EDME MARIOTTE

JAZINTO ITURBE

1684.go Maiatzaren Izan, Parken, Edmé Mariotte apaiza hil zen, 64 urte zituelarik; austen bere heriotzaren 300. urteurrena betetzen da.

Mariotte, XVII. mendeko zientzi- laria izan xen; ez puntakoa, ez eza- gunena, baina bai rnende horretan Filosofia Neturala Zientziaren rnaila- ra erameten lagvndu zutenetarikoa, gero Newtonek sistematizatuko zuena. Eta bere denhrako Zientzia- ren lekuko kkualifikatua denez, hona ekarri d u o -

Zientzia modernaaren bilakaerak XV-XVI. mendeetan du hasiesa, Europko gizastean bete diren beste aldaketekin denborakide. Exin dai- teke puntu edo pertsona konkreturik j a r abiapuntu gisan (askoltan Copernico edo Leonardo da Vinci aipatu izan dira). baina argi dago inprentak ahal b i d e tu zue la aurrerapen teknikoen eta aurki- kundeen berriak ursutirago hedatzen, aurretik zeuden egoerak irduliz. Aro

honetako sinboloa Galileo izan da, nahiz eta b s t e imultzaile asko egon (Harvey, Wooke, Boyte, Kepler,..).

Wrte haietan, 'Unibertsoaren b i ikuspuntu desherdin zeuden aldi berean: bata, iraganetik jasoa, tradizio aristoteIiko/ptolorneikoa, eta bestea, aurkikunde beiricn arauera moldatua. Lehenak, testu klasikoen irakurketa ostdoxoan finkatuta, ez zuen nahiko flexibilitate aurkikunde berrien ausrean. Bigarrenak, artean finkatu eta sistematizatu gabea, ez zuen nahiko orokortasun besteaien aurrean.

Astronamian, Ralisti kan, Medi- kuntzan, Geografian, Natur Zientzia- tan, Teknologian, Nabigazioan, e ta gizartearen beste edozeln aktibi- tatetan egin ziren aurresamenduak, ikuspuntu pragrnatikotik egiteo zi- ren nagusiki; ez ziren Unibertsitate klaslkoetan irakasten, eta Zentru berriak behar ziren ezagumendu horiek zabaltzeko. Honekin articaua e ia injinetua maisu bihurtzen dira, cta esperirnentua nah i z behaketa, ezagurnendw-bide bilakatzen, iraga- nean cz bezala.

1550-1650 urteetan, metodo honen arsakasta erabatekoa izan zen. Baina pragmatismoarea beste ondo- rio bat, zeia izan zen: Zientziak eskatzen duen abstrakzio-mailaren lorpena. Honen adibide bezala, balistikaren asazoa dugu. Aska aritu ziren (Tartaglia, Benedet ti,... ) pro- jektilen t ra jektor ien azalpena Iwtzen, baina Galileo izango zen problema matematizatuko zuena, eta,

ondorioz, ebatziko zuena. Noski, aurretik bazegoen zerbait; hala nola, Vietak algebraien hastapenak jarriak zituen, Stevinek ziFra hamar- tarrak sartuak zituen, eta abar luze ibat.

2.- Mariotte-ren araa eta kontri buzioa

XVII. mendearen bigarren er- d iak , Naturari behatzeko era berriacea garaipena ekarri zuen. Naturaren ata1 desberdinei batera behatu ezinez, espezialitateen Iehen banaketa banarmendu zen. Zien- tziasen garrantzia szagutzen da, eta xientzilariak toki errespetagarria du. Horiek horreIa, Sozietate Zienti- fikoak sortu ziren (Roya1 Society. Acaddmie Roya1 des S c i e n c e s , Firenze-ko Cimanto,. . .) eta orduko problema teknikoez arduratzen ziren.

Akademia frantziarraren funda- tzaileetako bat, Edmk Mariotte izan zen. Erernu askotan aritu zen, eta lan asko publikatu zuen. Hosrela, Bota- nikan, landareen izerdiaren presioari behatu zion, eta material desberdinak nola sintetizatzen zituzten ikusi zuen. Lan honetan ("De la végétation des plantes", 1679), bizitzasen oinarri fisikoa eta atomistikoa proposatu zuen. Gainera, Optikan, begiaren puntu itsua deskribatu zuen, eta kolorearen naturaz ece idatzi zuen, eta hita Dinamikan, armen atzera- pena2 eta garputzen erortzeaz ere. Leitzen denean uraren boiumena nola handitzen den aztertu zuen. Baita tronpetaren notak ere Gorputz

elastikoen deformazioak trata tuz, Hookeren Iegea bersautkitu zuen.

Baina bese lanik ezagunena fluidoei buruz egin zuen. Gasaren kontzeptua van Helmontek sartu zuen, eta Boylek 1660.ean aurki- tutako legea Mariottek zehazkiago finkatu zuen, zenbait aldagai kon- trolatuz.

Kontutan hartzekoa da bere lanari Mariottek eman zion hur- bilketa esperirnentaia, eta baita bcrtatik atera zuen lege orokorra eta kuantitatiboa ere. ikus dezagun bada, bere testuaren zati bat.

3,- Airearen bolumenaren eta presioasen arteko erlazioa ("Discours sur la nuluse de l'air", 16761

Planlea dezakegun lehendabitiko problema zera da, airea, z ~ n a t u deneko pisuaren arauera konden- isatten den, ala kondentsatio honek heste lege eta proprtzio desberdinei Jarraitzen dien.. .

Demagun, esperientriak ircrkasten duenez, airea zarnotuago dngoenean ~ e h i a ~ o kondentsatten delo; hala- beharrez, hemendik ondosio hau aieratzen &: h l d i n Lurmren gaim- zalean bukaizen den garaierarik handieneraino hedatzen den airea arinago hilokatuko halitz, b e h ~ oldwn d q o e n a orain daaoena h i n o gehiago dilatatuko l i t z a t e k e , ~ t a baldin asiunogo bilakaluko baf i l z , alde berean dagoena ge Aiago kondpn-

tsatuko litzateke. Beraz, derrigcrrezko db ondoko hau: Lurmren azaleraren hondoan gertatren den kondentsazioa, gainean duen airearen pisuaren proporlzioz gertatzen dela, eta egoera hnetan, sostengatzen duen airearera pisu osoa bere elastizitatez ekilibratzen duela.

Hemendik ondario hau ateratzen da: barornetro batetan rnerkurioa eta airea sartzen baditugu, eta hutsaren esperientzia e g i t e n badugu, mer- kurioa, hodian , e z dela geratuko aurretik z u e n a l tue ran , z e r e n esperientziaren hasieren hod ian itxitako aireak bere e las l i z i ta t~ar dmosfera osoaren. pigua ekilibrratzen baitu, ha t s , ontz iho meskrrrioaren gaimzaletik eta atnos feraren puntu altueneraino hedatzen den, eta sekzia berdina d a e n , a i re - zu tabearena ekilibraisen bait du; eta ondorios, hodian dagoen merkurioa, ek i l i - bratzeko ezer aurkitn gabean, jaitsi egingo da. B a i w ez da gurtiz jaitsiko, zeren jaisten denean, hodian itxitako airea dilalatien h i t da, eta, ondorioz, bere eIastikotasuna ez da aski goiko airearen pisu osoa ekilibratzeko. Rehasrezkw da, berar, hodian gera- tzen den merkurioa altuera hartan geratzea ezen, ihftako aireak atmos- feraren pisuaren atal buti bakarrik eusteko adinako e las t ika la- san-indarra duener, hodian geratzen den merkurioak beste atale eki l i - brcrtuko h i t du, orduan oreka gerba- tuko da, gorago aipatutako aire-tu- fabearen eta merkurioaren plus itxitako airearen elascikotasunaren artean.

Izan ere ham, airea, zamat uri ko pisuaren arauera kondentsatzen bada, halabeharrez ondorio hau dakar; ~ s p e r i e n t z i a bal e g i t e n badugu merkurioa Aodiuren 14 hazbe tetan geratten delarik, hodiaren enpara- duan itritako airea, esperientzio aur re t i k zegoelra baino bi a ld i z dilatatua egongo da, baldin eta, aldi berean, airerik gabeko barometroek merkuriw z e k k i 28 Saazbetelamino a l h t z e n badute.

Ondorio hau egiazko d e n ala ez jakiteko, olidoko esperientzia egin nuen Hubin jaunarekin, era gut - tietako barometro eta termometraak fabriketzeko oso iaioa denez: 40 hatbetetako hodi h t e z buliatu g i n ~ n , eta 27 hazbete r'esdiraino bete erazi zuen, horrela 12 hazbete t'erdi aire ukan te tan , eta, ontt iasen mer- kuriotan hazbete rnurgiidula: egoni R, 39 hazbete gera zitezen, horrela 14 hazbete merkurio eta 25 hzbete aire, hasierako bolumenaren bikoitzera dilatututu edukitzeko. Nire itxaro- penek ez zuten porrot egin, zeren i rau l i tako hodiaren m u t u r r a oratziaren rnerkuriota n murgillduta gemtu zenean, hodikoa jaitsi egin bait zen, eta, zersbait osziiatioen ondoren, altuerako 14 hazbetetan geratu bait zen; ondorioz, orain 25 haz bete betetten tuen itxituko airea, hasieran txitako airea efe 12 harbete i'erdi soilik betetren zuena, bikoitzera dilatatua z e p n .

Beste esperiertttia bat ere bete a m i nion: rnerkuriocrren gaiizean 24 hazbete aire geratu ziren, eta h u , gure hipolesiarekin adas, 7 hazbetercrino jaitsi zen; zeren 7 h b e t e merkusiok almo8 feruren pisuaren l aurdena ekilibratzen duenez, geratzen diren hiru laurdenak itxitaho airearen ehtikotasunat eutsita baitaude; eta honen. hedapena, 32 hazbetekm zem, hasierako 24 hazbeteko hedapena- rekiko proportzioa, aire osoureil piswi, pisa horren hiru Eaurdenarekiko proportzioareil. berdina h i t &.

Antzeko beste esperientzia butzuk ere egin erazi nituen, hodian aire gehiago eáo gutxiago ukiz, edo beste hodi handiago edo txikiagotan, eta esperientziak bete oodoren beri aurkiru nuen ondoko hau: esperientzia egin ondoko aire dilatatuaren estentsioa, esperientzia egin a u r i e l i k mer- kurioaren gainean utzitako airearen estentiioarekiko propor t t ioa, 28 hazbete merkurio, hots, atmosferaren pisu OSW, 28 minus espr ienbia egin ondoren merkurioa geratzen zeneko garaiera-kendurare ki ko proportzioa- ren berdinu rela. Honek mhike garbi erakusten du arau segur berala, d o na turaren iege bezala har daitekeela ondokoa: airea, xamaturiko pisuaren arauera kondentsatren dela alegia.