Euskal Herriko Egun Harrapariak

7/23/2019 Euskal Herriko Egun Harrapariak

1/252


2/252

Egilea: Fernando Pedro Prez

Argazkiak: Fernando Pedro Prez, Maite Legarra Garaikoetxea,

Alberto Barreiro, Kepa Zalakain.

Imprimategia: Gertu Koop.Elk.Diseiua: M del Pilar Morrs A.Argitaratzailea: ADEVELehen argitaldia: 2003eko ekainanISBN: 84-932684-3-7Legezko gordailua: BI-1624-03

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura

Sailaren laguntza jaso du.


3/252

3

EUSKAL-HERRIKO

EGUNEKO HARRAPARIAKEGUNEKO HARRAPARIAK

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARGOA

Egilea:Fernando Pedro Prez

A.D.E.V.E.

Liburu honen salmentatik lortutako irabazi guztiak Euskal Herriko espeziemehatxatuak berreskuratzeko proiektuetarako erabiliko dira.


4/252

5

Naturan ez dago ezerharraparien hegadairmo, ziur eta sendoak

bezain ongi adierazten duenikgizakiok askatasunaz usteduguna; ugatz ikaragarriazein belatz txikia, hala mirotzzuri muzinzalea zein arranobeltz erronkaria, amilburue-tako erregea. Harrapariek era-bateko askatasunaz pentsa-razten digute, baina, hala ere,gizakiok ozta-ozta uzten dieguaske bizitzen.Gaur gun, harrapariak diraarrisku larrienean dauden

hegaztiak izakiaren jazarpenankerraren eraginez, eta zer-gatik eta harekin lehia zuze-nean hasi direlako, harenahalaren aurka jotzeko ausar-dia izan dutelako.Antzina, Afrika eta Asiakozibilizazio zaharretan jainkohandi egin bazituzten ere,egungo egunean Lurrean bizidiren hirurehun eta berrogei-ta hamasei espezieak iraungi-tzeko zorian daude, eta egu-nik egun geroago eta urriago-ak dira.Duela zenbait hamarkada,


5/252

6

artean entzun zitekeen harra-parien hegada-hots indartsua

gure itsasaldeko basoetakoisiltasun geldoan, baina gauregun nekez entzungo dugu,inoiz edo behin, gas-itsasourdinean zehar hegaz ausartdabilen arranoren batenoihua, eta egunean baino egu-nean zailagoa da ikustenazken belatzen hegada azka-

rra edo Valderejo, Urkiola edoAralarko parke naturaletakoharkaitz gorrien gainean bizi-rik irauteko lehia gogorreanari diren azken sai arre biko-teak hegaldaka.Denok ere geure ahotsa ozen-du behar dugu hegazti ehiz-tari eder hauen alde, beraien

azken habitaten birgintasu-naren alde, zeren eta, euskalparke naturalen sarearen sor-kuntza helburu horretarakobidean urrats handia izanbada ere, hegaztion bizirau-pena ez baitago inondik ereziurtatuta. Argi dago aurre-rantzean lanean jarraitubeharko dugula pestizidakbazter uzteko, baso-suntsike-ta eragozteko eta harrapariendietaren oinarrian dagoenelika-kateako biodibertsita-tea ez dadila gal lortzeko.Ez dago gauza ederragorikarranoak amilburuan hegaka

ikustea baino, edo aztoreak,sasitzetako piratak, basoan

zehar isil-misilka, bide aurre-an aurkitzen dituzten eragoz-penei trebezia handiarekinitzurik eginez. Ez dago ezermagikoagorik basoa gauazbaino, gauezko iratxoak beza-lakoak diren urubiaren etahontza handiaren ulu bel-durgarriak entzuten direla

eta apo-hontzek, orbelenartean bizi diren ugaztun txi-kien gainean amiltzean, sor-tzen dituzten itzal fantasma-gorikoak ikusten direla.Euskal Herrian, bere naturinguruneari sendo loturikdagoen lurralde honetan,gure arbasoek mendeetan

zehar naturarekin batera biziizaten ikasi zuten, hartazbaliatuz irauten, baina betiere begirunea ziotela. XXI.mendea sartzear gaudelarik,ezin eman diogu bizkarrahemen jaiotzeaz batera emanzaigun oparirik hoberenari:natur inguruneko miresga-rriak behatu eta gozatu, ani-maliak, ilunabarrak, gaumagikoak.... Geure eskuetandugu altxor horrek, geureondorengoei utz diezaiekegunondarerik ederrenak, hemen-dik harat ere bizirik iraunahal izatea.


6/252

7

Euskal Herriko

EGUNEKO HARRAPARIAKEGUNEKO HARRAPARIAK


7/252

8

Neophron percnopterus.Sai zuria.

Gyps fulvus.Sai arrea.Gypaetus barbatus.Ugatza.

EUSKAL HERRIKO EGUNEKO HARRAPARIAK


8/252

9


Aquila chrysaetos.Arrano beltza.


9/252

10

Hieratus pennatus.Arrano txikia.

Pandion haliaeus.Arrano arrantzalea.Ieraetus factiatus.Bonelli arranoa.



10/252

11

Circus aeruginosos.Zingira mirotza. Circaetus gallicus.Arrano sugezalea.

Circus cyaneus.Mirotz zuria.



11/252

12

Circus pygargus.Mirotz urdina.

Accipiter nisus.Gabiraia. Accipiter gentilis.Aztorea.



12/252

13

Falco tinnunculus.Belatz gorria.

Buteo buteo.Zapelatz arrunta.

Falco naumanni.Belatz txikia.



13/252

14

Falco naumanni.Naumann belatza. Milvus migrans.Miru beltza.

Milvus milvus.Miru gorria.



14/252

15

Falco subbuteo.Zuhaitz-belatza.

Pernis apivorus.Zapelatz liztorjalea. Falco perigrinus.Belatz handia.



15/252

16


Falco subbuteo.Zuhaitz-belatza.


16/252

17


HHarrapari hitzaren sorburua lati-

nezko "rapere" aditza da,

"ostu" esan nahi duena; beraz

hitzaren jatorrizko esanahia egoki

dagokie hegazti hauei, horixe baita

beraien ezaugarri bereizgarriena: baso

gainean ibiltzen dira hegan, bat-batean

adarrartetik irten eta, abiadura osoazkarrean amilduz, ihizia atzaparrez

harrapatu eta berriz ere gorantz abia-

tzen dira. Gaur egun bizi diren harrapa-

ri espezietatik 292 egunekoak dira eta

162 gautarrak; hau da, denetara 454

espezie daude. Euskal Autonomia

Erkidegoan eguneko harraparien 18

espezie ditugu eta 6 gautar

Bi taldeetan, espezieak oso ezberdinak

dira tamainaz, itxuraz, bizi-azturaz etab.

Hain zuzen ere, eguneko espezieen

artean alde batetik zozoaren besteko

belatzak ditugu eta bestetik indioilarra

baino handiagoak diren arranoak. Eta

gaueko espezieen artea ere antzera ger-

tatzen da: batetik hontza handi ikagarriak

ditugu, oiloa baino luzeagoak, eta beste-

tik apo-hontzak, birigarroen antzekoak.

Baina espezieen arteko ezberdintasunak

ez dira tamainaren arlora mugatzen;

aitzitik, elikaduran ere ez dute inolaz ere

denek berdin jokatzen, bakoitza egokitu-

rik dagoen habitataren araberakoa iza-

ten baita. Eta hala, badaude espezien

batzuk intsektuz elikatzen direnak (zape-

latz liztorjalea eta belatza), beste

batzuek nahiago dituzte arrainak (arrano

arrantzalea), beste batzuek sugeak jaten

dituzte (arrano sugezalea) eta beste

batzuek haratustela (sai arrea).

Harrapariak katea trofikoaren gorengo

tokian daude eta horrek berebiziko eragi-

na du espezieen populazioetan: harra-

pariak gutxi izaten dira beti. Horrez gai-

nera, kontuan hartzen badugu animaliokoso minbera direla gizakiok beraien

ingurunean sartzen ditugun aldaketen

eta beraien habitataren aldakuntzen era-

ginarekiko, errazago ulertu ahal izango

dugu zergatik diren hain urri hegazti ezin

ederrago hauek.

Lurraren ustiapenean egiten den edo-

zein aldakuntzak edo jangai dituzten ani-

malien kopurua murrizten duen beste

edozein kausak izugarrizko eragina iza-

ten du harraparietan. Gainera, harrapa-

rien ihizi diren animalien gorputzetan

sartzen diren substantzia kimiko kutsa-

gai eta iraunkor guztiak harraparien gor-

putzetara heltzen dira azken finean, eta

heriotza ekartzen diete. Horixe ari da

gertatzen nekazariek erabiltzen dituzten

pestizida organokloratuekin. Aski dugu

gogoratzea zein ondore lazgarriak izan

zituen nekazaritzan 50 eta 60ko hamar-

kadetan baliatu zen DDTk hainbat harra-

pariren populazioetan. Milioika indibiduo

hil ziren intoxikazioz eta gainera hainbat

eta hainbat errunaldi galdu ziren, arrau-

tzak aski kaltzio eduki ez eta hautsi egi-

ten baitziren gurasoak berotzeko gaine-

an ezartzen zirenean.

S A R R E R A S A R R E R A


17/252

18

AAurkitu diren harraparien honda-kin fosiletan gaur egun dauden

eguneko harraparien lau subor-

denetako lekukoak ditugu.

Orain arte egiaztatu ahal izan denaren

arabera, harraparirik zaharrenak

Tertziarioan bizi izan ziren, duela 35 eta

40 milioi urte bitartean, baina gehienak

Eozenoan zehar hedatu ziren, batik bat.

Katarido zaharrenen hondakin fosilakEozenoko azken aldikoak dira; hala ere,

gaur egun Ipar eta Hego Amerikan soilik

bizi diren sai hauen aztarnarik zaharre-

nak Pliozenoakoak dira (Kansas eta

Kalifornian aurkitu dira), duela 2 eta 5

milioi urte bitartekoak, eta horrek esan

nahi du kontu handiarekin ibili behar dela

gaur egun bizi diren harraparien jatorri

geografikoa. Orain iraungita dauden

kondorretako batzuk, teratornitidoen

familiakoak, oraingoen aldean zikoinen

antzekoagoak ziren: hanka oso luzeak

zituzten eta mokoak ia ez zuen makurrik.

Gainera, hegazti planeatzaile handiak

ziren; gutxienez lau espezie bereizten

dira. Zaharren eta handienaren aztarnak

Argentinan aurkitu ziren; bertan bizi izan

zen duela 10 milioi urte, Miozenoko

azken aldian. 120 kilo zituen eta egin

diren kalkuluen arabera hego-mutur

batetik beste 7 metro zabal zen.

Teratornitidoen familiako azken espezie-

ak Pleistozenoko glaziazioaldia arte

iraun zuen, duela 1,8 milioi urte.

Akzipitrido zaharrenak -familia honeta-

koak dira Europako eguneko harrapari

guztiak, zapelatzak eta belatzak izan

ezik- Frantzian aurkitu dira, hain zuzenere Eozenoko azken aldiko eta

Oligozenoko lehen aldiko aztarnak;

denetan zaharrenak duela 35 bat milioi

urtekoak dira. Paleontologoek uste dute

hegazti haiek egungo zapelatz arrunta-

ren antzekoak zirela; hala ere, Ipar

Amerikako aztarnategietan sai zuriaren

antzeko fosilak aurkitu dira. Egipton,

Oligozenoko haitz-geruzetan, arranoarrantzalearen ahaide fosilak aurkitu

dira, eta haien hondarrak aurkitu dira

Kalifornian ere, Miozenoko haitzetan.

Datu horiek oinarri hartuta, paleontolo-

goek uste dute harrapariok lurralde

zabaletan bizi izan zirela aspaldi-aspal-

ditik.

Falkonidorik zaharrenak talde honeta-

koak dira zapelatzak eta belatzak,

karantxoen oso antzekoak, Amerikan

sortu ziren Miozenoko lehen aldian,

duela 20 milioi urte.

Badago bitxitasunagatik aipatzea merezi

duen harrapari iraungi bat: Zelanda

Berrian Pleistozenotik duela hirurehun

urte arte bizi izan zen Harpagornios

moorei espeziea. Tamainaz Amerikako

oraingo saien antzekoa bazen ere

(metro bat luze eta bi metro zabal hegal

batetik bestera), askoz sendoago eta

tantaiagoa zen, moko zabala, hanka

sendoak eta atzapar astunak baitzituen.

Harrapari hura Zelanda Berriko moekin

batera bizi izan zen; haiekin batera galdu

zen, XVIII. mendean gutxi gora-behera.

Adituek uste dute moa umeak jaten

zituela.

EGUNEKO HARRAPARIEN JATORRIAK


18/252

19


Harpagornios moorei.


19/252

20

EEguneko harrapariak falkonifor-

meen ordenaren barruan

daude; ordena horretan lau

subordena daude, eta haien barruan 5

familia eta 4 subfamila bereizten dira.

Lehenbiziko subordena katartoena da

(Cathartae); honen barruan bi familia

daude, teratornioak (Teratornithidae),

Amerikako sai fosilak biltzen dituena,eta katartidoak (Cathartidae),

Amerikako zazpi sai espezie biltzen

dituena, izen arruntez kondor, zopilote

eta aura deritzenak.

Bigarren subordena akzipitroena da

(Accipitres); familia bakarra dago, akzi-

pitridoak (Accipitridae), barruan bi sub-

familia dituena, pandioninoak

(Pandioninae), arrano arrantzalea bai-

zik ez dagoena, eta akzipitrinoak

(Accipitrinae), 224 espezie biltzen

dituena: arranoak, gabiraiak, miruak,

Europako saiak, zapelatz arruntak,

mirotzak eta aztoreak.

Hirugarren subordena falkoneena da

(Falconae), familia bakarra duena, fal-

konidoak (Falconidae); familia horretan

bi subfamilia daude, batetik poliborino-

ak (Polyborinae) daude, karantxoak

eta antzekoak (15 espezie), eta beste-

tik falkoninoak (Falconinae), denetara

45 espezien biltzen dituena: zapela-

tzak, belatzak eta belatz txikia.

Laugarren subordena sagitarioena da

(Sagittarii), familia bakarra duena,

sagitaridoak (Sagittaridae), eta bertan

espezie bakarra, Afrikako sugekaria.

Lau subordena hauetako espezieak

hain dira ezberdinak beraien artean,

ezen inoiz ordena bereizi gisa sailkatu

baitituzte; alabaina, den-denek ere

292 dira guztira zorri mota bera dute

lumetan, gaueko harrapariek dutena ez

bezalakoa.

Eguneko harraparien eta beste hegazti

batzuen arteko antzekotasunak argi ezbadaude ere, ornitologoek, haien ana-

tomia eta ADN aztertu ondoren, uste

dute hurbilen dituzten ahaideak ur-

hegaztiak direla, batez ere pelikanoak,

zikoinak eta petrelak.

KATARTOEN SUBORDENA

(Cathartae),KATARTIDOEN FAMILIA

(Cathartidae)Amerikako saiak

Amerikan zazpi sai espezie daudekatartidoen familian, 2 kondorespezie (Kaliforniakoa eta

Andeetakoa), 4 zopilote espezie eta

aura espezie bat, eta beraiek dira, eta

beraiek dira ur-hegaztien antzik han-

diena dutenak, batez ere Amerikan

bizi diren hegaztiena. Genetikaz,

anatomiaz eta etologiaz egin diren

azterlanek adierazi dute Amerikako

saiek zikoinen antz handia dutela,

haien ezaugarri batzuk dituzte eta:

arnasketa-zulo handiak, moko gaine-

an luzetara jarriak; hanketako

barrualdeko hatzaren lehenengo arti-

EGUNEKO HARRAPARIEN SAILKAPENA


20/252

21



21/252

22

kulazioa luzea. Horiez gainera, badi-

tuzte baterako beste ezaugarri

batzuk ere, aurrekoak bezain ikus-

garriak ez direnak: hipoerrakirik ez

errakiaren oinarrian sortzen denbigarren mailako luma mehea;

lumetan hotsa sortzen duen siringe-

rik ez; orpo-tendoien egitura berezia;

hezur maxilo-palatinoak bat eginik

egotea...

Ohiturez ere badira zikoinen antze-

koak, haiek bezala hanken gainean

husten baitituzte hesteak hozteko,

eta berdintsuak dira umeei lumakirtetean eta lumatxa haztean ere.

SUBORDENA: AKZIPITROAK

(Accipitres)FAMILIA: AKZIPITRIDOAK

(Accipitridae)SUBFAMILIA: AKZIPITRINOAK

(Accipitrinae)

Arranoak, mirotzak, gabiraiak,aztoreak, miruak, zapelatzak eta

Europako saiak

Harraparietan akzipitridoen fami-lia ugaritsuena da, bai eta mun-duan zabalduenetakoa ere; izan ere,

familia honetan 223 espezie daude,

Antarktikan izan ezik gainerako

beste kontinente guztietan bizi dire-

nak.

Espezie horietatik 23 arranoak dira,

66 gabiraiak, 33 zapelatzak, 16

miruak. 15 saiak, 16 mirotzak, 18

aztoreak, 5 liztorjaleak, 4 elanioak

eta 2 harpiak.

Harrapari hauetatik gehienek 14

orno zerbikal dituzte, beste familieta-

ko espezieek ez bezala, haiek 15

baitituzte, eta beraien arrautzek bi

geruza dituzte, bata kanpoaldean,

kristalinoa eta bakuolekin, eta bes-

tea barrualdeko gainjanzkidura gisa-

koa dena, berdeska.Anatomiari gagozkiola, "zeruetako

nagusi" diren espezie hauek guztiek

mihi lodia eta hezur-guruin ondo

garatua dituzte, baina hegaletan ez

dute bigarren mailako muskulu

hedatzailerik. Hegalak lumaberritzen

zaizkienean, lehenbizi luma nagu-

siak erortzen zaizkie eta ondoren

prozesua kanporantz edo goitikbehera abiatzen da. Bigarren maila-

ko lumak, berriz, kanpotik barrurantz

aldatzen dira.

Arranoek eta saiek urtebete behar

izaten dute lumaberritzeko; beraz,

berritzealdiak aurrekoak amaitu

gabe daudela hasten dira. Nolanahi

ere, batzuetan zikloa aldatu egiten

da, berritzealdia eten egiten delakomigrazioetan eta umealdietan.

Familia honetako espeziek badituzte

baterako aztura batzuk: beren

habiak eraikitzen dituzte, habietatik

beren eta umeen gorozkinak kanpo-

ratzen dituzte, eta harrapakinak

atzaparrez hiltzen dituzte.

Euskadin akzipitridoen familiako 16

espezie daude, ondokoak: arrano

beltza, arrano eperzalea, arrano

sugezalea, arrano txikia, mirotz

zuria, mirotz urdina, zingira-mirotza,

miru beltza, miru gorria, zapelatz liz-

torjalea, aztorea, gabiraia, zapelatz

arrunta, sai arrea eta sai zuria.

Badago beste bat, ugatza, lantzean

behin sartzen dena gura mendi-

lerroetan barna


22/252

23



23/252

24

SUBORDENA: AKZIPITROAK

(Accipitres)FAMILIA: AKZIPITRIDOAK

(Accipitridae)

SUBFAMILIA: PANDIONINOAK(Pandioninae)

Arrano arrantzalea

Arrano arrantzalea (Pandion halia-etus) da pandioninoen subfami-liako espezie bakarra. Lehenengo

soaldian miruaren edo zapelatz arrun-

taren oso antzekoa iruditu arren, badi-

tu haietatik bereizten duten ezauga-rriak. Nahiz eta arrautzen oskolean

nitrogeno disolbagarri proportzio bera

izan eta haien barrualdeko kolorazio

okrea antzekoa izan, arrano arrantza-

lea da luma-oinarrian hipoerrakirik ez

duen harrapari bakarra, Europako

saiak kenduta. Horrez gainera jarraiko

hauek ere bereizgarri ditu: heste itsu

luzeak ditu, eta olio-guruin handiagoaeta lumatsua.

Hanka oso sendoak ditu, uretako

harrapakin iheskorrei ongi heltzeko;

gaueko harrapariek bezala, tendoien

gainean hezur-uztaiak ditu, "belauna-

ren" atzealdean.

Arrano hau espezie kosmopolita da

eta egun osoa ematen du uretan mur-

giltzen, bere espezialitatea arrainak

harrapatzea baita.

Euskadin habiarik egiten ez badu ere,

urteko sasoi batzuk gure fadura eta

estuarioetan ematen ditu, esaterako

Bilboko Abran, Txingudiko badian eta

Jaizkibelko labarretan, Afrikara bidea

migratzen ari delarik. Halaber,

Arabako Villareal eta Zadorrako urte-

gietan ere pausatzen da.

SUBORDENA: FALKONEAK

(Falconae)FAMILIA: FALKONIDOAK

(Falconidae)

SUBFAMILIA: FALKONINOAK(Falconinae)

Zapelatzak eta belatzak

Falkoninoen subfamilian 45 espe-zie daude; horietatik 39 belatzakdira eta 6 belatz txikiak.

Hegazti hauek guztiek dute klabikula

sorbaldako gainerako hezur guztieta-

tik aske, akzipitridoen familiako kide-ek bezala, eta zorri mota bera ere

badute, baina ezaugarri batzuk haie-

tatik bereizten dituztenak, arrautzen

albuminaren osagaiak, arrautza

oskoleko nitrogeno disolbagarriaren

proportzioa eta arrautza barruko

kolore okrea.

Beste harraparietatik lumaberritzea-

ren sekuentzian bereizten dira: betihasten da luma nagusietatik lauga-

rrenetik eta bi norabideetan abiatzen

da. Mihi labur eta malgua dute, eta

siringean tinpano-zuntz handia dute

trakeako lehen eta bigarren uztaien

artean. Falkonidoen masaileko mus-

kulatura eta nerbiazioa gaueko harra-

parienetatik hurbil daude, bai eta

beraien jokaerako eta ugalketa zen-

bait alderdi ere, esaterako, harrapaki-

nak zatitzeko mokoa zein atzaparrak

erabiltzea, harrapakinari hanka bati

heltzea jaten ari direla, umeek txistu

egitea mehatxaturik daudenean,

urduri daudenean buruari eragitea

eta habiarik ez egitea.

Hegazti familia honetakoek, gainera,

noizean behin harkoskorrak irensten


24/252

25

dituzte, jatekoa hobeto liseritzeko,

eta beren tamainarako oso arrautza

handiak erruten dituzte.

Falkonidoen subfamiliako hiru espe-

ziek egiten dute habia Euskadin;

ondokoak dira: belatz handia, belatzgorria eta belatza.

SUBORDENA: FALKONEAK

(Falconae)FAMILIA: FALKONIDOAK

(Falconidae)SUBFAMILIA: POLIBORINOAK

(Polyborinae)Karantxoak eta antzekoak

Poliborinoen subfamilian 15hegazti espezie daude; horietatik7 karantxoak dira, 6 belatzak, bati txi-

mango deritzo (Milvago cimachima)

eta beste bati guako (Herpetopheres

cachinnans). Haietatik batere ez da

bizi Europan.

SUBORDENA: SAGITARIOAK

(Sagittarii)FAMILIA: SAGITARIDOAK

(Sagittaridae)Sugekaria

Sugekaria (Sagittarius serpenta-rius) Afrikan baizik ez da bizi.Itxuraz eta jokaeraz zikoinaren antze-

koa da: hanka luzeak, hatz laburrak,

sabanan janari bila ari denean harat-

hunatean aritzen da.

Ugalketaren etologiari dagokionez,

horretan ere badu aipatu ur-hegaztia-

ren antzik: bikoteko kide biek txandak

egiten dituzte umeak zaintzeko eta

umeei jaten emateko ok egin eta

barrenak husten dituzte, harrapaki-

nak ateratzeko. Hala ere, anatomiaz

eta hegaldatzeko eraz arranoen

antzekoak dira, eta horregatik adituek

akzipitridoen aintzinako adar gisa

sailkatzen dituzte.



25/252

26

HHarrapariak erraz dira ezagu-

tzen: moko makurra, begi

handiak eta hanka sendoak.

Mokoaren oinarrian argizari haragi-

tsua dute eta bertan dituzte arnas-

zuloak. Papoa, jatekoa gordetzen

duten organoa, nahikoa handia dute,

baina heste itsuak, aldiz, oso txikiakdira.

Eguneko harraparien obarioa eta obi-

duktua gorputzaren bi aldeetan daude

ongi garaturik, hegazti askotan ezke-

rraldean soilik egon arren, eta bi alde-

etan dira funtzionalak.

Umeak jaiotzen direnean, lumatxaz

jantzirik egoten dira; lumatxak gero

luma handiak sortu diren folikulueta-tik sortzen dira.

Denbora igaro ahala, hasierako

lumatxa hanpatua desagertu eta

haren ordez beste bat sortzen da,

aurrekoa baino trinkoagoa; behin

betiko lumajearen azpian gorputz

osoa estaliko duen lumatxa-geruza

sortuko duten folikuluetatik sortzen

da.

Eguneko harrapariek, lumajea osa-

turik dutela, 10 arraun-luma nagusi

funtzional dituzte, 1125 bigarren

mailako eta 12 edo 14 lema-luma.

Espezie gehienek antzeko postura

hartzen dute ekaitzetan busti ondo-

ren lehortzeko eta eguzkitan bero-

tzeko, hegalak zabalik eta gorputza

tenteturik.

Ikusmen zolia

Harraparien ikusmen zoliaren funtsa

ornodunen begi-diseinurik aurrera-

tuenetako bat edukitzea da. Hegazti

askok dituzten begi handiak gorpu-

tzarekin alderaturik, baina hegazti

guztietan harraparienak dira begirikhandienak. Begiek, neurriz gaindiko-

ak eta erabat makurrak izanik,

eremu handiko argia antzeman

dezakete. Gainera, begi barruan,

lenteak erretinatik oso urrun daude,

eta foku-distantzia luzeak ikusmen

teleskopikoa ematen die harrapariei.

Hegazti hauen erretinan gainerako

ornodunetan baino zelula zentsorialgehiago daude azaleko unitateko.

Zelula dentsitate handi horri eta len-

teak foku-distantzia luzera egoteari

esker, erretinan sortzen den irudiak

bereizmen handia du, eta gainera

zelula sentsorial ugarietako nerbio-

konexioek irudia neutralki eta kon-

plexuki prozesatzea ahalbideratzen

diete.

Harrapariek, aurrera begira daudela,

50 graduko ikusmen binokularra

dute; horri esker erliebeaz ohartzen

dira eta distantziak neur ditzakete,

eta gainera irudiak, elkarren gainean

sortzean, handitu egiten zaizkie bur-

muinean.

Erretinan makila dentsitate txikia

dute makilak argiak erraz uzkurtzen


26/252

27



27/252

28

baina koloreez ohartzen ez diren zelu-

lak dira, eta horri esker badakigu

harrapariek gauez gutxi ikusten dute-

la eta iluntasunera apurka-apurka

moldatzen direla gautzen denean.Ostera, egunez, eta begien anatomia-

ri esker, ikusmen oso zolia dute; arra-

noek, esaterako, gurea halako bi den

ikusmen zolitasuna dute. Eta horri

gehitu behar zaio begien inguruko

hezurrak euskarri onak direla begi-

ninietako eta begi mugimenduetarako

muskuluentzat, eta horretaz baliatuz

harrapariek azkar asko doitzen dutelaenfokea eta zehaztasun handiarekin

molda ditzaketela begiak argi inten-

tsitate ezberdinetara.

Horrez gainera, hegazti guztietan

harrapariek dituzte garatuen iriseko

ligamentu pektinatuak, eta horri esker

beraien begietako erretina luze eta

zaintsuak behar dituen elikagai guz-

tiak jasotzen ditu; ondorioz, mugi-menduak ongien ikusten dituen

hegaztiak dira.

Usaimena

Nahiz eta ikusmena eta entzumena

izan harrapakinak kokatzeko harra-

pariek gehien baliatzen dituzten

zentzumenak (ondorioz usaimena ia

aztertu ere ez da egin), kataridoek

(Amerikako saiek) eta Europako

saiek usaimena ere erabiltzen dute

jakiak non dauden jakiteko; izan

ere, usna-guruineko bizkar-ganbara

oso handia dute eta bertan tolesdu-

ra anitzeko azalera handia, haizean

dabiltzan substantzia kimikoak

detektatzeko.

Entzumena

Harrapariek guztiek entzuten dituzte

hotsak eta denek jakin dezakete non-

dik heltzen zaizkien, baina gauekoharraparietan zentzumen hau ikara-

garri garatu da eta beraientzat egu-

neko harraparientzat ikusmena beza-

lakoa da entzumena. Hala ere, eta

arau orok bere salbuespen duenez

gero, mirotzek belarri handiak dituzte,

luma-sorta handidunak, hotsak ongi

detektatu ahal izateko, bai hots

baxuak, bai nondik datozen kokatu;honetan bat datoz hontzekin.

Hegan egiteko gaitasun izugarria

Harraparien gorpuzkera, eta egune-

koena batez ere, hegan egiteko

taxutua da. Haien gorputzeko atal

guztiak hain daude ongi diseinaturik,

ezen zeruetan nagusi izatea atabis-moa besterik ez baita jada.

Espezierik handienek hegal luze eta

zabalak dituzte; hegaltzar horiez

baliatuz, egunean zehar eguzkiak

berotzen dituen aire-masen goranz-

ko korronteak aprobetxatzen dituzte

distantzia handietan planeatzeko.

Belatzek, berriz, azkar hegaldatuz

ehizatzen dutenez, hegal luze eta

meharrak dituzte, gorputz gihartsua

eta isats luzea, airean ia batere

mugitu gabe esekita bezala egoteko

baliatzen dutena. Hala ere, baso

trinkoetan bizi diren harrapariek,

mirotzek eta aztoreek kasurako,

hegal zabalagoak eta isats luzea

dituzte, zuhaitz artean arin ibiltzeko

eta azkar igotzeko.


28/252

29



29/252

30

Hanka eta moko handiak

Harrapariak, jardun jakinerako guz-

tiz espezializaturik egonik, harrapa-

kinei heldu eta hildakoan zatitzekoorganoak ikusgarriro diseinaturik

daude.

Hankak sendoak eta indartsuak dira

eta hatzek atzapar zorrotz eta maku-

rrak dituzte. Mokoa ere makurra da

eta beraren oinarrian argizaria deri-

tzon zuntz haragitsu eta luma gabea

dago. Atzapar-mokoak heriotza-

arma izugarriak dira, harrapariakgainerako hegaztietatik erraz bereiz-

ten dituztenak.

Hala ere, mokoa, beti ere makurrak

izan arren, ez da berdin-berdina

espezie guztietan, elikaduraren ara-

bera moldatu baita.

Gehienetan goiko masailari loturiko

kakoa bezalakoa da; horretaz balia-

tuz, harrapariak haragia labanazbezain erraz ebaki dezake.

Mokoaren ertz zorrotzak harrapaki-

nean sartzen dira beheko masailak

sakaturik; haragi puskak irensteko,

hegaztiak aski du buruari eragitea.

Hankak, espezie bakoitzak bere

diseinu berariazkoa izan arren, sen-

doak eta indartsuak oro har.

Azterlan batzuek frogatu duten

bezala, harrapakinei heltzean ema-

ten dieten atzaparkada ondorengo

zanpaldia bezain garrantzitsua da

ehizan ari direnean. Hatzak eta atza-

parrak izterreko muskuluetako ten-

doiek eraginez mugitzen dira; ten-

doiak atzaparren behealdeko tartsoan

zehar bideratzen dira.

Espezie askotan tartsoa ezkataz esta-

lita dago; arranoek eta zapelatzek,

berriz, lumaz estalita dituzte. Jan ohi

dituzten harrapakinen arabera, zerue-

tako harrapari espezie hauetako

bakoitzak tartso mota berariazkoa du.Esate baterako, harrapakin sendoez

elikatzen diren espezieek tartso labur

eta lodiak dituzte; hegaz dabiltzan

harrapakinak ehizatzen dituztenek,

ostera, luze eta meheak dituzte.

Nolanahi ere, harraparien hanken

itxuran eta egituran diren ezberdinta-

sunetan eraginik handiena duten

ezaugarriak atzen luzera eta lodiera,barrualdeko kuxinak eta atzaparren

makurdura eta ebakidura dira.

Hatzik sendoenak atzekoa eta barru-

koa dira, eta horiexetan daude, gaine-

ra, atzaparrik luzeenak. Elkarri kontra-

jarrita erabiltzen dituzte harrapariek

eta funtsezkoak dira harrapakinei hel-

tzeko.

Harrapariak jan ohi dituen harrapaki-nen arabera, orobat, espezie bakoi-

tzak mota jakineko hatzak ditu.

Esaterako, haratustelaz elikatzen

direnek, saiek kasurako, hatz luze eta

meheak dituzte, kuxin txikiak, atzapar

laburrak eta ia zuzenak eta zanpatze-

ko indar gutxi, arranoekin alderatuz.

Aldiz, ugaztunak jaten dituzten

harrapariek hatz lodiak eta atzapar

oso makurrak dituzte, ihiziei ongi

oratzeko.

Bestetik, gabiraiek eta belatzak, hai-

zean dabiltzan hegaztiak ehizatzen

dituztenez, hatz luze eta meheak

dituzte batez ere erdikoa da

mehea, atzapar zorrotz eta maku-

rrak eta kuxin haragitsuak, harrapaki-

nak ahalik ongien oratu ahal izateko.


30/252

31



31/252

32

Emeak arrak baino

handiagoak

Hegazti gehienetan ez bezala, egu-

neko harrapari espezietako emeakarren bertsio handiagoak ezezik

haiek baino ehiztari hobeak eta indar-

tsuagoak ere badira.

Sexuen arteko dimorfismoa antze-

mangaitza da haratustela jaten

duten espezieetan, bi sexuetako

indibiduoak aritzen baitira umeak

zaintzen eta elikatzen.

Gabirai eta belatz emeek, ordea,eurek bakarrik berotzen dituzte

arrautzak eta eurek bakarrik zain-

tzen dituzte txitoak, arrek denentza-

ko ehizatzen duten artean.

Horregatik, emeak handiagoak dira.

Esan izan da sexuaren araberako

tamaina ezberdintasuna sexu-hau-

tapenaren ondorioa dela, uste izanik

gorputz handiko emeek errazagodutela onez irautea arrekin lehia-

tzen direnean eta horrek txitoen

kalitatea hobetzen duela; hala ere,

azalpenik zentzuzkoenaren arabe-

ra, emeek, zenbat eta handiagoak

izan, orduan eta aukera gehiago

dituzte lehiatzaileak uxatu eta ugal-

tzeko, eta horregatik espezieen bila-

kaeran handiek aurrera egin dute

txikien lepotik.

Espezie dimorfikoetan, arrek lehen-

go tamainari eutsi diote eta emeak,

berriz, handitu egin dira, elkarren

arteko lehiaren lehiaz.

Emeak ondasun urrien irrikaz lehia-

tzen dira, hain zuzen ere lurralde

jabe den ar ona lortu nahiz. Arrak

urriago eta emeak handiago.

Alabaina, dimorfismo kromatikoa

arrak eta emeak kolore ezberdine-

takoak izatea ez da sarri azaltzen

harraparietan, gainerako hegaztie-

tan ohiko ezaugarria izan arren.Dena den, gertatzen denean, segu-

ruenik ere sexu-hautapenaren

ondorioz, arrak izaten ditu luma era-

kargarri eta distiratsuenak, eta

emek helduaroan ere gaztetako

luma eurak izaten dituzte.

Hegazti harraparien artean, arrik

ikusgarrienak mirotz poligamoenak

dira, beste ar batzuekin lehian aritubehar izaten dutelako harena lortu

eta mantentzeko.

Halakoetan, emeak luma erakarga-

rrienak dituen arra hautatu ohi dute.

Agerikoa denez, harrapari espezie

batetik bestera ikaragarri aldatzen

beste ezaugarri bat pisua da.

Kondorrak, adibidez, 12 kilo izan

ditzake eta hegal mutur batetik bes-tera 3 metro zabal izan daiteke;

apo-hontza txikia, berriz, 30 gramo

inguru besterik ez du pisatzen.

Tamainak badu bere eragina biolo-

giaren aldetik: espezierik txikienek

besteek baino jangai gehiago behar

izaten dute pisu unitateko, errunal-

diko arrautza gehiago izaten dituzte

eta errunaldiak maizago izaten

dituzte.

Beraien txitoak besteenak baino

azkarrago hazten dira eta, beraz,

denbora laburragoan egoten dira

gurasoen pentzura, hots, arinago

heltzen dira. Baina hau eredu oro-

korra da; espezie bakoitza bera bizi

den inguruneko ezaugarrietara ego-

kitu da.


32/252

33



33/252

34

HHarrapariek ehizagunerako eta

habia egiteko hautatzen

dituzten tokiak eta ehizan eta

ugaltzen aritzen diren aldiak herrialde

batetik bestera espezie jakin baten

elikaduran izaten diren aldakuntzen

eta urtaroen araberakoak izaten dira.

Nahiz eta aditu ez direnentzat harra-parien ohiko dietatik aparteko

kasuak izan erakargarrienak, biolo-

goek arreta handiago jartzen dute

elikadura-azturetan, populazioen

oinarri dira eta.

Hegazti harrapariak haragijaleak dira

batik bat, eta horregatik moko eta

atzapar sendoak dituzte, harrapaki-

nak xehetzeko. Haragia landareakbaino errazagoa da liseritzen, landa-

reak gutxika-gutxika mamurtu behar

baitira zelulosazko zelula-hormak

hausteko, eta horregatik harraparien

liseriketa-tutua belarjaleena baino

laburra da, oro har; horri esker, arina-

goak dira eta azkarrago egin dezake-

te hegan.

Esan daiteke harrapari espezie

bakoitza habitat jakineko zenbait

harrapakin ehizatzen espezializaturik

dagoela. Esaterako, airean dabiltzan

txoriak ehizatzen dituzten espezieek

(aztoreak edo gabiraiak, kasurako)

hegan egiteko gaitasun ikaragarria

garatu dute; hegaldatzeko trebeziaz

baliatuz, harrapakin gehienak goitik

azkar asko amilduz edo basoan

zehar zigi-zaga ibili ondoren harrapa-

tu ohi dituzte. Aldiz, lurgaineko

hegaztiak harrapatu ohi dituzten

zapelatzaren eta arranoen espeziali-

zazio erabat da bestelakoa: espezie

hauek hanka sendoak, hatz laburrak

eta atzapar luzeak dituzte.

Harrapari batzuek zingiretan eta itsa-soko kostaldean dute beren habitata,

arrabo arrantzaleak esaterako; arra-

no mota hau Euskadi udazkenean

zeharkatzen du, Afrikara bidean

doala urteroko migrazioan. Gabirai

arrantzaleari gorputza arraina harra-

patzeko egokitu zaio, eta egin ere

harrapari guztietan berari egokitu

zaio ongien. Gabirai karramarroza-lea, beste alde batetik, krustazeoak

harrapatzen espezializatu da.

Belatza, berriz, intsektujalea da,

zapelatz liztorjalea bezala; hau erle,

liztor eta beste himenoptero espezie

batzuen habiei erasotzen espeziali-

zatu da.

Badaude ornogabeetan espezializatu

diren harrapariak ere, igitai-mokodun

mirua eta haren ahaide den gabirai

marraskilojalea, kasurako. Bi espe-

ziok Amerikako tropikoaldeetan bizi

dira, eta ia-ia ez duten jaten besterik

aipatu gasteropodoak baino; horreta-

rako, mokoak marraskiloen oskola

apurtzeko eta mamuak kanpora ate-

ratzeko egokiturik dituzte.

Kondorrak, saiak eta zopiloteak,


34/252

35



35/252

36

ostera, haratustelaz elikatzen dira,

eta horregatik naturak hegal handiak

hornitu dizkie, altura handian hegal-

datu eta gorpuak landa zabaletan

bilatu ahal izateko. Hala ere, ez diraharrapari hauek haratustela jaten

duten bakarrak, nagusiki harrapari

direnek ere arrano edo aztoreak, hil-

tzeko prestaturiko makinak batzue-

tan nekrofagia jotzen baitute, aukera

izanez gero.

Nolanahi ere, hegazti ahaltsu haue-

tan guztietan dietarik harrigarriena

duena palmondoetako saia da segu-raski: Afrikako sai honek palmondo-

intxaurrak jaten ditu maiz. Fruitu

horiek hurbilagokoa zaigun miru

gorriak ere jaten ditu, negua Afrikan

igarotzen ari delarik.

Eta azkenik, harrapari asko daude

noizean behin landareak jaten dituz-

tenak, zopilotea eta aura, adibidez.

Ehiza-teknikak

Ehiza-tekniketan ere harrapariak

ezberdinak dira; izan ere, eguneko

harraparietako batzuek airean ehiza-

tu ohi dute eta beste batzuek lurrean.

Hegal handiko espezieak, saiak

kasurako, aire beroko korronteak edo

haizea planeatzeko eta ahalegin han-

dirik gabe hegaldatzeko baliatu ahal

duten tokietan bizi dira, eta beste

batzuk, berriz, gogotik aritzen dira

hegazka, harrapakinei goienetatik

jauzi eginez 320 km/h inguruko

azkartasunarekin (belatz handia).

Zeru altuan oso gora hegan ibiltzeak

ehiza-eremu oso zabala ikuskatzea

ahalbideratzen badu ere eta nahiz

eta harrapariek beren ikusmen ezin

zoliagoarekin beheko lurretako mugi-

mendurik xehena ere detektatu ahal

izan, alde basotsuetan, hau da, lan-

daretzak dena estalirik duen gunee-tan, oso zaila izaten da harrapakinei

antzematea. Horrexegatik ibiltzen

dira mirotzak geldo-geldiro planea-

tzen, eta sarritan lurretik gertu samar

gainera, animaliatxoren bat noiz iku-

siko, bertatik bertara oldartu eta

harrapatzeko irrikan.

Aztoreak eta gabiraiak ere lurretik

hurbilean hegaldatzen dira azkarasko, landare garaiak ziztu bizian

zeharkatu eta landa zabaletan jaten

ari diren hegaztiei itsumustuan eraso-

tzeko.

Hegazti harrapari anitzek denbora

gehiena zeru goienetatik ehizatzen

edo ehiza-eremua kontrolatzeko

moduko pausaleku erosoan zelatan

igarotzen dute. Aztoreak eta gabi-raiak landa batetik beste batera uste-

kabean hegaldatzeaz baliatzen dira

ehizatzeko, eta hegalaldi biren artean

landaretzako zoko ezkuturen batean

egoten dira gorderik, hurrengo ikus-

kapenari noiz ekingo zain. Zuhaitz

arte hegaz dabiltzala lurrean pausatu

nahi izanez gero, apurka-apurka jais-

ten dira, harik eta lehorreratu arte.

Dena den, harrapariek aukeran bi

ehiza-teknika edukitzekotan, beti

jotzen dute erosoenera. Esate bate-

rako, belatz gorriak, airean zintzilik

balego bezala egiten dituen geldial-

diengatik ezaguna denak, dituen

janari-beharrizanen arabera teknika

bat edo beste hautatzen du. Hain

zuzen, bere burua besterik elikatu


36/252

37



37/252

38

behar ez badu eta "janari" ugariko

aldean badago, toki garaietatik jau-

ziz ehizatu ohi du; aldiz, txitoak haz-

ten ari denean eta ohi baino janari

gehiago behar duenean, bestemetodo batera jotzen du, neketsua

izan arren etekin hobeak ematen

dituena: baso gainean etengabe

planeatzen ibiltzen da.

Harrapari batek harrapakin bizia ikusi

eta eraso egiten ez badio, oso gutxi-

tan gertatzen dena, seinalea edo

gose ez dena edo harrapagaitza iza-

nik nahi baino energia gehiagoxahuaraziko diona.

Gainera, esperientziaren poderioz,

azkenean hegazti indartsuok, lurgai-

neko eta uretako beste harrapari

batzuek bezala, ahulen dauden indi-

biduoei erasotzen ikasten dute, hau

da, harrapakinik errazenak hauta-

tzen.

Hala ere, harrapakinaren hautapenahein batez harrapariaren borondate-

an eta beste batez erasoan eta harra-

pakinaren jokaeran datza.

Harrapakin ahul edo zaurituak ehizal-

di luzearen ondorioz atzematen dira;

ostera, ustekabeko erasoaldietan ia

ez da halakorik gertatzen.

Harrapakin izan litezkeen espezieak

sarritan saldoka ibiltzen dira hegaka,

multzo handiak eraturik, alegia; ama-

rru horren bidez harrapariak nahas-

ten dituzte, hainbesteren artean zein

hautatu ez dakitela geratzen baitira,

baina aldi berean indibiduo ahulak

nabarmentzen dira, saldotik atzera-

tzen dira eta harrapariek erraz atze-

man ahal izaten dituzte. Aldrako gai-

nerako hegaztiek energia oso gutxi

erabiltzen dute defentsan, batzuetan

aski izaten dute norabidea pitin bat

aldatzea.

Harrapariak milaka urtez baliatu dira

harrapakin ahulak xede hartzeko tek-nikaz, baina gaur egun eraso-tresna

hori aho biko gertatzen zaie, asko eta

asko pestizidek jotako harrapakinaz

janez gaixotzen dira eta. Adibidez,

Afrikara bidean udazken aldean gure

artean izaten dugun arrano arrantza-

leak sarritan harrapatzen ditu arrain

kutsatuak, eta bera ere kutsatu egiten

da, jakina.Harrapariek indibiduo ahulenak, gai-

xorik daudenak, txikienak edo kolore

bitxiak dituztenak hautatu ohi dituzte,

azken horiek ingurunean besteak

baino errazago ikusten direlako.

Prozesu honek badu eraginik espe-

zieen hautapenean.

Harrapari batzuek beste batzuek

baino arrakasta gehiago izan ohi duteerasoaldietan eta, gainera, espezie

bakoitzak bere jokaera berariazkoa

du, senezkoa eta ikasia, eta bi ingu-

ruabarren horien zioz espezie batzuk

beren kopuruagatik behar litzatekeen

baino sarriago hautatzen dituzte

harrapakin. Arazoa larriagotu egiten

du elikadura-espezializazioak: harra-

pari batzuek funtsean ez dute harra-

pakin bat besterik. Orobat, espeziali-

zazioa are nabarmenagoa da harra-

pariak beste harrapariek gutxitan

harrapatzen duten espeziea hartzen

duenean helburu. Halaxe jokatzen du

belatz handiak: harrapakin honek

kostaldeko labarretan egiten du

habia, uso-saldoak zelatan ehizatzen

espezializatu delako, inguruetako


38/252

39


beste espezie batzuek harrapakin

espezie ugari dutela. Oro har, harra-

parien erasoen arrakasta ustekabekoa

izatearen, harrapakin espeziearen eta

urtaroaren araberakoa izaten da.

Udan, harrapariek errazago ehizatu

ohi dute, seguruenik ere gogo han-

diagoarekin aritzen direlako txitoei

jaten eman beharra izaten dute eta

harrapakin gehiago dagoelako, eta

gainera ohi baino gazteago eta ikasi

gabeagoak.

Erasoaldia ongi burutzen denean,

hots, harrapariak ihizia erdiesten

duenean, harrapakina hainbat erata-

ra hiltzen da, tamainaren arabera;

txikienak mokoak zanpaturik hil ohi

dira (gero osorik irensten dituzte) eta

handiak, berriz, harrapariak atzapa-

rrez organo garrantzitsuetan presioa

eginez hiltzen dira. Bestalde, ugaz-

tun asko harrapariak heltzean bere-

hala heltzen dira, shockak jota.

Beste espezieek ez bezala, belatzek

mokokadaka hil ohi dituzte beren

harrapakinak, mokoaren alboetan

dituzten akatsak biktimen lepoa

apurtzeko baliatuz; dena den, sarri-

tan hegaka goitik abiadura handian

amilduz besterik gabe hiltzen dituzte

harrapakinak, talka oso bortitza iza-

ten da eta. Senez, harrapakinek zir-

kinik batere egiten ez dutenean,

harrapariek presio egiteari uzten

diote eta jaten hasten dira, ihizia

artean hilik ez badago ere.


39/252

40

HHarrapariek erasokor, indartsu,

hotz, bakar eta berekoi badi-

rudite ere, errealitatea ez

dator inondik ere bat uste horrekin,

zeren beren artean ez baitira hegaztiespezie asko baino erasokorragoak;

aitzitik, ugaltzealdietan espezie guz-

tiak dira sozialak, eta are gehiago,

askok talderako joera izaten dute.

Beraien harreman-jokaera oso kon-

plexua da; oinarria komunikazioa da

eta xedea borroka askorik ez gerta-

tzea. Izan ere, borrokak gertatzen

direnean, oso erritualizatuak izatendira: dei, zuzeneko soaldi, mehatxu-

keinu eta hegaldaketa-erakustaldi

batzuen bidez arerioen arteko nagu-

sitasuna eta menpekotasuna ezar-

tzen dira, ezeinek ere ez atzaparrak

ez mokoa erabili beharrik ez duela.

Harreman-jokaera indibiduoen arteko

elkarreragiketa dakarten jokabide

guztien multzoa da; hori ere, anima-

lien beste alderdi batzuk bezala, indi-

biduoen onurarako bilakatu da.

Harreman-jokaerak berezko du

komunikazioa. Harrapariak seinaleez

baliatzen dira komunikatzeko, beste

izaki bizidun asko bezala. Batzuetan

seinaleak senak emanak izaten dira,

txitoek gose direnean gurasoei bidal-

tzen dizkiete gose-deiak kasurako.

Beste batzuetan, alabaina, senaz

haraindikoak dira eta erritual bihur-

tzen dira; erritual nagusia gorteiatzea

da. Emeek, esaterako, otzan eta

menpeko jokatzen dute arrei janariaeskatzen dietelarik kopulatu baino

lehen. Arrak eme goseari jaten ema-

ten dioneko errituala estalketa daka-

rren jokaeraren osagaia da.

Hala ere, ikusizko seinale bidezko

komunikazioan ez dira asmoak edo

nahiak soilik jakinarazten; aitzitik,

hegazti indartsuak begiratuz besterik

gabe ikusten ari diren espeziekidea-ren adinaren, tamainaren, indarraren

eta ugalketa-egoeraren berri jakin

dezakete.

Jakina, zenbat eta handiagoa izan

hegaztia, orduan eta indartsuagoa

da; beraz, tamaina ahalaren adieraz-

garria da, eta horregatik harrapari

askok eginahalak egiten dituzte diren

baino handiagoak emateko: lumak

puztu eta laztu, hegalak eta isatsa

zabaldu eta gorputz osoa tentetu.

Harrapakinak harrapatzeko, sarkinen

bat uxatzeko zein etsai izan litekeen

bati buruz buruko borrokatzeko

gogoa ahantzarazteko, zenbat eta

handiagoa hobe. Horregatik, arrano

askok, arrano beltza eta arrano eper-

zalea lekuko, buruko lumak lazten


40/252

41



41/252

42

dituzte mehatxuren bat nabaritzen

dutenean, handiago eta izugarriago

emateko.

Hala bada, bi indibiduo borrokatzen

direnean, galtzaileak gorputz uzkur-tzen du menpekotasun seinale gisa,

garailearen haserrea baretzeko eta

minik egin ez diezaion. Tamaina txi-

kiak konfidantza ematen dio garailea-

ri, arerioren mehatxua tamainarekin

barera moteltzen baita.

Zenbait ornitologok egindako azter-

lan etologikoen arabera, baliteke sei-

nale batzuk elkarren aurkako errefle-xuen ondorio izatea. Dena den,

Komunikazio-seinaleak ez dira beti

nahita bidaltzen, zeren kolore hutsak

edo luma gaitasunak berak besterik

gabe indibiduoaren osasunaren, adi-

naren, sexuaren edo taldearen berri

eman baitiezaiekete espeziekideei.

Hori dela eta, aztoreek eta belatza

handiek, esaterako, bizitzako lehenurtean luzetarako marrak dituzte eta

jarraiko urteetan zeharretarakoak.

Alabaina, lumen koloreak ezezik

begienak ere adierazten du batzue-

tan indibiduoaren adinaren berri;

halaxe gertatzen da Holanda Berriko

aztorearekin, adibidez: jaiotzean begi

grisak ditu, bizitzako lehen urtean

horiak, gaztaroan laranjak eta hel-

duaroan gorri minak.

Sexuen arteko diformismoari dago-

kionez, harrapari bakan batzuetan

soilik nabaritzen dira sexuak bereiz-

ten dituzten ezaugarriak. Adibidez,

Andeetako kondor arrek bizarrak eta

gandorrak dituzte emeak erakartze-

ko. Sexu-kontuetan, mirotz zuri arrek

ugaltzealdietan indarra eta trebezia

agertzeko egiten dituzten hegalaldi-

erakusketak beraien osasuna eta

"savoir faire" delakoa adierazteko

bitartekoak dira. Beste harrapari

batzuek, belatzek kasurako, bikoteasortzen dutenean, hegalaldi-erakus-

keta baterakoak egiten dituzte elkar

onartzeko; hala beren ziklo hormona-

lak sinkronizatzen dituzte eta aldi

berean izaten dira prest ugaltzeko.

Entzunezko komunikazioa

Ikusizko seinaleak oso garrantzitsuakizanik ere, argi dago harrapariek

elkarrekin komunikatzeko halakoak

ezezik entzunezko seinaleak ere era-

biltzen dituztela. Esaterako, espezie

askotako inbididuok karraka egiten

behin eta berriz borrokan ari direne-

an, soinu karrankarien bidez arerioa

lehiatik gibeleratu nahiz.

Ugaltzeari helduta, soinuak gorteia-tzean bertan hasten dira. Atsegineko

garrasi motelak, sehiek egin ohi

dituztenen antzekoak, geroz eta oze-

nago bilakatzen dira kilikadura

sexualak gora egiten duen heinean.

Ondoren, soinuek bikotekideak

batzen ditu, atxikimendu-murmurio

gozoen burutzapen ugaltzea da.

Ugaltzealdia harrapariek zaratarik

gehien egiten dutenetakoa da.

Espezie batzuetan, eme bila ari diren

arrak durundiatsu eta asaldaturik

agertzen dira, eta ehizatzen dituzten

harrapakinak atzaparretatik esekita

eramaten dituzten hegaz, emeak

jatera gonbidatzen. Horrela bada,

hegalaldi horietan emeak entzuteko

seinalez karranka-garrasiak eta


42/252

43



43/252

44

ikusteko seinalez emea elikatzeko

gaitasuna erakutsiz erakartzen

dituzte.

Lehenengo harremanak

Harremanetarako komunikazio eta

elkarreragiketak txitoek arrautzaren

oskola hautsi baino lehen hasten dira

harrapari espezieetan. Enbrioiek

arrautza barruan daudela egiten

dituzten lehenbiziko soinuei erantzun

egiten diete gurasoek. Jaiotakoan,

harreman-jokaeraren lehenbizikoadierazkaria txitoek gose edo hotz

direnean janari edo bero eske eten-

gabe txio egitea izaten da. Amek

berehala erantzuten dute, amoltsuki,

eta behar dutena ematen diete.

Geroago txitoek beren senideekin

izaten dituzte harremanak. Batzuetan

ongi hartzen dute elkar eta beste

batzuetan, aldiz, elkarren aurka ari-

tzen dira. Izan ere, espezie batzueta-

ko txitoak elkarrengana biltzen dira

habia barruan berotan egoteko, elka-rrekin olgetan eta mokoka aritzen

dira, eta gurasoetako bat habiara

etortzen denean zalapartan hasten

dira, ahoa zabal-zabal dutela; aldiz,

beste espezie batzuetan, txitorik han-

dienek ahulenak mokoka hiltzen

dituzte edo habiatik kanporatzen

dituzte. Nolanahi ere, harrapari guz-

tietan izaten dira txito arteko liskarrakgurasoek jaten ematen dieten aldian,

baina erasoak ez dira larriak izaten.

Oro har, espezierik handienen txitoek

soilik hitzen dituzte beren senide

makalagoak, arrano beltzenek edo

Pomerianako arranoenek esaterako.

Ostera, askoz maizago gertatzen da

gurasoek eurek txitorik ahulena hil-

tzea janaria urri dagoenean; halaxejokatzen dute gure arteko gabiraiek.

Habiako bizitzan zehar etologoek

aztarna esaten dioten harreman-pro-

zesua gertatzen da; hain zuzen ere,

prozesu horren funtsa txitoak jaten

ematen diona gogoratzea da, espe-

zie berekoa izan zein ez; ondoren

hari loturik sentitzea da. Hala, gerta

daiteke helduarora iritsitakoan aztar-

na utzi dion espeziearekin sexualki

erreakzionatzea ere.

Ezagutzen dira jaiotzatik bertatik

gizaki bakar batek hazitako harrapa-

rien kasuak. Harrapariok etengabeko

harremanak izan dituzte hazi dituzten

gizakiekin, eta azkenean hegaztiek

gorteiatu eta ugaltze-laguntzat hartu

dituzte, beste gizaki batzuekin eraso-


44/252

45


kor erreakzionatu dutelarik. Halasozializaturiko harrapariak gatibutzan

ugaltzeko programetan erabili dira,

intseminazio artifiziala errazago izan

dadin.

Naturan, aztarna espezieen identitate-

ari eusteko mekanismoa da segurue-

nik. Hala ere, harrapari helduek ez

bide dituzte ezagutzen beren txitoak,

haiek gurasoak ezagutu arren, zeren

egiaztaturik baitago gabiraien eta

belatz gorrien txitoak beste habia

bateko txikoekin batera jar daitezkeela

inolako arazorik gabe batez ere

habia berriko txitoak txikiagoak badi-

ra; aitzitik, handiagoak izanik aldea

kentzen diete senide berriei janaria

lortzeko lehia gogorrean eta erraz lor-

tzen dute "gurasordeek" onartzea eta

jaten ematea. Nahiz eta txitoek berenlehenbiziko saioetan habiatik kanpo

hegaldatu, gurasoek elikatzen jarrai-

tzen dute; hain zuzen ere, hegazti

gazteak gurasoen atzetik ibiltzen dira,

haiek ehizatzen dituzten piezak har-

tzeko.

Normalean, habiatik irten ondoren,

harrapari gazte gehienek harreman

sendoak izaten dituzte aldi batez

beren gurasoekin, nola ehizatu eta

hegatzeko teknika irakasten baitiz-

kiete.

Geroago, helduak gazteen eskaeren

aurrean erasokor erreakzionatzen has-

ten dira; espezie batzuek, belatz han-

diak kasurako, lurraldetik kanpo bota-

tzen dituzte umeak haiek beren burua

gobernatzeko gauza direnean.


45/252

46

Ezaugarri orokorrak

EEguneko harraparien artean

janari azturetan eta sexuen

arteko diformismoan arrak

emeak baino txikiagoak dauden dife-

rentzia handiak gora-behera, denak

ere oso antzekoak dira ugalketaren

biologiaren ikuspegitik.Hegazti harrapari gehienak oso lurral-

dekoiak dira; bikoteek gogo biziz

defendatzen duten beren lurraldea,

nahiz eta ehizan ari direla eremu

horren mugak gainditu.

Ehiza-eremuon azalera oso ezberdina

espezie batetik bestera. Arrano mar-

tzialarena 250 kilometro karratutik

gorakoa izaten da eta belatz txikiena,berriz, kilometro eta erdi karratukoa

baino ez.

Lurralde egokiaren jabe izateaz gaine-

ra, harrapari arrek beren burua saltzen

jakin behar dute, emeak erosle zuhu-

rrak izaten dira eta, hots, trebeak dira

"galairik" hoberena hautatzen bikotea

sortzeko. Eta jakin ere ongi jakiten

dute, zeren gorteiatzean arrek egiten

dituzten gauzetariko batzuk emeari

jaten ematea eta hegalaldi ikusgarrien

bidez indarra erakustea izaten baitira.

Arra emea beti ongi elikaturik edukitze-

ko gauza izatea oso garrantzitsua da,

eta horrenbestez ehizan trebea izatea

beraren balioaren eta txitoak ongi haz-

teko gaitasunaren adierazgarri garran-

tzitsuenetakoa da. Baldin eta "galaia"

ez bada gauza emea gorteiatzen ongi

elikatzeko, honek ez du laguntzat

onartzen.

Are gehiago, mirotz zuriaren emeek

hain hartzen dute aintzat ezaugarri

hori, ezen batzuetan nahiago izaten

baitute ehiza-lurralde ona duen ar aditu

baten harenean egon ar gazte eta ikasi

gabe batekin bikotea egin baino.Falkonidoen familiako espezieek izan

ezik (belatzak eta zapelatzak), egune-

ko harrapari gehienek gogotsu arreta

handiarekin egiten dute habia, txitoak

haztea baita beraien bizitzako harre-

man-gertaera nagusia, halaxe transmi-

titzen dizkiete eta beren geneak

hurrengo belaunaldiei. Estalketa eta

txito-hazkuntza arrakastatsuak izangobadira, ezinbestekoa da bi gurasoak

ahalegin-lankidetzan aritzea.

Harrapari espezie gehienetan, arrek

eta emeek zorrotz bananduta dituz-

ten eginkizunak.

Hala bada, arrautzak errun ondoren,

emea habian geratu ohi da arrautzak

berotzen eta, geroago, txitoei jaten

ematen bizitzako lehenengo astee-

tan, eta arrak janaria ekartzen du.

Ama artatsuak harrapakinei haragia

erauzi eta xehetu egiten ditu, txitoek

jan ahal izan dezaten. Espezie

batzuetan, emea ehizan abiatzen

denean arrak hartzen du habiako

lanak egiteko ardura.

Hala ere, badaude harrapari batzuk

(saiak, zapelatz liztorjalea eta


46/252

47



47/252

48

Afrikako sugekaria) ugaltzeko eredu

horri lotzen ez zaizkionak; aitzitik,

espezie hauetako arrek eta emeek

hainbana egiten dituzte arrautza-

zaintzako eta txitoen hazkuntzakozereginak.

Habiak jartzeko erari dagokionez ere

ezberdintasunak daude espezien

artean; esaterako, miru beltzak

habia-koloniatxoak eratzen ditu,

nahiz eta bikote bakoitzak bere lurral-

dea izan habia inguruan.

Muda

Oro har, eguneko harrapariei ugaltze-

aldian zehar edo hura amaitu ondoan

gertatzen zaie urteko lumaberritzea,

ugaltzealdia amaitu eta berehala

migratzen diren espezieei izan ezik,

hauek negua igaroko duten tokira

heldutakoan lumaberritzen baitira,

migrazioan eragozpenik ez izateko.Muda hainbat hilabete geroago buru-

tzen da; espezie gehienen urteko

zikloaren bukaeraren seinalea da.

Lurraldeaz jabetzea

Eguneko harrapari espezieetan,

lurralderik ez duen arrak ez du eme-

rik estaltzeko itxaropenik, ez du eme-

rik batere erakarriko eta. Zeinek bere

"feudoa" izan beharrak ehiza-eremu

bila bultzatzen ditu "galaiak"; hartaz,

bi aukera izaten dituzte, edo lehengo

jabearen heriotza dela eta hutsik

geratu den lurralde bat atzeman eta

emea aurkitu bikotea sortzeko, edo

arren bat beraren lurraldetik uxatu eta

beraren emea lagun hartu.

Habia toki eta era nahikoa ezberdine-

tan egiten da espeziearen arabera.

Batzuek habia handiak eraikitzen

dituzte eta urtean-urtean konpontzen

eta zabaltzen dituzte, arranoek esa-terako, eta beste batzuek, aldiz,

habiarik egin ere ez dute egiten:

arrautzak zoruaren gainean kokatzen

dituzte, harkaitzetako haitz garaietan.

Nolanahi ere, habiak ezaugarri jakin

batzuk izan behar ditu: txitoak egural-

di txarretik, hotzetik eta berotik begi-

ratu behar ditu, bai eta harraparien

erasoetatik ere, eta arrautzak eta txi-toak segur egoteko modukoak izan

behar dira.

Zenbait lurraldetan, harrapariek ez

dute izaten toki egokirik habia egite-

ko. Eragozpenik larrienak espezierik

handienek izaten dituzte; hauek labar

harritsuak edo zuhaitz handiak behar

dituzte. Harrapari espezie gehienetan

%85 inguru bikote bakoitzak beste-etatik bereizi egiten du bere habia.

Ornitologoek uste dute jokaera

horren oinarria espezieok habia egin

eta janaria lor dezaketen tokiak nahi-

koa era uniformea eta jakinean bana-

turik egotea dela. Harrapakin jakinen

menpean dauden harrapariak, berriz,

kolonietara biltzen dira; halaxe egiten

dituzte habiak miru beltzek eta miru

gorriek.

Beste alde batetik, nahiz eta ia harra-

pari guztiek urtean behin bakarrik

hazi txitoak, jarduera garrantzitsu

horretan aritzen diren denbora ez da

denetan bera izaten, baizik eta tamai-

naren araberakoa. Horrenbestez,

belatz txikiek, gabiraiek, miruek eta

mirotzek 28-30 egunez txitatzen dute


48/252

49



49/252

50

eta txitoek lau aste igarotzen dituzte

habian, hau da, ugaltze-zikloa biko-

tea sortzen denetik indibiduo gazteak

bere kasa bizitzen hasi arteko aldia

ehun egun eskasetan burutzen dute.Ostera, espezierik handienen zikloa

handiagoa da; kondorrek eta arrano

batzuek, esaterako, ia urtebete ema-

ten dute ugaltzen eta txito bat beste-

rik ez dute hazten bi edo hiru urterik

behin.

Horrez gainera, espezie bakoitzaren

ugaltze-zikloaren barruan aldaketak

izaten dira aspaldiko bikoteek gor-teiatzeko aldia laburtzen dutenean;

hala gertatzen denean, emeak ohi

baino goizago erruten ditu arrautzak,

eta batzuetan habiatik kanpo bizi

diren gazteei jaten ematen ohi baino

denbora gutxiago igarotzen dute.

Ugaltzeko programatuak

Hegaztiek energia handia behar iza-

ten dute beren bizitza-zikloak buru-

tzeko. Ugaltzen direnean, esaterako,

arrek izugarrizko ahalegina egin

behar izaten dute: lehenbizi emea eli-

katu behar izaten dute, arrautzak

erruteko gauza izan dadin, eta ondo-

ren txitoei jaten emateko lain ehizatu

behar izaten dute. Hori dela eta,

harrapariek harrapakinak ugari diren

urtaroan egiten dute habia, hots, uda-

berrian eta udan, nahiz eta errunaldia

negu amaieran hasi, normalean

harrapakin kopurua bere maila gore-

nera heldu aurretik, ugaltze-zikloa

janaria berriz ere urri izan baino lehen

amai dadin.

Errunaldiaren hasieran ere eragin

handia du tamainak. Oro har, espezie

handiak, ugaltze-ziklo luzeak baitituz-

te, txikiak baino lehenago hasten

dira, gazteak negua iritsi baino lehen

bere kabuz aritzeko gauza izan daite-zen. Hala ere, joera horia aldatu egi-

ten da elikadura motaren arabera,

urtaro bakoitzean ez baita bera izaten

harrapakin guztien kopurua. Hala,

txoriak edota ugaztunak jaten dituz-

ten harrapariek (arranoak eta zapela-

tzak) intsektuak edo arrainak jaten

dituztenek (zapelatz liztorjalea edo

belatza) baino lehen egiten dutehabia. Euskadin, arranoek eta apirila

hasiera eta maiatz erdialdea bitarte-

an erruten dituzte arrautzak, eta

zapelatzek eta belatzek maiatz

amaiera eta ekain erdialdea bitartean

erruten dituzte. Erteuropan 15-20

egun gehitu behar dira.

Lurralde epeletan, harrapariek sin-

kronizaturik erruten dituzte arrautzak,txitoak janari ugari dagoenen jaio dai-

tezen. Hala gerta dadin, habia egite-

ko prozesua udaberrian hasi behar

da, janaria artean urri delarik, ordutik

aurrera egunean baino egunean

janari gehiago izaten baitute eskura;

udazkenean, aldiz, harrapakin asko

daude, baina geroz eta gutxiago,

negua hurbil egonik.

Alegia, lurralde epeletako harrapa-

riek, hegazti gehienek bezala, fotoe-

pealdiaren bitartez sinkronizatzen

dituzten beren ugaltzealdiak. Esan

nahi baita, eguneko argialdiaren irau-

penak hegaztien sistema hormonala-

ri eragiten diola eta urteko sasoi txa-

rrean ugaltzea eragozten diela. Uda

erdialdeko egun luzeek ugaltze-fun-


50/252

51



51/252

52

tzioak inhibitzen dituzte; funtziook ez

dira askatzen neguko egun laburrak

iritsi arte.

Hala bada, udaberrian eguna luza-

tzeak hormonen produkzioa eragitendu, eta hormonek gonadak hazaraz-

ten dituzte. Ugalketako organoak

nahikoa garaturik daudenean, arrau-

tzak erruteko eguna hegazti bikoteak

janaria lortzeko duen gaitasunaren

arabera egongo da.

Harrapakin ugariko urteetan urritasun

urteetan baino goizago erruten dituz-

te arrautzak; ildo beretik, karraskariakjaten dituztenek (belatzak edo zape-

latzak) zenbat eta basasagu gehiago

orduan eta goizago erruten dituzte

arrautzak. Gauza bera gertatzen da

gabiraiekin ere: udaberri gozoko urte-

etan bestela baino goizago egiten

dute habia, txoriei, beren harrapakin

maizenei, udaberria euritsua eta

hotza den urteetan baino goizagosortzen baitzaizkie lumak.

Txito kopurua, aldakorra

Harrapari batek bere bizitzan zehar

hazten dituen txitoen kopuruan hain-

bat faktorek dute eragina: habia egi-

ten hasten den adinak, egiten dituen

habien kopuruak eta ugaltzealdi

bakoitzeko txito kopuruak.

Hala ere, tamainak ere badu zerikusi-

rik. Harraparirik handienak besteak

baino luzeago bizi ohi dira, eta habia

egiten ere zaharrago hasten dira,

gehiagotan ugaltzen dira eta aldi

bakoitzean txito gutxiago hazten

dituzte. Esate baterako, saiak, 40

urte bizi badaitezke ere, ez dira ugal-

tzen 4 edo 5 urte bete artean, eta aldi

bakoitzean txito bakarra hazi ohi

dute. Belatzak, ordea, urtebeteko

direla ugaltzeko gauza dira eta urtean

sei txito haz ditzakete, baina nekezirauten dute bost urte baino gehiago

ugaltzen.

Beraz, bizitza laburreko harrapariek

ahalik etekinik handiena atera behar

diote ugaltzealdi bakoitzari, hurren-

goa heldu aurretik hil baitaitezke.

Hain zuzen ere, harrapari txikiok hain

izaten dute ugaltzeko grina bizia

ezen, lehenbiziko ahalegineko erru-naldiak kale egiten badu, beste bati

ekiten baitiote berehala.

Txitoen heriotza-tasa oso handia

denez gero, gutxi heltzen dira ugal-

tzeko adinera, eta horregatik guraso-

en ardura nagusia txito asko haztea

izaten da, dagoeneko lumaztaturik

daudenak zaintzea bazter utzirik.

Aldiz, harrapari handiak luzeago bizidira, ez dira bi ugaltzealdiren bitarte-

an hilko diren beldur, eta horregatik

urte batean ugaltzeko giro onik ez

badago, ez dute inolako nekerik

hurrengoa arte itxaroteko. Halaber,

txikiek baino joera handiagoa dute

inork eragotziz gero habia uzteko eta

sarritan urteak igarotzen dituzte ugal-

du gabe. Hain zuzen, horrexegatik

egiten die horrenbeste kalte gizakion

jarduerak beren ugaltze-eremuetan.

Ugaltzealdiko jokaeraren beste ezau-

garri bereizgarri bat txitoak habiatik

irten ondoren gurasoak haien ondoan

bizi izatea da.

Oraintsu arte pentsatu izan da harra-

pariak ez zirela ugaltzen gazte-luma-

tan zirelarik, artean sexualki helduak


52/252

53



53/252

54

ez zirela eta, baina orain badakigu ez

dela hala gertatzen, azterlan batzuek

erakutsi baitigute espezie gehienetan

gazterik ugaltzea beste inguruabar

batek eragozten duela, habia-ere-muak eta emeak lortzeko helduekin

lehiatzeko gauza ez izateak.

Egiaztatu da ezen, lurralde jakin

bateko helduak udaberrian desager-

tuz gero, indibiduo gazteagoek egiten

dituztela habiak.

Espezie askotan lehenbiziko habia

egiten den adina sexuaren arabera-

koa da: emeak arrak baino goizagohasten dira ugaltzen.

Fenomeno horren azalpena izaten da

emeak arrak baino gazteago hiltzen

direla eta beti egoten direla gazteek

ugalketan bete ditzaketen plaza

hutsak. Orobat, kontuan hartzekoa

da eme gazteak ar helduekin pareka

daitezkeela eta, alderantziz, ar gazte

eta ezjakinek oso gaitz dutela emehelduekin parekatzea, ez baitira

gauza izaten bientzako adina janari

lortzeko, harrapakin-lehian beraiek

baino ehiztari hobeak egonik.

Errunaldia

Espezie bakoitzak erruten dituen

arrautzen kopurua tamainaren eta

dietaren araberakoa izaten da. Sai

handiek eta kondorrek arrautza baka-

rra erruten dute habia egiten duten

bakoitzean; belatzek eta akzipitrido-

en familiako espezieek, ostera, txikia-

goak izanik, inoiz sei ere erruten

dituzte.

Halaber, karraskariez elikatzen diren

espezieek intsektuak edo txoriak

jaten dituztenek baino arrautza

gehiago erruten dituzte, espezieak

tamainaz antzekoak izan arren. Hala

ere, hegazti harrapari guztiek erruten

dituzte arrautzak txandaka, hau da,zenbait egunetan zehar. Esaterako,

sei arrautza erruten dituztenek hamar

bat egun behar izaten dituzte.

Alabaina, arrautza-berotzea apurka-

apurka hasten da, eta ondorioz hel-

duek ez dituzte arrautzak behar

bezala berotzen azkena errun arte.

Arrautza bakarra erruten duten espe-

zieek beste bat erruten dute lehenen-goa galtzen denean.

Ez daude bi arrautza

berdinak direnik

Harraparien arrautzak kolore eta

marrazki ikusgarrikoak dira, denak

ere ezberdinak, are errunaldi bereko-

ak izanik ere, eta horregatik guztiaga-tik arrautza-bildumazaleen gutiziak ia

desagertarazi egin ditu harraparien

habiak Lurreko toki askotatik.

Errun eta berehala arrautzen kolorea

nahikoa matea izaten da, baina gero,

gurasoek txitatu ahala, distira hartzen

dute.

Arrautzen pigmentazio-ezberdintasu-

nean eragina duen faktore nagusia

ama arrautzak obiduktuan zehar iga-

rotzean dagoen egoera da, orduan-

txe jasotzen baitute pigmentazioa.

Hala bada, arrautza errutean ama

mugitzen ari denean arrautzari kolore-

zerrendak egiten zaizkio oskolean;

beste batzuetan osorik koloreztatzen

dira, eta sarritan errunaldiko azken

arrautzak besteek baino pigmentazio


54/252

55



55/252

56

urriagoa izaten du. Oso zaila da

marrazki bereko bi arrautza aurkitzea.

Ornitologoek uste dute arrautzen

orbainen xedea kamuflajea dela. Hala

ere, horrek ez du azaltzen zergatikdiren arrautza batzuk zuri-zuriak, ino-

lako marrazkirik gabe. Aditu batzuek

esan dute espezie handiek eta harra-

pariek ez dutela kamuflaje handirik

behar habiak toki helgaitzetan edo

ilunetan egiten dituzte, eta hain

zuzen ere horrexegatik ez zaizkiela

koloreztatzen arrautzen oskolak.

Ezaugarri bi horiek, ordea, ez dira halagertatzen arrautza zuriak erruten

dituzten harrapari espezie guztietan.

Esaterako, gabiraien eta arranoen

arrautzak guztiz zuriak dira, edo pun-

tudunak, edo lerro gorri edo nabardu-

nak, eta belatzenak, berriz, askoz

apainago eta trinkoago koloreztatuak.

Tamainari helduta, honetan ere bada-

go zeresanik. Izan ere, harrapariekgainerako hegaztiek baino arrautza

astunxeagoak erruten dituzte, oro har.

Hala, 100 bat gramoko belatzak 14-

16 bat gramoko arrautzak erruten ditu

habian eta usapalak, berriz, 6 bat gra-

mokoak, gehienez ere. Alde nabar-

men horren arrazoia harraparien

beraien biologian dago, zeren, habia-

tik ia heldu tamainakoak direla irtete-

ko, oso azkar hazten baitira eta jaio

ere handiago eta garatuago jaiotzen

baitira, arrautza handiagotik, jakina.

Zergatik galtzen dira

harraparien habiak?

Harraparien habiak maiz galtzen

dira, arrautzak errun baino lehen,

errunaldian bertan zein errun ondo-

ren, dela janaria urri delako, dela

gizakiok esku hartzen dugulako,

dela pestiziden kariaz, dela beste

animaliaren baten ihizi bihurtzendirelako, dela istripuren bat gerta-

tzen delako, esaterako habia eror-

tzea edo uholde batek eramatea, txi-

toak amiltzea edo arrautza oskol

ahulak haustea.

Pestizidek, kasurako, hainbat habia

galtzen dute, arrautzen oskola des-

kalzifikatzen baitute, gurasoek txita-

tzen hasten direnean arrautzakapurtzea eraginez. Alde jakin bateko

populazioa pestizidaz oso kutsaturik

dagoenean, batzuetan enbrioiak jaio

aurretik hiltzen dira. Ehizarako ani-

maliak hazten diren aldeetan, ehiza-

esparruetan adibidez, gizakiak bor-

tizki jazartzen zaizkie harrapariei,

eta habiak apurtzen dizkiete. Inoiz,

gizakiek industri jarduera batzuetanere suntsitzen dituzte harraparien

habiak, basogintzan edo nekazari-

tzan ari direla, eta baita jolasean

ere.

Harrapariek beren txitoak lasai hazi-

ko badituzte, toki urrunetan egin

behar dute habia.

Exhibizionista apartak

Eguneko harrapariak parekatzen

direnean, arraren hegaldaketa-era-

kustaldiek eta emeari egiten dizkion

dei bereziek zerikusia handia dute

bikotearen sorkuntza eta batasuna-

rekin eta habia eta ehiza-lurraldea-

ren hautapen eta defentsarekin,

beste hegazti espezie askotan ger-


56/252

57



57/252

58

tatzen den bezala. Hegaldien bidez

arrak harrapariak uxatzen ditu eta

emea erakartzen du.

Hegada-erakustaldi akrobatikoetan,

espezie gehienetan arrak eta emeakbatera egiten dute hegan, eta asko-

tan, ia beti esango genuke, bikoteki-

deetako bat bestearen aurka oldar-

tzen da, eraso egiten ari balitzaio

bezala, eta besteak, beherago

dagoenak, bizkarrez behera jarri eta

une batzuez atzaparrak ustezko era-

sotzailearenekin lotzen ditu.

Eztei-hegaldi horietan, batzuetanmiru eta arrano bikoteak buruzgain-

ka aritzen dira airean, elkarri atza-

parretatik helduta.

Akzipitridoek, bestalde, gora eta

behera aritzen dira hegaz, hots,

bere burua nabarmentzen ari den

arra batzuetan gora eta beste

batzuetan behera hegaldatzen da,

minutu gutxi batzuetan distantziahandia zeharkatzen duela. Zapelatz

liztorjaleek bikotearen lurraldearen

mugak finkatzen dituzte hegaldi

horien bidez.

Hala ere, hegada-erakustaldirik

ikusgarrienak harrapari hegaztijale-

ek egiten dituzte; belatz handiak,

kasurako, kiribil-jauzi izugarriak egi-

ten ditu airean. Agerraldi horietan,

jauzien osagarri harrapariek azkar-

tasun handian eragiten die hegalei

eta dei-garrasi biziak egiten dituzte.

Akrobazia hauek oso goi egiten

dituzte; azkenean harrapariak

habiarantz amiltzen dira ziztu bizian

(aztoreak 320 km/h azkartasunera

irits daitezke haizeak alde joz gero).

Arrek beren lurraldea sarkinen aurka

defendatzean egiten dituzten hegal-

daketa-erakustaldiak hain dira emeak

gorteiatzean egiten dituztenen antze-

koak, ezen maiz gaitz izaten baita

hegaz ari direnak arerioak diren edomaitasun-jokoetan ari diren ar-emeak

diren. Arrak lurraldeagatik borroka-

tzen direnean, lehenbizi biak igotzen

dira hegaka eta ondoren lurraldea

defendatzen duena beherago gera-

tzen da, habiaren eta sarkinaren

bitartean.

Borrokaldirik latzenetan, arerioak

elkarri jazartzen zaizkio, elkarri ora-tzen diote atzaparrez, lurrera jausi

eta behegainean direla elkar astin-

tzen dute bortizki. Bi arerioek larri

zauriturik bukatu ohi dute borroka,

eta sarritan bietako bat hiltzen da.

Oraindik harrapariek eremua, laguna

eta habia nola hautatzen duten behar

bezala ikertu ez bada ere, badakigu,

hala ere, espezie migratzaileek etabizitza laburrekoek urtean-urtean

aldatzen dituztela habia-eremua eta

laguna; beraz, espezie horietako indi-

biduoak maiz gertatzen dira laguna

eta "feudoa" hautatu beharrean.

Aldiz, espezie sedentarioek, luze bizi

diren harrapari handiek, alegia, toki

berean egiten dute habia urtero, eta

lagun berarekin ia beti.

Habiaren kokalekua hautatu

eta habia eraiki

Harrapari bikotea arraren lurraldean

kokatu ondorik, hurrengo urratsa

arrak habiaren kokalekua hautatzea

izaten da; hautapena egin duenean,

eraikitzeari ekiten dio, emea bertara


58/252

59



59/252

60

erakartzeko ahaleginak egiten dituen

bitartean.

Espezie batzuetan emeak eraikintza-

ren azken aldian soilik laguntzen dio

arrari zeregin horretan, baina bestebatzuetan biak aritzen dira habia erai-

kitzen zein konponketak egiten.

Etzauntza egiteari gorteiatzen haste-

arekin batera ekiten badiote, halako-

etan eguraldi oneko egunetan baizik

ez dira aritzen lanean, eta arrautzak

errun baino egun batzuk lehenago

bukatzen dute.

Eguneko harrapariek habia eraikitzenematen duten denbora ez da berdina

izaten ezerezetik hasten direnean eta

lehengo habia bat berritzen dutene-

an. Urtean-urtean habia bera erabil-

tzen duten espezieek material berriak

eransten dizkiote aldi bakoitzean;

horrela, habia zaharra atontzeaz gai-

nera, jabeak heldu direla adierazten

dute.Horrenbestez, eta lehen esandakoari

jarraituz, harrapari handiek gazte-

gazterik soilik egiten dituzte habia

berriak, hain zuzen ere lehenengoz

parekatzen direnean. Gainerakoek

urteroko ohantzea bereiztu baizik ez

dute egiten

Elikadura errituala

Gorteiatzeko errituek bikoteen sinkro-

nizitatea finkatzen dute eta ume-haz-

kuntza onerako behar diren jarrera-

ereduak garatzen dituzte.

Parekatzealdian eta emeak arrautzak

errun baino lehen, arrak eta emeak

beren arteko loturak sendotzen dituz-

te lurraldea eta habia batera defenda-

tuz; arrak emea elikatzen du, ugalko-

rragoa izan dadin. Bikotea eratu berri

dela, arrak eta emeak biek defenda-

tzen dute beren lurraldea, baina zen-

bat eta errunaldia hurbilago orduaneta motelago bilakatzen da emea eta

arrak ahalegin gehiago egin behar

ditu bikotearen lurraldea defendatze-

ko eta emea elikatzeko.

Espezie askotan, arrak emeari ekar-

tzen dizkion harrapakinak ezinbeste-

koak dira hura behar bezain sendo

egon dadin eta arrautzak erruteko

gauza izan dadin. Beste batzuetan,elikadura errituala hasteak zehazten

du errunaldiaren hasiera.

Arrak habian edo hurbileko pausale-

ku batean elika dezake bere laguna.

Errituala pausaleku batean gertatzen

denean, "galaiak" txio egiten du leun-

ki badatorrela iragarriz eta emea

habiatik hegaka bertaratzen da eta

janaria hartzen dio atzaparrez.Elikadura erritualak aurrera egin

ahala, emea astuntzen hasten da,

gero eta koipe-erreserba handiagoak

baititu, eta gero eta proteina gehiago

paparreko muskuluetan. Pisu-gehi-

kuntza hori erabat ezberdina da

espezie batetik bestera; esaterako,

belatz gorria %30 inguru loditzen da

eta arrano arrantzalea %4 baino ez.

Koipe eta proteina erreserba horiei

esker emeak arrautzak erruteaz gai-

nera txitoak berotu ahal izango ditu,

janaria urri egon arren. Halatan, erru-

ten hasi baino lehen ongi elikaturik

dagoen emeak, erreserba handiak

dituenak, alegia, umeak ongi hazteko

aukera asko ditu, balitekeelako txita-

tzen ari delarik arrak ehizan ez asma-


60/252

61



61/252

62

tzea edo harrapakinik ez egotea.

Hala bada, erruten berandu hasten

diren belatz gorriak udaberri hasie-

ran hasten direnak baino gutxiago

loditzen dira. Hori, besterik gabe osoadierazgarri ez iruditu arren, fun-

tsezkoa da txitoan hazkuntzan,

zeren amek, txitatzen ari direnean

gehiegi argaltzen badira, habia

uzten baitute eta ondorioz txitoak

galdu egiten baitira.

Harrapari handiek, ostera, luzaro

eutsi ahal diote goseari, eta horrega-

tik espezie horietako emeek ez duteerreserba handirik behar txitatzeko.

Alabaina, bikoteko kideak beren arte-

ko loturak sendotzen aritzen diren

aldian, koipea eta proteina pilatu eze-

zik, emeei hainbat aldaketa gertatzen

zaie gorputzean errunaldirako eta

ondoko txito-hazkuntzarako presta-

tzeko. Esaterako, sabelaldean biribi-

lune bat lumagabetzen zaie, azalekoodolodi ugari dagoen aldean, arrau-

tzak hobeto berotu ahal izateko.

Lumagabetzea astuntzearekin batera

gertatzen da.

Arrak eta emeak arrautzak txandaka

txitatzen dituzten espezieetan izan

ezik, arrei ez zaie halakorik gerta-

tzen, ez dute inongo lumarik galtzen.

Bestalde, arrak emea gorteiatzen

duen aldian hainbat denbora igaro-

tzen dute elkarrekin, eta horrek bien

arteko lotura sendotzen du eta, segu-

ruenik ere, emea arrautzak errutera

bultzatzen du. Orobat, arrak hainbat

aldiz estaltzen du emea errun baino

lehen; esaterako, belatz gorriek

arrautzak errun baino zortzi aste

lehenago hasten dira kopulatzen eta

egin ere hasieran egunean behin edo

bi aldiz egiten dute eta azken aldia,

erruteko gutxi falta dela, are egunean

zortzi aldiz ere.

Gorteiatzealdia bere azkenera hurbil-du ahala, emeak geroz eta geldoago

bihurtzen dira eta geroago eta uzku-

rrago izaten dira hegan egitera, astu-

negi baitaude hartan aritzeko. Jarrera

horri "errunaldiko letargia" esaten

zaio; ohikoa da hegaztien artean eta

seguruenik ere emearen barruan

oskola garatu zaien arrautza hausko-

rrak babesteko sortutako egokitzape-na da.

Txitatzea eta eklosioa

Arrak eta emeak txitoen hazkuntza

eta gainerako lanetan dituzten eginki-

zunak argiro bereizita daude harrapa-

ri espezie gehienetan. Oro har,

emeak arrautzak berotzen ditu etatxitoei jaten ematen die eta arrak

familia osoarentzat ehizatzen du.

Habian arrautzak txitatzen igarotzen

dituen aldi luzeetan, emeak arrautzak

iraultzeko baizik ez da jaikitzen;

arrautzak lekuz aldatzeko mokoaz

baliatzen da. Txitatzen hasten dene-

an sarriago aritzen da arrautza-iraul-

tzen, beroa arrautzen alde guztietara

era bertsuan hel dadin eta oskola

habiako zoruan itsatsita gera ez

dadin.

Gainera, eme artatsuak lantzean

abartxo bat gehiago ezartzen du

habiako ertzean, txitoak eror ez daite-

zen bera itsumustuan jaikitzen dene-

an. Berotzealdiko azken egunetan

txitoek txio isil baina entzungarria egi


62/252

63



63/252

64

ohi dute arrautza barrutik, eta horre-

la emeak badaki laster jaioko direla.

Txitoek hortza esaten zaion irtengu-

nea dute mokoan eta beraz baliatzen

dira oskola hausteko; horretan egunbat edo aritzen dira. Jaiotzen direne-

an, emea ez da habiatik joaten ezta

gose izan eta arra habia ondoko abar

batean janariarekin egon arren ere.

Txitoen arteko borrokak

Arrautzatik lehenengo txitoa irteten

denetik azkenengoa irteten denartea egun batzuk igarotzen dira, eta

horregatik azkenak eragozpenak

izaten ditu gainerako senideen alde-

an. Hain zuzen ere, batzuetan hil

egiten da, janaria heltzen ez zaiola-

ko edo senideak borrokan garaitzen

zaizkiolako.

Halako borrokak ohikoak dira arrano-

en artean; esaterako, arrano beltzekbi arrautza errun ohi dituzte, baina bi

txitoetatik batek baizik ez ohi du bizi-

rik iraun: txikiena jaio eta berehala

besteak ez dio jaten uzten, habiatik

kanpora sakatzen du edo hil arte

mokokatzen du.

Sarritan liskarrok ama aurrean dago-

ela gertatzen dira, baina ez du ezer

egiten txitorik ahulena salbatzeko.

Etologo batzuek uste dute jarrera

hori funtsean txito kopurua baliagarri

dagoen janari kopurura doitzeko

mekanismoa litzateke, janari ugari

izanez gero arrano beltzek bi txitoak

hazten baitituzte.

Nolanahi ere, beste arrano batzuetan

beti gertatzen dira txitoen arteko

borrokak, are oparoaldietan ere.

Halakoetan karia ez dago argi; uste-

rik zabalena da arrautza gehiegi

errutearen muina batzuk ordezko

izatea dela, lehenbizi errutakoak gal-

duko balira ere.tamaina ertaineko harraparietan,

gutxiagoetan izaten dira txitoen arte-

ko borrokak, eta harrapari txikietan

ez dira inoiz gertatzen.

Hazkuntzaren aldi horretan, emeak

euritik, hotzetik edo berotik begira-

tzen ditu txitoak, arrak harrapakinak

ehizatu eta habiara ekartzen ditu eta

gero emeak zatitu eta txitoei jatenematen die.

Hegazti askok ez bezala, harrapari

gehienen umeek jaiotzatik bertatik

ikusten dute nola-hala, eta horregatik

amari janaria mokotik hartzeko

gauza izaten dira.

Beste espezie batzuek gutxik

harrapakinak irensten dituzte eta

gero habian

Euskal Herriko Egun Harrapariak

Documents

Transcript of Euskal Herriko Egun Harrapariak