1

ERREMENTARIENZALAPARTAPEAN

Herriaezagutzen

LEHENHEZKUNTZAKO2.MAILAKOIRAKASLEENTZAKOGIDAPEDAGOGIKOA

2

2.UNITATEA:ERREMENTARIENZALAPARTAPEAN1.-MARTINETASANTXA(ANTSA)ERRALDOIAK.Neolitikotik Erdi Arora jauzi handia ematen dugu historian eta aurreko unitateanerromatarren eragina herrian ez dugu aztertu, aztarnarik gelditu ez zirelako, bainabailaran eta Euskal Herrian izan zuten eragina ezaguna da. Nolanahi ere, arestian,arkeologo batek Garagartzako kobazulo galerian garai hartako aztarnak omen daudelaaipatu du eta erromatar garaiko aztarnatzat ere jotzen ari omen da, arestian,MeatzerrekaauzokoSanBalerioermitaondoan,lurpetik1804anMadrilaeramanzenSanBalerioriburuzkoinskripzioa.Bigarren unitate didaktiko honetan hainbat gai jorratuko dugu Erdi Aroko eraikuntzen,bizimoduaren eta gertaeren inguruan, eta horretarako Martin eta Santxa (Antsa)erraldoiezbaliatukogara,iraganerabisitaegiteko.Haurgehienekezagutukodituzte,herrikojaiguztietanplazanetakaleetanzehardantzaegiten dute-eta. Aurrerago ikusiko dugun bezala, Arrasateko historiaren zatia dira,Arrasateko erreketaren mendekuz Martin Bañez Artazubiagakoa ArrasatetikGaragartzakobidean,Ibarratekoburdinolarenkanpoaldean,oinaztarbatzuekhilzutelako.HarenemazteaSantxa(AntsaOtxoaOzaetaetaMarzaanakoa)zenetanegarugarieginzuenheriotzahorrengatiketahareneresiaezagunada.Aurkezpena baliatu dezakegu erraldoien eta kilikien konpartsari buruzkoak lantzeko.Elkarrizketa sustatu dezakegu eta galderak egin ditzakegu, denon artean konpartsakokideguztienizenakjakiteko.Arrasateko konpartsan bi erraldoi gehiago daude Gomez Gonzalez Butroekoa(Arrasateko erreketan hil zen oinaztarra) eta Elbira Leibakoa (haren emaztea) figureeidagozkienak dira eta kilikikien izenak hauek dira: olagizona, indianoa, inkisidorea,artzaina,pirataetapirataurdinarenadira.Konpartsakogainerakokideakhauekdira: *Olagizona.-Egungoerrementariarenparekopertsonaia.Kastabatosatzenzuten.Zenbaithandiki,hainbatolen jabezen,herriarenzatihandibatekberaientzat lanegitenzuen. *Indiano.- Pertsonaia honek bere lurraldetik alde egiten zuen, normaleanAmeriketara, ondasun bila, lortu ere erdietsi zuten urruneko lurraldeetan, baina lortzehorrekezzionematenezsentiberatasunik,eztakulturarikere. *Inkisidorea.-Sorginetaerlijiojazarpenarenbabeseanideienaurkakozapalkuntzabortitza eraman zuten aurrera, egun, gazteen atzetik joaten da, eta puxikaz zigortzenditu.

3

*Artzaina.- Gure herriko pertsonaia,mendia eta izadia ondo ezagutzen dituena,menditontorreanetabakartasuneanpoetabukoliko, izengabekoa.Ardiekinegitenduenlegez,umeeijarraitzendie. *Pirata urdina.- XVIII.mendea baino lehenagoko gure herriko pertsonaia tipikoada,itsasokobeldur-ikara.Cadiz-tikirtenetabereitsasabenturakaurreraateratzenzituen. *Pirata.- Arrasateko pirataren laguna, pertsonaia hauek beti lagunartean irtetenzirenetaegundokoondasunaketaprestigioalortzenzuten.Oso zaila denez ikasleek jakitea erraldoiak pertsonaia historikoak direla, komenigarriaizangolitzatekeaspektuhorinabarmentzea:murgiltzeragoazengaraikopertsonakdirelaaipatzeaetazeintzukdirenazaltzea,unitatedidaktikoairekiaurretik.JARDUERA1:ZergatikdaukateizenaSantxaetaMartin?JARDUERA2:Noizikustendituzueerraldoihauekkalean?Zeregitendutekalean?Baaldagobesteerraldoirik?JARDUERA3:Ipinizureizenaetalagunbatena,gurabaduzu.Koadernoko3.orrialdea.2.-HERRIKOTXOKOAKETAARMARRIAEZAGUTZENBigarrenunitatehonetanhainbatgaiproposatukodizkizuegu:ErdiArokoherriharresitua,herriarenosaera,meategiak,altzairua,Arrasatekoerreketa,dragoiarenetadokearenkondairak,lanbidezaharraketaegungoak,Santamasjaiarenjatorriaetaabar.Aurreko unitatean neolito aroa landu genuen.Gogora ekar dezakegu aro horretakobiztanleen aurretik nolakoa izan zen herria eta nortzuk izan ziren garai haietakobiztanleak.Arrasate inguruan erromatarren eraginaz aztarna gutxi jaso dira eta eskualdean berekokapenarengatik, mesetatik gertu, soilik Atxorrotz eta Leintz Gatzaga aldean zerbaitaurkitu zen garai horretakoak (txanponak…)eta Garagaratza auzoan aztertzen ari diraaztarna batzuk beraienak direlakoan . Baina ikusita, bertan erromatarrak izan zirela,ikasleeigogoratzekoariketaproposatudiezaiekegu:Zergertatuotezenerromatarrekin?Gurearteangeldituotezirenbizitzenedomunduamenderatzenjarraituotezuten?Erromatarrenosteanzeintzukbizioteziren?Zibilizazio bakoitzak bere aztarnak utzi ditu herrietan, eta Inperio erromatarrarenerorketarenondoren (476k.o)1492urtearte,Historia liburuekdioteErdiAroadelaetaaro horretan gure herrian hainbat gauza gertatu ziren eta oraindik ere zutik dirautenhainbateraikuntzaetaaztarnadagoherrian.

4

Haieieskeraukeradaukagujakitekoedoirudikatzekogureherrianolakoazenetabertanbizizirenekzernolakobizimoduazeukaten.“Errementarien zalapartapean” unitate honen hasieran hainbat argazki eskaintzendizkizuegu.Gehienakherriandaudeetaherriarenhistoria zati bat dira, bainabatzuk ezdaude.Hainbataukeraduzuejarduerahoriegiteko:banakaegindezakezue,taldetxikietan,taldehandian,etxekoenlaguntzaeskatuz…zuengustura.JARDUERA1:Ikusgaidituzunargazkietatik,zeintzukdaudeherrian?Koadernoko4.orrialdea.3.-ZERDAKIZUHORIEIBURUZ.Apartatu honetan agertzen diren argazkiak herrikoak zeintzuk diren aukeratu ondoren,horieiburuzzerdakitenbiltzensaiatukogara.Ikasleeigaldezka,saiatukogaraahaliketainformaziozabalenajasotzen:nondagoen,zeinizen duen, nortzuk egiten zuten, noiz egin zuten, zertarako, gaur egun zer erabileraduen…etahortikabiatuta jarraitudezakegu informaziogehiagobiltzen:nolakoaotezenherriagaraihartan,zelanbizioteziren,zertazbiziziren,zelanjanztenoteziren,kaleaketaetxeakzelakoakoteziren,zein langintzazeukaten…denonarteanahaliketa informaziogehienlortzealdera.Lanhoritaldean,banaka,edoikastetxekoirakaslerenbatenlaguntzarekinegindezakegu.Jasotako informazioakoadernotxoan idatzidezakete ikasleekedohorma-irudibatosatudezakegudenenarteanbildutakoinformazioarekin. JARDUERA1:Zerdakizuargazkihorietanazaltzendenariburuz?Koadernoko4.orrialdea4.-HERRIKOARMARRIAEZAGUTZEN.Herriguztiekbezala,Arrasatekberearmarriadaukaetaiabetibezalaarmarriarenzatiekherriarenxehetasunbatzuezedoiraganazhitzegitendute.Deskribapenahauxeda:Goian,sorogorriarengaineanetaalbotanbiharitzetaurrezkogaztelubat.Urrezkokatebatek lotzenduguztia.Azpianurrezkoherensugebatzelaiberdean,urdinetazilarrezkouhinenartean.

5

Udaletxeko fatxadan dago zizelkaturik armarria, herriko zaharrena dela ematen du etafrantses “rococo” estiloaren eragina du –apainketa gehiegi-. Fatxadan dagoen armarriaManuelMartinCarrerakeginzuen,udaletxeaeginzuenarkitektoarensemeak,hainzuzenere.Juan Carlos Guerra arrasatear historiagile –heraldikagile ospetsua– zenaren iritziz,desagerturiko Santa Barbarako gaztelua izan daiteke, haritzak, Leintz–Ugaran bailaraksinbolizatuz. Herensugea, berriz, ipuin eta herriaren izena. Eta zuhaitzetatik zintzilikikusten diren kateak, Navas de Tolosako borrokaldian arrasatearrek izan zuten partehartzearidagokie.Behealdekouhinakbierrekak(DebaetaAramaio)izandaitezke.Hala ere, badago beste hipotesi bat dragoiaren ipuina adierazteko eta garai hartakotestuinguruhistorikoarekinzerikusiaduenagainera:Dragoiaizanzitekeen,arrasatearrakzapaltzen zituzten jauntxoak; gazteluak, berriz, Santa Barbarakoa adierazteaz gain,Gaztelakoerregearennagusitasunaadierazikoluke.Armarriarenleiendahauxeda:“CuandoArrasateprimero,por su leal yguerrero, llamóalReyMondragón,dóndenacen,dóndeson,loshombresfuertesdeacero;vivadragóninflamado,MonteyCastilloreal,queseganóenelSaladoconlascadenascercadodelpuntodelMuradal”.Egun, armarri horren inguruan, erakunde ofizialek erabiltzen dituzten euskarrietanaldaketabatzukproposatudiraetaArrasatekoUdalarenirudikorporatiboarendiseinuan,esate baterako, katerik gabe agertzen da armarriaren edukia, aspalditik. Hemen erekaterik gabemarraztuduguezkutua,historikoki frogatzekebaitagoarrasatearrenpartehartzeaNavasdeTolosakogerranetakateenjatorriabera.Haurrekin aztertu ditzakegu armarriak dituen elementuak. Hipotesiak egin ditzaketezergatik agertzen ote diren elementu horiek eta zer lotura aurkitzen ote dioten gureherriarekin.Nahi izanez gero, ezagutzen dituzten armarrien gainean hitz egin dezakegu, ekartzekoeskatu,marrazteko.Gurabestesakondezakegu. JARDUERA1:Honahemengureherriarenarmarria.Saiatuzaitezkoadroanmarrazten.JARDUERA2:Zeinelementuazaltzendira?Koadernoko4.orrialdea.

6

5.-NAFARROA.LEINTZBAILARA.ATXORROTZEKOTENENTZIALeintz bailara osoa Nafarroako Erresumaren baitan zegoen, Atxorrotzeko tenentziarenbarruan,etaGebaratarrakzituengazteluzain.Arrasateburdina-altzairuarenlangintzanplazagarrantzitsuaizanzen.Batetik,Udalatxekomineralaetameategienkalitateagatiketa,bestetik,mugaizaerazuelako.1200. urtera arte Nafarroako erresuman zegoen, baina Gasteizko setioaren ostean,Nafarroaren Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiko eskualde batzuk Gaztelako Erresumakkonkistatu zituen. Garai hartan, egun ezagutzen dugun Gipuzkoa ez zen existitzen etabere lurraldean hiru entitate zeuden: “Aitzorrotzia”, “Tierra de Ipuscaia” eta “SanSebastian”.BereganatzehorretanAtxorrotzgazteluaeraitsizutenetahistoriagilebatzuenarabera,- Iñaki Sagredo, Tomás Urzainqui- Arrasateko Santa Barbaran zegoen gaztelunafarraetaBergarakoElosukoaerebai.Jose Letona Arrieta arrasatear idazleak “Mondragon, sus calles” izeneko liburuanaipatzen du nola 1785. urtean Arrasatetik Historia-akademiara bidali zituztela hainbatidatzi, eta esaten zutela Arrasate 901. urteaz geroztik bazegoela eta Santxo AbarkakaginduzuelaharresizinguratzekoetaberedefentsarakoArrasatekogazteluaeraikitzeko.Halaber, aipatzen du Hiribilduaren aterik zaharrena, Zurgin kantoikoa, Santxo Abarkaerregenafarrarengaraikoaomendela,nahizetaarkuhorretanagertzendirengazteluaketalehoiakdesagerturikoOlartekoatetikdatozen.Halaber,EstebanGaribaikoahistoriagilearrasatearrakidatzitako“MemoriasdeGaribay”izeneko liburuan, Arrasateren inguruan zera dio: 966. urteaz geroztik bazela herri batArrasate izenarekin eta Calahorrako eta La Calzadako artzapezpikuak bere ardurapeanzeuzkanhirihandienartean.Edozeinmodutanere,garaihartakodokumentazioidatzirikez dago, azkeneko urteotan hainbat ikertzailek zein idazle nafarrek aportatzendihardutenabainoez.Bestehistoriagilebatzueketaorainarteanirakatsidutenhistoriaofizialakdiote,GipuzkoabereborondatezentregatuzelaGaztelakoErresumara,bainagaraihartakoborondatezkoentregak behin gazteluak botatakoan, nekez ulertu daitezke. Gainera, ez dago garaihartakodokumentuidatziriketaematenduArrasatekohistoriahirigutunajasozuenetikhastendela.Gaztelako Alfontso VIII. erregeak 1204. urtean hilzorian zegoela bere testamentuanjasotzeko agindu zuen, berak Nafarroari bidegabeki konkistaturiko lurrak (Araba,Gipuzkoa,Durangaldea)itzultzekoNafarroakoerresumari,baldintzabakarbezalaerregenafarrak bera eta bere semea ez erasotzea jarriz, baina osatu zenean, bertan beherageldituzirennahihoriek.1260. urtera arte Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzagako auzo etaelizateezosaturikounitateazen.BehinArrasatekhirigutunajasotakoan,bereizieginzen

7

Leintz bailararen antolakuntzatik, eta geroago, 1331. urtean, zio berberarengatik LeintzGatzaga.Arrasate (1260.urtean) eta Gatzaga (1331.urtean) banandu ondoren, Leintz bailarakoantolakuntzaAretxabaletaetaEskoriatzaramurriztutageldituzen,bainaArrasatekzeinGatzagak jarraitu zuten izaten beren eskubide komunalak (mendiak, zelaiak, errekak,pentzeak…)Leintzbailaran.Irudian,bailarakohainbatmendiagertzendira,Larragain-Kurtzetxiki-,Goikobalu (SantaBarbara), Udalatx, Murugain, Atxorrotz…ikasleei laguntza emateko Leintz bailarakoherriakzeintzukzirenasmatuditzaten.JARDUERA:ZeinlauherrikosatzenzutenLeintzbailaraNafarroakoerresumarenbaitan,1200.urteabainolehen?Koadernoko5.orrialdea.6.-HIRIGUTUNA

1260komaiatzaren 15ean, Gaztelako erregeak hiri-gutuna eman zion herriari, ArresatezenlekuariMon(t)dragonizenajarri,SanEstebandeEznatorafe(SanEstebandelPuerto)herrian.Izanere,NafarroakoerregeakGasteizhiriariemandakoforuaberrestenzuenhiri-gutunak.Hirigutunaudaletxekoartxiboandagogordeta.

Historia ofizialak hiri-gutuna ematean hiriak sortu zirela adierazten duen arren, gauzanabariadaherrihoriekaspaldidanikbizizirelaNafarroakoerresuman,bainagaraihartanGaztela 1200. urte aldera Gipuzkoa konkistatzen hasi zenean, XIII. eta XIV.mendeetanhainbathiriberri “sortu”zituen.1180-1237urtebitartean portuakmenderatzekoguran,Gaztelako erregeak hiri-gutuna eman zien,Hondarribia,Mutriku etaZarautz herriei etagero 1237-1268ko epean Gasteiztik itsasorako bidea zabaltzeko eta industria guneakzituztelakoTolosa,Ordizia,Segura,ArrasateetaBergaraherriei.Herri gutuna emateak kasu honetan Gasteizko foruak berretsiz pribilegio multzo batemateasuposatzenzuen:

a) Gasteizkoforuajasotzea.b) Burdinarengainekozergarenurterokoordainketazsalbuetsitaegotea.c) Toledo,SevillaetaMurtzianizanezik,portazgoazsalbuetsitaegotea.d) Fuero, erabilera, ohitura, askatasun, frankezak, pribilegioak eta karten

baieztapenak.e) Alkateaaukeratzekoaitortza,etaherrilurrakeraaskeanerabiltzekoaukera.

Halaber,herrian,antzinatiklantzenbazutenere,1262.urteanburdinalantzekoeskubideajaso zuten erregearengandik eta baita hori egiteko beharrezkoak ziren ikatza eta egurguztiaerabiltzekoere.

8

Hainbat historialariren ustez, hiri-gutunak aukera ematen zion herriari, hiritar berriaerakarri, nobleengandik urruntzeko eta harresi batez inguratutako hiri bat eraikitzekoeskubidea.

Arrasateri eman zioten hiri gutuna “lerrun gorenekoa” da eta bi eskribau eta 69 lekukoizanziren.

TomasUrzainqui historiagile nafarrak bere aldetik dio Arrasate lehendik existitzen zelahiri,villa,bezalaetaSanMillandelaCogollakomonasterioan1080.urteanLeintzbailararieginzitzaiondonaziobatean,bertanagertzenbaitaArrasaterekikoerreferentzia“insupertribuo in villa de Leniz”. Leintz bailarako “villa ” bakarra nolabait Arrasate zelako etaageriadenez,poblazioetavillabezalaherrigutunajasobainolehenexistitzenzelako.JARDUERA1:TopatuhizkizopanGaztelakoerregeakherriariipinizionizena.JARDUERA2:Zeinda?Koadernoko6.orrialdea.7.-HERRIHARRESITUA.Herriaosomoduplanifikatuanjoanzengaratzen,harresizinguratzen.AnaIsabelUgaldehistoriagilearrasatearrakadieraztenduenmoduan,harresiaharrizkoazenetahirian170partzelaeginzituzten,170familientzatpentsatutaetaharresiakbabesaemanzionhorri.Kaleez eta karrikez aparte, harresien arteko espazioa orubeek betetzen zuten, hasierantamainaberekoak,antza.Historialariek12m.luzeeta8m.zabalzeukatelakalkulatudute.Orubeotan etxebizitzak eraiki zituzten, hasieran bi solairu bakarrik zituztenak etadirudienezXV.mendearenerdiraartezuraizanzenmaterianagusia.HiriberriarenlehenurteetanzailtasunakizanzituztenjendeberriaArrasateraekartzeko,baina 1262. urteko erreferentzia batean, betetzen hasi zela kontatzen dute. Geroago,harresietatikkanpoerrebalaksortzenhasiziren:Gazteluondo,ZarugaldeetaMagdalena,azken hau handiena. Bertan San Lazaro eta Magdalenaren ospitalea egin zuten etalegendunakhartzenzituzten.Unitate didaktikoan agertzen den marrazkia Arkeolan enpresak 1760-1850 urtekodenboran (Aromodernoan)oinarritaturikoada,bainabaliatugaitezkemarrazkihonetazErdiAroanmurgiltzenhasteko.

9

Meategienustiakuntzarilotuazegoenherria,nekazaritzakzeukangarrantziakendubariketa hiribilduan zeuden lanbideak ahazteke. Horrek guztiak herriari etorkizun oparoaematenzion.Parrokia ikusten da marrazkian eta harresien barruan eraiki zuten parrokia, Atxonhistoriagilearen arabera San Juan parrokiaren lehenbiziko idatzizko aipamena 1318.urteankokatzendu.BainaArressateko(Arrasate)antzinakoparrokianonzegoenharresiakegin baino lehen? SantaMarinari eskainitako adbokazioa zuen SantaMarina de Agirrezen,SantaMarinabaserriazegoenlekuan,hainjuxtuere.Oraindik ere, horren guztiaren lekuko dira zutik dirauten hainbat eraikin eta kalezaharrenetakoateburuetandaudenarmarrizaharrak.Horiek guztiak ekarri nahiko genituzke hona. Horretarako, aitzakia gisa, hiribilduarengrabatuaeskaininahidizuegu.Irudi horren behaketa egitea proposatu nahi dizugu. Erdi Arokoa izan arren, gaur egunidentifikatzen errazak diren elementuak eskaintzen ditu. Baliteke gure ikasleetako batbertan dauden etxe horietako batean bizitzea, edo hor bizi den norbait ezagutzea.Interesgarriaizangolitzatekehorreninguruanjardutea.Santxa(Antsa)etaMartinereiritsidiraErdiArora.Haiekemandakoazalpenakirakurrietaaztertuondoren,jardueraegitekoprestizangodituguikasleak.Jarduera burutu ondoren ikasleei eskatu diezaiekegu margotu dituzten elementueninguruan azalpenak emateko: zer den, zergatik margotu duten, ba ote dakiten harenizena…JARDUERA1:Margotuirudihonetanezagutzendituzunelementuaketaidatziizenak.Koadernoko7.orrialdea.8.-HERRIHARRESITUA.BIERREKENARTEKOHERRIA.8. eta 9. orrialdeetan jarri dizugun marrazkiak duen zehaztasuna egokia iruditu zaiguhurbilketahistorikoaegitekogaraihartara.Beraz,marrazkia,batikbat,behatzekoeskaininahidizuegu,gauregunezagutzenduguherrianantzinakoArrasatekokatzeko.

Arretaz erreparatuz, begi golpe batez bi erreken artean eraikitako herria dela ikusikodugu.Goipartean,LeintzbailarazeharkatzenduenDebaerrekaetairudiarenbehealdeanUgaran bailara zeharkatzen duen Aramaio erreka. Irudiaren ezkerraldean goi parteanZaldibarkodorrehistorikoaikustenda,garaihartakolekukoesanguratsubezalaetaDebaerrekaren aldamenean Arrasate burdinola izan zitekeena dago jasota. Marrazkiareneskumako aldean Goikobaluko gaztelua, hainbatmendetan zutik Arrasateko bizitzarenerreferentebezala.

10

Harresiari erreparatuz gero, garbi ikusten da haren trazaketa, baita herrian sartzekozeuden ateak ere, Zurgin kantoikoa, beheko atea.. eta baita erreka pasatzeko zeudenzubiakere.Marrazkian ikusten dira eraiki zituzten errebalak, eta Donostiara (Maalako errebaletik),Gasteiz (Gazteluondo errebaletik) eta Bilbora (Zarugalde errebaletik) joateko bideaknondikzihoazen.Bestalde,marrazkianhainbat lanbideantzemandaitezke:nekazaritza,hiribilduko lanak,errementariak…Behaketarenondorenproposatzendenjarduerajolasbatenantzekoada.Marrazkiabehatuz,ErdiAroangureherrianolakoazendeskribatzea,alegia.Garaihartakobizibidealaueratanoinarrituzitekeen:batezere,nekazaritzaetaabeltzaintza,meatokiaketaburdinolak.Unitarte didaktikoaren 10.orrialdean herriak zuen itxurari buruz. horren guztiarenlaburpena izandaitekeen lautestueskainidizkizuegu,beheanproposatzenden jardueraegiteko. Hortaz, ondo legoke 8. eta 9.orrialdeetako marrazkiak behatzeko erabiltzeazgain, 10.orrialdeko testua irakurtzea hobeto erantzuteko galdera horri eta antzinakoArrasateirudikatzeko.JARDUERA3:Nolakoazengureherria?Koadernoko8.9.eta10.orrialdeak.9.-HERRIHARRESITUAETAGAZTELUA.Gipuzkoan hiribilduen sorrera XIII-XIV. mendeetan gertatu zen eta ofizialki Alfontso XJakintsuakhiri-gutunaemateanherriaharresiezbabestekoaginduaemanzuelaaipatzenbadaere,hainbathistoriagilekdioteAntso“Abarka”(970etik994raIruñekoerregea)izanzela orduko Arrasate herrixka harresiz babestea erabaki zuena. Halaber, EstebanGaribaikoahistoriagileakGoikobalukogazteluaeraikitzekoaginduaemanzuenaaipatuerrege nafarra izan zela jaso zuen baina tamalez ez dago agindu horien idatzizkodokumentuhistorikorik..Oraingoanharresibarruangeratuzenherriarierreparatukodiogu.Garaihartan,oraindiksuzkoarmarikezzegoenez,harresihoriekbimetrokolodieraizatenzuten, eta Harresi aretoan ikusi dezakegu nolakoa zen harresia. Harresiak, gaiteraalmenaketagezileihoak zituenharresiarenbira osoanegokirobanatuak.Herriak zituensarreraetaetxeenezaugarriezinformazioaemateainteresgarriizandaitekeikasleentzat,beraiek irudikatzekohiribilduaetahorrekinbateragertaturiko ezbeharrak azaletikbadaere,aipatzeainteresgarriizangolitzateke.

11

Ateak.Hiribilduarensarreraziren.Seiateizangenituenherrianetaegunsoilikhirudaudezutik.1.-Iturriotzekoatea.1795eanberritua.Zerkaostetakalean.2.-PortaloiaedoBehekoPortala.Hiribildukoategarrantzitsuena,berez Gazteluondokoarkua da, 1768ko abuztuan egindakoa, 1780 ean hona pasatu zen, harriz harridesmuntatutakoa eta hemen zegoena Gazteluondon jarri zuten. Arano-Garcia maixumaiestrarenkaleaetaErdikokalearenintersekzioa..3.- Zurgin kantoiko atea edo “krimenaren kantoia”, Monterron jauregiaren aurrean,bertan, 1816ko azaroaren 17an Monterroneko kondea, Santiago Elías de Aranguren hilzutelako.Hiribildukoaterikzaharrenada.4.- Olarteko atea. Olarteko kantoia eta Olarteko kalearen intersekzioa zegoen. 1892anbotazutenedodesagertuzen.Marrazkiakgelditudirajakitekonolakoazen.5.- Gazteluondoko atea. Egun, Gazteluondoko eskola gunea dagoen lekuan zegoen.1907anbotazuten.Nolakoazenjakitekoargazkiakgelditudira.6.-Zerkaostetakoatea.Arkubikoitza zuenatehoneketaZerkaostetakokantoiarenetaZerkaosteta kalearen intersekzioan zegoen. Arku txikia eta arku handia ziren, txikiapertsonak pasatzeko eta arku handitik zaldiak, astoak, pasatzeko.XVIII.mendeanegindakolaminabateanjasozenetaBenitoZumaldekegindakomarrazkibatean.Etxeak. Zurezkoak ziren eta kaleetan zehar lerro berean eraikita zeuden. Sute handiakizan dira Arrasaten, suterik ezagunena 1448ko ekainaren 23koa baldin bada, Ferreriaskalean1516eta 1666.urteetanere sutehandiak izanziren,Gorosabelhistoriagileakdio1666. urtean kale horretan 14 etxe, non bizi ziren 28 familiak, erre ziren eta bota eginbeharizanzituzten.Bestesutehandibat1489.urteanizanzenetahortikaurreradebekatueginzutenzurezkoetxeakeraikitzea.KanpoaldekoetxeekharresilanaegitenzutenetaAromodernoraarteezzutenonartzenetxehauekkanpoaldera leihoaketapatioak izatea,harresiarenhelburuadefentsaegiteabaitzen.Informazioaskodagogaraihartanherriakzuenitxurariburuz.Gaztelua.- Santa Barbara (Goikobalu) mendixkaren aldean Gazteluondo izeneko kaleadago.Izenakargierakustenduesanahia:gaztelutikgertudagoena.EtagalderadazergatikjarriziotenkalehoniGazteluondoizena?Ba,antzina,Goikobalualdeangaztelubatzegoelako.Berez,ezdago idatziz jasotanoizeraikizutenetanorkaginduzuengazteluhoriegitea,baina eraikitzeko agindua Antso “Abarka“k eman zuela jasotzen du Auñamendi hiztegientziklopedikoak eta Esteban Garibaikoa historialari arrasatearrak ziurtatu zuela horiberresten du. Gazteluak bi funtzio zeukan: Arrasate babestea eta Iruñeko erresumarenmugakdefendatzea.

12

GregorioBalpardahistorialariarenarabera “Malvecín”bezalaezagunazenGoikobalukoa.Izen hori ageri da 1091, 1174 eta 1179 urteetako dokumentuetan, baina beste aditubatzuek diote izen hori Bilbo ondoko Malmasin mendixka gainekoa zela. 1200. urteanGaztelakGasteiz hiria garaitutakoan,Gipuzkoabereganatu zuenean,GaztelakoAlfonsoVIII erregeari entregaturiko ondasunen artean Rodrigo Jimenezek ez zuen aipatuGoikobaluko gotorlekua, Gipuzkoan konkistatutako gazteluen zerrendan. Berriz,oraintsuko Nafarroako historiagileen iritziz Atxorrotz (Eskoriatzakoa) Santa Barbara(Arrasatekoa) eta Elosuko (Bergara) gazteluak Nafarroako erresumaren defentsarakosarearenzatikoakziren. EnrikeIV.erregeak1457anaginduzuengazteluabotatzeabiaitzakiatanoinarrituta,bata,herritarren nahiari kasu eginez eta bestea, gaztelu hartan “gaizkileak eta tiranoak”ezkutatu omen zirelako.Gaztelua botatzearen zioak historikoki ez daude kontrastatutabainaeraitsizuten.Garibaikgazteluarenaztarnakezagutuzituen.Historiagilearenarabera,gotorlekuhandiazen,harrizkomendiederbateanzegoenetaosozailazenharainoiristea.

Gaur egun dauden arrastoei eta tokiari Santa Barbara ere esaten diegu, 1635. urteanBarbaraAbarrategikoakGoikobalunermitabateraikizuelako.SantaBarbararieskainitazegoenermitaetaSantaInesenzeinSantaGertrudisenirudiakzitueneta1945.urteraarteIgokundeareneguneanerromeriaegitenzutenhan.TolosakoBatzarrendekretuakermitabotatzekoaginduzuen1769an,bainaherritarrekezzutenguraizaneta1771nVillafrancadeGaitangokondeaalkatezela,botabarikitxizuten.1794an Konbentzio gerran artillero frantsesek eta geroNapoleonen artilleroek okupatuetaprofanatueginzutenetabetikodesagertuzen.Gauregun,herritarrekgaztelukodorreenoinarriakbisitatuditzakete,Goikobalunbertan,1994an aztarna horiek azaleratu baitzituzten. Egindako ikerketen arabera gazteluak laudorre zirkular zeuzkan, bakoitzak 6 metroko diametroarekin eta dorre nagusi bat 30metrokoharresilaukizuzenbatezbabestuta.Informazioaskodagogaraihartanherriakzuenitxurariburuz.Guk,10.orrialdean,horrenguztiarenlaburpenaizandaitekeenlautestueskainidizkizuegu,lauargazkizosaturikoa.Helburua izango litzateke ikasleekin testu horiek lantzea eta, gero, egiten dituztengaldereierantzutea.Bandoen arteko guden erasoetatik eta lapurretatik babesteko harresiz inguratu zuten hiribildua.Hiribilduakformaobalatua(almendra)dauka.Hiribilduarenbarnealderasartzekoseiatezeuden:Portaloikoatea,Zurginkantoikoa,Kontzesinokoaeta desagertuta daudenGazteluondoko, Olarteko eta Zerkaostetakoa . Ate horiek gauero itxi eta

13

goizero zabaltzen zituzten eta sute kasuan itxi egiten zituzten, bertako biztanleek sua itzaltzenlagunduzezaten.Hasierabateanherriakhirukalezeuzkan:Erdikokalea,Ferrerias(Arozkale)etaIturriotz.Geroago, herria handitu egin zenez, harresitik kanpo errebalak eraikitzen hasi ziren, Zarugalde,GazteluondoetaMaalakoak.Herriapolitazen.GaraihartanHiribilduarenbarruanparrokiaerakitzenhasiziren,hainbatdorretxezeudenetalurraetaeraikitzekoerabiltzenzenmaterialaharrizkoharlanduzkoazen.GauregunSantaBarbaraezagutzenduguntokian(Goikobalu)gaztelubatzegoen.BierrekenarteaneraikitakoherriazenArrasateetaAramaioerrekatikhiribildurapasatzekohainbatzubizeuden.Muga izaerako hiribildua zen Arrasatekoa, muga herria zelako, Bizkaia, Araba, (meseta ) etaitsasoarenbidearentarteanzegoelako.Harresietatik kanpo, SantaMarina eliza zegoen, hiri- gutuna eman zenetik baino lehenagotik gauregunezagutzenditugunAldai,Obenerreka,Makatzenatokietan.JARDUERA1:Irakurriarretaztestuaetaerantzungalderak.JARDUERA 2: Proposatzen den jarduera hau egiteko, komeni da pixka bat aritzeaherrikomaparekin.Horretarako,herrikoplanoaeskuratubeharkogenuke:kaleplanoaizan liteke edo toponimiako mapa. Lehenik eta behin, ikasleentzat ezagunak direnlekuakmapankokatuditzakegu:beraienetxea,ikastetxea,aitajaun-amandreenetxea,kirolinstalazioak,parrokia….Kontuan izanik ikasleen bistara mapa konplexua izan daitekeela, auzoa aurkitzen,bereizten eta kokatzen hasi beharko genuke. Hortik abiatuta, kaleen izenei erreparatugeniezaieke,puntuerreferentzialetan(errekak,errepideak,autopista,etaabar).Koadernoko10.orrialdean.10.-HERRIAOSATZEN1353. urtean Ugaran bailarako Gesalibar, Garagartza, Udala, Uribarri, (parrokiadunherrixkak-”aldeas”-) eta Erenuzketa, Isasigaña eta Oleaga ( parrokiarik gabeko tokiak-“lugares”)auzotartasunkontratubatenbidezArrasatekoherrian,“kontzejuan”,integratuziren.Ia 93 urte pasata zeuden erregeak Arrasateri hiri-gutuna eman zionetik eta aitortzenzitzaizkion “pribilegioak” erakargarri egiten zitzaizkien Ugaraneko herrixkei eta tokiei.Garainahasiakziren,kontratuarenatalbateanislatzenzenmoduan:

14

“Vivimosenservidumbre..conlosmalesedañosehurtoserobosefuerzas…querecibimosdelosRicosHomeseCaballeros..poderososqueviveneentranenladichatieraecomarca”Pornossalvaredefenderdelosdichosmaleserobos…conocemoseotorgamosqueentramosporvecinosdeladichavilladeMondragon”Izan ere, esan daiteke herrixka eta toki hauen bizilagunek ondasunen eta pertsonenjurisdikzioa ematen ziotela kontzejuari herriko babesa eta auzotar estatusaren truke.Horrekberarekinalkatearenautoritatearekikomenpekotasunazekarren,zergakordaindubeharra eta diru zigorra, auzotartasun horri egunen batean uko eginez gero. Halaber,horrekherrixkenetatokienazalerenmugakaitortzenzituenetabaitaherrikolurrakzeinmendiakguztiekerabiltzekoeskubideaere.“Pecherosepechemostodosecadaunodenosenuestrosfijoseherederosetodoslosotrosque moraren en los dichos lugares(…) con vos el dicho concejo(…) en todos los pechos edinerosepedidosdelrey“Auzotartasun kontratu hau San Juan Batzatzailearen parrokian sinatu zen 1353kootsailaren17anAlfonsoLopezAltzibarrekoaetaAntsoMartinezUrrupainekoaArrasatekoalkateen aurrean, elkarrekin bilduta kontzeju erara, aipatu herrixka eta toki horietakohainbat“homes-buenos”ekin,ohiturazenlegez,“pregoilariarenpregoian”.UGARANbailaraGesalibartikUribarri auzorainodoanbailarada,Aramaioerrekaegitenduenahainzuzenere,ezkerraldeanetaeskumakoaldeanMuruetaUdalatxekomendienmaldakdaude.Ia600urtegeroago,1966.urtean,berriz,Arrasatehanditueginzen,ForuAldundiakerabakitaBedoñaauzoaatxikizitzaionArrasateri.

Ariketamoduan ikasleei proposatu diezaiekegu hausnartzea gaurkoArrasate udalerrikoazalerari buruz, 1353. urtean atxiki zitzaizkion “auzoen” azalera kentzea garai hartanArrasate zelakoa zen irudikatzeko. Eskukomapa bat hartuta edoArrasateko toponimiamapa zabaldu eta arbelean jarriz gero, ikusiko genuke zelakoa izango zen Arrasateherriarenazalera.Ariketa honekin jarraituz, Bedoña auzoaren azalera kentzea irudikatu dezakegu (1966.urtean atxikitu zitzaion Arrasateri, Gipuzkoako Foru Aldundiaren erabaki batenbidez)etahorrelaalderatzealehengoetagaurkoArrasate.JARDUERA:Hutsuneakhizkiekinbetetzenbadituzu,Ugaranbailaramugatzendutenbimendienizenaketazeharkatzenduenerrekarenizenaaurkitukodituzu.Koadernoko11.orrialdea.

15

11.-MEATEGIAKArrasatekomeatzeetakomearenugaritasunarenetakalitatearenondorioz,XIII.mendetikaltzairugintzaetahuramerkaturatzeaizandaArrasatekoherritarrenjardunnagusia.Burdina lantzekoezagutzaetausadioaantzinatik zegoenzabalduta,etaantzinatik izandagarrantzihandikoindustriaArrasaterentzat.Hauek ziren gure udalerriko meatokirik garrantzitsuenak: Lastaobia, Jaunporobia,Kirixaobia,Lurgorri,Barrenobia,Pisaobia,Sendaobia,Errealobia..Udalatxeko mearen kalitatea handia zen, Udalatxeko maldetan langileek mineralaateratzen zuten aitzurrekin, pikoekin edo beste errreminta batzuekin. Indusketakjeneraleanazalekoakzirenetaosogutxitanibiltzenzirenlurpekogalerietan.Material hori arrokatik atera ondoren, aldapan behera botatzen zuten, gurdiak edotamandoakzeudenlekuetara.Handikoletaragarraiatzenzuten.Ola(burdinolamasukerak)iabakoitzeanmaistrubatetabizpahirulaguntzailearitzenziren.Lehengaiaz gain, bi erreka emaritsu zituen gurpil hidraulikoak mugitzeko, baso ugariikatza ekoizteko eta jende trebea burdina lantzen; horrela, bada, Arrasatekomeatzaritzaketametalurgiaindustriaksekulakoaroaezagutuzuten.Arrasatek XVI. mendearen hasieran 1.900 biztanle zeukan eta Donostiaren atzetikGipuzkoako komertzio bolumen handiena zuen eta probintziako bigarren handiena,biztanleen aldetik zen ia %70 inguruk lan egiten baitzuen altzairugintzan eta jarduerahorrekinzerikusiazutenogibideetan.Baserriak hemen ez zuen etekin askorik ematen, nahiz eta garrantzitsua zen. Beraz,arrasatearrek burdina landu eta Araba aldera eramaten zuten, eta handik garia, ardoa,artoaedotaolioaekartzenzituzten.Hirukintal(138´12kg)meazkintalbat(46´04kg)burdinlortzenzen.BenakeroekUdalatxmendihegaletanzeudenmeatzeetakomeaateratzenzuten.Meatzeondoko auzoetan bizi ziren eta batean baserriko lanean eta besteanmeatzeetakomeaateratzenibiltzenziren.Herrian izan dugun gremiorik zaharrena sortu zuten; San Balerioko benakeroenKofradiaren1434koordenantzakdirahorrenlekuko.IkatzbarikezinezereginBurdinoletarako erregaia, mea ikatzaz nahasten zuten eta labeetan urtzetik burdinalortzenzuten.Tonabatburdinaateratzeko,bitonaikatzetalautonaegurerabiltzenzuten.

16

Ikazkinek haritz eta pago egurrezko ikatza egiteko kono formatoko egur meta egitenzuten (txondorra).Txondorraezartzeko lekuegokiabilatu,huraegineta ikatzaegiteko,hamabostegunbeharzirenbatezbeste,tamainarenarabera.Asteroeramatenzutenikatzaburdinoletaraetaikazkinafamiliarekinbaterajoanohizen,ikatzaematekoepeakbetetzekoetaburdinolaezgeratzeko.Arrasatekoaltzairuarensekretuamearenkalitateanetaegitekoprozesuanzegoen.Olagizon/olandre arrasatearrek prozedura bat erabili zuten, eta haren bidez EuropakoaltzairuonenetakobihurtuzutenUdalatxekomea.“Hastalasmugeres”..Garaihartakoburdingintzanemakumeakpartehartzeaktiboazuenetaesanguratsuadaauzibateanirtenzenesamoldeahoriadierazteko.AuzihorretanJuanOchoa de Avendañok azaltzen zuen herri osoak parte hartzen zuela meategi etaburdinolenkontratazioanetatratuan,etatratuhorretanpartehartzenzutenhitzezhitz“hastalasmugeres”. Esamolde horrek argi erakusten du Euskal Herriko eta Arrasateko arlo ekonomikoetanemakumeakzeukanpartizipazioahandiazelaetaJoseAntonioAzpiazuk idatziriko“Elacero de Mondragon en la época de Garibay” izeneko liburuan hala jasotzen da,emakumeen jarduerari nolabaiteko aitortza historikoa emanez. Behin ezkondutakoan,emakumeakburdingintzakolanetanaktibokipartehartzenzuten.Normalazenprodukziojarduerari loturikolanakegiteaetakasuaskotanemakumealargunakhildakosenarrarennegozioaz arduratu eta kudeatzen zuten. Azpimarragarria ere bada, emakume libreen(ezkongabeak) parte hartzea langintza honetan eta jasotzen du emakume batzukburdinolen jabeak zirela, meategiekiko eskubideak zituztela eta interes horiekdefendatzekoauzietanpartehartzenzutela.JARDUERA1:Argazkiaribehatuostean,esangoalzenukezeinauzotanzeudenmeategihauek?JARDUERA2:Ordenatuhitzhaueketameategieiburuzgehiagojakingoduzu.Koadernoko12.orrialdea.12.-“ARRAIA”.ALTZAIRUA.-Altzairuaekoiztekobiprozesuegitenziren:.1.BurdinmeatikarraiaraMasukerak izeneko burdinola batzuetan egiten zen prozesua. Mea eta egur ikatzatxandakajarritakogeruzez,piztulabeaeta1.200/1.300gradukotenperaturahartuarte.Prozesuanordugutxi emaneta gero, arraia likidoa tantakahasten zen eta plaka edobarretansolidobihurtzenzengero.Arrasatenlauizanzirengarrantzitsuenak:Ibarreta,Zubiate,ZalgibaretaLegarra,bainaguztirazazpiizanzirengaraihartan.Burdinolahorietanlanegitenzutenofizialakmasukeroakdeitzenzituztenetamasukeromaisuengremioanzeuden,1455ekoOrdenantzekfrogatzendutenarenarabera.

17

2.-.ArraiatikaltzairuarazturaLanhoriburdinoletanegiten zen,burdinolahidraulikoetan,baina txikiagoetan.Tiraderaizeneko instalazio horiekmasukeretan egindako arraia jasotzen zuten eta araztu egitenzuten, altzairu araztuaren benetako propietateak ateratzeko. Altzairu barrak lortu etagero,oraindikeregorizeudela,tenplatuegitenzituzten,errekakouretansartuta.OraingoOlarte kalea dagoen tokian eta herriko errebaletan biltzen ziren.Horietan lanegitenzutenofizialaktenazeroakzirenetaSantaLuziakofradianzeuden.

.a) Mineraletik(meatik)arraiabihurtzeko.1200/1300gradukotenperatura(Koadroetan

datozsekuentziak)

b) Arraiatikaltzairuaegiteko.-1200/1300gradukotenperatura

Burdinola handietan, masukeretan, 50-60 langile mugiarazten zituzten, besteak beste:teknikariak,hauspolariak,garraiolariak..Olatxoetakomaisuekteknikaosogaratuakerabiltzenzituzten.EspainiakoerregearentzatArrasateko industria armagintza oso garrantzitsua izan zen. Horregatik, Arangurenabizeneko ordezkari bat bidali zuen Arrasatera mende batzuk lehenagoko teknikakerrekuperatuzitzan.Bainaezzuenlortualtzairubikainhuraleheneratzea.Espainiakomonarkiaez zen interesaagertu zuenbakarra: Frantziatik, IngalaterratiketaFlandestikereetorriziren,hemengoolagizon/andrenagusiekerabiltzenzituztenteknikakezagutzeko.Baina olagizonek ez zuten eman gura sekretu profesional hura ezagutzera. Frantsesbatzuk hasi ziren lanean bertoko oletan, antza, sekretua Frantziara eramateko. Bainabertokoekezzietensekretuaargitu.Sekretuabelaunaldizbelaunalditransmitituzen. HemenegindakoezpatakGaztela,AmerikaetaEuropanbarrenazabalduziren.Bainaezzuten “ekoizten produzitzearren, merkatuaren arabera ekoizten zuten. Arrasatearbatzuek Sevillara, Ameriketara bidaiatzen zuten eta itzultzerakoan azaltzen zuten lekuhaietan zer behar zeuden. Arrasatetik ekoiztutakoaren zati handi bat Altzolako errekabarrukoportuarenbidezgarraiatzenzenproduktuakitsasoratzeko.

MEA

IKATZA

(Masukeretan)

ARRAIA

ARRAIA

IKATZA (Tiradeetan)

ALTZAIRUA

18

EspainiakomerkaturikhandienaToledokoazenetahansaltzenzirenArrasatekoaltzairuzegindakoezpatak.Garestiaketapreziatuak.“Garai hartan Arrasateko altzairua Milangoarekin parekatzen zen. Milangoa Europakoonena omen zen”. Bada, Esteban Garibaikoa historialariak ziurtatu zuen “ArrasatekoaMilangoabainohobea”zela,ondorengoarrazoiaemanez:“ Milangoari forma bat eman ondoren, ezin zitzaion beste forma bat eman. Arrasatekoa,ordea, lauzpabost aldiz aldatu zitekeen, eta hala ere altzairuak ez zuen indarra galtzen,badirudihemengoakzeukankarbonoagatikedo”. Armagintzaridagokionez, suzkoarmentzakopiezaketapiketerakopuntakekoiztuzirenetaEspainiakoarmadarihornitu zioten.Ezagunazenmunduanesaldihau: “VencedoraespadadeMondragontuaceroyenToledotemplada”.-Industriarengainbehera.-XVI. mendetik aurrera eta, batez ere, XVII. mendean industria honen krisialdi handiagertatu zen, hainbat arrazoirengatik: krisi demografikoa, Suediako altzairuarenkomertzializazioa, bertakoa baino merkeagoa zelako, itsasoan izandako porrotengatikmerkatuaren eskariaren beherakada eta Arrasaten, mineral falta nabaria zelako.Arrasateko 4 burdinola masukeretatik hiru zeuden lanaldi erdiz lanean eta Ibarretakoaitxita zegoen. XVIII. mendearen lehendabiziko erdian nolabaiteko errekuperazioekonomikoaemanbazenere,1750.urteinguruangeldiezinezkogainbeheraaroahasizen,hainbatarrazoirengatik:-Nazioartekomerkatuetanlehiagalerarengatik.-Produkziosistemazaharkituaerabiltzeagatik.-Produktuarengarestitzeagatik.-Mineraleskasiarengatik.XIX.mendearen erdi aldean burdinolak desagertzen joan ziren, Europan hasten ari zenmakina iraultzaren mesedetan eta 1841. urtetik aurrera (aduanak lekuzaldatzea itsasertzera)hainbatgizartealdaketengatikemanzirelako.Burdinolakhasizirenbihurtzentailereta,gero,lantegi.13.-OLAK,BURDINOLAKETAERROTAKOlakantzinakolantegiakzirenmineralalanduetaburdinalortzenzutenak.Burdin mineral, egur eta ur korronte ugari izanik, Euskal Herrian (batez ere, isurialdeatlantikoan) burdina lantzeko ezagutza eta usadioa antzinatik zegoen zabalduta, etagarrantzi handiko industria izan da bertako ekonomian. Hasieran, mendian eta eskuzegiten zen lan, baina XIV-XVmendeetako aurrerakuntza teknikoei esker, ibarrera jaitsizirenolatakogizonak,auspoetamailutzarramugitzekourarenindarrazbaliatzearren.Biburdinolamotabereiztenziren:

19

Zeharrolak(masukerak)edohandiak(12-15arroakototxoakurtzenzirenekoak)Tiraderakedotxikiak(5arroaingurukototxoakurtzenzirenekoak)EuskalburdinolekXVI.mendeanizanzutenberengarairikonena(armadarenbeharrak,Ameriketakokoloniek,ontzigintzak...eraginda).BainaXVIII.mendetikaurreragainbeheragogorraizanzuten,ingelesetasuediarrengailentasunteknikoaetagarapenekonomikoazirelamedio.ERROTAKAlea ehotzeko tresna, harri higigaitz batez eta haizeak edo urak birarazten duen besteharribatezosatua.Gariaetaartoaehotzekohelburuarekin,askoizanzirenEuskalHerrikoibaietaerrekabazterretaneraikitakoerrotak.DebaibaiaetaAramaioerrekarenbazterretan,askoizandiramendeetanegindakoerrotaeta burdinolak. Egun denok ezagutzen ditugun lantegi erraldoiak dauden ertzetan,aspaldi, sei burdinola handi eta 70 burdinola tiradera egon ziren, haien artean, oraingoOlartekaleadagoenbezalakotokianeraikitakoolatxoakedotailerrak.

ARRASATENIZANDAKOBURDINOLAETAERROTABATZUKDEBAIBAIAN

BOLIÑATEERROTA 1589-1965.ULGOReraikitzekobotazuten.LEGARRABURDINOLA Arrasateneraikitakohandienetakoa.1967an

desagertuzenindustrialdeaeraikitzeko.ZUBIATEBURDINOLA 1739andesagertua.OSIÑAGA 1914.urteraarte.ZIGORROLAZPIKUAERROTA 1901eanbotazuten,geroUnionCerrajeraizangozen

CerrajeriaGuipuzcoanaeraikitzeko.OLATXOBURDINOLA Aurretikburdinolaizanbazenere,1868anmartinete

bezalaezagutzenzuten.1910eandesagertua.KATAIDEBURDINOLA Altzairualantzekomartinetea.1596rakoeraikita

zegoen.ARAMAIOERREKA

ARGIERROTA GesalibarAUZOERROTA 1893-1971urtebitarteanIGERIBARBARRI(ERROTAZAR) 1891nsortuaMADARIAGAERROTA(LEETE) 1940.urteraarte.KOBATEERROTA 1884-1950urtebitarteanGOIKOERROTA 1606ansortua.BEHEKOERROTA–BABILONIA–MURRI 1606–1929urtebitarteanBARRENATXO 1920.urteanitxizuten,bainazutikdiraueta

zaharberritzekoeskaeraaspaldidanikdago

20

IBARRETAKOERROTAETABURDINOLA 1450-1968urtebitarteanTXURISENAAUZOERROTA 1969anbotazutenARRASATEERROTA Burdinolaizandakoa,1967anbotazuten.ASPOROZA-MUNAR 1739andesagertuzen.MEATZERREKAERROTA 1450erakobazegoen.ASKASIBAR 1739andesagertua.SOLOETXEZURRATEGIA 1764-1915urtebitarteanARRIZAPATABURDINOLA 1739andesagertua.ZABALA–OLAOSTE–SANAGUSTIN Errota.*1535.URTEKOERROLDANAGERTZENDIRENERROTENETABURDINOLENKOKAPENAETAAIPAMENAK.-ERROTAK BURDINOLAK Zigorrola(Musakola) Legarra(Zalgibar) Legarra(Zalgibar) Zubiate(Zalgibar) Osinaga(Zalgibar) Zaldibar(Zalgibar) Muzibar(SanAndres) Arrasate(Erdigunea) Boliñate(SanAndres) Ibarreta(Uribarri) Arrizapata(Meatzerreka) Igeribar(Uribarri) Askasibar(Meatzerreka) Etxebarria(Garagartza) Asporoza(Munar) Babilonia(Garagartza) Oleaga(Uribarri) Beharbadaikaslerenbatekezagutzenduburdinolenbat,LegazpikoMirandaola,adibidez.Horrelabada,hanikusitakoaazaltzekoeskatukodiogu.Gero,olarenelementuenzerrendabatproposatukodiogu.Halaere,elementuguztiekezdutezerikusiaolekin.Zeintzukote?JARDUERA1:EzabatuburdinolariezdagozkionhitzakKoadernoko13.orrialdea.14.-FERRERIASKALEA.ArrasatekokalerikzaharrenetarikoadaFerreriaskalea.BehekoPortaloianhastendaetaGazteluondoalderainoiristenda.Egun,BehekoPortaloiandagoenarkuaGazteluondokoateanzegoenada.Esteban Garibaikoa historiagileak jaso zuen oraingo Ferrerias kaleari garai hartanArozkaleesatenziotela.(Errementarienkalea).Bisutehandigertatuzirenkalean1516aneta1666an.Gorosabelhistoriagileakdio1666.urteankalean14etxeerrezirela,non28familiabizizirenetasuteageraraztekoetxeaskoeraitsibeharzen.

20

IBARRETAKOERROTAETABURDINOLA 1450-1968urtebitarteanTXURISENAAUZOERROTA 1969anbotazutenARRASATEERROTA Burdinolaizandakoa,1967anbotazuten.ASPOROZA-MUNAR 1739andesagertuzen.MEATZERREKAERROTA 1450erakobazegoen.ASKASIBAR 1739andesagertua.SOLOETXEZURRATEGIA 1764-1915urtebitarteanARRIZAPATABURDINOLA 1739andesagertua.ZABALA–OLAOSTE–SANAGUSTIN Errota.*1535.URTEKOERROLDANAGERTZENDIRENERROTENETABURDINOLENKOKAPENAETAAIPAMENAK.-ERROTAK BURDINOLAK Zigorrola(Musakola) Legarra(Zalgibar) Legarra(Zalgibar) Zubiate(Zalgibar) Osinaga(Zalgibar) Zaldibar(Zalgibar) Muzibar(SanAndres) Arrasate(Erdigunea) Boliñate(SanAndres) Ibarreta(Uribarri) Arrizapata(Meatzerreka) Igeribar(Uribarri) Askasibar(Meatzerreka) Etxebarria(Garagartza) Asporoza(Munar) Babilonia(Garagartza) Oleaga(Uribarri) Beharbadaikaslerenbatekezagutzenduburdinolenbat,LegazpikoMirandaola,adibidez.Horrelabada,hanikusitakoaazaltzekoeskatukodiogu.Gero,olarenelementuenzerrendabatproposatukodiogu.Halaere,elementuguztiekezdutezerikusiaolekin.Zeintzukote?JARDUERA1:EzabatuburdinolariezdagozkionhitzakKoadernoko13.orrialdea.14.-FERRERIASKALEA.ArrasatekokalerikzaharrenetarikoadaFerreriaskalea.BehekoPortaloianhastendaetaGazteluondoalderainoiristenda.Egun,BehekoPortaloiandagoenarkuaGazteluondokoateanzegoenada.Esteban Garibaikoa historiagileak jaso zuen oraingo Ferrerias kaleari garai hartanArozkaleesatenziotela.(Errementarienkalea).Bisutehandigertatuzirenkalean1516aneta1666an.Gorosabelhistoriagileakdio1666.urteankalean14etxeerrezirela,non28familiabizizirenetasuteageraraztekoetxeaskoeraitsibeharzen.

21

PortaloitikgertuJuanCarlosGuerraarrasatearrak,EuskalHerrikoheraldikaarloanaditurikgarrantzitsuenetakoaklorategiharresidunoinetxeazuen.Herrikoharresienertzhorretan“Mugaibe dorretzarra” zegoen eta bertan oinetxe hori zegoen. 1973ko abuztuan botazuten,etxebizitzakegiteko.KalearenerdialdeanBarrutia-MendiayGabiriatarrenoinetxeadagoetaetxearensarreranagertzendahaienarmarria.Kale honetan eta gaur Olarte kale moduan ezagutzen dugun eremuan, Arrasatekoaltzairugintza, XVI. mendean, bere punturik gorenean zegoenean burdinola txiki,tiraderak,ugarizeuden.Garaihorretan,60edo70izaterairitsiziren.Tiraderakburdinolatxikiakziren,labetxikibatzeukatenetagurpilhidraulikoekmugitzenzutenhauspoezetabatzuetan eskuz eta beste batzuetan gurpil hidraulikoek mugiarazitako forjako mailubatez. Tiradera horietan burdinola handietan (masukereetan) ateratako “arraia” purifikatzekolantzenzuten,gerokalitatehandikoaltzairuaateratzekoetabarrakgori-gorizeudeneanerrekakouretansartzenzituzten,geroagoberriromailuazkolpatzeko.

Tiraderahaietan lanegitenzutenofizialaktenazeroakzirenetatrebetasunhandiazutenberenogibideagaratzeko. JARDUERA1:Ferreriaskaleanonhastenda?Nonbukatzenda?Zergatikdaukaizenhori?EtaOlartekaleakzeinesanahiizandezake?Eskatuinformazioa,etaerantzunbanakaedotaldeka.Koadernoko14.orrialdea.15.-ERREMENTARIDANTZA.Arrasateko historian eta kondairan oinarritzen da: Herensugearen kondairan,altzairugintzako elementuetan (sua,mailua, errementaria…), eta dantzan parte hartzendute 1993az geroztik dantza taldeek, kilikien eta erraldoien konpartsakoek, albokariek,bertsolariek,gaiteroek,musikabandak,herritarreketaalkateak.SanJuanjaienbezperandantzatzendute.JoseRamonVitoriakeginikomusikakgarrantzihandiadudantzahonetan,behinetaberrizerrementarienmailuanhotsaimitatzenbaitu,izugarrizko indarra emanez ekitaldi guztiari. Kantaren bertsoak Jon Iñaki Izarzelaiaarrasatearrakeginzituen.KalejiranZaldibarkopilotalekutikirtetendira.Kaleanzeharbueltabatzukemanondoren,herriko plazara sartzen dira, eta eskumatik ezkerrera dantzariek zirkunferentzi batosatzen dute. Une horretan, txalaparta eta tobera entzuten dira, dantzariak kokatuondorenmusikariak isilduegitendira,etatxalapartaketatoberak jotzen jarraitzendute.Horrenostean,alkateakherensugeaagurtzenduetazortzikoadantzatzendu,txirulaeta

22

ttunttunsoinueklagunduta.Azkenik,espartinakkenduetasutarabotatzenditu,aspaldikousadioarijarraituz.Gero,herensugeaksuapiztendu,etahorrelajaiakhastendira.Suareninguruan “ingurutxo” eta “polka” bat dantzatu ostean, kalejiran irteten dute guztiekplazatik.Dantzabukatuostean,segizioandoanherensugeakberehatsarekinSanJuansuapiztendu,geroherritarreksugarrengainetikjauziegindezaten.JARDUERA1:Beteitzazuhutsuneakalboandituzunhitzekin.Zeinjaietanabestuetadantzatzenda?Koadernoko15.orrialdea.16.-HERENSUGEARENKONDAIRA.Antzina ba omen zegoen Murugain izeneko mendian Arrasate herria uxatzen zuenherensuge bat. Abere erraldoi horrek zerga bat ezarria omen zien arrasatearrei: urteroherrikoneskarenbatemateajateko.Eta noizean behin, urtero-urtero, Mandoin izeneko mendi magaletik neskatoaren bilajaisten zen. Oraindik ere hau esaten da: Arrasateko gurutzegunetik Olandixora, etaMandoinetaUntzillakobideak,berebuztankadenbidezzabaldutakoakdirela.

Beraz, arrasatearrok herensugearekin topo ez egitearren neskato bat lagatzen zioten,Txozagorriizenekoaldapanhartuetajanzezan.

Baina urteak igaro ahala, herritarrak aspertzen ari ziren gehiegikeria hartaz, etaerabakirenbathartubeharzutelazioten.Ingurukoherritarbatibururatuzitzaionideiarikazkarrena:argizarizkoneskatxobategitea,geroherensugeariemateko.

Bada, herensugearen urteroko eguna etorri zenean, Txozagorrin jarri zioten neskatxoa,baina orain argizarizkoa.Herensugeak ez zion antzeman eta berehalaxe hasi zen jaten.Bere ikaragarrizko ahoa mugitzen hasi zenean argizaria urtzen hasi zitzaion, etahortzaginak eransten zitzaizkion. Orduan, ezkutatuta zeuden zenbait herritarrek(errementariek) burdinoletan gori- gori jarritako burdin eztenak hartu eta aberearengorputzeansartuzituzten.Herensugearengarrasiak itzelezkoakizanziren.Handik lasterhilzen,etaharrezgero,pozikbizi izanzirenarrasatearrak,Herriakospatuzuenhorietaherriari-tokiariMont(e)(del)dragónizenajarrizioten”Arrasate izena, hiri-gutunaren bidez, erregeak erromanizatutakoan, garai hartakoaldaketari funtsa, zentzua, emateko eta jendeak bereganatu zezan, garai ilun haietanmunduosoanegitenzenmoduan,litekeenadakondairabatsortuizana.

Izanere,ErdiArokogaraiilunhaietanjakintzaelizareneskutanzegoeneanetaErregearenbotereahandiazenean,Europakoherriaskotanherensugearenkondairaugariezagutzen

23

dugu, herensugearen presentzia armarrietan eta banderetan sarri lotuz garai hartakoabentura zalduneriarekin. Gainera, ezaguna da herensugearen presentzia munduarenazaleratik aspalditik desagertuta zegoela baina legendak egiteko asko erabiltzen zen.Kondaira horretan, garai hartako arrasatearren langintzarik nagusiena-errementariak,arotzak-, herriaren izenarekin loturiko bi kontzeptu-mon(te) zein dragon etaarrasatearrenausardia jasotzendira, ziurasko jendeakhobetobereganatzeko.Nolanahiere,kondairairuditeriakolektiboangeldituda.JARDUERA.1:Unitatedidaktikoarengidadidaktikoazbaliaturik,kondairairakurrikoduirakasleak.JARDUERA2:Hemenduzunhieroglifoaebatzizgero,1260tikaurreragureherriarinolaesatenziotenasmatukoduzu.(Erne!gaztelaniazkohitzakelkartubehardituzu).Koadernoko16.orrialdean.17.-ARRASATEKOERREKETAGuraia (oñaztarrak) eta Bañez (ganboarrak) leinuen arteko borroketan gertaturiko ekintzahistorikoada.Garai hartan, Oñatiko jauntxoak- Pedro Belez Gebarakoa-ganboar alderdiko pertsonaiarikeraginkorrenetakoazenetaLeintzbailaraosoanagintzenzuen,Arrasaten izanezik.Harenlurraldeko mugak gure herriaren harresietaraino iristen ziren. Adibidez, Zaldibarko etaMusakolakohainbatlurOñatikokondearenakzirenetaZaldibarrendorretxebatzeukan.Oñatiko jauntxoak Enrike II. erregeari eskatu zion Arrasatearen gaineko jabetza etaarrasatearrak horretaz jakitun, erregeari eskatu zioten eskaera hori kontuan ez izatea etagonbidatuzutenArrasateraetortzeko.BisitahorretarakoZubillagaauzotikBakuerenondotikArrasatekoOsinagabaserrira doan erregebidea egin zuten. Itxura denez, bisita hau ez zenOñatikojauntxoarengustukoa.1426ko abuztuan, Arrasateko oinaztarrak Lope Otxoa Orokoaren agintean Zaldibarkodorretxeaetaondoanzeudenerrotazeinburdinolaeraitsizituzten.Gertaera honengatik, 13 arrasatearrek heriotz zigorra jaso zuten eta erregeak agindu zienArrasatekoei2000urrezkoflorinordaintzeaOñatikokondearietadorretxeaeraikitzeabainaepaia ez zen bete. Geroago, 1429. urtean enkausatuen barkamena lortzeko Arrasatekokontzejua Oñatiko jauntxoarekin akordio batera iritsi zen, termino hauetan:a) Dorretxealehenzegoentokianeraikikozelab)Kontzejuakezzuelaegingoezeineraikinikdorretxetikgertu, c) Oñatiko jaunari 2000 florin kontzejuak ordaindu beharko ziola eta 3000 florinerregearenordezkaririetad)Oñati,LenitzetaMondragonenartekomugarriakjartzeaegingozela.

24

Herriaren barruko bizimodua ez zen batere lasaia izango oinaztarrak eta ganboarrakbatzuen eta besteekiko mendeetako gorroto errotuan hazten baitziren. OinaztarrenalderdikonagusiaGomezGonzalezButroekoagenuen,Bizkaianberebizikoeraginazueneta baita Aramaioko lurretan ere. Esaten dute hiribilduan oinaztarrak gehiago zirelaganboarrakbaino,kopuruz.Ematenduenez,erreketagertatubainolehen,ganboarrek1446kootsailaren9anjozutenGaztelako erregearengana, Aramaioko jauntxoari zioten beldurra agertzeko etairtenbiderenbatemateko.Gertaerarenhastapengertuahamabiegun lehenago,ekainaren11an, kokatubeharda,gurayarrekdeitutaGomezGonzalezButroekoaberegizonekinazaldubaitzenArrasatera,herria hartzeko asmoarekin. Bañeztarrak ez ziren koldartu eta abisua helarazi ziotenOñatikoPedroVelez Gebarakoari.Hura,berebandokoaliatuen indarrakbilduondoren,bere gizonekin ailegatu zen Arrasatera, baina ordurako Gomez Gonzalez Butroekoaharresiezbarrualdeanzegoen,erasoariaurreegitekopresteta,gainera,badaezpadaeremezulariak bidali zizkien Gipuzkoako aliatuei, laguntzen etorri zitezen. Egun horretan,hiribilduarenkanpoaldean,bibandoenartekoborrokaizanzen.

Oso zaila da jakitea zenbat pertsonek borrokatu zuten egun haietan, baina JoseMariaUrangahistoriagilearrasatearrakdiomilaetabostehunzirelaoinaztarraketabimilaetabostehun ganboarrak. Jose Angel Achon-ek bere “A voz de Concejo” liburuan dioenbezala, Juan CarlosGuerra arrasatearrak gertaera hartako 820 partaideren izenak bilduzituen. 767 ganboatarrak ziren, 48 oinaztarrak eta gainerako bostei ez zaie alderdiinplikaziorikematen.Ganboatarrenmultzohorretatik,Arabatik23 zetozen,Gipuzkoatik402(Oñati,(54)Asteasu(2),Azkoitia(99),Zestoa(20),Elgoibar(42),Elgeta(75),Azpeitia(1),Mondragon(61),Errezil(13),Gatzaga(28),Zarautz(6)etaBizkaitik335.

Hamabi egun geroago, 1448ko ekainaren 23an, hiribildua inguratuta zegoen arren,barrukoek ezelako ahulezi zantzurik azaltzen ez zutelako, ganboarrek San Kristobalekobaselizan bilduta, erabakia hartu zuten: Herria lau aldeetatik erreko zuten. Garaikoarrasatear gizarteko jende ezagunak eta erantzukizunekoakhartu zuten erabakia (LopeFernandez Osinagakoa, Rodrigo Fernandez Osinagakoa, Rodrigo Abendañokoa, JuanMartinezArtazubiagakoa,OchoaBañezArtazubiagakoa,….).EgileakMartin Otxoa Araotzkoa,Otxote Atxagakoa, Juan Bergarakoa eta JuanOrtizElejaldekoaElgetakoaizanzirenHiribildukoeraikinenegiturazurezkoazenetagarreklanerrazaizanzutenhiribilduosoaksuakhartu zuelako.Garibaikoakdioenezbi etxebakarrik salbatu ziren sutehartatiketaeliza ere erre egin zen” con sus organos, campanas, relox y retablos y ornamentos”,ikaragarria izan zen herria zelan gelditu zen eta erreketa bukatzean, ganboarrrak sartuzirenhiribilduraetxeguztietantriskantzaketaahalzutenaarpilatuzuten.

25

Hiribilduanzeudeneksuarinolaaurreeginezzekitela,kanporaateratzeaerabakizuten.Aramaio aldeko atean, Zarugaldeko errebalean barrukoek noiz irtengo zain, Abendañojauntxoazegoenez,behekoPortaloitik ihesegiteapentsatuzuten inguratuek.Bergaratikbere laguntzan zetozen gipuzkoar errefortzuei Maalako elizaren inguruetan itxaroteadeliberatuzuenGomezGonzalezburuzagiak.EtaberelaguntzailezenLopeUnzuetakoaeibartarrari, une batetik bestera harresietatit bestaldera irteteko abisua emango zuelaadierazizion.Aldaiko aldapetan, ordea, ganboar alderdiko Martin Ruiz Olasoakoa zegoen zeinGonzalezenalabazmaitemindutazegoen.Honekmutilbati idatzisekretubatemanzionGonzaleziematekoadierazizbera irtenezgeroutzieginziolapasatzen.Alabaina,LopezUnzuetakoak geldiarazi zuen eta bera Gonzalez zela esandakoan, ezagutu zuenidatziarenedukiaetaberaabiatuzenAldairantzetaganboarrekerasotzekepasatzenutziziotenGonzalezzelakoan.

Geroago, Gomez Gonzalez Butroekoak pentsatuz Lopez Unzuetakoaren tropen zeingipuzkoar tropen laguntza eta Ruiz Olasoren konplizitatea izango zituela beresoldaduekin irten zen hiribildutik , baina hiru frontetan eraso zuten eta MaalakoerrebaleanhilzutenganboarrekGomezGonzalezButroekoa,beresemeaJuanGonzalezeta Persebal Muxikakoa, JuanAlonso Muxikakoa ,Mujika etaAramaioko JuanAlonsojaunarensemea.Oinaztaraskohilzenetaaskopresohartuzituzten.Arrasateko erreketak eragin handia izan zuen Euskal Herrian eta Penintsulan. Garaihartako Gipuzkoakomerinoak ebazpen hauek (sententziak ) 1448ko abenduaren 18an,Tolosanemanzituen:*Artazubiaga leinuko 7 zaldun arrasatear, lau suemaileak eta Oñatiko jauntxoa sutanbizirikhiltzerakondenatuzituzten.*Guztira300batpertsonek,heriotzazigorrajasozuten,batzukuretan,harriekinlotuta,itotahiltzekoetabestebatzukurkatutahiltzeko.Halaere,erabakiaezzenezarri.*Gomez Gonzalez Butroekoaren tartekoei (4. graduan) aukera eman zieten bandohorretakosendiakhiltzeko,etahorregatikezelakozigorrikezjasotzeko.*1451aneta1470an,erreketanegindakokalteakkonpontzekoetakalteordainketagisa,BelezGebarakoaOñatikokondeakArrasatenzeuzkanjabegoguztiak(Zaldibar,Hidalgobasoa, Musakolako hainbat lur) kontzejuari saltzea erabaki zuten erregeek. 300.000marabedietanfinkatuzutenkontratuabainaaArrasatek50.000marabediordainduzuen.*GaztelakoErregeKatolikoek1490.urteanBañeztarrenetaGuraiatarrenleinuakdeseginzituzten,etaleinuenartekoborrokakbukatuziren.

26

Bando bateko eta besteko kantak izan ziren eta horiek Ibarguen-Cachopinen kronikanjasotadaude.ErreketarengertaerakLopeGarciadeSalazaroinaztarrak(GudanGonzalezButroekoa hildakoaren koinatua) jaso zituen eta baita Fray Diego de Ayala. Urte batgeroago,1533.urtean,EstebanGaribaikoakbere“Memorias”liburuanjasozuen.KantuoñaztarraGaldidilaUnzuetataBergaraZaldibarrekbereparteadebala,AramayosuacerredazalatasumintzaJuanlazGurayarra;zerrenzeurenJaunaezzenkanenpara

QuesepierdanUnzuetayVergara,QuetengalosuyolosdeZaldivar,QueelfuegoquemeAramayonaYatormentea“JuanLaz”eldeGurayaPorquenodefendióasuseñor

Kantuganboarra.GomezandiazanarrenAnzan,Preserbalbere,BayJoanikotebereMadalenaananeydautzaviola,tronpetabagueGomizekaskolagunikZabalarabaarrikGuipuzhondoederrik,Bizkaitarurdurigogoric.EzdiazobakarriczeandazPresebalilik,Juanikotegazlagunduric,chibiluenospebaguerik,EzurrunmaloguenikArguiyzarrakurtendauzeruangoyanostanzeanBergararrokasidiraTraixoebatenazmazean,Euronarteandioela.“ErredezaguMondragoe,Lasterreonjoangayteza”cantoecozarzayqueran,AenbizarracicarazireanArmakazezineguienlegezezerGanboarrocsuemayteanAsidirataonegaz

AunqueGomezeragrandeYllevabaconélaPreserbalYtambiénaJuanicote,AllíyacenenMagadalenaSinviolanitrompetaGómezconmuchoscompañerosFornidosalavesesGipuzkoanosbienplantadosVizcaínosinquietosydurosNoestásólo,YaqueallíestámuertoPreserbalAcompañadodeJuanikoteSinmúsicadeflautasNolejosdeMagdalenaHasalidolaestrellaluminosaEnloaltodelcielomientrasLosbergareseshancomenzadoAtramarunatraición,Diciendoentreellos¡quememosMondragón¡vayamosdeprisaalaentradadelcantónyquetiemblensusbarbasporqueconlasarmasnotienennadaquehacerLosgamboinosdandofuegoHancomenzado,yasí

27

UrtendaudeberalanOneztarbarruangoak,Zeiñerreezzitezan,GomizGonsaluhbertanzan,BeregazPresebalenkalteanJoanicocetabesteascocEudelapartebertan.OiñarrokzituanlumaOzaetakojaungasteakLasterbatenigarozanUrazaldebestean.Amabereakesakusan:-Semea,¿zerdokorrelan?-ZaurietankuraduetaAma,nagozuoera.EgunbeinurjarrutaGamboarsemelasterra,AraberelasterragoAbendañujemotela,EskerrikaskoemaitendeusatAndraSantaMaiñari;BeraaxeizatsartuetaEtxerabidaldunauni

HansalidoinmediatamenteLosoñacinosdelinteriorParanoquemarse,GomezGonzalezestabaallíYconélparasudesgraciaPresebalJuanikoteyotrosmuchosQueestabanenellugarLosorgullosospiesdeljovenOzaetaErancomoplumasEnunacarrerallegóAlotroladodelagua.Sumadreledijo:-Hijo¿Quétienesasí?-Curamelasheridas.Madre,yllévamealacama.HoypersiguedemuycercaElvelozhijogamboino,MásrápidoqueélaúnAbendañitoeltartamudo.MuchasgraciasledoyAlaSeñoraSantaMarina;MehizoentrarensuiglesiaYacasamemandaba

Urtebatzukgeroagogertaerahonenmendekugisa,bestegertaerabat izanzenoñaztaretaganboatarrenartean.Ibarreta azpi baserria zegoen tokian, Uribarri eta Garagartza auzoak elkartzen dituenlursailetangertaturikoekintzahistorikoa,1464komaiatzarenegunbatean.Egun,hilzutentokian bi gurutze jarrita daude gertaera haren oroigarri, Antsa Ozaetakoak eginikoeresiarekin(“endetxarekin”).1976.urteraarteizanzirengurutzeaktokihorretanbainaerrepidezabaltzerakoanhortikkenduzituzten.1985.urteangurutzeakberriztatutakoan,berriro,handikgertujarriziren.Martin Bañez Artazubiagaoak eta Juan Ibañez Barrutiakoa Ibarretan zuten burdinolarajoan ziren. Kanpoaldean eta noiz irtengo zain, Aramaioko bost oñaztar zeuden helburubatekin:ArrasatekosutearenerruduntzatzituztenMartinetaJuanhiltzea.

28

Irten zirenean, Aramaiokoak gainera etorri zitzaizkien eta alferrik izan ziren oihuak etaindarkeriak,hileginzituztelakobertanMartinetaJuan.Bigurutzetoskenbehealdeanjarritakotestuahauxezen:MARTINBAÑEZDEARTAZUBIAGA-JUANIBAÑEZDEBARRUTIA.

OÑETAKOLURAUJABILTICARALAUARAGUIOKBEREANBERALA

MARTINBAÑESIBARRETANILDALAARTUKODOTESCUBATEANGUECIA

BESTEANSUZIIRAXEGUIAERRECODOTARAMAYOGUCTIA

SANTXADEOZAETA1464MAYATZA Gertaera horren inguruan hausnarketa egitea proposatzen dugu bi zio aipatzen: garaihartako bi bandoen artean zegoen lehiaren ondorioz, bitan zegoen zatitua herria etabandobatekberenherriari suaematearenerabakia.Oraingogizartearekinposiblealdaalderatzea?Ekintzagogorrazen bainaherriarenhistoriapasarteada,kantuhorietanondo jasodiraeta gertaera horren sua, ekainaren 23 batean gertatua, jaietako San Juan suarekinalderatzea iradokitzen dugu. Egun hartako sua gerrak eragindakoa eta jai bezperakosuak,harmoniaketaalaitasunakeragindakoaerkatzea,hainzuzenere.JARDUERA1:Baaldakizuezerospatzendenekainaren23an?JARDUERA1:AzalduSanJuanbezperan,jaietan,zerekintzaegitendituzten.JARDUERA2:Zeinduzugogokoen?Koadernoko17.orrialdea.18.OINAZTARRAKETAGANBOARRAK.Ertaroaren bukaeran leinuen arteko gerrak edo bandoen arteko borrokak eman zirenEuskal Herrian. XIII.mendean hasi ziren, Gaztelak Bizkaia, Araba eta Gipuzkoakonkistatutakoan,etageroNafarroan.Hiruliskarmotaematenziren:Noblezanekazarienaurkakoa,noblezaherrien“villen“aurkakoaetanobleenartekoa.Azkenmotahonetakoakdaberaz,bandogerretan izandakoa.GaztelakoKoroarenpeanzeuden herrialdeetako landa lurretako nobleak bi leinuren inguruan bildu ziren, batzuk,Ganboa leinuaren inguruanetabesteakOinaz leinuaren inguruan.Horrela sortuzirenbibandoak: ganboarrak eta onaztar bandoak, hain zuzen ere, eta Nafarroan,agramondarreanetabeaumondarrenartekoa.

29

Leinuekberebaitanodolloturenbidezkokomunitatehandibatosatzenzutenetaahaidenagusiak zeuden jerarkia horretan beren ondasun eta aberastasunekin. Ahaide haueiertaroko gizarteko beste partaide batzuk gehitzen ziren: enkomendadoak ( prestazioekonomikoak eta lana eskaitzen zuten segurtasunaren truke), atreguadoak( modupertsonalean engaiatzen dira ahaideekin, babesaren truke) eta enkartadoak zeinetzandakoak (bigarren txiroak), hauek tropako soldaduak ziren eta jana etaalojamenduarentrukeegitenzutenberaienlana.Bandodesberdinenleinuenfamiliabatzukhauekizanziren:*Ganboarrak.-Ganboa,Balda,Olaso,Banez,Iraeta,Jaolaza,Atxega,Salazar,AbendañoetaGebarafamiliak.Aliatugisa,agramondarraketaNafarroakoerresumazuten.*Oñaztarrak.-Oñaz,Lazkano,Beraztegui,Arriarean,Yarza,Guraia,MuxikaetaButron.Aliatugisa.BeamondarraketaGaztelekokoroazuten.HainbatliburutanjasodabanderizoengerrenkronikaetaondoenjasoduenaLopeGarciadeSalazarrek1471.urteaneginiko“lasBienandancazeFortunas”izenekoliburuanBorrokahauenhelburuaerrentenmantenuanetaestatussozialenazeudenaurreegiteko“villen” garapen eta oldarrari. Borrokak egiten zitzuten jakitekonork balio zuen gehiagolurreanetajakitekozeinzenhandiagoaedogehiagoetagehiagoagindu.Bandoenarteko aurkotasuna“villen”barruanislatuzen,bertanzeudenahaideekudalakgobernatzekobandoberekofamiliekborrokaeginbaizuten.Herriak nekazaritza noblezatik defendatzen ziren “Hermandadeak” sortzen , geroagoJunta Orokorren eta Diputazioen enbrioia izango zirenak probintzia sortzeko.. “Villa”hauenaliatuaGaztelakoKoroazen.Egoeragatazkatsuhaugainditzekoaliantzaaskoeginzirenetahorrekekarrizuenahaidenagusien hondamendia beraien tropen disoluzioa eta beraien dorren etxeen eraitsi etadesmotxatzea..1490. urtean Errege-erregina katolikoek leinuen abolizioa gauzatzeko agindua emanzuten.Leintzbailaraosoa,1200ean,Gaztelakokonkistaaurretik,NafarroakoErresumarenbaitanzegoen,Atxorrotzekotenentziarenbarruan,etaGebaratarrakzituengazteluzain.LauherriosatzenzutenbailaraArrasatek4parrokiekin,Aretxabaletak6ekin,Eskoriatzak6ekinetaSalinas-Gatzaga 2 parrokiekin. Gaztelako erregeak Arrasateari 1260.ean , Mondragonizenarekin eta Salinasi 1331.urtean hiri-gutunak eman zizkioten, Leintz moduanAretxabaleta eta Eskoriatza geldituz. Lur hau bere juridisziotzat hartzen zuen Gebara

30

Oñatikokondeaketaharrezkero liskarugari izanzirenLeintzeko fijosdaldgoen,OñatikoKondearenetaMondragonvillakoenarteanmuga,ondasunetalarreengatik.1353anArrasateariatxikizitzaizkionUgaranbailarakohainbatparrokiaetatoki.1370ean Gaztelako erregeak Leintzeko juridiszioa ematen dio Oñatiko jaunari eta haudenborarekinliskariturriizanzenlurraldehorretan.ArrasatenbialderdizeudenGuraia(Oñaztarrak)etaBañez(ganboarrak)bainaherritikgertuAramaiokojaunaerebazegoenetaeraginhandiazuenLeintzenetaDurangon.*Urrexolagaraikoborroka1458ean Enrike IVk agindu zuen Gatzaga, Eskoriatza eta Aretxabaleta anaikidetzeaGipuzkoarekin.Alabaina,Oñatiko kondearen oposiozagatik, agindu hau ez zen gauzatu1497arte.Izan ere, Lenitzek denbora tarte honetan liskar ugari izan zuten Oñatiko kondearekinmugen, larreen eta abarren ingurukoak eta armen bidez konpontzea erabaki zuten . BibandoenartekokontuakxuritzekohitzorduaUrrexolaGaraimendixkanjarrizuten.OñatikobandoarenaldetikPedrodeGaribayetaJuanIbañezdeElazarraga,berelengusuajoanzenetaleintzenaldetik,Galartzakomayorazgokoaetabianaiagehiago.Hiruhaueketa Oñatikoa zauritua gertatu zen eta egun gutxi barru hil zen. Gontzalo de Galartza“zaharra”berehirusemeenheriotzezjakiteanetaPedrodeGaribayerezauritutagertatuazela,asebetutagelditukozelaaipatuzuenbaldinetaPedrodeGaribayerehilkobazen.19.-PERTSONAIAK.

Erdi Aroko garaia garrantzitsua izan zen Arrasaterentzat eta bi arlotan kokatuditugu pertsonaia garrantzitsuak; batean, Garibaikoa historiagile zen neurrian, garaihartako idazkari eta lekuko moduan eta, bestean, Arrasateko erreketarekin loturadituztenhirupertsona,gauregunbetikotuakdaudenakkilikienetaerraldoienkonpartsan,hain zuzen ere, gertaera historiko haren etengabeko lekukoak bezala. Baina hemen ezdira agertzen, mende hauek guztietan herria bizirik mantentzeko eta ekintzaile izandirenak, hau da, emakume eta gizon arrasatearrak, anonimoak baina pertsonaia hauekbezainbeharrezkoak.* ESTEBAN GARIBAIKOA. Gipuzkoar historialari eta errege kronikaria (Arrasate, 1533 -Madril, 1599).Arrasatekoalkatea izanzen.Espainiakoerregearenkronikari izendatuzuten.Obraugariidatzizuen,gehienakgaztelaniaz,etaeuskaraz,euskalesaerenbildumabatidatzizuen.*MARTINBAÑEZARTAZUBIAGAKOA.BedoñanbizizirenArtazubiagakoBañeztarrekberendorretxearisuemanbeharizanzioten,OñatikoKondearenmenpeanezjartzeko.Horregatik,Arrasate hiribildura jaitsi ziren eta Iturriotz kalean bere oinetxea eraiki zuten. Arrasateko

31

erreketagertatuetagero,urtebatzukgeroago,1464komaiatzean,mendekugisa,hilzutenoinaztarrek,Ibarretaburdinolaaldean.*ANTSA OTXOA OZAETA ETA MARZAANAKOA. Martin Bañezen alarguna, negar ugarieginzuenheriotzaharengatik;osoezagunadaharieskainitakohiletakantua.*GOMEZGONZALEZBUTROEKOA.1448koekainaren23an,ArrasatekoerreketanMaalakoerrebaleanhilzutenAramaiokoGuraialeinuarenoinaztarra.Arrasatekoerreketareninguruanegin ziren bi bandoetako kantuetan azaltzen da bere heriotzaren kronika,modu epiko etatragikoan.JARDUERA1:Saiazaitezgurutzegramaosatzen,irudietakoetaesaldietakopertsonenabizenekin.Koadernoko18.orrialdea.20.-SANTAMASAK Unitate didaktikoan agertzen den bezala, antzina, 1351az geroztik, Meatzerrekan(Veneras) ospatzen zuten Santamas eguneko feria, meategien ondoan. 1727ko urteanGipuzkoako Batzar Nagusiek despoblatuan egiten ziren feria guztiak aurrerantzeandespoblatuari zegokion herrian egin behar zirela erabaki zuten eta harrezkero Portaloialdeanhasizirenegitenferiaeta1926.urtetikaurreraUarkapen.Antzina Santamasetako feriak hiru egun irauten zuen, hots, abenduaren 21etik 23rabitartean. Bigarren egunean erromeria handia antolatzen zuten eta 1957. urtera arteherriko lantegiek jai zeukaten abenduaren 22ko arratsaldean, eta hortik aurrera egunosoan.Ematen du jaia galtzen joan zela eta joan denmendeko 60ko eta 70ko hamarkadarenerdira bitartean ez zutela ospatzen. 1974an eta 1975an herriko kuadrila batzuenpartaideek Portaloi aldean baserrietan lan egiteko lanabes batzuk jarri zituztenerakusteko eta saltzeko, baina 1976. urtea izan zen gaur ezagutzen dugun Santamasjaiaren hasiera eta abiapuntua; harrez gero, hainbat kuadrila, auzoetako elkarteetakokideak eta kultura taldeetako partaideak elkartu ziren Santamas jaia bereskuratzekoasmozetaSantamaskomisiñuesortuzuten.Berez,baserriakXVI.mendetikaurrerasortzen joanzireneta lehenagohiribildutikkanpo,eremuanzeudenetxeeklandukozituztenbarazkiaketaganaduak.Historian zehar, baserri asko errentan izan dira,maizterrak izan dira, hain zuzen ere, etaazkenekomendeetanbehintzatesatendute,urteabukatzearzegoenean,baserritarrentzat

32

berenproduktuen (barazkiak,ganadua,elaboratuak) salmentarekinateratzenzutendiruabaserriarenjabeariordaintzekoerabiltzenzela.Egun, jai honen egitarauaren barruan, azokak, herri kirolak, joaldunak, txerriarenerakusketa eta zozketa, ganadu feria, pilota partiduak, herri bazkaria, bertsolariak,dantzaldiak, trikitilariak, gaiteroak, erraldoiak eta kilikiak… eta dantzak izaten dira.Dantzarik ezagunena, duela urte gutxi egindakoa eta plazan dantzatzen dutena, txerridantza da; letrak Jon Iñaki Isarzelaia eta musika Jose Ramon Vitoria arrasatearrek egindituzte. Bigarren jardueran kantaren letra osatu eta gero, ikasle guztiek batera kantatzeaproposatzendugu.Ikaslerenbatekjakingobaludantzatzen,dantzatudezalaedoirakasleakoinarrizkourratsakezagutuzgero,denonaurreanegindezalaproposatzendugu,datozenurteeibegiraikasleengandantzagrinahorisortzeko.JARDUERA1:ArrasatenzeinegunetanospatzenduguSantamasjaia?JARDUERA2:Deskribaitzazuegunhorretankaleanzergauzaedoikuskizunikustendituzun.JARDUERA3:SantamasjaietandantzatzenduguTXERRIDANTZA.Osatuhutsuneaketageroabestu.Hauekdirajarribeharrekohitzak.Koadernoko19.orrialdea.21.-DOKEJOKOA.“ Oñatiko kondeak (ganboarra) jabego ugari zeukan Arrasaten: Zalgibarko dorretxea,errotak, soroak, mendiak… Eta bere jabegoa ziurtatzeko urtero etortzen zen Zaldigaringurukosororabelarpixkatbatmozterabere jabegoazelaadierazinahian.Zeremoniahorrek sutan jartzen zituen arrasatearrak, burlatzat hartzen baitzuten. Zer egin etaZaldibarko soroa dema baten bidez eskuratzea bururatu zitzaien arrasatearrei, dokejokoarenbidez.Etahorrelakondeariirabaziziotensoroa,Arrasatekoherriraitzultzeko”.Hori da gure egunetara iritsi den kondaira, baina hainbat historiagilek dioteArrasatekoerreketarenostean,GaztelakoerregeakOñatikokondearijarritakozigorneurrienartean-kalteordainketaetabarkamengisa,kokatzenduteZaldibarkolursailenjabetza.1470-11-22an,salerosketakontratuan300.000marabeditanfinkatzenzenArrasatekPedroVelezGebarakoa Oñatiko kondeari ordaindu behar ziona, herrian kondeak zeuzkan jabegoguztien truke(Zaldibarren, Hidalgo basoa, Musakolako hainbat lur ..) . Arrasate erosizizkionbaina50.000marabediordainduz.Hortaz,jokuarenbidez,Zaldibarrekojabegoakez zirela irabazi gauza nabarmena da , baina kondaira hau gugana iritsi da eta“Herensugarenkondaira”rekingertatudenbezalaetagureiruditeriakolektiboangeldituda.

33

Nolanahi ere, eta anekdota gisa aipatzea, Zaldibarko frontoia eraiki zen arte (1900.urtean) udaleko kideak , urtarrilaren 1ean ,meza nagusia entzundakoan , bertarajoatenziren. Alkateakbereeskuekinbelarramoztenzuenbainahonekezzeukandokejokuarekinzerikusirik.AntzekojokoaLeintzGatzaganegitenda,“lauko”izenekoa.Unitatedidaktikoanantzinako jokohonenarauak jasoditugueta ikasleei irakurritakoan,proposatzenduguaukerabaldinbadagoedojokatzea.Berez,marrakegiteaezdaarazoa,kontua da txanponak edo fitxak izatea eta ahal bada lurrean egitea aukera, labanasartzeko. Ikastetxearen kanpoaldean lurrezko sailak egonez gero, proposatzen dugubertan egitea edo Hiribilduari egingo zaion bisitan, Kondekuaren lursailetan jokatzea,egubakoitzsantuanbezala.Gaurko egunean, antzinako ohiturari jarraituz, udal ordezkariak eta herritarrakMonterronjauregiingururajoatendiraEgubakoitzSantuandokeanjokatzera.

JARDUERA 1: Erreparatu egiezu jokoaren arauei (kontrazalean) eta jolastu zuregelakideekin.Koadernoko20.orrialdea.22.-ERDIAROKOETAAROMODERNOKOERAIKUNTZAK.IRTEERADIDAKTIKOA.Lau jarduera proposatzen ditugu eta unitate didaktikoan jarduerak hemen proposatzendugun ordenan ez badaude ere, egokiena dela uste dugu, irteera didaktikoa egiteaoinarrizkoabaitagainerakojardueraariketaegiteko.

22-1.-*IRTEERADIDAKTIKOA.-Maalako Errebaleko Okendo jauregitik hasiko dugu.Portaloitik pasatu aurretik, gureeskumatara lehengoSanFrantzisko komentua ikusiko dugu, gaur San Frantzisko elizaetaUdalarenKulturatezerbitzuadenaetaPortaloirenezkerraldealdeanGaribaietxean,egun, Udaleko Gazte bulegoaren zerbitzuaren kokapena. Zekarkosteta kaletik aurrerajoanezgero,eskumataraantzinakoatebatzegoen,bikoitzaetahandik zuzenhiribildurapasatzekoaukera.Portaloia pasatutakoan, hiribilduko kaleetatik barrena ibiliko gara, Erdi Aroko eta AroModernokoeraikuntzakikusikoditugu.Iturriotz kaletik gora, udaletxea eta parrokia eskumaldean, Iturriozkoatea ezkerrean,BañezdeArtazubiagarenetxeondotikpasatuz,Harresiaretorajoangogaraharresiaren

34

aztarnak ikustera. Kalean gora, Goikobalurantz (Santa Barbararantz) joango gara,gazteluazegoentokirainoGazteluondozeharkatuz.Handik Erdiko Kaletik jaitsiz, Parrokiaraino, eta handik herriko plazara joango garaAndikano Zelaaren etxea ikusteko. Olarte kantoitik pasatuz, Ferrerias kalerantzabiatukogara.HandikezkerretaraZurginkantoirenkalearekintopoegingodugu.Hortikeskumaldean l Monterron jauregia ikusgai izango dugu eta Zurgin kantoiko atetikpasatutakoan, Monterron jauregiaren ondotik Zarugalde errebalean bukatuko duguibilbidea.1.- OKENDOJAUREGIA(Maalakoerrebalean):

Maalako errebalean dago, XVII. mendeko eraikuntza honek ere harlanduzkoaurrealdea dauka. Herreriano barroko estiloko jauregi honek burdin sarezapaindutakobalkoiakdituetaBarrutiazeinZelaaleinuetakofamiliaarmarriaereikusdaiteke.Oraingo deituraren jatorri zuzena dator Ines Barrutia Zelaatik Domingo I.Okendorekinezkonduzenetik.OkendosendiaArlabangobaserribatetikeidatoretabadirudieraikinzaharhori1590eanerosizuelaAndresdeOquendok.OkendosendialotutadagoArrasateBidekrutzebaserrianjatorriazuenMercadosendiarekin.RodrigoMercado de Zuazola oñatiarra izan zen Oñatiko Unibertsitatearen sortzailea.Arrasaten Mercado-Okendo jauregia Iturriotz kalean zegoen, Indianokua bezalaezaguna. XX. mendearen hasieran bertan Albina Madinabeitia bizi zen eta bertanikasizituenlehenengomugimenduakbiolinean.Garaihartanerehementabernaetabarrualdean trinketea izan zen eta II. Errepublika garaian herriko etxea izan zenbertan(alderdisozialistarenetaUGTrenegoitza)..Hemenplanifikatuzituzten1934kourriaren5ekoiraultzarennondik-norakoak.

2.- SANFRANTZISKOKOMENTUAETAELIZA:Sorrera Joan Araoz Uriarte arrasatearrari esker izan zen. Mexikoko Zacatecasenaberastuondoren, eta 1575eaneginiko testamenduakadieraztendigunbezala,SanFrantziskoelizaeraikitzeaerabakizuen.1840ean,Mendizabalarendesamortizazioaemanzenean, frantziskotarrekaldeeginzutenkomentutiketa1954eanetorrizirenberriro.LehenkaperaXVI.mendeaneraikizuten,nahizetagauregungoelizarenegituraXVII.

35

mendekoa izan; beraz, herrerianotzat jo daiteke. Frai Migel Aranburuk eginikoeraikuntza erlijioso horren aurrealdean, fundatzaileen armarriak daude: Araoz etaUriarterenak. Barrualdean, berriz, intxaur eta gaztaina egurrean eginiko“churrigueresco”estilokoerretauladago, 1695.urteanBergarako JacoboAiestaetaRafael Larraldemaisuek egindakoa. intxaurrezko eta gaztainezko egurrean . Egun,komentua, hainbat egokitze lanak egin ondoren Udalaren Kulturate zerbitzuarenegoitzadaetabertan, kulturazerbitzuugariemateazgain,besteudal sailbatzuenkokapenaerebadago.

3.- PORTALOIA:Jatorrian,herrikoaldezaharraharresitutazegoenetaGoikobaluko(SantaBarbarako)gaztelupeanzegoen.HiribildurasartuaurretikPortaloiguneadago,etabereezkerrealdeanGaribaietxea.LehenberealdemeneanBiterieskolak izanziren.Gunehonetatik,BehekoateaedoPortaloiaikusgaidago.Portaloia edo Beheko Portala. Hiribilduko ate garrantzitsuena, berez ,Gazteluondokoarkuada,1768koabuztuanegindakoa,bainahonapasatuzen,harrizharridesmuntatuzenetahemenzegoenaGazteluondonjarrizuten.MaisuAranoetaErdikokaleengurutzeanHirukalekosatzendutehiribildua,hirurakmaldangora.Erdikokaleadugukalezuzenbakarra,bestebiakFerreriaseta Iturriotz,biribilduakdira,herriariobalo (almendra)itxuraemanez.Arrasatenzeudenseisarreretatikhirubakarrikgeratzendira.Lehen eta hiribilduarekin bat eginez, Mugaibeko dorre bezala ezagutzen zenXVIII.mendera arteGerra enea eraikuntza zegoen.Olarte kokatuta egon zen, SanFrantziskoelizarenbestaldean.JuanKarlosGerrarenoinetxeaizanzen

4.- BAÑEZARTAZUBIAGAJAUREGIA:XVI. mendean eraikia, Iturriotz kalean dago, Parrokiatik gertu. Oñatiko jaungebaratarrrenmenpeezegoteko,Bedoñanzutendorretxeaerreetagero,hiribildurajaitsi zen Bañez Artazubiaga familia. Harlanduz eginiko jauregi horren aurrealdean

36

armarria ikusi genezake, gertatukoaren adierazgarri, ate gainean latinez idatzitakoesaldiak, honela dio: “Gure leinuaren askatasunagatik errea.” Atearen aldebakoitzeanere,bestelatinezkoinskripzioaagertzenda,hauxeda:“Soluslaborparitvirtuten, sola virtus partit honorem” (lanaren bitartez bertutea lortzen da etabertutearekinohorea).Arrasate Pasealekuaren konfluentzian Harresi aretoa dago. Zabalik izanez gero,antzinakohiribilduarenharresiabertanikusdaiteke.

5.- ITURRIOTZEKOATEA:Iturriotzekoatea.1795eanberritua.Zerkaostetakalean

6.- GAZTELUONDOKO ERREBALA: Gazteluondoko atea, egun, desagertutaGazteluondokoeskola gunearenondoan.

7.- GOIKOBALU(GAZTELUARENAZTARNAK):

Antzinean, gazteluabertanzegoenetazimentazioen aztarnak daude.Gauregun,parkebatdagoetabertan,herensugearenestatutabatdago,hiribilduaribegira.1200 arte, Gaztela erresumak konkistatu arte, Leintz bailara osoa NafarroakoAtxorrotzeko tenentziaren barruan zegoen. Gaztelako Alfonso VIII erregearientregaturiko ondasunen artean Rodrigo Jimenezek eskribienteak konkistatutakogazteluen zerrendan ez zuen aipatu Goikobaluko gotorlekua, Berriz, Nafarroakohainbat historiagileren iritziz Atxorrotz (Eskoriatzakoa)Goikobalukoa (Arrasatekoa)eta Elosuko (Bergara) gazteluak Nafarroako erresumaren defentsarako sarearenzatikoakzirelaaipatzendute.

JoseLetonakjasozuen1785anUdalaHistoriaAkademiarazuzenduzitzaionidatzibatnon esaten zitzaion Arrasaten tradizioa zela 901.urtez geroztik Arrasate existitzenzelaetaberedefentsarakoAntsoAbarkak (970-994), Iruñekoerresumarenerregea)aginduzuelagaztelubategiteaetabaitaharrresiaere.Enrike IV. erregeak 1457an agindu zuen gaztelua botatzea, herritarren nahiari kasueginezgazteluhartangaizkileaketatiranoakezkutatuomenzirelako.Garibaik(1533-1599) gazteluaren aztarnak ezagutu zituen. Historiagilearen arabera,gotorlekuhandiazen,harrizkomendiederbateanzegoenetaosozailazenharainoiristea.BerakereAntsoAbarkakegindakoazelaesatenzuenbainahistoriaiturririkez

37

omendaudehorretaz.

GauregundaudenarrastoeietatokiariSantaBarbara(Goikobalu)esatendiegu,1635.urtean Barbara Abarrategikoak Goikobalun ermita bat eraiki zuelako. SantaBarbararieskainitazegoenermita.Tolosako Batzarren dekretuak ermita botatzeko agindu zuen 1769an, bainaherritarrekezzutengura izaneta1771nVillafrancadeGaitangokondeaalkatezela,bota barik itxi zuten. 1794an Konbentzio gerran artillero frantsesek eta geroNapoleonenartilleroek1813anokupatuzutenetabetikodesagertuzen.Bertan gaztelukodorreenoinarriak ikusidaitezke, 1994anaztarnahoriekazaleratubaitzituzten. Egindako ikerketen arabera gazteluak lau dorre zirkular zeuzkan,bakoitzak 6 metroko diametroarekin eta dorre nagusi bat 30 metroko harresilaukizuzenbatezbabestuta.

8.- SANJUANBATAIATZAILEARENPARROKIA:Lehendabiziko erreferentzia 1318. urtekoa. Tenpluaren eraikuntza gotiko estilokoa-garaikoa-(XIII-XIV), baina kanpandorreko errematea klasikoa, pizkunde garaikoa (XVI.mendekoa).Barnealdean altura bereko hiru nabe, koloma kalsikoak,gangak oso altuak,Berpizkunde garaiko erretebloa eta beste bat barrokoa, zurezko silleria bat abereznahiz giza itxurazko aurpegi zenbaitez landurik eta beirateak.Kanpoaldean, hiruateondo, kanpandorrea bi ojibazko arkurekin eta teilatuko urak kanporatzeko,basurde, tximino, otso eta beste animalia batzuen itxura dituzten xurrutarriak ageridiraelizarenperimetroan.1990ekohamarkadanzaharberrituzutenparrokia.

Hiribildua jaio aurretik, gurtza antolatzeko eliza xume eta txikia zegoen, SantaMarinakobaseliza,hainzuzenere,izanzenArrasatekolehendabizikoparrokia.1768anbotazutenetabaserribihurtuzuten(SantaMarinabaserria)eta1967.urteanbaserriabotazuten,tokihartanMesedeetakoAmaikastetxeaegiteko.

9.- UDALETXEA:Herriko plazan dago. XVIII. mendekoa den eraikuntza barrokoa. Martin Karreraarkitekto zegamarraren lana da hau, 1756. urtean eraikitzen hasi eta 1766. urtean

38

bukatutakoa.Barroko garaikoa. Ezaugarriak; Behe oina arkuduna, balkoi handiak, burdin sarezhornituta eta erdian herriko harmarria.Barnealdean, erdian kokaturik, eskailera bat,lehenmailanbizatitanbanatutaetaerdipatiobarik.Harlanduzeginikoeraikuntzahonenbeheoina5arkukosatzendute.ElorriokoRafaelAmezola artisauak egin zituen balkoien eta eskailerako burdinsareak. Udaletxearenerdialdean burdin sarez eginiko balkoi handi bat dago eta goragoa ongi zentratuta,frantseserrokokoestiloareneraginaduenherrikoarmarriadago.Galarratik(Udalatxetik)ateratakoharriazeraikitakoadabainamoldurakegitekoharriaAguraingoada.

10.-ANDIKANOZELAAETALOIOLAOÑAZIRAZABALJAUREGIA:

Arrasateko erdialdeko plazan dago. XVII. mendekoa da eta herreriano estilokoa.Aurrealdean, erdi ezkutaturik, familienarmarriakageri dira.Baina sasi gotikoestiloaneraikitakozurezkogaleriadaeraikuntzarenelementurikikusgarriena.

11.-ZURGINKANTOI:

“Krimenarenkantoia”,Monterronjauregiarenaurrean,bertanMonterronekokondeaSantiagoArangurenhilzutelako.

12.-FERRERIASKALEA:ArrasatekokalerikzaharrenetarikoadaFerreriaskalea.BehekoPortaloianhastendaeta Gazteluondo alderaino iristen da. Egun, Beheko Portaloian dagoen arkuaGazteluondokoateanzegoenada.Esteban Garibaikoa historiagileak jaso zuen oraingo Ferrerias kaleari garai hartanArozkaledeitzenziotela.(Errementarienkalea).Kalehonetanetagaur,Olarte kalemoduanezagutzenduguneremuan,Arrasatekoaltzairugintza, XVI. mendean, bere punturik gorenean zegoenean burdinola txiki,tiraderak, ugari zeuden. Garai horretan, 60 edo 70 izatera iritsi ziren. Tiraderakburdinolatxikiakziren,labetxikibatzeukatenetagurpilhidraulikoekmugitzenzutenhauspoezetabatzuetaneskuzetabestebatzuetangurpilhidraulikoekmugiarazitakoforjakomailubatez.

39

13.-ZURGINKANTOIKOATEA:Hiribildukoaterikzaharrenada.SarreraOlartekaletikdaetahortikgoruntzaZurginkantoia.Zurginkantoikoateaedo“krimenarenkantoia”.

14.-OLARTEKOATEA(DESAGERTUTA): Olarteko atea. Olarteko kalearen erdialdean, Olarteko kantoiaren intersekzioazegoen. 1892an botazuten.15.-MONTERRONEDOMONTARRONJAUREGIA:

XVII.mendekoeraikinadugu.Kuboitxuraduetaherrerianoestilokoada.Apainduriagutxikoada jauregiarenaurrealdean,bi armarri bakarrik agertzenbaitira:AndikanoZelaa Arangurenena, alde batetik, eta Unzuetarena, bestetik. Horrez gain, katebatzuekmugatzenduteatenagusiarenperimetroa,FelipeIV.akjauregiariemandakoimmunitateaazpimarratzeko.Garai hartan errege jauregia izatera pasatu zen eta haren jurisprudentziaren peangeldituzen.Denaden,gaur ikustendirenkateakezdira jatorrizkoak,XIX.mendeanEibarko miliziano batzuek kendu baitzituzten. Burdinaren presentziak garrantzihandiaizanduArrasatekoartean,batezere,forja lanetan.Monterronenburdinazkobalaustradak ikusi daitezke, baina forja lan horiek Arrasateko eraikuntza bat bainogehiagotanagertukodira,etaherrikoburdinolenkalitateaerakustendute.Monterrongoelementurikinteresgarrienadajauregiarenlorategia.Espeziebotanikobitxietaugaridago,halanola,38m-kosequoiaerraldoia.

16.-ZARUGALDEERREBALA:JauregiarenondotikZarugaldeerrebalaikustendaetabertanbukatutzatematendairteeradidaktikoa.

JARDUERA1:Gorrizmargotu,irakasleekineginduzunibilbidea.JARDUERA 2: Ibilbide honetan ikusi duzun gauzarik politena edo interesgarrienamargotu.

40

22-2.-ERDIAROKOERAIKUNTZAK.Erdi Aroko herri hartatik hainbat eraikin ondo kontserbatu dira. Egindako irteeraneraikinok ikusi ditugu eta haietaz nahiko informazioa jasotzeko aukera izan duzue.Batetik, hainbat eraikinen argazkiak aurkeztu ditugu eta beste alde batetik, eraikinbakoitzarekinizenariburuzkoinformaziolaburra.Badakizuazalpenbakoitzazeinargazkiridagokion?JARDUERA 1: Zein dagokio zeini? Elkartu gezi baten bidez argazki bakoitzaridagokionizenaetaazalpena.Erdi Arotik edo Aro modernotik hona eraikuntza hauek eraldaketa eta berrikuntzaugari izan dituzte eta kasu batzuetan ez dira izan orain guk ezagutzen ditugunbezalakoak. Hori guztia ikuskatzeko, egokia iruditu zaigu udaletxearen bi argazkidituztekoadernoan.Denboranizandakoaldaketakaurkitzekoeskatukodiegu.JARDUERA2:Zeinelementualdatudituzte?Biribilduetaidatzibehean. Koadernoko21.orrialdea.

22-3.-NOLAKOAKDIRAGAUREGUN?

Erdi Arotik gaur arte iraun duten eraikuntzekin jarraituz, hiru eraikinen argazkiakagertzendira.Orainartehandiketahemendikinformazioorokorrajasotzenaritudira.Oraingoangureikasleeiikertzaileizatekoproposatukodiegu.Nahiduteneraikuntza,edo atentzioa gehien eman dien eraikuntza aukeratu eta hari buruzko informazioabilduetakoadernoanjasotzekoeskatukodiegu.Gura izanezgero, eraikuntzabakoitzaren aurkezpenaantolatudezakegu, bakoitzakaukeratudueneraikuntzazbildudueninformazioataldearieskaintzeko.JARDUERA1:Hiruhorietatikbataukeratuetabilduahalduzuninformazioguztia.IZENA.

JARDUERA2:Hauetarikoeraikinarengauregungoargazkiaedoargazkimakinarik

ezbadute,marrazkiabertanjarridezakezu. Koadernoko22.orrialdean.

41

22-4.-DAGOENEKOEZDAUDENERAIKUNTZAKAntzinako eraikin ugari galdu diren arren, hiru esanguratsu aipatu ditugu unitatedidaktikoan: Ferrerias kaleko Ozteko etxea, Goikobaluko Gaztelua (Santa Barbara) etaFerreriaskalekoGerrajauregiarena. Galdutako eraikin horien kokalekua ezagutzen dugunez, proposatu diezaiekegu ikasleeilehen zeuden tokietan gaur zer dagoen ikertzea eta marrazkiaren behealdean jartzea.Ariketa hau egiteko egingo dugun irteera didaktikoaz baliatuko gara toki horietatikpasatzengareneanohartarazteko.Irudimenariaukeraemangodioguetabakoitzakbarruanduengazteluamargotudezala,bainaondolegokelanahasibainolehenazaltzeaikasleeitokialtuandagoela(Goikobalu)etaesateaargazkianantzinakokokapenadutela.JARDUERA.1:IrudikatuetamarraztuzuregazteluaGoikobalun(SantaBarbaran).

Koadernoko23.orrialdea.23.-LEHENGOETAORAINGOLANBIDEAK Herriaharresituaetahiribilduasortuzutenean,biztanleak,batikbat,bimultzotanzatitutageratu ziren. Hiribilduan zeudenak eta landan bizi zirenak. Bi biztanlemultzoen artekobizimoduadesberdinazen,dudarikgabe.Horrekere isla izanzuenbimultzoekzituztenlanbideetan. 1.-Hiribilduanbizi zirenak:eskulaneanaritzenzirenbatzuk,zapatariak, jostunak,ehuleak, eltzegileak, zurginak, arotzak, abarkagileak, aiztogileak. Ferrerias kaleantiraderakzeudenneurrian,bertan,tenazeroaketaolagizon/andreakzeuden.Hiribilduko jauntxoak, berriz, eskribau, abokatu, prokuradore eta notario aritzen ziren.Ardura burokratiko –administratiboak eta politikoak– hartuak zituzten. Parrokiahiribilduarenbarruanzegoenez,elizgizonaketaapaizakzeudenbertan.ErdiAroan ez ziren sekula nekazaritzako jardunbideak galdu hirigune txikietatik. Beraz,hiribildukoetxeekbazituztenbaratzatxikiaketaabereaketxekopremiakasetzeko. 2.-Landanbizizirenak:Nekazariaketaabeltzainakzirengehienak.Mirua,oloaetasagardoa ziren nekazaritzako produktu nagusienak, eta txerri, ardi, ahuntz, ahari etabehiekinbateraabeltzaintzakoak.Beste batzuk oletan lan egiten zuten. Langile horiek olagizonak, olandreak, ikazkinak,arotzak eta olak ikatzez eta meaz hornitzen zituzten merkatariak ziren. Olakmetalgintzaren hastapenak izan ziren, bailarako jardunbide ekonomikoa bultzatuzutenak, eta bertako biztanleak aberastu zituztenak. Hortik sortu ziren olajaunak etaolandreak.

42

Koadernoan bi multzo eskaintzen ditugu, baina aurkezten ditugun lanbide guztiak ezdaude ongi kokatuta; zenbait lanbide ez dagozkiomultzoari. Kontua, orduko lanbideakaurkeztuondoren,ikasleekgaizkikokatutakolanbideakaurkezteaizangoda.JARDUERA1:Zenbaitlanbideezdaudeondokokaturik.Eaaurkitzendituzun. Garaihartakolanbideakgureegunetaraarte iritsidira.Garaieiegokituak,horibai.Bestezenbait, aldiz, galdu egin dira. Ideia horretatik abiatuta hausnarketa bat egin dezakegugaur egungo lanbideei buruz. Zerrenda bat osatu dezakegu aipatzen dituztenekin, nahiizanez gero sektoreka sailkaturik. Ondorioak atera ditzakegu ondoren: ea Erdi Aroangertatzenzengisan,gauregunerebizilekuakeraginaduenlanbideetanedoez.JARDUERA2:Hainbatlanbidegauregunarteiritsidira,bestebatzuk,ordea,galdueginziren.Zeinlanbidedaudegaurherrian? Gero,ikaslebakoitzabereerrealitatehurbileragerturatzensaiatukogara.Horretarako,bigalderaaurkeztukodizkiogu.JARDUERA3:Zuregurasoekzeinlanbidedute?JARDUERA4:Zukhorietarikobataukeratukozenukelanegiteko?Horietarikobatezbada,zeinlanaukeratunahiizangozenuke?Koadernoko24.orrialdean.24.-ALTXORRAREKINTRILLEGIN.-Altxorrak, ipuinetan irakurri dugun bezala ez dira beti bitxiak, dirua, gauzamaterialak,baliotsuak..izaten,baiziketa,zentzuemozionaleanpertsonentzaterebaliotsuakdirenakaurreraegiteko.Altxor bat herriaren mutur batean kokatu dugu eta unitate didaktikoaren edukiarierreparatuta, errementariak jarri ditugu altxor horren eramaile eta ezkutatzaile. Leintzbailara bukatzen den tokia daUrbitarte (Deba etaOñati errekak batzen diren tokia da,Bergarako Elorregi (San Prudentzio) auzoaren ondoan dago, baina erreken arteko lureremuhoriArrasateda.

SanJuanetanplazantente jartzendirenmakalakhemendikekartzendituzteetaherrikogazteek zutik jartzen duten herriko plazan jaiei hasiera emateko. Makal horietan,errebindikazio leloak eta herrikoiak jartzen dituzten gazteek, eta jaiak bukatu bitarteanplazandirautedenonbegienbistan.

43

Altxorradagoentokiarenizenajakiteko,lehenikmezusekretuadeskodetubeharkodute.Horretarako,osatuetakoloreztatutadaudenikurrakelkarrenondoanipiniztokiarenizenaizangoduteeta laguntzamoduan,behealdean jarridugu izenarenzatibatbokalikgabe:URBITARTE.

Goiko irudian ikusten dugun bezala, Antsa eta Martin Urbitarteko kutxan ezkutarikzegoenaltxorrahartzera,bainaaltxorraezzutenhaientzatgordeetaherriraekarrizutentoki altu batean jartzeko, errebindikazio gisa, ikusgai egoteko jaietan eta denonbihotzetanurtekogainerakoegunetan. “Izanginen,garaetaizangogaraeuskaldunak”JARDUERA 1:-Aspaldi aspaldi errementariek altxorra ezkutatu zuten Arrasateko tokibatean.EatopatzenduzunJARDUERA2:-Mezusekretua!Kolorezdaudenletrakelkartuzgero,jakingoduzualtxorranondagoen.JARDUERA3:-Saiatuzaitezkutxarenbarruandagoenmezuaargitzen,alderantzizirakurritatestua.JARDUERA4:Antsa(Santxa)etaMartinekaurkitutakoaltxorraherriraekarrizuten.Baaldakizunonutzizuten?Koadernoko25.orrialdea25.-ATZERABEGIRA.-Heldugara2.uninatekoamaierara.Aukeraegokiaikasidugunarengaineanhausnartzeko.JARDUERA1:Markatuesandakoak,egiaedogezurradiren?JARDUERA2:Ezagutukoalzenituzkeeraikuntzahauek?Koadernoko26.orrialdean.

44

MATERIALOSAGARRIA1.-HERRIAERAIKITZENJarduerahauegiteko,komenigarriada8.9.jardueraeginaizatea.JarduerahorretaneskaintzendenmapaErdiArokoherriaridagokio.JARDUERA: Taldeka, garai hartako kaleak gaurko eguneko mapan aurkitzenahalegindu gintezke eta, azkenik, gaurko eguneko mapan Erdi Aroko mapa markatugenezake. Horrek, ikasleei, ikusten lagunduko die Erdi Aroko herriak gaurko egunekoherriarenbarruandirauela.Gutxigorabeheraegungomapankokatzendutenean,ErdiAroko mapako kaleei izenak jartzeko eskatuko diegu. Baina lehengo kale horiek berehorretanotedaudenoraindik?Eaaurkitzendituztenaldeak!BibliografiaJOSEANGELACHON:"Lavozdeconcejo",GipuzkoakoForuAldundia,1995-JOSE ANTONIO AZPIAZU:”El acero de Mondragón” en la época de Garibay”,ArrasatekoUdala,1999.IÑIGORAMIREZDEOKARIZTELLERIA:“Arrasategureherria”,ArrasatekoUdala,1993.JOSEMARIAVELEZDEMENDIZABAL:”Maalakoerrebala”,Arrasatekoudala,2000.JOSE LETONA.- “Mondragón y sus calles”. Gipuzkoako Aurrezki kutxa.1984.urtea. JoseLetonarenartxibategia.TOMAS URZAINQUI eta JM OLAIZOLA.”La Navarra marítima”.Pamiela argiteletxea.1999.URTEAANAISABELUGALDE.2010.urteanemandakohitzaldiak.JOSELUISURANGARENARTXIBATEGIA.JOSELETONARENARTXIBATEGIAAUÑAMENDIENTZIKLOPEDIA.NABARRALDE.

www.nabarralde.com.SerapioMugicaZufiriarenartikuluxkak.JOSE LUISORELLAUNZUE. ”Territorio y sociedad en la Guipuzkoa Medieval. Los parientesmayores.”JOSÉANGELLEMAPUEYO.Euskonews-etikekarritaIÑAKI SAGREDO.-“ Navarra, Castillos que defendieron el Reino. La Navarra Occidental, lafronteradelmar.Alava,BizkaiaelDuranguesakoyGipuzkoa”E.Pamiela.SUDCELKARTEA.“Dokejokuarenarauak”

MANUELLEKUONA.-“Mondragosutan”izenekohitzaldia.1960.urtea

ERAIKUNTZAHISTORIKOAK.

WWW.Arrasate.eus.*HikHasialdizkaria.“Herriaezagutzen”“Itsasbazterrean”izenekounitatedidaktikoaetagidapedagogikoa.*Mondraberriegunkaridigitala.www.mondraberri.com.Etxaide“Gorrotolege”DiarioVasco.KepaOliden.-“SanBalerionaurkitutakoerromatarinskripzioa”