar & Konopka 2001: xi). O mesmo fai o Duden para o alemn. Algo semellante ocorre no francs (Warnant 1987: xix) e nas demais linguas do noso arredor (cfr. Academia das Cincias de Lisboa 2001: xxvii). Resulta que esas pronuncias neutras, ben aceptadas (p.e. Teixeira et al. 2004: s.p., afirman presentar uma pronncia neutra da lngua portuguesa no marcada diatpicamente e socialmente bem aceite pela comunidade lingustica nfase dos autores) son na realidade as de determinados grupos sociais asociados ao poder cultural e ideolxico da comunidade lingstica. Outra cousa que eses modelos, difundidos polo estado e polos medios de comunicacin, acaben estendndose e mesmo facndose xerais.

4 Unha forma de pronunciacin inglesa que, anda sen ser un estndar, pode dicirse polo

menos que facilmente entendida a travs do mundo angloparlante. 5 A pronuncia educada de Londres e dos Home Counties (os condados que rodean

Londres). O seu uso non se limitaba a esta rexin, senn que era caracterstico da clase alta do sculo XIX por todo o pas.

6 Esta a pronuncia que distingua a clase dirixente britnica ata o final da Segunda Guerra Mundial e anda se ensina por todo o mundo como ingls britnico estndar.

7 As connotacins de clase social alta e de privilexio. 8 Connotacins de educacin e sofisticacin.

vi

4. O estndar lingstico galego

Na situacin do galego, todo indica que resulta imprescindible a existencia dun estndar para que a lingua poida asumir determinadas funcins. Nunha sociedade en que ideoloxa do estndar ten plena vixencia, necesario un estndar lingstico para conseguir a difusin social do galego, ou cando menos a sa aceptacin; dito noutras palabras, para acrecentar o valor funcional da lingua. Robert Le Page (1988: 33) refrese ao proceso de estandarizacin como the progressive reification, totemization, and institutionalization of a language9. E dado que estamos construndo unha lingua de cultura, estamos a seguir ese proceso: estamos a elaborar unha lingua que non s un medio de comunicacin mis ou menos eficaz, senn tamn, e de maneira importante, unha institucin.

De feito, o galego ten xa un estndar escrito mis ou menos asentado nunha parte da sociedade. Ese estndar foi construdo con materiais do galego tradicional, pero tamn con outros de diversa procedencia. A estandarizacin, a elaboracin da funcin en termos de Haugen (1966: 22-24), fxose, inevitablemente, sobre os modelos dos estndares vecios. Imitamos formas lingsticas, tipos de textos doutras culturas e doutras linguas. E imitamos aquilo que coecemos. Por tanto o modelo do espaol tivo unha forte influencia, matizada en pocas mis recentes polo modelo do portugus.

Segundo se expn nas Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego (RAG & ILG 2004: 11-12), os criterios para a codificacin do estndar escrito son:

a) Criterio de identidade: A lingua normativa [...] ha de ser continuadora da lingua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a fin de enraizar sobre bases seguras e vivas.

b) Criterio purista: Agora ben [...] a normativa debe acoller un galego fiel a si mesmo e limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala viva pola presin do casteln (p. 9). Isto , sobre a base da lingua popular aplcase unha seleccin purista orientada explicitamente a manter o sistema lingstico galego diferenciado do espaol, evitando as interferencias, os prstamos e a converxencia inducida pola lingua dominante.

c) Criterio supradialectal: [...] o galego comn non pode basearse nun nico dialecto, senn que debe prestar atencin preferentemente extensin xeogrfica e demogrfica das formas para seleccionar as normativas.

d) Criterio conservador e tradicionalista: [...] as formas tradicionais [sern] preferidas s mis innovadoras e evolucionadas, e mencinanse a tradicin antiga e a tradicin literaria moderna.

e) Criterio de harmona coas linguas vecias e co portugus en particular, evitando que o galego adopte solucins insolidarias e unilaterais naqueles aspectos comns a todas elas. Respecto do portugus, engdese: Para o arrequecemento do lxico culto, nomeadamente no referido aos mbitos cientfico e tcnico, o portugus ser considerado recurso fundamental, sempre que esta adopcin non for contraria s caractersticas estruturais do galego (p.

9 A progresiva reificacin, totemizacin e institucionalizacin dunha lingua.

vii

12). Por tanto, os estndares das linguas romances son o modelo que se segue, e o portugus ten ademais o papel de estndar-fonte de lxico culto.

Non hai que esquecer que na sociedade galega existe outro estndar

lingstico ben establecido: o do espaol, que goza dun notable prestixio social. Tocante lingua falada, consttase a existencia de modelos urbanos de galego con base fontica espaola que son percibidos pola maiora como modelos de maior prestixio, o que leva a prever a posibilidade de que unha formacin espontnea e non dirixida dun estndar oral consagre esas variedades como modelos de referencia. Eses modelos son tamn frecuentes nos medios de comunicacin (Regueira 1999; RAG 2003; Kabatek 2000).

Se consideramos que un estndar oral debe seguir os mesmos criterios ca o escrito, ou se estimamos que o estndar oral debe estar mis prximo ao galego falado polos galegofalantes tradicionais, ou se cremos que o galego debe ter unha identidade fnica diferenciada do espaol, concluiremos que necesario, ou polo menos conveniente, efectuar algunha intervencin na formacin dese estndar oral.

Por outra parte, est a cuestin da eficacia, ou mellor dito, das limitacins de propostas acadmicas que pretenden modificar pautas e modelos sociais, intervir, en definitiva, na configuracin de identidades nunha sociedade plural con orientacins normativas diversas. Naturalmente, canto mis radical sexa a modificacin de valores que se pretende, dicir, canto mis en contra vaia de valores sociais establecidos, ten menores posibilidades de resultar efectiva.

5. Unha proposta de estndar oral galego

5.1. Criterios xerais Seguindo o razoamento dos pargrafos anteriores, e na lia dos traballos

mencionados mis arriba como antecedentes (v. seccin 2), a proposta que se presenta a travs deste dicionario de pronuncia est baseada nas mesmas directrices do estndar escrito:

a) continuidade coa lingua falada pola comunidade b) actitude purista fronte influencia do casteln; c) atencin extensin xeogrfica e demogrfica das formas

consideradas; d) preferencia polas formas conservadoras fronte s innovadoras; e) harmona coas demais linguas romances e co portugus en particular,

de maneira especial na adaptacin de termos novos. O criterio e) implica, por tanto, seguir o comportamento xeral dos

estndares europeos, entre eles a dependencia respecto da lingua escrita. Como xa dixemos, os estndares orais das linguas que serven como

modelos (portugus, espaol, etc.) estn baseados nas variedades de certas elites sociais. No caso do galego, a eleccin deste grupo de referencia presenta algns problemas. Primeiro, non existe unha elite galegofalante prestixiosa con forte presenza social, e tampouco podemos utilizar como modelo o galego dos medios de comunicacin falados. Tanto a maior parte das elites sociais coma a maiora dos profesionais dos medios estn instalados no espaol, que fornece tamn os modelos comunicativos. O grupo de referencia mis prximo a ese o formado polos galegofalantes, de formacin

viii

universitaria e relacionados co mundo da cultura, usuarios do galego escrito e en contacto directo, como receptores ou emisores, de discursos pblicos en galego. Entre eles moitos utilizan o sistema fontico e fonolxico do espaol, ou teen unha lingua seriamente influda por este, mais esta variedade debe ser descartada en consonancia cos criterios (a) (b) (c) (d) e, mesmo, (e).

Por outra parte, o criterio (d) leva a preferir os modelos fnicos mis conservadores, e estes son os do galego popular das xeracins mis vellas. Escoller este modelo ten ademais a vantaxe de que o modelo fnico galego mis prximo aos do portugus (e). Non obstante, os prexuzos sociais contra a lingua rural e contra a lingua das clases baixas fan que haxa que considerar con coidado cada decisin, situados sempre nesta tensin entre os criterios lingstico-ideolxicos (purismo, tradicionalismo, achegamento ao portugus) e os criterios sociais (prexuzos sociais sobre certas pronuncias).

5.2. Sistema fonemtico e realizacins fonticas Da aplicacin ponderada dos criterios anteditos extrese un modelo

fnico para o galego, recollido nos seus aspectos principais en obras anteriores.

5.2.1. Vogais As vogais do galego estndar estn descritas en Regueira (1998) e en

Regueira (no prelo a). As vogais tnicas represntanse como [i] [e] [E] [a] [O] [o] e [u]. As 7 vogais pretnicas e as 5 postnicas represntanse de maneira xeral nos traballos de fontica galega cos mesmos signos.

A realizacin das vogais tonas apenas mereceu a atencin dos que describiron a fontica galega, que normalmente non pasan de mencionar a sa maior relaxacin. Non obstante, unha descricin axustada do vocalismo galego non pode deixar de sinalar que en palabras como lobo ou bolo a diferenza entre a vogal tnica e a vogal final moito mis ampla c debida tonicidade da primeira fronte atonicidade da segunda, e que as transcricins habituais non recollen esa diferenza. Algns traballos (Molinos Castro 2002; Regueira, no prelo a) mostraron que as vogais postnicas finais presentan unha marcada elevacin respecto das tnicas, as coma unha notable centralizacin. A elevacin e a centralizacin son menos acusadas en posicin final de enunciado, onde a duracin notablemente maior. Naturalmente, estamos a falar de valores medios, non de que todas as realizacins sexan necesariamente as. Estas vogais, de acordo co Alfabeto Fontico Internacional poden representarse como [I], [], [U]. Neste dicionario, dado que se procura, na medida do posible, unha transcricin accesible e clara para non especialistas, optouse por representar estas vogais cos signos [e6] [a6] [o6]: ["loBo6], ["baBa6], ["seBe6]. Estes signos son algo mis inexactos, mais teen a vantaxe de coincidiren coa representacin grfica destas vogais e tamn coas transcricins habituais noutras gramticas e manuais, anda que marcando que o seu timbre diferente do correspondente posicin tnica ou pretnica.

As vogais pretnicas presentan tamn diferenzas coas tnicas, s veces moi acusada, como o mostran algunhas anlises e se pode escoitar na fala tradicional e na de moitos falantes que tiveron o galego como lingua primeira. En principio deberiamos marcar eses matices tamn na transcricin das pretnicas, mais parece conveniente non facelo ata contar con descricins mis precisas e detalladas, dada a diversidade de contextos e de situacins

ix

prosdicas que afectan producin destas vogais. Por esta razn, nas transcricins do dicionario non se introduciu unha notacin fontica diferenciada para as pretnicas.

5.2.2. Consoantes O cadro de consoantes utilizado nesta proposta est formado polos

seguintes sons:

BILABIAL LABIO-

DENTALDENTAL

ALVEO-LAR

POSTAL-VEOLAR

PALA-TAL VELAR

OCLUSIVAS p b t d k g AFRICADAS tS FRICATIVAS f T s S NASAIS m n N

VIBRANTE r

R

TI-

CA

S

BATIDA | LATERAIS l ESPIRANTES B D V

APP

RO

XI-

MA

NTE

S

SEMIVOGAIS j w Como se ve no cadro, non se representa a gheada, nin o seseo, e

mantense a transcricin con lateral palatal. A gheada, presente na maiora das falas galegas, unha evolucin da

aproximante velar [V], que pasa a fricativa glotal non voceada [h], a fricativa farnxea non voceada [] (coas variantes voceadas [H] e [?] en certos contextos) ou, de maneira minoritaria na lingua tradicional, a fricativa velar non voceada [x] (Fernndez Rei 1991: 163-189; Labraa & van Oosterzee 2003). Como variante fontica maioritaria (demogrfica e xeograficamente) esta pronuncia debera estar representada (e as p.e. auga [awha6 ~ awHa6 ~ awVa6]). Mais o feito que no seu funcionamento social o galego estndar non se pronuncia con gheada, evtase na lingua pblica formal, e incluso os membros do grupo social de referencia que teen gheada nas variedades informais evtana ao cambiaren de rexistro. Dito doutra maneira, a lingua estndar actual non ten gheada. Isto non quere dicir que sexa unha variante fontica peor ou menos lextima, como se ten afirmado, senn que son os prexuzos de boa parte da sociedade os que fan que non se admita esta pronuncia na lingua estndar (Recalde 2003). Esta situacin, naturalmente, pode ser modificada, se as tentativas, por agora escasas e dbiles, de levar esta pronuncia ao uso pblico formal teen aceptacin dunha parte significativa da sociedade. Como a pronuncia con [g] [V] rene tamn os criterios requiridos e a aceptada de maneira xeral, a que se recolle neste dicionario.

Coas falas galegas que carecen de [T] (seseo) sucede algo semellante (Fernndez Rei 1991: 189-213), coa diferenza de que son minoritarias no conxunto da comunidade galegofalante e que as tentativas de introducilo no estndar son anda mis escasas. Por tanto, o modelo aqu representado o do galego con [T] e [s] apicoalveolar (representado sen diacrtico nas transcricins do dicionario).

Un caso diferente o da palatal lateral [], que na lingua da grande maiora dos falantes foi substituda por unha oclusiva palatal voceada [], que

x

pode alternar con variantes aproximantes [J] ou fricativas [J]. A pesar de que na lingua actual moi poucos falantes conservan a lateral (s unha parte das xeracins mis vellas e algns outros, xa de idade madura, procedentes sobre todo do oriente de Lugo), o criterio de preferencia das solucins conservadoras, unido sospeita de que poida existir algunha influencia do espaol na aparicin e na difusin dos sons non laterais fai que non se recomenden, de acordo cos criterios seguidos, para a lingua estndar.

Nas transcricins reflctese a distribucin complementaria habitualmente descrita entre oclusivas voceadas [b], [d], [g] e as aproximantes espirantes [B], [D], [V] , a pesar de que non son distintivas, pola marcada diferenza de pronuncia acstica e articulatoria destes sons. As descricins espectrogrficas (Martnez Celdrn & Regueira, no prelo) mostran a existencia ocasional de oclusivas noutras posicins, mesmo en posicin intervoclica; despois de [s] (ou da sa variante voceada [z]) son mis frecuentes as realizacins oclusivas e fricativas, mentres que as aproximantes son minoritarias. Decidn manter a transcricin habitual, no primeiro caso por ser claramente maioritaria, e no segundo porque os signos con que neste libro representamos as aproximantes serven tamn para representar as correspondentes fricativas sonoras.

5.3. A estrutura da slaba e as oclusivas implosivas Como se ten mostrado (Regueira 2002), slabas coma as que

encontramos en ["rEk.to1] ou en [ins.ta"la|] non corresponden fonoloxa do galego tradicional nin do galego histrico, coa que si casaran ["rEw.to1] ou ["rE.to1] e [is.ta"la|]. hora de escoller cal destas fonoloxas ha de seguirse, prevalece o criterio de harmona cos demais estndares, sobre o criterio de continuidade coa lingua popular e da preferencia polas formas histricas. En consecuencia, represntase a realizacin destas consoantes e grupos en coda silbica, que correspondera a unha realizacin formal nunha locucin pausada.

Debe terse en conta que, mesmo nos estilos mis formais, as oclusivas implosivas presentan realizacins pouco tensas, normalmente sen rudo de explosin: ["rEk}to6], [rEp}"ta|], [Ob}Te"kaDo6] (nas representacins fonticas do dicionario non se incle o diacrtico } , que indica ausencia de rudo de explosin, por razns de simplicidade e de economa). Como ben se sabe, nos rexistros informais estas oclusivas en final de slaba tenden a desaparecer, e mesmo nos estilos formais admiten en moitos casos pronuncias debilitadas. No caso das consoantes que estn en contacto con nasal, con frecuencia admiten pronuncias con asimilacin nasal: ["digno6] ~ ["diNno6]. A non inclusin destas transcricins non debe interpretarse como unha desconsideracin destas variantes, normais en ritmos menos pausados e en rexistros menos formais ca o que aqu se representa.

5.4. Encontros de vogais Os encontros de vogais que pertencen a palabras diferentes poden dar

lugar a coalescencias e a elisins. Por exemplo, sbese que a vogal [e6] pode elidirse ante calquera outra vogal tona sempre que ambas pertenzan a palabras fonolxicas (w) diferentes dentro dunha mesma frase fonolxica (f) ( dicir, cando adxacente a un lmite de w) (para os conceptos de frase fonolxica e palabra fonolxica v. Nespor & Vogal 1986, Fernndez Rei 2002):

xi

un paquete amarelo: [[umpa"kete6]w [ama"|Elo6]w]f > [umpa"ketama"|Elo6]. Neste dicionario encontramos esta situacin en locucins adverbiais coma

de al a pouco, para as que xeralmente se ofrecen das transcricins: [da"lia"powko6] [de8a"lia"powko6].

De maneira semellante, en palabras de estrutura prosdica complexa, que teen no seu interior unha fronteira de palabra fonolxica (w), permtese a elisin, que resulta ser a realizacin mis frecuente (sobre a estrutura prosdica destas palabtras, v. Fernndez Rei 2002: 161-162; Vigrio 2003):

entreabrir [[entre]w[abrir]w]w, > [ent|e8a"B|i|] [ent|a"B|i|] norteamericano [nO|te8amE|i"kano6] [nO|tamE|i"kano6], etc.

A existencia dun lmite de palabra fonolxica permite tamn explicar a interaccin entre formacin da slaba e prefixacin en casos coma os de:

abrogar [ab.ro."Va|] fronte a abrollar [a.B|o."a|] adrenal [ad.re."nal] adrenalina [a.D|e.na."li.na6]

subliminar [sub.li.mi."na|] sublime [su."Bli.me6] subliar [sub.li."a|] e fronte a adhesin [a.DE."sjoN] subacutico [su.Ba."kwa.ti.ko6]

Nestes casos pode verse o resultado da interaccin das constricins (utilizando a terminoloxa da teora da optimidade, v. Prince & Smolensky 2004), que interveen na formacin da slaba cunha constricin referida ao aliamento entre slaba e palabra fonolxica (V. Regueira, no prelo b).

5.5. Os criterios e sa aplicacin: problemas e propostas hora de aplicar os criterios anteditos e adoptar solucins, presentronse

dous tipos de problemas, que requiriron un estudo e unha toma de decisins diferenciados:

a) Lxico patrimonial: a existencia de variacin dialectal e xeracional na pronuncia dalgunhas palabras.

b) Lxico culto: diverxencias na adaptacin de cultismos e palabras novas.

5.5.1. Variacin dialectal Nos casos en que unha palabra presenta das (ou mis) pronuncias

alternativas en diferentes zonas do territorio lingstico galego, tivronse en conta sobre todo os criterios de extensin xeogrfica e demogrfica, as coma o modelo de lingua que actualmente est a ser utilizado polo grupo social de referencia. Por eses criterios, por exemplo, non se considerou a inclusin de variantes galegas coma o pechamento de vogal anterior media ante [e6] (p.e. neve ["neBe6], v. Costas 1988), ou as pronuncias procedentes da despalatalizacin de [S] (p.e. peixe ["peje6], Gonzlez Gonzlez 1991). Respecto da gheada e o seseo, v. mis arriba 5.2.2. Os datos sobre a variacin dialectal dos diferentes fenmenos e formas estn tomados fundamentalmente do ALGa (ILG 1990-1999 e base de datos indita).

Por outra parte, sempre que foi posible, procurouse unha solucin comn para as palabras da mesma familia lxica ou que participan das mesmas secuencias.

xii

5.5.1.1. Variacin do timbre voclico ante nasal. Casos e solucins. Adoptronse as seguintes decisins: a) Nos casos dos resultados de latino seguido de nasal, afectados polo

proceso histrico de pechamento da vogal breve en case todo o galego falado na Galicia administrativa, os criterios utilizados levan a adoptar a vogal pechada [o]: ponte ["ponte6].

b) Nos casos de E + nasal, diferenciamos varias situacins: i) as voces rematadas en ente presentan un reparto xeogrfico

coecido, coas formas con vogal media-alta ocupando as falas occidentais e setentrionais, mentres que as pronuncias con vogal media-baixa ocupan o resto do territorio de fala galega. Dado que ambas variantes teen unha difusin ampla e veen xa funcionando na lingua estndar con normalidade, recollemos ambas as variantes en igualdade: dente ["dente6] ~ ["dEnte6], semente [se"mente6] ~ [se"mEnte6]. A pesar de que non todas as palabras teen a mesma extensin xeogrfica, ocupan reas mis ou menos equivalentes, polo que optamos por non facer diferenciacins dentro deste grupo (ags os adverbios en mente, en que a variante con [E] est menos difundida).

ii) as palabras en ento presentan unha situacin mis irregular: unhas voces teen unha variante con vogal media-baixa [E] nunha rea extensa (vento), que comprende as falas ourenss e do sur de Lugo, mais noutras esa rea menor. Procuramos unha solucin comn para todos estes casos, poendo como forma prioritaria a que ten vogal media alta: [ento6] > [Ento6].

iii) Unha solucin semellante foi a seguida para as palabras en encia, que non se ateen estritamente a un reparto xeogrfico: resid[E]ncia > resid[e]ncia, de acordo co criterio de extensin e de frecuencia.

iv) Noutros casos non existe variacin: sempre ["sEmp|e6].

5.5.1.2. A metafona nominal No caso das palabras afectadas polo pechamento da vogal media ante [o6]

final (coecido como metafona nominal) non foi posible tomar decisins conxuntas para todas as palabras afectadas, dado que os comportamentos non son xerais, senn que varan de maneira acusada; por tanto, foi preciso decidir sobre cada palabra separadamente:

a) Algns masculinos rematados en o que ocupan a maior parte do territorio do galego con vogal media alta: corpo ["ko|po6], medo ["meDo6]).

b) Outros, por contra, non teen metafona: corvo ["kO|Bo6]. c) Incluso substantivos coa mesma terminacin presentan resultados

diferentes, polo que foron tratados atendendo sa extensin xeogrfica, propoendo as pronuncias claramente maioritarias:

martelo [ma|"tElo6] nobelo [no"Belo6]

d) Nun certo nmero de casos hai un reparto xeogrfico, de tal maneira que ambas pronuncias teen unha extensin significativa, sempre coa forma pechada para a Galicia occidental e setentrional e a forma aberta para o resto do territorio:

xiii

carambelo [ka|am"bElo6] [ka|am"belo6] mantelo [man"tElo6] [man"telo6] ollo ["oo6] ["Oo6]

e) Algunhas palabras son propias dunha rea xeogrfica restrinxida, e neses casos seguimos o timbre que est documentado nesas falas:

carrelo [ka"rElo6] tornecelo [to|ne"Telo6]

f) Tamn nos adxectivos e participios masculinos que ocupan unha ampla rea do galego occidental seguimos os mesmos criterios, propoendo as formas afectadas pola metafona como secundarias (mantendo sempre os femininos coa vogal aberta), fronte s maioritarias con timbre aberto, que corresponden ao resto do territorio galego:

novo ["nOBo6] > ["noBo6], feminino nova ["nOBa6] morto ["mO|to6] > ["mo|to6], feminino morta ["mO|ta6], etc.

5.5.2. Variacin diacrnica Outro tipo de variacin, se cadra mis difcil de tratar, o da variacin

diacrnica. Na nosa informacin teen un peso importante o ALGa e outros traballos de dialectoloxa recollidos nos anos 1970 a falantes de idade relativamente avanzada (por tanto moitos deles nacidos antes de 1920), e isto combnase con informacin recollida agora a das xeracins de falantes, unha nacida por 1950-60 e outra por 1970-80. Isto dlle nosa informacin unha certa profundidade diacrnica, que ten repercusins observables nos datos obtidos.

Como se ten descrito, no galego tradicional producase unha reducin voclica en posicin pretnica que resultaba nun sistema de cinco vogais. Ese modelo o que describe Amable Veiga (1976), e nel os derivados pechan a vogal media-baixa da base ao quedar en posicin pretnica, como en ferro ["fEro6] > ferreiro [f3e"rej|o6]. En diferentes traballos sobre o galego falado (p.e. Santamarina 1974: 12, Taboada 1979: 28) xa se indicaba que ese proceso deixara de operar, de maneira que aparecan as sete vogais en posicin pretnica, especialmente en derivados e en palabras novas: gu[E]rrear, des[O]var; [O]ficina, [E]quipo.

Un comportamento comn a galego e a portugus na adaptacin de palabras novas consiste en que as vogais medias iniciais de palabra que estn en slaba libre se pronuncian como medias baixas (V. mis abaixo 5.5.4.1.1.iii): omitir [Omi"ti|], emitir [Emi"ti|]. Isto contrasta coas vogais nesta posicin en palabras tradicionais: ovella [o"Bea6]. Daquela encontrmonos con discrepancias como as de:

oficio, oficial: na fala tian [o] inicial, mais agora son tratadas como palabras novas con [O] (de maneira case unnime).

oliva: no ALGa xeral a forma con [o] inicial, pero para unha boa parte dos falantes actuais pronuncian con vogal [O].

Existe unha tendencia forte a manter as vogais medias abertas pretnicas en derivados. As, palabras que tian vogal media-alta na lingua tradicional, son pronunciados hoxe con vogal media-baixa:

obreiro: [o] era a forma xeral en todo o territorio do galego, segundo os datos do ALGa, mais agora maioritario a pronuncia con [O].

xiv

taberneiro: os estudos de fala recllena na sa maiora con vogal media-alta [e], mentres que os informantes actuais son case unnimes en atriburlle [E].

roseira: segundo o ALGa e os traballos de falas tia [o] de maneira maioritaria, mais nas enquisas a frecuencia da vogal media-baixa triplica a da media-alta.

Estes cambios reflicten unha modificacin do sistema fonolxico galego nestas ltimas xeracins. En parte estes cambios son comns a galego e portugus (que hoxe ten vogal inicial [O] en oficio, oficial, oliva e obreiro), e en parte diverxen (segue aparecen a reducin voclica nos derivados como tab[]rneiro, r[u]seira).

Nestes casos optamos por ofrecer solucins duplas, para tratar de combinar a fidelidade lingua tradicional coa representatividade das escollas para a lingua actual e para o grupo social de referencia.

5.5.4. A adaptacin de cultismos Os cultismos presentan certas pautas relevantes de adaptacin tanto no

que se refire estrutura da slaba como sobre todo ao timbre das vogais medias, correspondente s grafas e tamn s secuencias de vogais susceptibles de seren adaptadas como hiatos ou ditongos.

5.5.4.1. O timbre voclico Nos cultismos, as vogais tnicas ou pretnicas grafadas son

adaptadas con vogais medias-baixas ou medias-altas seguindo pautas complexas, que podemos describir en gran medida, anda que non sempre teamos coecemento das regras fonolxicas que subxacen nese comportamento.

5.5.4.1.1. Adaptacin das vogais medias. Contextos e solucins. Algns comportamentos observados nas adaptacins, e xa descritos en

parte en traballos anteriores, son: i) as esdrxulas incorpranse de maneira xeral con vogal tnica media-

baixa [E, O]: blido, fotforo, idlatra; blico, telfono, arquiplago. Non obstante, hai excepcins como: ocano, cncavo, etctera, ptalo e spalo, con [e, o]. Esta adaptacin das esdrxulas con vogal media-baixa compartida polo portugus, coas nicas excepcins das vogais ante nasal tautosilbica.

ii) Tamn se pronuncian como medias abertas (baixas) as vogais seguidas de consoante oclusiva tautosilbica: directo, docto, adoptar, aceptar. Son excepcins as palabras iniciadas por extra- ou por ex- anteconsonntico: extrao, extraordinario.

iii) As vogais iniciais absolutas en slaba aberta son medias-baixas [E, O]: economa, elstico; oculista, obeso.

iv) Os ditongos [jE] [wE] teen de maneira xeral vogal media-baixa: inquieto, quiniela; inalienable, parietal; ecuestre, secuela; acueducto, pueril.

v) As vogais tnicas en palabras graves rematadas en ditongo tenden a ter timbres medio-baixos: historia, folio; criterio, epitelio. As rematadas en lexio (florilexio, privilexio, sacrilexio, sortilexio) varan entre seguir o

xv

modelo de colexio con [e] e a adaptacin con [E], coma o resto dos cultismos con configuracins similares (e coma no portugus).

vi) Outras adaptacins seguen o modelo de secuencias ben establecidas e recoecibles, especialmente de terminacins e de sufixos. As, seguindo o sufixo eta ["eta6] acomdanse con vogal media-alta: asceta, beta, esteta, gaceta, maqueta, mofeta, moqueta, planeta, probeta, raqueta, ruleta, tarxeta, etc. As palabras rematadas en n teen todas vogal media-alta na gran maiora das falas galegas, como o teen tamn maioritariamente as que acaban en onte: bisonte, horizonte, rinoceronte, simbionte. Outras terminacins que presentan comportamentos regulares (con vogais medias-altas) son eno (-eno: neno, pequeno; cacheno, coteno, rabeno, toqueno... acetileno, benceno, epiceno, escaleno, holoceno, queroseno, reno, ruteno, sarraceno, seno, tirreno) e -ono: dono, outono, sono, trono... abono, carbono, colono, cono, ozono, quimono.

vii) Algns prefixos (ou races) cultos do tipo: rino-, termo-, poli-, retro-, contra-, que constiten un dominio prosdico diferenciado (comprtanse coma unha palabra fonolxica, como vimos mis arriba), posen unha vogal que presenta unha tonicidade semellante das races das palabras compostas e unha vogal final semellante s postnicas:

["tE|mo6] > [tE|mo6nukle"a|] (Cfr. por contra o port. ["tE|mu] > [tE|mOnu"klja|])

Da mesma maneira: p[O]li-, s[O]cio-, c[O]smo-, d[E]rmo-, s[E]mi-, est[E]reo-; en cambio, m[o]no-, f[o]no-, pr[o]to-, r[e]tro- (maioritario), m[e]so-.

En palabras en que estas races se combinan con outras que teen carcter tono, a ltima slaba do primeiro elemento do composto pasa a ser a tnica, polo que o comportamento diferente, e a primeira vogal pasa a [o] ou [e]: polgono, polgamo, termmetro (cfr. portugus p[u]lgono, p[u]lgamo, t[]rmmetro).

Nos derivados tende a manterse, cremos que de maneira crecente, a

fidelidade coa forma base, de maneira que as familias lxicas tenden a manter unha mesma vogal. Neses casos procuramos manter a coherencia da familia (sempre que as solucins non se visen contraditas polos datos dos falantes, naturalmente):

c[E]lt- : celta, cltico, celtista, celtismo c[E]lul-: clula, celulite, celulosa, d[E]bil-: dbil, debilidade, debilitar m[E]dic-: mdico, medicamento, medicina, medicar gl[O]bul-: glbulo, globular, globulina

5.5.4.1.2. Adaptacins diverxentes Nestes procesos de adaptacin existe un nmero importante de casos de

discrepancias entre os falantes, dicir, de adaptacins diverxentes, sen que obedezan a un patrn de reparto xeogrfico.

Unha das discrepancias mis frecuentes o mantemento das vogais medias-baixas pretnicas en derivados ou a sa elevacin a medias-altas. Xa vimos casos como o de taberneiro ou roseira, que presentan variacin

xvi

diacrnica clara e constatada (V. mis arriba 5.2.2). Por dicilo dunha maneira informal, os falantes mis conservadores antepoen o proceso de elevacin das vogais tonas fidelidade base lxica, mentres que nos falantes mis innovadores a fidelidade prioritaria, e o proceso de elevacin xa non acta.

Relacionado con isto est o comportamento de certos verbos con vogal radical tnica media-baixa, que algns falantes tenden a elevar ata [e] [o] en posicin tona, mentres que outros manteen as vogais [O] [E] en todas as formas da conxugacin: macerar, reverberar, dilacerar, devorar. As diverxencias alcanza moitos outros verbos deste tipo, mais procuramos evitar as solucins dobres, seguindo o criterio das realizacins maioritarias e tamn a coherencia entre verbos relacionados e, sempre que foi posible, mantendo unha mesma solucin para unha mesma terminacin en voces de recente entrada na lingua.

Palabras coma ambiente ou tolueno constiten tamn un exemplo de adaptacins diverxentes. Un dos criterios de acomodacin das voces novas a incorporacin dos ditongos escritos con vogal media-baixa [jE] [wE] (V. mis arriba 5.5.4.1.1.iv). Como vimos, as palabras novas con certas terminacins tenden a adaptarse seguindo os patrns xa existentes. Por esa razn algns falantes da metade occidental de Galicia, que adaptan as palabras rematadas en ente (coma antecedente, p.e.) con [e], seguindo o modelo de ["dente6], adptana como [am"bjente6], mentres que a mariora antepn o primeiro criterio, do que resulta [am"bjEnte6]. Algo semellante, pero con outros resultados, acontece en tolueno, que para unha minora [to"lwEno6], priorizando a adaptacin do ditongo como [wE], mentres que para moitos outros a vogal da terminacin eno (cfr. rabeno, cacheno) a que prevalece: [to"lweno6]. Esta a va seguida de maneira xeral para a adaptacin de lingeta como [liN"gweta6], con prioridade para a vogal da terminacin eta.

Algunhas outras discrepancias poden obedecer a unha diferente interpretacin da estrutura prosdica da palabra. As. rinoceronte presenta basicamente das adaptacins: [rinoTE|onte6] (maioritaria) e [rinOTe"|onte6]. Pode que a primeira adaptacin reflicta unha palabra fonolxica complexa [rino]w[TE|onte6]w, da mesma maneira ca termonuclear (V. mis arriba 5.5.4.1.1.vii); a segunda vogal por tanto s pode ser media-alta, mentres que a terceira sera a inicial da palabra fonolxica e adaptada como media-baixa (cfr. x[E]ronte). Non obstante, algns outros informantes parecen interpretar esta palabra como simple e adptana como [rinOTe"|onte6], cremos que cun acento secundario sobre esa vogal media-baixa [rinOTe"|onte6]. Esta adaptacin podera obedecer a unha prosodificacin [(ri)S.(nO.Te)S.("|on.te6)S]w, co ritmo trocaico predito pola teora fonolxica.

O que parece desprenderse destes datos que calquera destas adaptacins o resultado de aplicar regras fonolxicas priorizadas de maneira diferente polos diferentes grupos de falantes. O grao relativamente elevado de variacin obedece a que estamos observando un proceso, cremos que bastante rpido, de cambio fonolxico, na lia do iniciado xa nas xeracins anteriores nosa e que foi xa documentado nos traballos de fala posteriores aos anos 1970 na fala das xeracins de idade media e avanzada. O crecente proceso de urbanizacin da sociedade, coa conseguinte ruptura dos grupos lingsticos compactos que existan na sociedade agraria tradicional, o contacto masivo con palabras non tradicionais e coa lingua escrita ten seguramente moito que ver con esta situacin. Non hai indicios de que o contacto coa

xvii

fonoloxa do espaol sexa un factor relevante neste punto, dado que xustamente o espaol presenta s cinco vogais; o feito de que o portugus europeo contemporneo pareza estar a sufrir modificacins na mesma direccin (anda que con peculiaridades que a fan diferente, sobre todo a frecuente elisin de vogais pretnicas) reforza esta idea.

5.5.4.2. Ditongos e hiatos Outro dos cambios en marcha observados corresponde adaptacin de

secuencias vogal alta + vogal, susceptibles de seren adaptadas como ditongos ou como hiatos.

Por unha parte, o comportamento mis comn do galego nas secuencias vogal alta + vogal tnica a de manter o hiato: miasma, piago, piano, quiasmo, tiara, tringulo, hiato, dial, diana; maniota, carriola; dual, puntual, usual, suave, etc. Non obstante, este comportamento non regular, e as encontramos: diante, dieta, piastra, piega, quieto, ciencia, duelo, sueco, suevo. Ntese que moitos destes casos corresponden aos ditongos [jE], [wE]. Tamn son xerais as realizacins como ditongos das vogais u + a nas secuencias cua e gua: cuadro, cuarto, adecuado, locuaz, guanche, guano, guante.

Deixando parte o comportamento particular destes ditongos, parece existir no galego unha clara preferencia por evitar ditongos crecentes en posicin tnica (contrariamente ao que ocorre cos ditongos decrecentes). Non obstante, prodcense diverxencias non explicadas, coma o feito de que os nomes en ual se pronuncien predominantemente con hiato [-u."al] (puntual, casual, manual...), mentres que os paralelos en ial teen xeralmente ditongo (sacados algns coma sial, dial, trial ou marial, con hiato): celestial, oficial, parcial, social...

En posicin postnica as vogais altas forman sempre ditongos en contacto con outra vogal: familia, egua, cilio, mutuo, serie, tenue. As palabras derivadas destas manteen o ditongo de maneira xeral en calquera posicin: familiar, familiarizar, familiaridade; ciliar, ciliados; mutualidade, mutualista, mutuatario; serial, seriacin; tenuidade, tenuirrostros (mais atenuar con hiato!).

En posicin pretnica, non obstante, onde se encontran situacins mis variables. Obsrvase en moitos falantes unha tendencia clara a formar ditongos en slabas afastadas da vogal tnica: mensual [men.su."al], pero mensualidade [men.swa.li."Da.De6], e do mesmo xeito en espiritual / espiritualidade, eventual / eventualidade, puntual / puntualidade, etc. Tamn para moitos falantes ocorre o mesmo en dialecto [dia"lEkto6] fronte a dialectoloxa [djalEktolo"Sia6], dilogo [di"alo6Vo6] fronte a dialogar [djalo"Va|], mais parece haber unha tendencia, anda minoritaria mais crecente, a manter hiato en todas as posicins ([dialEktolo"Sia6], [dialo"Va|]).

5.5.5. Os estranxeirismos Os estranxeirismos que estn integrados graficamente foron tratados

como palabras normais da lingua, mais no caso dos que manteen a grafa da lingua orixinaria o criterio xeral que seguimos foi o de manter a pronuncia da lingua orixinal e a carn unha ou mis formas adaptadas total ou parcialmente, sempre que sexan usuais. Iso levounos a mido a propoer sons que non existen dentro do inventario galego (ou no do galego estndar, como o caso de [h]), de maneira semellante ao que propoen Huaiss & Villar (2003), quen

xviii

en moitos casos s recollen a pronuncia da lingua de orixe, sen adaptar (inclumos algunha das sas transcricins, coa abreviabura br):

kolkhoz [kl"xos] [kol"xos] (rus. [kl"xos]) crmlech ["k|OmlEx] (gals ["k|OmlEx], ing. ["k|Omlek]) joule ["dZul] ["dZul] (ing. ["dZul]) adagio [a"dadZo] (it. [a"dadZo]) pizza ["pittsa] ["pitsa] (it. br. ["pittsa]) hertz ["hE|ts] (al. ["hE|ts]) hitleriano [hitlE"|jano6] hobby ["hbi] ["hOBi] (ing., br. ["hbi]) surf ["sf] ["su|f] (ing., br. ["sf]) underground ["ndgawnd] ["unde|V|awnd] (ing. ["ndgawnd]) watt ["wt] ["wOt] ["wat] (ing. ["wt]) weber ["veb] ["bEBe6|] (al. ["veb], br. ["vebe|]) rntgen ["{ntgn`] ["rOentgeN] (al. ["{ntgn`])

Anda que en xeral se manteen os grupos consonnticos, nalgns casos

propoemos como forma alternativa a adaptacin de grupos iniciais comezados por [s]:

slogan ["slwgn] [es"lOVa6N] (ing. ["slUgn]; br. ["slowgn]) stop ["stp] [es"tOp] (ing. ["stp], br. ["stAp])

No caso de linguas non europeas os problemas poden mis complexos. Un exemplo pode ser a entrada khoisa (familia de linguas do sur e sueste de frica). Nesta voz a consoante inicial resulta ser un click alveolar con apertura velar simultnea [k

Fernndez Gonzlez, Camilo (dir.) (1997): Diccionario esencial Vox galego-casteln castellano-gallego. Barcelona: Biblograf.

Fernndez Rei, Elisa (2002): Regras fonolxicas poslxicas e regras precompiladas de alomorfia sintagmtica: dominios prosdicos en galego. Tese de Doutoramento. CD-ROM. Santiago de Compostela: Universidade.

Fernndez Rei, Elisa (2005): O estndar prosdico, in Rosario lvarez & Henrique Monteagudo (eds.): Norma lingstica e variacin. Santiago de Compostela: Consello da Cultura, 97-125.

Fernndez Rei, Francisco (1991): Dialectoloxa da lingua galega. 2 ed. Vigo: Xerais.

Fisher, John H. (1986): European chancelleries and the rise of standard written languages, Essays in Medieval Studies. Proceedings of the Illinois Medieval Association 3, 1986, 1-25 [Accesible na rede http://www.illinoismedieval.org/EMS/VOL3/3ch1.htm, xaneiro 2008].

Fisher, John H. (1996): The emergence of Standard English. Lexington: The University of Kentucky Press.

Freixeiro Mato, Xos Ramn (1998): Gramtica da lingua galega. I: Fontica e fonoloxa. Vigo: A Nosa Terra.

Gonzlez Gonzlez, M. (1991): "Subsistemas de sibilantes do galego actual", in D. Kremer (ed.): Actes du XVIII Congrs International de Linguistique et de Philologie Romanes (Universit de Trier, 1986). Vol. 3. Tbingen: Max Niemeyer, 531-548.

Gonzlez Gonzlez, Manuel & Antn Santamarina Fernndez (coords.) (2004): Vocabulario ortogrfico da lingua galega (VOLGa). A Corua: Real Academia Galega / Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega.

Haugen, Einar (1966): Language conflict and language planning: the case of Modern Norwegian. Cambridge, Ma.: Harvard University Press.

Houaiss, Antnio, & Mauro de Salles Villar (2003): Dicionrio Houaiss da lngua portuguesa. Rio de Janeiro: Objetiva.

ILG 1990-1999: Instituto da Lingua Galega (1990-1999): Atlas lingstico galego. Vol. 1: Morfoloxa verbal. Vol. 2: Morfoloxa non verbal. Vol. 3: Fontica. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza, 1990 (I), 1995 (II), 1999 (III).

IPA 1999: International Phonetic Association (1999): Handbook of the International Phonetic Association: a guide to the use of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press.

Jones, Daniel (19564): The pronunciation of English. Cambridge: Cambridge University Press [1 ed. 1909]

Jones, Daniel (200316): English pronouncing dictionary. Ed. by Peter Roach, James Hartman & Jane Setter. Cambridge: Cambridge University Press [1 ed. 1917].

Kabatek, Johannes (2000): Os falantes como lingistas: tradicin, innovacin e interferencias no galego moderno. Vigo: Xerais [Trad. de Die Sprecher als Linguisten. Interferenz- und Sprachwandelphnomene dargestellt am Galicischen der Gegenwart. Tbingen: Niemeyer, 1996].

Kristiansen, Tore (1998): The role of standard ideology in the disappearance of the traditional Danish dialects, Folia Linguistica 32, 1-2, 115-129.

Labraa-Barrero, Sabela & Carlos van Oosterzee (2003): An acoustic approach to Galician gheada, in M. J. Sol, D. Recasens & J. Romero

xx

(eds.): Proceedings of the 15th International Congress of Phonetic Sciences (Barcelona, 2003). CD-ROM. Barcelona: The 15th ICPhS Organizing Commitee, 945-948.

Ladefoged, Peter & Ian Maddieson (1996): The sounds of the world's languages. Oxford: Basil Blackwell.

Le Page, Robert B. (1988): Some premises concerning the standardization of languages, with special reference to Caribbean Creole English, International Journal of the Sociology of Language 71, 25-36.

Martnez Celdrn, Eugenio & Xos Lus Regueira (no prelo): Spirant approximants in Galician, Journal of the International Phonetic Association.

Milroy, James & Lesley Milroy (19993): Authority in language. Investigating standard English. London: Routledge.

Molinos Castro, Rita (2002): As vocais tonas finais en galego: estudio acstico, Cadernos de Lingua 24, 55-91.

Prince, Alan & Paul Smolensky (2004): Optimality theory. Constraint interaction in Generative Grammar. Oxford: Blackwell.

RAG (2003): Seminario de Sociolingstica da Real Academia Galega (2003): O galego segundo a mocidade. A Corua: Real Academia Galega.

RAG & ILG (2004): Real Academia Galega & Instituto da Lingua Galega (200419): Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego. [Santiago de Compostela]: Instituto da Lingua Galega / [A Corua]: Real Academia Galega [1 ed. 1982].

Recalde, Montserrat (2003): "The Castillianist theory fo the origin of the gheada revisited, Estudios de Sociolingstica 3, 2 (2002) / 4, 1 (2003), 43-74.

Regueira, Xos Lus (1997): Elementos para a definicin dun modelo fontico estndar da lingua galega, in Benigno Fernndez Salgado (ed.): Proceedings of the 4th International Conference on Galician Studies (Univ. of Oxford, 1994) / Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Univ. de Oxford, 1994). Oxford: Centre for Galician Studies, vol. 1, 179-194.

Regueira, X. L. (1999): Estndar oral e variacin social da lingua galega, in R. lvarez / D. Vilavedra (eds.): Cinguidos por unha arela comn: homenaxe profesor Xess Alonso Montero. Vol. 1. Santiago de Compostela: Universidade, 855-875.

Regueira, Xos L. (2002): A slaba en galego: lingua, estndar e ideoloxa, in Ramn Lorenzo (ed.): Homenaxe a Fernando R. Tato Plaza. Santiago de Compostela: Universidade, 235-254.

Regueira, Xos L. (2005): Estndar oral, in Rosario lvarez & Henrique Monteagudo (eds.): Norma lingstica e variacin. Santiago de Compostela: Consello da Cultura, 69-95.

Regueira, Xos L. (no prelo a): Vocais finais en galego e en portugus: un estudio acstico, in Actas do VII Congreso Internacional de Estudios Galegos (Barcelona, 2003).

Regueira, Xos Lus (no prelo b): Cambios fonolxicos, en Mercedes Brea, Francisco Fernndez Rei e Xos Lus Regueira (eds.): Homenaxe ao profesor Antn Santamarina. Santiago de Compostela: Universidade.

Regueira, Xos Lus (coord.) (1998): Os sons da lingua. Vigo: Xerais. 94 p. + 2 CD.

xxi

Santamarina, Antn (1974): El verbo gallego. Anexo 4 de Verba. Santiago de Compostela: Universidade.

Taboada, Manuel (1979): El habla del valle de Vern. Anexo 15 de Verba, Santiago de Compostela: Universidade.

Teixeira, Graciete (dir.) (2004): Grande dicionrio. Lngua portuguesa. Porto: Porto Editora.

Upton, Clive; William A. Kretzschmar Jr. & Rafal Konopka (2001): The Oxford dictionary of pronunciation for current English. Oxford: Oxford University Press.

Veiga, Amable (1976): Fonologa gallega. Valencia: Bello. Vigrio, Marina (2003): The prosodic word in European Portuguese. Berlin /

New York: Mouton de Gruyter. Warnant, Lon (1987): Dictionnaire de la pronontiation franaise dans sa norme

actuelle. Paris: Duculot.

xxii

ABREVIATURAS Abreviaturas de categora gramatical a adxectivo af adxectivo feminino am adxectivo masculino art artigo av adverbio c conxuncin cont contraccin f substantivo feminino fpl substantivo feminino plural i verbo intransitivo ix interxeccin la locucin adxectiva lav locucin adverbial lc locucin conxuntiva lp locucin pronominal lpp locucin prepositiva ls locucin substantiva m substantivo masculino mpl substantivo masculino plural p pronome pp preposicin pr verbo pronominal pt participio s substantivo t verbo transitivo Outras abreviaturas: f forma feminina n neutro nt nota pl forma de plural var variante

xxiii

SIGNOS FONTICOS UTILIZADOS NO DICIONARIO (ALFABETO FONTICO

INTERNACIONAL, V. IPA 1999) 1. VOGAIS i vogal anterior alta (pechada) e vogal anterior media-alta (media-pechada) E vogal anterior media-baixa (media-aberta) a vogal central baixa O vogal posterior media-baixa (media-aberta) arredondada o vogal posterior media-alta (media-pechada) arredondada u vogal posterior alta (pechada) arredondada 2. CONSOANTES p consoante oclusiva bilabial non voceada b consoante oclusiva bilabial voceada t consoante oclusiva dental non voceada d consoante oclusiva dental voceada k consoante oclusiva velar non voceada g consoante oclusiva velar voceada tS consoante africada postalveolar f consoante fricativa labiodental non voceada T consoante fricativa interdental non voceada s consoante fricativa apicoalveolar non voceada S consoante fricativa lmino-postalveolar non voceada m consoante nasal bilabial consoante nasal labiodental n consoante nasal alveolar consoante nasal palatal N consoante nasal velar r consoante rtica vibrante | consoante rtica batida l aproximante lateral alveolar aproximante lateral palatal B aproximante espirante bilabial D aproximante espirante dental V aproximante espirante velar j aproximante semivogal palatal w aproximante semivogal labiovelar

xxiv

3. OUTROS SIGNOS USADOS EN PALABRAS ESTRANXEIRAS I vogal anterior bastante alta (pechada) P vogal anterior media-alta (media-pechada) arredondada { vogal anterior media-baixa (media-aberta) arredondada A vogal posterior baixa (aberta) non arredondada vogal central media vogal central media-baixa (media-aberta) vogal posterior media-baixa (media-aberta) non arredondada U vogal bastante posterior bastante alta (pechada) arredondada ts consoante africada dentialveolar non voceada dZ consoante africada postalveolar voceada v consoante fricativa labiodental voceada z consoante fricativa alveolar voceada Z consoante fricativa postalveolar voceada consoante fricativa palatal non voceada x consoante fricativa velar non voceada h consoante fricativa glotal non voceada consoante fricativa uvular voceada R consoante vibrante uvular consoante aproximante rtica alveolar 4. DIACRTICOS E SUPRASEGMENTAIS " indica tonicidade na slaba seguinte 66 articulacin mis alta (pechada) 8 vogal asilbica articulacin alongada

xxv

OBSERVACINS S TRANSCRICINS As transcricins tratan de representar unha pronuncia que correspondera

lingua estndar nun rexistro formal, cunha diccin relativamente lenta e matizada. A seguir recllense brevemente algns criterios e convencins (en parte discutidos na introducin) que permitirn unha correcta interpretacin das transcricins:

1. Utilizamos o sistema consonntico do galego estndar, polo que non se

representa a gheada nin o seseo, sen que isto implique un xuzo desfavorable para estes sistemas alternativos (v. 5.2.2). Tamn se propn sempre a pronuncia da lateral palatal [], a pesar de ser moi minoritaria no galego actual.

2. Tocante ao timbre das vogais tnicas nas formas que presentan mis

dun resultado na lingua falada, proponse a forma mis estendida. En certos casos en que existen das variantes amplamente representadas e socialmente aceptadas, recllense ambas. Algunhas veces indcase unha forma preferente, por ser mis estendida, e outra secundaria (entre parnteses), tamn aceptable. Na adaptacin de palabras cultas procurouse reducir o nmero de formas dobres.

3. Nas vogais tonas seguimos o criterio de evitar no posible as dobres

solucins, ags en certos derivados de formas con variacin xeogrfica da vogal tnica (p.e. moitos verbos en entar) e en certos cultismos. Dado que con certa frecuencia existen distintos procedementos de adaptacin, a variacin no vocalismo tono neste tipo de lxico relativamente frecuente, e a inclusin de dobres formas multiplicara innecesariamente o nmero de propostas, o que, dada a finalidade deste dicionario, podera resultar ineficaz e mesmo confuso. Anda as, recllense dobres adaptacins cando se consideran amplamente difundidas na fala.

4. Os grupos cultos aparecen representados na sa realizacin formal.

Como se advirte mis arriba (v. 5.3), estas oclusivas teen realizacins pouco tensas e sen rudo de apertura (["rEk}to6],[ab}su|Do6]: nas transcricins non se incle o diacrtico } para facilitar a lectura), as como pronuncias mis relaxadas (aproximantes). Nos rexistros informais estas oclusivas tenden a desaparecer.

5. Nos estranxeirismos que conservan grafas non adaptadas seguiuse o

criterio de representar as formas mis achegadas pronuncia da lingua orixinal en primeiro lugar, incluso cando inclen sons que son alleos fontica do galego; nas voces mis usuais, proponse tamn unha forma adaptada en todo ou en parte fontica galega. A utilizacin dunha ou doutra forma depende da situacin e do contexto, polo que corresponde competencia pragmtica e sociolingstica do falante elixir a forma adecuada. Non obstante, ha de terse en conta que se trata sempre de formas que non estn integradas nin graficamente nin fonoloxicamente.

6. Outras convencins de transcricin foron a economa de diacrticos que

poderan dificultar a lectura das formas fonticas e que indican modificacins da articulacin que resultan previsibles. As, os signos [B, D, V] representan

xxvi

aproximantes e non fricativas, sen que apareza o diacrtico habitual [ ] nestas representacins; a fricativa [s] aparece sen o diacrtico que indica apicalidade [ ], anda que esa a realizacin normal no galego estndar. Tampouco se indica a sonorizacin contextual das fricativas [s] e [T], e omtense os diacrticos que indican a coarticulacin das nasais coronais ante consoante, e por iso aparece [n] diante de consoante dental, alveolar e palatal.

7. Sacados uns poucos casos, a silabacin das secuencias fnicas do

galego perfectamente previsible, polo que non se indica nas transcricins: [kanta"|ej|o6] = [kan.ta."|ej.|o6]. Tamn son previsibles as silabacins de obstrunte + vibrante, en casos coma [abro"Va|] (=[ab.ro."Va|]), [adre"nal] (= [ad.re."nal]) fronte a [aB|o"a|] (= [a.B|o."a|]) ou [aD|enalina6] (=[a.D|e.na."li.na6]), dado que en galego non existe o grupo [br] tautosilbico. Ntese, en cambio, que nalgns casos a grafa bl pode corresponder a unha secuencia heterosilbica [b.l] (obliterar [Ob.li.tE."|a|], subliminar [sub.li.mi."na|]), no canto da mis comn tautosilbica [Bl] (oblea [O."Ble.a6], sublime [su."Bli.me6]).

xxvii

1

A a1 m "a | nt letra a2 art a6 a3 p a6 a4 pp a6 1 cont a | nt a4 (pp) + a2 (art) 2 f "a | var ala a posteriori lav apostE"|jOri | nt

lat a priori lav ap|i"O|i | nt lat a tergo lav a"tE|Vo6 ab intestato lav abintes"tato6 | nt

lat aba f "aBa6 abboro m a"BaBo6|o6 abac m aBa"ka abacelamento m aBaTela"mento6

(aBaTela"mEnto6) abacelar t aBaTe"la| abacial a aBa"Tjal baco m "aBa6ko6 abada f a"BaDa abade s a"BaDe6 abadengo m aBa"DeNgo6 abadesa f aBa"Desa6 abadexo m aBa"DESo6 aBa"DeSo6 abada f aBa"Dia6 abaetado a aBae"taDo6 | f:

abaetada aBae"taDa6 abafadizo a aBafa"DiTo6 | f:

abafadiza aBafa"DiTa6 abafado pt a aBa"faDo6 | f: abafada

aBa"faDa6 abafador a aBafa"Do| | f:

abafadora aBafa"Do|a6

abafallar t aBafa"a| abafallo m aBa"fao6 abafamento m aBafa"mento6

(aBafa"mEnto6) abafane a aBa"fante6 abafar t i pr aBa"fa| abafo m a"Bafo6 abaixador a aBajSa"Do| | f:

abaixadora aBajSa"Do|a6 abaixamento m aBajSa"mento6

(aBajSa"mEnto6) abaixar t pr aBaj"Sa| abaixo av a"BajSo6 abaixo de lpp da"BajSo6 de8a"BajSo6 abaladura f aBala"Du|a6 abalamento m aBala"mento6

(aBala"mEnto6) abalanzar t pr aBalan"Ta| abalar t pr aBa"la| abalear t i pr aBale"a| abaleiro m aBa"lej|o6 aballoar i aBao"a| abalo m a"Balo6 abalocar pr aBalO"ka| abaloira f aBa"loj|a6 abaloirar t pr aBaloj"|a| abaln m aBa"loN abanador m aBana"Do| abanadura f aBana"Du|a6 abanar t pr aBa"na| abandeirar t aBandej"|a| abandonadamente av

aBandonaDa"mente6

2

abandonado pt a aBando"naDo6 | f: abandonada aBando"naDa6

abandonar t pr aBando"na| abandono m aBan"dono6 abandoxar t aBando"Sa| abaneadura f aBanea"Du|a6 abanear t i pr aBane"a| abaneo m aBa"neo6 abanen m aBane"oN abanicar t aBani"ka| abanico m aBa"niko6 abano m a"Bano6 abanqueiro m aBaN"kej|o6 abaratamento m aBa|ata"mento6

(aBa|ata"mEnto6) abaratar t i aBa|a"ta| abarbar t i aBa|"Ba| abarbeitar i aBa|Bej"ta| abarca f a"Ba|ka6 abarcbel a aBa|"kaBe6l | var

abarcable abarcable a aBa|"kaBle6 | var

abarcbel abarcar t aBa|"ka| abarcular i aBa|ku"la| abarloar t aBa|lo"a| abaroutar t aBa|ow"ta| abarquiar t i aBa|ki"a| abarregamento m aBareVa"mento6

(aBareVa"mEnto6) abarregar pr aBare"Va| abarrelar t aBarE"la| abarrigar i aBari"Va| abarrotamento m aBarOta"mento6

(aBarOta"mEnto6) abarrotar t pr i aBarO"ta| abasia f a"Basja6 abastamento m aBasta"mento6

(aBasta"mEnto6) abastanza f aBas"tanTa6 abastar i aBas"ta| | var bastar abastardamento m

aBasta|Da"mento6 (aBasta|Da"mEnto6)

abastardar t i pr aBasta|"Da| abastecedor a s aBasteTe"Do| | f:

abastecedora aBasteTe"Do|a6

abastecemento m aBasteTe"mento6 (aBasteTe"mEnto6)

abastecer t pr aBaste"Te| abasto m a"Basto6 abatanar t aBata"na| abatemento m aBate"mento6

(aBate"mEnto6) abater t pr aBa"te| abatbel a aBa"tiBe6l | var abatible abatible a aBa"tiBle6 | var abatbel abzcaro m a"BaTka6|o6 abdicacin f abdika"TjoN abdicar t i abdi"ka| abdome m ab"dOme6 abdominal a abdOmi"nal abducin f abdu"TjoN abdutor a m abdu"to| | f: abdutora

abdu"to|a6 abeaca f aBe"aka6 abeberar t aBeBe"|a| abec m aBe"Te abecedario a m aBeTe"Da|jo6 | f:

abecedaria aBeTe"Da|ja6 abecerrar pr aBeTe"ra| abeiradoiro m aBej|a"Doj|o6 abeirar t pr aBej"|a| abeiro m a"Bej|o6 abel f aBe"la abelanado a aBela"naDo6 | f:

abelanada aBela"naDa6 abeledo m aBe"leDo6 abeleira f aBe"lej|a6 abella f a"Bea6 abellar i aBe"a| abellariza f aBea"|iTa6 abelleira f aBe"ej|a6 abelleiro1 m aBe"ej|o6 abelleiro2 a aBe"ej|o6 | f: abelleira

aBe"ej|a6 abelloar i aBeo"a| abelln m aBe"oN abelmosco m aBEl"mosko6 abelorio m aBe"lO|jo6 abeluria f aBe"lu|ja6 abelurio m aBe"lu|jo6 abeneiral m aBenej"|al | var

ameneiral

3

abeneiro m aBe"nej|o6 | var ameneiro

aberiota f aBe|i"Ota6 aberracin f aBEra"TjoN aberrante a aBE"rante6 aberta f a"BE|ta6 abertal a aBE|"tal abertamente av aBE|ta"mente6 aberto pt a a"BE|to6 | f: aberta

a"BE|ta6 abertura f aBE|"tu|a6 abertzale a s aBe|"tsale6 abertzalismo m aBe|tsa"lismo6 abesourar i aBesow"|a| abesouro m aBe"sow|o6 abestar pr aBes"ta| abesullar i aBesu"a| abesulln a s aBesu"oN | f:

abesullona aBesu"ona6 abeto m a"Beto6 abetumar t aBetu"ma| abicadar t aBika"Da| abicar t aBi"ka| abichar i pr aBi"tSa| abietceas fpl aBjE"taTe8a6s abietina f aBjE"tina6 abillar t aBi"a| abiadoira f aBia"Doj|a6 abiar t aBi"a| abitico a aBi"Otiko6 | f: abitica

aBi"Otika6 abirtar t aBi|"ta| | var abritar abisal a aBi"sal abisinio a s aBi"sinjo6 | f: abisinia

aBi"sinja6 | nt Abisinia abismal a aBis"mal abismar t aBis"ma| abismo m a"Bismo6 abixeato m aBiSe"ato6 ablacin f aBla"TjoN ablaqueacin f aBlakea"TjoN ablaquear t aBlake"a| ablativo a m aBla"tiBo6 | f: ablativa

aBla"tiBa6 ablegado m able"VaDo6 ablucin f aBlu"TjoN abnegacin f abneVa"TjoN

abnegadamente av abneVaDa"mente6

abnegado a abne"VaDo6 | f: abnegada abne"VaDa6

aboador a s aBoa"Do| | f: aboadora aBoa"Do|a6

aboamento m aBoa"mento6 (aBoa"mEnto6)

aboar t aBo"a| abobado pt a aBO"BaDo6 | f:

abobada aBO"BaDa6 | var aboubado

abobar t pr aBO"Ba| | var aboubar abocadar t aBoka"Da| abocaar t aBoka"a| abocar t aBo"ka| abof av aBo"fE aboiar1 i aBo"ja| | nt

4

aborixe a s aBO"|iSe6 aborrallado pt a aBora"aDo6 | f:

aborrallada aBora"aDa6 aborrallar t pr aBora"a| aborrear t aBore"a| aborrecer t i pr aBore"Te| aborrecbel a aBore"TiBe6l | var

aborrecible aborrecible a aBore"TiBle6 | var

aborrecbel aborrecido pt a aBore"TiDo6 | f:

aborrecida aBore"TiDa6 aborroeirar t aBoroej"|a| abortar t i aBo|"ta| abortista a s aBo|"tista6 abortivo a m aBo|"tiBo6 | f:

abortiva aBo|"tiBa6 aborto m a"Bo|to6 abotoar t i aBoto"a| aboubado pt a aBow"BaDo6 | f:

aboubada aBow"BaDa6 | var abobado

aboubar t pr aBow"Ba| | var abobar

abouxar t aBow"Sa| abovedar t aBOBe"Da| abra f "aB|a6 abracadabra m aB|aka"DaB|a6 abracadabrante a

aB|akaDa"B|ante6 abracar i aB|a"ka| | var brecar1 abraiar t i aB|a"ja| abraio m a"B|ajo6 abraira f a"B|aj|a6 abrancazado a aB|aNka"TaDo6 | f:

abrancazada aB|aNka"TaDa6 abrandamento m aB|anda"mento6

(aB|anda"mEnto6) abrandar t i aB|an"da| abranguer t aB|aN"ge| abrasador a aB|asa"Do| | f:

abrasadora aB|asa"Do|a6 abrasante a aB|a"sante6 abrasar t i pr aB|a"sa| abrasin f aB|a"sjoN abrasivo a aB|a"siBo6 | f: abrasiva

aB|a"siBa6

abrazadeira f aB|aTa"Dej|a6 abrazar t pr aB|a"Ta| abrazo m a"B|aTo6 abrebocas m aB|e"Boka6s abrecartas m aB|e"ka|ta6s abrelatas m aB|e"lata6s abrente m a"B|ente6 a"B|Ente6 abreviacin f aB|EBja"TjoN abreviadamente av

aB|EBjaDa"mente6 abreviador a aB|EBja"Do| | f:

abreviadora aB|EBja"Do|a6 abreviar t i aB|E"Bja| abreviativo a aB|EBja"tiBo6 | f:

abreviativa aB|EBja"tiBa6 abreviatura f aB|EBja"tu|a6 abrideira f aB|i"Dej|a6 abrideiro a aB|i"Dej|o6 | f:

abrideira aB|i"Dej|a6 abridor m aB|i"Do| abrigado pt a aB|i"VaDo6 | f:

abrigada aB|i"VaDa6 abrigadoiro m aB|iVa"Doj|o6 abrigar t i pr aB|i"Va| abrigo m a"B|iVo6 abrigoso a aB|i"Voso6 | f: abrigosa

aB|i"Vosa6 abril m a"B|il abrileiro a aB|i"lej|o6 | f: abrileira

aB|i"lej|a6 abrillantador a m aB|ianta"Do| | f:

abrillantadora aB|ianta"Do|a6 abrillantar t aB|ian"ta| abrir t i pr a"B|i| abritar t aB|i"ta| | var abirtar abrocha f a"B|OtSa6 abrochar1 t aB|o"tSa| | nt broche abrochar2 i aB|o"tSa| | nt abrocho abrocho m a"B|otSo6 abrogbel a abro"VaBe6l | var

abrogable abrogable a abro"VaBle6 | var

abrogbel abrogacin f abroVa"TjoN abrogar t abro"Va| abrollar i aB|o"a| abrollo m a"B|oo6

5

abroquelar t aB|okE"la| abrtano m a"B|Ota6no6 abrtea f a"B|Ote8a6 | var abrtega abrtega f a"B|Ote6Va6 | var

abrtea abruar t aB|u"a| abrucs a s aB|u"Tes | f:

abrucesa aB|u"Tesa6 | nt Os Abruzos

abrual m aB|u"al abruedo m aB|u"eDo6 abrueiro m aB|u"ej|o6 abruo m a"B|uo6 abrun m aB|u"oN abruptamente av aB|upta"mente6 abrupto a a"B|upto6 | f: abrupta

a"B|upta6 absceso m abs"TEso6 abscisa f abs"Tisa6 abscisin f absTi"sjoN absentismo m absen"tismo6 absentista a s absen"tista6 bsida f "absiDa6 absidal a absi"Dal absidiola f absi"DjOla6 absintio m ab"sintjo6 absolto pt ab"sOlto6 ab"solto6 | f:

absolta ab"sOlta6 absolucin f absolu"TjoN absolutamente av absoluta3"mente6 absolutismo m absolu"tismo6 absolutista a s absolu"tista6 absoluto a abso"luto6 | f: absoluta

abso"luta6 absolutorio a absolu"tO|jo6 | f:

absolutoria absolu"tO|ja6 absolver t absol"Be| absorbencia f abso|"BEnTja6

(abso|"BenTja6) absorbente a abso|"Bente6

abso|"BEnte6 absorber t abso|"Be| absorcin f absO|"TjoN absorto a ab"sO|to6 | f: absorta

ab"sO|ta6 abstemio a abs"tEmjo6 | f:

abstemia abs"tEmja6

abstencin f absten"TjoN abstencionismo m

abstenTjo"nismo6 abstencionista a s abstenTjo"nista6 abster t pr abs"te| absterxente a abste|"Sente6

abste|"SEnte6 absterxer t abste|"Se| abstinencia f absti"nEnTja6

(absti"nenTja6) abstinente a absti"nente6

absti"nEnte6 abstraccin f abst|ak"TjoN abstractamente av

abst|akta"mente6 abstractivo a abst|ak"tiBo6 | f:

abstractiva abst|ak"tiBa6 abstracto a abs"t|akto6 | f:

abstracta abs"t|akta6 abstraer t pr abst|a"e| abstrusamente av abst|usa"mente6 abstruso a abs"t|uso6 | f: abstrusa

abs"t|usa6 absurdamente av absu|Da"mente6 absurdeza f absu|"DeTa6 absurdo a ab"su|Do6 | f: absurda

ab"su|Da6 abucinar t aBuTi"na| abulense a s aBu"lEnse6 | nt vila abulia f a"Bulja6 ablico a a"Buliko6 | f: ablica

a"Bulika6 abullar i aBu"a| abundancia f aBun"danTja6 abundancial a aBundan"Tjal abundante a aBun"dante6 abundantemente av

aBundante"mente6 abundar i aBun"da| abur ix a"Bu| aburar t aBu"|a| aburguesamento m

aBu|Vesa"mento6 (aBu|Vesa"mEnto6) aburguesar t pr aBu|Ve"sa| aburrido a aBu"riDo6 | f: aburrida

aBu"riDa6

6

aburrimento m aBuri"mento6 (aBuri"mEnto6)

aburrir t pr aBu"ri| abusar i aBu"sa| abusivamente av aBusiBa"mente6 abusivo a aBu"siBo6 | f: abusiva

aBu"siBa6 abuso m a"Buso6 abusn a s aBu"soN | f: abusona

aBu"sona6 abxeccin f abSEk"TjoN abxecto a ab"SEkto6 | f: abxecta

ab"SEkta6 abxuracin f abSu|a"TjoN abxurar t i abSu"|a| ac av a"ka acabado pt a aka"BaDo6 | f:

acabada aka"BaDa6 acabador a s akaBa"Do| | f:

acabadora acabalgar t pr akaBal!"Va| acabamento m akaBa"mento6

(akaBa"mEnto6) acabar t i pr aka"Ba| acabicornar t akaBikO|"na| acachoar i akatSo"a| acachoupar pr akatSow"pa| acacia f a"kaTja6 acadar t aka"Da| acadarmar t akaDa|"ma| academia f aka"DEmja6 academicamente av

akaDEmika"mente6 academicismo m akaDEmi"Tismo6 acadmico a s aka"DEmiko6 | f:

acadmica aka"DEmika6 acadio a s a"kaDjo6 | f: acadia

a"kaDja6 | nt Acadia acadullar t akaDu"a| | var

cadullar acaecemento m akaeTe"mento6

(akaeTe"mEnto6) acaecer i akae"Te| acaer i aka"e| acainzar t akain"Ta| | var

acanizar cainzar canizar acalar t aka"la|

acalcreas fpl akal"ka|e8a6s acalentar t aka"lenta| (aka"lEnta|) acalmar t i akal"ma| acaloradamente av

akalo|aDa"mente6 acaloramento m akalo|a"mento6

(akalo|a"mEnto6) acalorar t pr akalo"|a| acamar t aka"ma| acamboar t akambo"a| acamelado pt a akame"laDo6 | f:

acamelada akame"laDa6 acamelar t akame"la| acampada f akam"paDa6 acampanado a akampa"naDo6 | f:

acampanada akampa"naDa6 acampar i akam"pa| acanalado pt a akana"laDo6 | f:

acanalada akana"laDa6 acanalador m akanala"Do| acanaladura f akanala"Du|a6 acanalar t akana"la| acaneadoiro m akanea"Doj|o6 acanear t i pr akane"a| acaneo m aka"neo6 acanizar t akani"Ta| | var

acainzar cainzar canizar acantceas fpl akan"taTe8a6s acantazar t akanta"Ta| acantilado m akanti"laDo6 acantilar t akanti"la| acanto m a"kanto6 acantoamento m akantoa"mento6

(akantoa"mEnto6) acantoar t akanto"a| acantocfalos mpl akanto"TEfa6lo6s acantonamento m

akantona"mento6 (akantona"mEnto6) acantonar t akanto"na| acantopterixios mpl

akantoptE"|iSjo6s acaparador a s akapa|a"Do| | f:

acaparadora akapa|a"Do|a6 acaparamento m akapa|a"mento6

(akapa|a"mEnto6) acaparar t akapa"|a|

7

acaramelado pt a aka|amE"laDo6 aka|ame"laDo6 | f: acaramelada aka|amE"laDa6 aka|ame"laDa6

acaramelar t pr aka|amE"la| aka|ame"la|

acaravillar t aka|aBi"a| acarear t aka|e"a| acareo m aka"|eo6 acariciador a aka|iTja"Do| | f:

acariciadora aka|iTja"Do|a6 acariciante a aka|i"Tjante6 acariciar t aka|i"Tja| acariador a aka|ia"Do| | f:

acariadora aka|ia"Do|a6 acariar t aka|i"a| caro m "aka6|o6 acaroar t aka|o"a| caros mpl "aka6|o6s acarreirar t pr akarej"|a| acarroular i akarow"la| | var

carroulear acartonar t pr aka|to"na| acartuchar t aka|tu"tSa| acarunchar pr aka|un"tSa| acaso m av a"kaso6 acastaado a akasta"aDo6 | f:

acastaada akasta"aDa6 acastizar t pr akasti"Ta| | var

castizar acastroar t pr akast|o"a| acatamento m akata"mento6

(akata"mEnto6) acatar t aka"ta| acatarrar t pr akata"ra| acaudillar t akawDi"a| acaule a a"kawle6 acazapar pr akaTa"pa| accedente a akTe"Dente6

akTe"DEnte6 acceder i akTe"De| accesbel a akTe"siBe6l | var

accesible accesibilidade f akTesiBili"DaDe6 accesible a akTe"siBle6 | var

accesbel accesin f akTe"sjoN akTE"sjoN accsit m ak"TEsit

acceso m ak"TEso6 accesoriamente av

akTesO|ja"mente6 accesorio a m akTe"sO|jo6 | f:

accesoria akTe"sO|ja6 accidentado pt a akTiDen"taDo6

akTiDEn"taDo6 | f: accidentada akTiDen"taDa6 akTiDEn"taDa6

accidental a akTiDen"tal akTiDEn"tal

accidentalmente av akTiDental"mente6 akTiDEntal"mente6

accidentar pr akTiDen"ta| akTiDEn"ta|

accidente m akTi"Dente6 akTi"DEnte6 accin f ak"TjoN accionar t akTjo"na| accionista s akTjo"nista6 accipiteriformes mpl

akTipitE|i"fO|me6s acea f a"Tea6 aceal m aTe"al acebre m a"TeB|e6 aceda f a"TeDa6 acedamente av aTeDa"mente6 acedamento m aTeDa"mento6

(aTeDa"mEnto6) acedar t pr aTe"Da| aceda f aTe"Dia6 acedo a a"TeDo6 | f: aceda a"TeDa6 acedume m aTe"Dume6 acefalia f aTe"falja6 acfalo a a"TEfa6lo6 | f: acfala

a"TEfa6la6 aceiramento m aTej|a"mento6

(aTej|a"mEnto6) aceirar t aTej"|a| aceiro m a"Tej|o6 aceirudo a aTej"|uDo6 | f: aceiruda

aTej"|uDa6 aceitar t aTej"ta| aceite m a"Tejte6 aceiteira f aTej"tej|a6 aceiteiro a s aTej"tej|o6 | f:

aceiteira aTej"tej|a6

8

aceitoso a aTej"toso6 | f: aceitosa aTej"tosa6

aceleracin f aTelEra"TjoN aceleradamente av

aTelE|aDa"mente6 acelerador a m aTelE|a"Do| | f:

aceleradora aTelE|a"Do|a6 aceleramento m aTelE|a"mento6

(aTelE|a"mEnto6) acelerante m aTelE"|ante6 acelerar t pr aTelE"|a| aceleratriz af aTelE|a"t|iT acelergrafo m aTelE"|OV|a6fo6 acelermetro m aTelE"|Ome6t|o6 acelga f a"TElVa6 acenar i aTe"na| | var cenar acendalla f aTen"daa6 acendedor a m aTende"Do| | f:

acendedora aTende"Do|a6 acendemento m aTende"mento6

(aTende"mEnto6) acender t pr aTen"de| acendidamente av

aTendiDa"mente6 acendido pt a aTen"diDo6 | f:

acendida aTen"diDa6 aceno m a"Teno6 | var ceno acento m a"Tento6 (a"TEnto6) acentuacin f aTentua"TjoN

(aTEntua"TjoN) acentuadamente av

aTentuaDa"mente6 (aTEntuaDa"mente6)

acentuado pt a aTentu"aDo6 (aTEntu"aDo6) | f: acentuada aTentu"aDa6 (aTEntu"aDa6)

acentual a aTentu"al (aTEntu"al) acentuar t pr aTentu"a| (aTEntu"a|) acepcin f aTEp"TjoN acepilladora f aTepia"Do|a6 acepilladura f aTepia"Du|a6 acepillar t aTepi"a| aceptbel a aTEp"taBe6l | var

aceptable aceptabelmente av

aTEptaBel"mente6 | var aceptablemente

aceptabilidade f aTEptaBili"DaDe6

aceptable a aTEp"taBle6 | var aceptbel

aceptablemente av aTEptaBle"mente6 | var aceptabelmente

aceptacin f aTEpta"TjoN aceptante a s aTEp"tante6 aceptar t aTEp"ta| acerceas fpl aTe"|aTe8a6s acerbamente av aTE|Ba"mente6 acerbidade f aTE|Bi"DaDe6 acerbo a a"TE|Bo6 | f: acerba

a"TE|Ba6 acerca de lpp a"Te|ka6De6 acercamento m aTe|ka"mento6

(aTe|ka"mEnto6) acercar t aTe|"ka| acernador s aTE|na"Do| | f:

acernadora aTE|na"Do|a6 acernadura f aTE|na"Du|a6 acernar t aTE|"na| | var cernar acerrimamente av aTErima"mente6 acrrimo a a"TErimo6 | f: acrrima

a"TErima6 acerriquitar t aTeriki"ta| acertadamente av aTe|taDa"mente6

aTE|taDa"mente6 acertado pt a aTe|"taDo6 aTE|"taDo6

| f: acertada aTe|"taDa6 aTE|"taDa6 acertar t i aTe|"ta| aTE|"ta| acerto m a"TE|to6 acervo m a"TE|Bo6 aceso pt a a"Teso6 | f: acesa

a"Tesa6 acetal m aTe"tal acetaldehido m aTetalde"iDo6 acetato m aTe"tato6 actico a a"TEtiko6 | f: actica

a"TEtika6 acetificacin f aTEtifika"TjoN acetificar t aTEtifi"ka| acetil m aTe"til acetileno m aTeti"leno6 acetmetro m aTe"time6t|o6 acetona f aTe"tona6 acetoso a aTe"toso6 | f: acetosa

aTe"tosa6

9

acevo m a"TeBo6 acha f "atSa6 achacar t atSa"ka| achacoso a atSa"koso6 | f:

achacosa atSa"kosa6 achadizo a atSa"DiTo6 | f: achadiza

atSa"DiTa6 achado m a"tSaDo6 achaiar t atSa"ja| achancar t atSaN"ka| achandar t atSan"da| | var

achanzar achantar i atSan"ta| achanzar t atSan"Ta| | var

achandar achaparrado a atSapa"raDo6 | f:

achaparrada atSapa"raDa6 achaque m a"tSake6 achar t pr a"tSa| acharoado pt a atSa|o"aDo6 | f:

acharoada atSa|o"aDa6 acharoar t atSa|o"a| achatamento m atSata"mento6

(atSata"mEnto6) achatar t atSa"ta| achedar t atSe"Da| achega f a"tSeVa6 achegado pt a s atSe"VaDo6 | f:

achegada atSe"VaDa6 achegador a m atSeVa"Do| | f:

achegadora atSeVa"Do|a6 achegamento m atSeVa"mento6

(atSeVa"mEnto6) achegar t pr atSe"Va| achego m a"tSeVo6 acheite m a"tSejte6 acheuliano a s atSew"ljano6 | f:

acheuliana atSew"ljana6 achicar t pr atSi"ka| achorentar t atSo|en"ta|

(atSo|En"ta|) achourilar t atSow|i"la| achumbar i t atSum"ba| aca f a"Tia6 aciago a a"TjaVo6 | f: aciaga

a"TjaVa6 acibar t aTi"Ba|

acibeche m aTi"BEtSe6 acibecheiro a s aTiBE"tSej|o6 | f:

acibecheira aTiBE"tSej|a6 acicalar t pr aTika"la| acicarro m aTi"karo6 acicate m aTi"kate6 acclico a a"Tikliko6 | f: acclica

a"Tiklika6 aciculado a aTiku"laDo6 | f:

aciculada aTiku"laDa6 acicular a aTiku"la| acidez f aTi"DeT acidia f a"TiDja6 acidificacin f aTiDifika"TjoN acidificar t aTiDifi"ka| acidimetra f aTiDimE"t|ia6 acidmetro m aTi"Dime6t|o6 acidioso a aTi"Djoso6 | f: acidiosa

aTi"Djosa6 cido a m "aTiDo6 | f: cida "aTiDa6 acidose f aTi"DOse6 acidulacin f aTiDula"TjoN acidulado pt a aTiDu"laDo6 | f:

acidulada aTiDu"laDa6 acidular t aTiDu"la| aciforme a aTi"fO|me6 acimbre m a"Timb|e6 cimo am "aTimo6 acimut m aTi"mut acimutal a aTimu"tal acinesia f aTi"nEsja6 acieira f aTi"ej|a6 acio m "aTjo6 acipensridos mpl aTipen"sE|iDo6s aciriscar t aTi|is"ka| acirrante a aTi"rante6 acirrar t aTi"ra| | var encirrar acivro m a"TiB|o6 aclamacin f aklama"TjoN aclamar t akla"ma| aclaracin f akla|a"TjoN aclarado m akla"|aDo6 aclarar t i pr akla"|a| aclaratorio a akla|a"tO|jo6 | f:

aclaratoria akla|a"tO|ja6 aclarear i akla|e"a|

10

aclimatbel a aklima"taBe6l | var aclimatable

aclimatable a aklima"taBle6 | var aclimatbel

aclimatacin f aklimata"TjoN aclimatar t pr aklima"ta| acme m "akme6 acne f "akne6 ac av a"ko acochar t pr ako"tSa| acocho m a"kotSo6 acocorar i akoko"|a| acoeirar t akoej"|a| acoirazado a m akoj|a"TaDo6 | f:

acoirazada akoj|a"TaDa6 acoirazar t akoj|a"Ta| acoitelamento m akojtEla"mento6

(akojtEla"mEnto6) acoitelar t akojtE"la| acol av ako"la acolar t ako"la| acolchamento m akoltSa"mento6

(akoltSa"mEnto6) acolchar t akol"tSa| acoletar t akole"ta| acolia f a"kOlja6 acolitado m akOli"taDo6 aclito m a"kOlito6 acolledor a akoe"Do| | f:

acolledora akoe"Do|a6 acolleito pt a ako"ejto6 | f:

acolleita ako"ejta6 | var acollido acollemento m akoe"mento6

(akoe"mEnto6) acoller t pr ako"e| acollida f ako"iDa6 acollido pt a ako"iDo6 | f: acollida

ako"iDa6 | var acolleito acolloar t pr akoo"a| acometer t akome"te| acometida f akome"tiDa6 acomodacin f akomoDa"TjoN acomodadamente av

akomoDaDa"mente6 acomodadizo a akomoDa"DiTo6 | f:

acomodadiza akomoDa"DiTa6

acomodado pt a akomo"DaDo6 | f: acomodada akomo"DaDa6

acomodador s akomoDa"Do| | f: acomodadora akomoDa"Do|a6

acomodar t pr akomo"Da| acomodaticio a akomoDa"tiTjo6 | f:

acomodaticia akomoDa"tiTja6 acomodo m ako"mODo6 (ako"moDo6) acompaamento m

akompa"amento6 (akompa"amEnto6)

acompaante s akompa"ante6 acompaar t akompa"a| aconchado a akon"tSaDo6 | f:

aconchada akon"tSaDa6 | var acunchado

aconchegar t pr akontSe"Va| aconchego m akon"tSeVo6 acondicionbel a akondiTjo"naBe6l

| var acondicionable acondicionable a akondiTjo"naBle6

| var acondicionbel acondicionador a m

akondiTjona"Do| | f: acondicionadora akondiTjona"Do|a6

acondicionamento m akondiTjona"mento6 (akondiTjona"mEnto6)

acondicionar t akondiTjo"na| aconfesional a akofesjo"nal aconitina f akoni"tina6 acnito m a"kOnito6 aconsellbel a akonse"aBe6l | var

aconsellable aconsellab