FITXAK Ingurunearen Ezaguera -...

Ingurunearen Ezaguera

FINKATZEKO ETA ZABALTZEKO FITXAK

ZubiaSantillana

5LEHEN HEZKUNTZA

Finkatzeko fitxak

1. fitxa Zelula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32. fitxa Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak . . . . . 43. fitxa Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak . . . . . 54. fitxa Landare taldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65. fitxa Fotosintesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76. fitxa Landareen ugalketa sexuala. . . . . . . . . . . . . . . . . . 87. fitxa Landareen ugalketa asexuala . . . . . . . . . . . . . . . . 98. fitxa Ekosistemak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109. fitxa Izaki bizidunen arteko harremanak . . . . . . . . . . . . 1110. fitxa Gizakiak eta ingurunea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1211. fitxa Ingurumena babestea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1312. fitxa Lurraren geruzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1413. fitxa Lurrazala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1514. fitxa Lurraren barne-energia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615. fitxa Lurrazaleko harriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1716. fitxa Eguzki-sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1817. fitxa Unibertsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1918. fitxa Espazioaren esplorazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2019. fitxa Materia eta zer propietate dituen . . . . . . . . . . . . . . 2120. fitxa Nahasteak eta substantzia puruak . . . . . . . . . . . . 2221. fitxa Egoera-aldaketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2322. fitxa Aldaketa kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2423. fitxa Higidura eta abiadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524. fitxa Grabitate-indarra eta higidura . . . . . . . . . . . . . . . . 2625. fitxa Makina bakunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2726. fitxa Iberiar goi-ordokia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2827. fitxa Mendiak eta sakonuneak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2928. fitxa Kostaldeak eta uharteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3029. fitxa Espainiako erliebea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3130. fitxa Espainiako klimak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3231. fitxa Klima mediterraneoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3332. fitxa Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa . . . . 3433. fitxa Ibaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3534. fitxa Isurialdeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3635. fitxa Espainiako ibaien isurialdeak . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

36. fitxa Gainazaleko urak eta lurpeko urak . . . . . . . . . . . . 3837. fitxa Biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938. fitxa Espainiako biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4039. fitxa Biztanleria eta ekonomia-jarduerak . . . . . . . . . . . . 4140. fitxa Zerbitzuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4241. fitxa Espainiaren lurralde-antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . 4342. fitxa Espainiako erakundeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4443. fitxa Historiaurrea. Paleolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4544. fitxa Neolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4645. fitxa Metal Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4746. fitxa Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak . . . . . . . . . . 4847. fitxa Erromatar Hispania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4948. fitxa Erdi Aroaren hasiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5049. fitxa Erdi Aroaren amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5150. fitxa Al Andalusko bizimodua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5251. fitxa Kristau-erresumetako bizimodua . . . . . . . . . . . . . . 53

Zabaltzeko fitxak

1. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7010. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7211. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7412. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7613. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7814. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8015. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

133003 _ 0001-0096.indd 1133003 _ 0001-0096.indd 1 9/9/09 12:52:429/9/09 12:52:42

Finkatzeko eta zabalatzeko fitxak Ingurunearen Ezaguera 5

Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren

Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta

José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu

eta gauzaturiko talde-lana da.

Irudiak: Jordi Baeza, Paul Coulbois, Carlos Fernández, Digitalartis, José Santos eta Bartolomé Seguí

Hizkuntza-egokitzapena: Ramon Olasagasti

Edizioa: Ainhoa Basterretxea, Mar García González eta Ana Sánchez-Ramal

© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Inprimatzailea

EK: 133003Lege-gordailua:

Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta Zubia-Santillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikasgelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekin erabiltzen bada.

133003 _ 0001-0096.indd 2133003 _ 0001-0096.indd 2 15/9/09 17:29:0515/9/09 17:29:05

3© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Izena Data

Finkatzeko

1 Zelula

Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daude. ● Zelulak likido lodi batez betetako zakutxo modukoak dira,

eta hiru zati dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma. ● Zelulak bizirik daude, eta nutrizio-, harreman- eta ugalketa-funtzioak egiten

dituzte.

Gogoratu

1. Idatzi irudian zelularen zatien izenak.

3. Idatzi animalia-zelula ala landare-zelula diren. Ondoren, osatu testua.

2. Esan zelularen zer zatiri buruz ari den haur bakoitza.

Animalia-zelulen eta landare-zelulen arteko aldea hau da:

Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen

zatia.

Zelula eta kanpoaldea bereizten dituen zatia.

Zati honetan daude organuluak; organulu

bakoitzak funtzio bat du.

c c

133003 _ 0001-0096.indd 3133003 _ 0001-0096.indd 3 15/9/09 17:29:0515/9/09 17:29:05

4 © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Izena Data

1. Ordenatu soilenetik hasi eta konplexuenera.

Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak

Finkatzeko

2

Izaki zelulaniztunak (animaliak eta landareak, esaterako) zelula ugariz osatuta daude. ● Zelula berdinak lotzean, ehunak sortzen dira. ● Zenbait ehun lotu egiten dira elkarrekin lan egiteko, eta

organo bat osatzen dute. ● Organoak lotu egiten dira sistemak eta aparatuak osatzeko.● Sistemek eta aparatuek elkarrekin lan egiten dute,

organismo bat osatzeko.

Gogoratu

2. Idatzi bina adibide.

● Ehunak c ● Organoak c ● Aparatuak c

1.

3.

2.

4.

5.

4. Osatu esaldi hauek.

● beste izaki bizidun batzuk jaten dituzten

izaki bizidun zelulaniztunak dira.

● beren elikagaiak sortzen dituzten izaki bizidun

zelulaniztunak dira.

3. Definitu zure hitzak erabiliz zer den organismo bat.

Organismo bat

aparatua zelula organoaorganismoa ehuna

133003 _ 0001-0096.indd 4133003 _ 0001-0096.indd 4 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

4. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada.

Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak

Finkatzeko

3

● Onddoak izaki zelulaniztunak dira. Ez dira tokiz aldatzen, baina ez dituzte beren elikagaiak sortzen landareen moduan; onddoek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte, animalien antzera.

● Bakterioak izaki zelulabakarrak dira; haien zelula landare-zelulak eta animalia-zelulak baino txikiagoa eta bakunagoa da.

● Algak eta protozooak izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira. Protozooak zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke.

Gogoratu

1. Idatzi izaki bizidunen bost erreinuak.

1.

3.

2.

4.

2. Erantzun galdera hauei.

● Zergatik dira bakterioak izaki bizidun txikienak?

● Nondik lortzen dituzte onddoek elikagaiak?

3. Osatu testua hitz hauek erabilita.

izaki bizidunen erreinu bat dira. Izaki dira,

eta haien landareena eta animaliena baino bakunagoa da.

Algak eta izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira;

protozooak zelulabakarrak edo izan daitezke.

protozooak zelulaniztunak zelulabakarrak bakterioa zelula

Perretxikoa onddo mota jakin bat da.

Bakterio guztiak izaki zelulaniztunak dira.

Algak onddoen erreinukoak dira.

5.

133003 _ 0001-0096.indd 5133003 _ 0001-0096.indd 5 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

1. Osatu eskema.

3. Osatu testua hitz hauek erabilita.

Bi motatako landareak daude: lorerik gabeko landareak eta loredunak. ● Lorerik gabeko landareek ez dute ez hazirik ez fruiturik, eta esporen bidez

ugaltzen dira; lorerik gabekoen artean, bi talde nagusi daude: goroldioa eta iratzea.

● Loredun landareak lore eta hazien bidez ugaltzen dira; loredun bi talde daude: gimnospermoak, haziak bai baina fruiturik ez dutenak, eta angiospermoak, haziak eta fruituak dituztenak.

Gogoratu

Landare taldeak

Finkatzeko

4

eta eduki gabe ugaltzen diren bi

landare dira. beste batzuk sortzen dituzten zelula

bereziak dira, eta baliagarriak izango zaizkie ugaltzeko. Goroldioek ezin dute urik hartu,

ez baitute ; horregatik, oso leku hezeetan bizi dira.

lorerik esporak landaresustrairik goroldioa iratze

2. Idatzi landare bakoitzaren azpian angiospermoa ala gimnospermoa den.

Landare motak

Lorerik gabeko landareak

133003 _ 0001-0096.indd 6133003 _ 0001-0096.indd 6 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

Finkatzeko

5 Fotosintesia

● Fotosintesiaren bidez, landareek elikagai bihurtzen dute airetik hartzen duten karbono dioxidoa, eta lurzorutik hartzen dituzten ura eta gatz mineralak. Eguzki-argiaren energiari esker egiten dute fotosintesia.

● Fotosintesia landareen atal berdeetan (hostoetan eta zurtoinetan) gertatzen da; hau da, klorofila dagoen lekuetan.

● Fotosintesian, landareek oxigenoa ekoizten dute; oxigeno hori atmosferara doa.

Gogoratu


3. Lotu.

1. Idatzi koadroko hitz bakoitza zer irudiri dagokion.

● Noiz egiten dute landareek fotosintesia?

● Nola hartzen dituzte landareek lurzoruko gatz mineralak?

● Zer da klorofila?

Liber-hodiak ●

Hodi zurkarak ●

● Izerdi landua

● Izerdi landugabea

estomak

eguzki-argia

ile xurgatzaileak

liber-hodiak

133003 _ 0001-0096.indd 7133003 _ 0001-0096.indd 7 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

Landareen ugalketa sexuala

Finkatzeko

6

● Loreak landareen sexu-organoak dira, eta bi zati dituzte: bata maskulinoa, eta bestea femeninoa. Zati maskulinoa lorezilek osatzen dute, eta bertan ekoizten da polena. Zati femeninoa, berriz, pistiloa da, eta haren barnean daude obuluak.

● Polinizazio esaten zaio lore baten polena beste baten pistilora iristeari. Polinizazioaren ondoren, haziak eta fruitua sortzen dira.

Gogoratu

1. Osatu irudia, lorearen zatien izenak jarriz.

2. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Ondoren, idatzi zuzen esaldi okerrak.

3. Azaldu landare hauek nola ugaltzen diren.

Polinizazioa haizearen bidez egiten duten landareek oso polen gutxi ekoizten dute.

Korolak eta kalizak lorezilak eta pistiloa inguratzen dituzte.

Polinizazioa intsektuen bidez egiten duten landareek lore txikiak eta ia ikusezinak dituzte.

133003 _ 0001-0096.indd 8133003 _ 0001-0096.indd 8 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

1. Lotu eta azaldu zer esan nahi duten.

2. Arrazoitu eta erantzun.

Landare askok ugalketa asexuala dute; hau da, lorerik eta hazirik izan gabe ugaltzen dira. Hori dela eta, beste sistema batzuk erabiltzen dituzte:● Estoloiak: lurraren gainean horizontalean hazten diren zurtoinak dira, eta

tartean-tartean sustraiak botatzen dituzte. Haietatik sortuko dira landare berriak.● Errizomak: tartean-tartean zurtoin berriak sortzen dituzten lurpeko zurtoin

horizontalak dira.● Tuberkuluak: landareek elikagaiak gordetzeko baliatzen dituzten errizoma

lodituak dira.

Ugalketa asexualaren bidez sortzen diren landareek landare-amaren ezaugarri berberak izaten dituzte.

Gogoratu

Finkatzeko

7 Landareen ugalketa asexuala

3. Azaldu zer etekin ateratzen diogun gizakiok landareen ugalketa asexualari.

Estoloia

Errizoma

Tuberkulua

● Zer ezaugarri dituzte ugalketa asexualaren bidez sortzen diren landareek?

● Landarearen zer zatik parte hartzen dute ugalketa asexualean?

1

2

3

133003 _ 0001-0096.indd 9133003 _ 0001-0096.indd 9 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

● Ekosistema bat izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatutako multzoa da.

● Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta ingurune fisikoarekin dute harremana.

● Inguruneak ekosisteman zein izaki bizidun bizi daitezkeen zehazten du; eta, era berean, izaki bizidunek bizileku duten ingurunea alda dezakete.

Gogoratu

Ekosistemak

Finkatzeko

8

1. Osatu esaldiak.

2. Behatu irudiari eta erantzun

galdera hauei:

● Zer elementuk osatzen dute ekosistema hori?

● Bizi al daiteke jirafa bat ekosistema horretan? Zergatik?

● Nola aldatzen dute ekosistema hori izaki bizidunek?

● Ekosistema eta bizileku duten osatzen dute.

● Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta dute harremana.

● Izaki bizidunek bizileku duten ingurunea dezakete.

133003 _ 0001-0096.indd 10133003 _ 0001-0096.indd 10 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

1. Ordenatu 1etik 4ra izaki bizidun hauek, elika-kate bat osatzeko moduan:

2. Idatzi izaki bizidun hauen bina adibide:


4. Osatu testua hitz hauekin.

● Ekosistema batean, izaki bizidunek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte.

– Landareak ekoizleak dira, beren elikagaia sortzen baitute. – Kontsumitzaileak, berriz, elikagaiak bilatu behar dituzten izaki bizidunak

dira; lehen, bigarren eta hirugarren mailakoak izan daitezke. ● Ekosistemetako elikadura-harremanak elika-kateen eta elikasareen bidez

adierazten dira.

Gogoratu

Finkatzeko

9 Izaki bizidunen arteko harremanak

■ Orain, idatzi irudi bakoitzaren azpian dagokion hitza: ekoizlea, lehen mailako kontsumitzailea, bigarren mailakoa eta hirugarren mailakoa.

● Baratze bateko ekosisteman, zein dira ekoizleak? Eta zein kontsumitzaileak?

● Itsas ekosisteman, zein dira ekoizleak?

● Lehen mailako kontsumitzaileak c ● Bigarren mailakoak c ● Hirugarren mailakoak c

elikasareak elika-kate espezie

Ekosistema batean ugari daude, eta

bakar batek batean baino gehiagotan parte har dezake. Hori dela eta,

harreman horiek hobeto adierazteko, erabiltzen dira.

133003 _ 0001-0096.indd 11133003 _ 0001-0096.indd 11 9/9/09 12:52:439/9/09 12:52:43


Izena Data

1. Idatzi zure ingurunean dauden sei elementu.

2. Idatzi esaldi bat hitz pare bakoitzarekin.

3. Esan irudian agertzen diren zein ekintzak aldatzen duten ingurunea.

4. Azaldu zergatik den arazo larria ekosistema batean animalia- edo landare-espezie bat

desagertzea.

● Gure bizitzari eragiten dion guztiak osatzen du gure ingurunea: atmosferak, urak, klimak eta gainerako izaki bizidunek, besteak beste.

● Izaki bizidunok aldatu egiten dugu gure ingurunea, eta kalte larriak eragin diezazkiokegu gure ekintzen bidez. Hauek dira gizakiok eragindako kalteetako batzuk: kutsadura, beroketa globala, baso-soiltzea eta bioaniztasunaren galera.

Gogoratu

Gizakiak eta ingurunea

Finkatzeko

10

1.

2.

3.

4.

5.

6.

baso-soiltzea – urbanizazioak

erregaia – klima

133003 _ 0001-0096.indd 12133003 _ 0001-0096.indd 12 9/9/09 12:52:449/9/09 12:52:44


Izena Data

Finkatzeko

11 Ingurumena babestea

● Bizileku dugun ingurumena babestu beharra daukagu, gure egitekoa da. Horretarako, ura, elektrizitatea eta erregaia aurreztu behar ditugu, zaborrak eta hondakinak ontzi egokietan bota behar ditugu, eta landareak eta animaliak errespetatu.

● Agintariek, ingurumena babesteko gune babestu izendatzen dituzte zenbait leku.

Gogoratu


● Nola babes ditzakete agintariek fauna eta flora?

● Zer egitea galaraziko zenuke ingurumena babesten laguntzeko?

3. Adierazi zer esan nahi duen espezie bat desagertzeko arriskuan egoteak

1. Esan jarrera hauetako zein diren ingurumena babesteko egokiak, eta zein diren

kaltegarriak.

133003 _ 0001-0096.indd 13133003 _ 0001-0096.indd 13 9/9/09 12:52:449/9/09 12:52:44


Izena Data

Lurrak zenbait geruza ditu: ● Geosfera: gure planetaren zati harritsua da.

Hiru zati ditu: lurrazala, mantua eta nukleoa.● Hidrosfera: planeta osoko uren multzoa da.● Atmosfera: planetaren geruza kanpokoena da eta airez osatuta dago.

Atmosferaren beheko geruzak hauek dira: troposfera eta estratosfera.

Gogoratu

1. Idatzi gure planetaren zatiak, bakoitzari dagokion kutxan.

Lurraren geruzak

Finkatzeko

12

2. Adierazi Lurraren zein zatitan dauden elementu hauek.

● Ibai bateko ura. c

● Mendi bateko harkaitzak. c

● Arnasten dugun airea. c

3. Non dago ozono-geruza? Zer eginkizun dauka? Azaldu.

nukleoa

lurrazala troposfera estratosfera

atmosfera geosferamantua hidrosfera

5 6

133003 _ 0001-0096.indd 14133003 _ 0001-0096.indd 14 9/9/09 12:52:449/9/09 12:52:44


Izena Data

1. Begiratu marrazkiei eta lotu ideiak.

Lurrazala

● Lurrazala harriz osatuta dago. ● Harriak higatu eta hautsi egiten dira eta harrien hondarretatik lurzorua

sortzen da, izaki bizidunen ekintzak lagunduta.● Lurrazalean prozesu hauek gertatzen dira: higadura, garraioa

eta sedimentazioa.

Gogoratu

Finkatzeko

13

Harriak hautsi egiten dira.

Ura harrien artesietan sartzen da.

Ura izoztu eta bere bolu-mena handitu egiten da.

■ Orain, azaldu euri-uraren ekintzak nola hausten dituen harriak.

2. Ordenatu prozesu hauek.

3. Idatzi adibide bat kasu bakoitzean.

Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak.

Materialak sedimentatu egiten dira mendiaren oinarrian.

Haizeak eta urak higatu egiten dute mendia.

Ibaiak eta errekak Haizea Itsasoa

Higadura

Garraioa

Sedimentazioa

133003 _ 0001-0096.indd 15133003 _ 0001-0096.indd 15 9/9/09 12:52:449/9/09 12:52:44


Izena Data

1. Osatu.

2. Idatzi sumendiaren atalen izenak.

Lurrak energia du barnean; lurrikarak eta sumendiak dira indar horren erakusgarri.● Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimendu bortitzak dira. ● Sumendiak Lurraren barneko magma kanporatzen duten mendiak dira.

Lurraren barne-energia

Finkatzeko

14

■ Idatzi definizio hauek zeri buruzkoak diren.

● Lurrazalaren irekigunea da; Lurraren barneko magma kanpora ateratzen da hortik. c

● Magma kanporatzeko hodia. c

● Gainazalera iristen den magma. c

● Kraterraren inguruan harriak eta errautsak pilatzen diren lekua. c

Gogoratu

energia handia gordetzen du barnean eta horren eraginez

bere tenperatura oso da. Energia hori dela medio,

igo egiten dira eta hainbat fenomeno gertatzen dira;

esate baterako, lurrikarak eta .

lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira.

Sumendi bat lurrazalaren irekigune bat da eta barneko

gainazalera ateratzen da irekigune horretatik.

133003 _ 0001-0096.indd 16133003 _ 0001-0096.indd 16 9/9/09 12:52:449/9/09 12:52:44


Izena Data

Harriak, jatorriaren arabera, talde hauetan biltzen dira:● Magmatikoak: magmatik sortzen dira.● Sedimentarioak: beste harri batzuen eta izaki bizidunen hondarretatik sortzen dira.● Metamorfikoak: presioa edo tenperatura igotzeagatik sortzen dira.

Lurrazaleko harriak

Finkatzeko

15

1. Osatu taula.

Harkaitz mota,

jatorria kontuan hartutaNola sortzen da Adibidea

3. Idatzi Z, zuzena bada, eta O, okerra bada.

Harri magmatiko batzuk laba hozten denean sortzen dira.

Arbela buztinetik sortutako harri magmatikoa da.

Fosilak izaki bizidunen aztarnak dira, harri bihurtuak.

Harriak aldatu egiten dira, eta harri mota batzukbeste mota batekoak bihur daitezke.

2. Osatu eskema.

HARRI SEDIMENTARIOAK

hondarretatik sortuak;

adibidez:

● hareharria

●

-en

pilatzeagatik sortuak; adibidez:

● ikatza

●

-ak

substantzietatik sortuak;

adibidez:

● kareharria

●

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 17133003 _ 0001-0096.indd 17 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Irakurri defi nizioak eta idatzi zein kontzepturi buruzkoak diren.

Eguzki-sistema Eguzkiak, planetek, planeta nanoek eta gorputz txikiek osatzen dute; asteroideak eta kometak dira gorputz txikiak.

Eguzki-sistema

Finkatzeko

16

● Eguzkiak eta haren inguruan bira egiten duten astro guztiek osatutako multzoa. c

● Esfera-formako astro handia. Eguzkiaren inguruan egiten du bira, orbita bati jarraituz. c

● Eguzkiaren inguruan bira egiten duen forma irregularreko gorputz txikia. c

● Eguzkiaren inguruan bira egiten duen astro izoztua; orbita eliptiko oso luzanga du. c

2. Osatu eskema.

EGUZKI-SISTEMA

●

●

●

●

Barneko planetak

●

●

●

●

Kanpoko planetak

●

Planeta nanoak

3. Azpimarratu testu horretan dauden bi akatsak. Ondoren, idatzi testua zuzenduta.

Meteoritoak gorputz txikiak dira, hauts pikorren modukoak. Lurrera iristen dira eta atmosferarekin talka egitean su hartzen dute.

Izar iheskorrak gorputz handiak dira eta lurrazalera erabat erre gabe iristen dira.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 18133003 _ 0001-0096.indd 18 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Osatu Eguzkiaren propietateei buruzko taula hau.

● Izarrak gasezko esfera erraldoiak dira, eta argi- eta bero-energia igortzen dute.

● Konstelazioak zeruko eremu batean elkarrengandik gertu ikusten diren izar multzoak dira.

● Galaxiak izarrez, hautsez eta gasez osatutako multzoak dira. Eguzki-sistema Esne Bidean dago.

Unibertsoa

Finkatzeko

17

2. Gauza bera al da konstelazio bat eta galaxia bat?

Azaldu zein diren aldeak.

3. Osatu testua.

milaka edo milioika izarrez,

harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. Formaren

arabera , edo

izan daitezke.

Eguzki-sistema galaxia espiral batean dago;

deritzo galaxia horri. Galaxia horren

besoetako batean gaude gu, erdigunetik nahikoa urrun.

EGUZKIA

Kolorea Neurria Argitasuna Distira

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 19133003 _ 0001-0096.indd 19 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1950 inguruan hasi ziren espazioa esploratzen. Hauek izan dira mugarri nagusiak: ● Lehenbiziko satelite artifiziala, Sputnik, jarri zen orbitan, 1957an.● Astronauta batek, Yuri Gagarinek, lehen espazio-hegaldia egin zuen 1961ean.● Gizakia Ilargira iritsi zen, 1969an.

1. Osatu hitz gurutzatuak.

Espazioaren esplorazioa

Finkatzeko

18

1. Gidatu gabeko ontzia, Eguzki-sistema esploratzeko bidaltzen dena (bi hitz).

2. Espazio-ibilgailua, hegazkin baten moduan aireratu eta lurreratzen dena.

3. Eguzki-sistemako planeta; tripulaziorik gabeko misioak bidali izan dira hara.

4. Espaziora atera zen lehen pertsonaren abizena.

5. Lurraren satelitea; gizakia 1969an iritsi zen lehenbizikoz hara.

6. Sateliteak nahi den orbitara igotzen dituen espazio-ibilgailua.

7. 1969an Ilargira iritsi zen ontziaren izena (bi hitz).

8. 1969an Ilargia zapaldu zuen lehen astronautaren abizena.

1 c

2 c

3 c

4 c

7 c

5 c

6 c

8 c

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 20133003 _ 0001-0096.indd 20 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

Unibertsoko gorputzak materiaz osaturik daude, eta materia, berriz, atomoz.

Materiak bi propietate mota ditu:● Propietate orokorrak; hau da, materiaz egindako gauza guztiek dituzten

propietateak. Esate baterako, masa, bolumena eta tenperatura.● Propietate bereziak; hau da, substantzia batetik bestera aldatzen direnak.

Propietate horien bidez bereizten ditugu batzuk eta besteak. Bereziak dira, esaterako, kolorea, gogortasuna, dentsitatea…

Materia eta zer propietate dituen

Finkatzeko

19

1. Idatzi masa, bolumena edo dentsitatea dagokien lekuan.

● da masa eta bolumenaren arteko harremana.

● -k adierazten du zer materia kantitate duen gorputz batek.

● da materia kantitate jakin batek betetzen duen espazioa.

● eta materiaren propietate

orokorrak dira.

● materiaren propietate berezi bat da.

2. Osatu eskema.

MATERIA

●

●

●

● dentsitatea

Propietate Propietate

litrotan edo mililitrotan

neurtzen da

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 21133003 _ 0001-0096.indd 21 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Ondoren, idatzi zuzen esaldi okerrak.

2. Nola bereiziko zenituzke nahaste hauek? Hautatu zein sistema

iruditzen zaizun egokiena eta azaldu zergatik.

Materia ager daiteke substantzia puru moduan edo nahaste moduan.

Nahasteak, berriz, bi motatakoak izan daitezke:● heterogeneoak, osagaiak bereizi badaitezke, ● homogeneoak, osagaiak ezin badira bereizi.

Nahastearen osagaiak banatzeko hainbat metodo erabiltzen dira; besteak beste, iragazketa, dekantazioa, bereizketa magnetikoa eta lurrunketa.

Nahasteak eta substantzia puruak

Finkatzeko

20

Nahaste guztiak substantzia puru batez osaturik daude.

Substantzia puru guztiak nahaste homogeneoak dira.

Aleazioak nahaste heterogeneoak dira.

● Ur- eta zerrauts-nahastea.

Iragazketa. Dekantazioa. Lurrunketa.

Zergatik?

● Ur- eta olio-nahastea.


Zergatik?

● Ur- eta gatz-nahastea.


Zergatik?

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 22133003 _ 0001-0096.indd 22 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Izendatu egoera-aldaketa bakoitza eta bilatu letra-zopan.

Materia egoera batetik beste batera aldatzen denean egoera-aldaketa bat gertatzen da.

Egoera-aldaketak honako hauek dira: urtzea, baporizazioa, kondentsazioa, solidotzea, sublimazioa eta alderantzizko sublimazioa.

Egoera-aldaketak

Finkatzeko

21

● Gasetik likidora igarotzea. c

● Likidotik gasera igarotzea geldo-geldo eta irakite-tenperatura baino txikiagoan. c

● Solidotik gasera igarotzea, likidotik pasa gabe. c

● Solidotik likidora igarotzea. c

● Likidotik gasera igarotzea, azkar eta tenperatura jakin batera iritsita. Tenperatura hori fi nkoa da substantzia bakoitzerako. c

2. Zer da solidotzea? Azaldu eta idatzi adibide bat.

Q A S E R F O N T U Y I

O N S D A I H J K L Ñ R

A U R T Z E A X E V M A

C I B C A W G F B D P K

I S L Q E J U A U W Q I

O D I A D M I S L E A T

N X M Z C H K E L R S E

B A P O R I Z A Z I O A

G V C W R T L D O T I O

S U B L I M A Z I O A N

M B O X V T P Ñ O N Y R

K O N D E N T S A Z I O

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 23133003 _ 0001-0096.indd 23 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Zer da aldaketa kimikoa? Azaldu adibide baten bidez.

2. Begiratu bi egoera hauei. Ondoren, erantzun.

Aldaketa kimiko edo erreakzio kimikoetan, substantzia bat eraldatu egiten da; horren emaitza beste substantzia bat da.

Erreakzio kimikoak dira, besteak beste, oxidazioa, errekuntza, fotosintesia

eta arnasketa zelularra.

Aldaketa kimikoak

Finkatzeko

22

● Zer gertatzen zaie izotz-koskorrei denbora puska bat igarotzean?

● Ura bihur al daiteke izotz?

● Eta izotza ur bihurtzea?

● Egurra bihur al daiteke errauts?

● Eta errautsa egur?

● Bi egoera horietatik zeinetan gertatu da aldaketa kimikoa? Zer dela eta?

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 24133003 _ 0001-0096.indd 24 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Erantzun.

● Gorputzak geldirik daude edo lerro zuzenean higitzen dira abiadura aldatu gabe, harik eta indar batek haien gain eragiten duen arte.

● Marruskadura-indarrak higitzen ari diren gorputzen gain eragiten du eta geldiarazi egiten ditu.

● Abiadurak adierazten du gorputz bat zer azkartasunez higitzen den. Abiadura jakiteko, gorputzak egindako espazioa tarte hori egiteko behar izan duen denboraz zatitu behar da.

Higidura eta abiadura

2. Azaldu zer gertatzen den irudian.

3. Irakurri eta erantzun.

Finkatzeko

23

● Zerk eragiten du gorputzak higitzea edo gelditzea?

● Zer adierazten du abiadurak?

Auto batek 4 ordu behar baditu 300 km egiteko, zer abiaduratan doa?

Gogoratu

mugimendua

marruskadura-

indarra

133003 _ 0001-0096.indd 25133003 _ 0001-0096.indd 25 9/9/09 12:52:459/9/09 12:52:45


Izena Data

1. Ezabatu hitz okerra eta ondoren idatzi esaldia zuzen.

2. Marraztu, kasu bakoitzean, grabitate-indarra adierazten duen gezia.

Ondoren, azaldu zer gertatzen den kasu bakoitzean.

Grabitatea da gorputzak Lurraren gainazalera erakartzen dituen indarra.

Grabitate-indarrak galgatu egiten ditu gorantz higitzen diren objektuak eta azkartu egiten ditu beherantz higitzen direnak.

Grabitate-indarra eta higidura

Finkatzeko

24

● marruskadura grabitate indarrak erakartzen ditu gorputzak

Lurraren gainazalera.

● Pilota bat erortzen uzten denean, grabitate-indarraren eraginez pilotak

gorantz

beherantz egiten du.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 26133003 _ 0001-0096.indd 26 9/9/09 12:52:469/9/09 12:52:46


Izena Data

1. Ordenatu hizkiak, eta makina hauek zer erabilpen duten jakingo duzu.

2. Koloreztatu gakoaren arabera. Ondoren, idatzi zer palanka mota den.

Makina bakun nagusiak hauek dira: gurpila, txirrika, plano inklinatua eta palanka.● Gurpilak murriztu egiten du marruskadura-indarra.● Txirrikak aldatu egiten du indar baten noranzkoa.● Palanka eta plano inklinatuari esker indar gutxiago egin behar da.

Makina bakunak

Finkatzeko

25

-palanka -palanka -palanka

indrenarra koanoranz tzeaalda

inard gogutxia bilierata aln abt teaegi

madurarraska rrainda muztearri

mazak darin gogutxia bilitaera tzeaigo

c Txirrika:

c Palanka:

c Gurpila:

c Plano inklinatua:

berdea gorriaeuste-puntua indarra

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 27133003 _ 0001-0096.indd 27 9/9/09 12:52:469/9/09 12:52:46


Izena Data

1. Osatu eskema.

Penintsularen erdian Iberiar goi-ordokia dago; goi-ordoki bat da.

Iberiar goi-ordokiaren barrualdean bi mendikate daude: Toledoko Mendiak eta Erdialdeko Mendikatea. Erdialdeko Mendikateak bitan banatzen du Iberiar foi-ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia.

Iberiar goi-ordokia

Finkatzeko

26

IBERIAR GOI-ORDOKIAREN BARRUALDEKO MENDIKATEAK

Mendikatea

Iberiar goi-ordokia

■ Orain, osatu mapa erliebe-unitate horien izenak ipinita.

OZEANO ATLANTIKOA

E

I

M

H

Bizkaiko golkoa

0 110

Kilometroak

Esk ala

OZEANO ATLANTIKOA

Mediterraneo i tsasoa

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 28133003 _ 0001-0096.indd 28 9/9/09 12:52:469/9/09 12:52:46


Izena Data

Mendiak eta sakonuneak

1. Osatu eskema.

Finkatzeko

27

■ Orain, osatu mapa erliebe-unitate horien izena ipinita.

E

I

M

H

0 110

Kilometroak

Eskala

OZEANO ATLANTIKOA

Bizkaiko golkoa

OZEANO ATLANTIKOAMediterraneo i ts

asoa

● Iberiar goi-ordokiaren inguruan mendikate hauek daude: Leongo Mendiak, Kantabriar Mendikatea, Iberiar Mendikatea eta Sierra Morena.

● Iberiar goi-ordokitik kanpo daude Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren

sakonunea, bai eta bost mendikate ere: Galiziako Mendikatea, Euskal

Mendiak, Pirinioak, Kataluniako Kostako Mendikatea eta Mendikate Betikoak.

Gogoratu

Iberiar goi-ordokiaren

inguruko mendikateak

Iberiar goi-ordokitik

kanpoko sakonuneak

Iberiar goi-ordokitik

kanpoko mendikateak

133003 _ 0001-0096.indd 29133003 _ 0001-0096.indd 29 9/9/09 12:52:489/9/09 12:52:48


Izena Data

1. Osatu mapa honako izen hauek idatzita.

2. Idatzi uhartedi bakoitza osatzen duten uharteen izena.

Espainiak kostalde zabala du, eta hiru eremutan banatzen da: Bizkaiko Golkoko

kostaldea, kostalde atlantikoa eta kostalde mediterraneoa.

Balear uharteak Mediterraneo itsasoan daude, eta Kanariar uharteak, ozeano Atlantikoan.

Kostaldea eta uharteak

Finkatzeko

28

Kanarietako uhartedia

Balearretako uhartedia

Bizkaiko Golkoa

Kanariar uharteak

Ozeano Atlantikoa

Balear uharteak

Mediterraneo itsasoa

E

I

M

H

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 30133003 _ 0001-0096.indd 30 9/9/09 12:52:499/9/09 12:52:49


Izena Data

Espainiako erliebea modu honetara dago antolatuta: ● Erdian Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barnean

bi mendikate daude.● Iberiar goi-ordokiaren inguruan lau mendikate daude.● Iberiar goi-ordokitik kanpo bost mendikate eta bi sakonune

zabal daude.● Gainera, bi uhartedi ere badaude, eta Ceuta eta Melillako lurraldeak ere

hor daude, Afrikaren iparraldean.

Espainiako erliebea

Finkatzeko

29

1. Osatu krokisa falta diren izenak idatzita.

P I R I N I O A K

Ceuta

KANARIAR UHARTEAK

E

I

M

H

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 31133003 _ 0001-0096.indd 31 9/9/09 12:52:509/9/09 12:52:50


Izena Data

Espainian bost klima mota daude: ● Klima mediterraneo ohikoa.● Barrualdeko klima mediterraneoa.● Klima ozeanikoa. ● Klima subtropikala.● Mendiko klima

Espainiako klimak

Finkatzeko

30

1. Koloreztatu mapa, klima bakoitzari beheran emandako kolorearekin.

Laranja

Horia

Berdea

Gorria

Morea

Klima mediterraneo ohikoa.

Barrualdeko klima mediterraneoa.

Klima ozeanikoa.

Klima subtropikala.

Mendiko klima.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 32133003 _ 0001-0096.indd 32 9/9/09 12:52:509/9/09 12:52:50


Izena Data

1. Adierazi klima mota bakoitza Espainiako zein eremutan izaten den.

2. Azaldu nolakoak diren tenperaturak eta prezipitazioak kasu bakoitzean.

● Klima mediterraneo ohikoa Mediterraneo itsasotik hurbileko eremuetan izaten da. Tenperaturak leunak dira, eta oso euri gutxi egiten du.

● Barrualdeko klima mediterraneoan tenperaturak muturrekoak dira, oso hotzak neguan eta oso beroak udan. Penintsularen barrualdeko klima da.

Klima mediterraneoa

Finkatzeko

31

Klima mediterraneo ohikoa

Barrualdeko klima mediterraneoa

■ Idatzi zein Autonomia Erkidegotan izaten den klima mediterraneo

mota bakoitza.

Klima mediterraneo

ohikoa

Klima mediterraneo

ohikoa

Barrualdeko klima

mediterraneoa

Barrualdeko klima

mediterraneoa

Tenperaturak:

Prezipitazioak:

Tenperaturak:

Prezipitazioak:

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 33133003 _ 0001-0096.indd 33 9/9/09 12:52:509/9/09 12:52:50


Izena Data

1. Zer klima da? Irakurri eta esan zein klimari buruzkoak diren ondorengo testu hauek.

Idatzi klimaren izena.

2. Begiratu grafi ko hauetako tenperaturei eta prezipitazioei

eta idatzi grafi ko bakoitza zein klimari dagokion.

● Penintsularen iparraldean klima ozeanikoa izaten da. Klima epela eta hezea da.

● Kanarietan klima subtropikala izaten da; klima leuna eta lehorra.● Espainiako ingurune altuenetan mendiko klima izaten da.

Klima hotza da eta prezipitazio ugarikoa.

Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa

Finkatzeko

32

Penintsularen iparraldean izaten da. Tenperaturak leunak dira, itsasoa gertu dagoelako, eta prezipitazioak ugariak dira.

Kanariar uharteetako klima da. Klima horretako tenperaturak leunak dira urte guztian, eta prezipitazioak, oso urriak.

Altu dauden inguruetan izaten da. Tenperaturak hotzak dira, eta prezipitazioak, oso ugariak. Neguko hilabeteetan, tenperatura baxuen ondorioz, elurra egiten du.

c

c

c

1401301201101009080706050403020100

1701601501401301201101009080706050403020100

403020100

°C

30

25

20

15

10

5

0

°C

20

15

10

5

0

–5

°C

30

25

20

15

10

5

0

U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A AU O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 34133003 _ 0001-0096.indd 34 9/9/09 12:52:509/9/09 12:52:50


Izena Data

1. Zeri buruzkoak dira defi nizio hauek? Idatzi.

2. Osatu marrazkia ondorengo hitz hauekin.

Mendietan jaio eta arro batean behera jaisten diren ur-laster iraunkorrak dira ibaiak.

Ibai batek jaiotzen denetik itsasoratu arte egiten duen bideari ibilbidea esaten zaio, eta eramaten duen ur kantitateari emaria.

Urtean zehar emarian ez bada alde handirik izaten, ibaia erregimen erregularrekoa da. Aldeak handiak izaten badira, berriz, erregimen irregularrekoa da.

Ibaiak

Finkatzeko

33

● Ibai batek sorburutik itsasoraino egiten duen ibilbidea. c

● Ibai baten ohantzea. c

● Ibai baten emariak urtean zehar dituen gorabeherak. c

● Mendietan jaio eta arro batean behera jaisten den ur-korronte iraunkorra. c

goi-ibilbidea erdiko ibilbidea behe-ibilbidea delta

meandroa ibaiadarra urtegia

ibilbidea

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 35133003 _ 0001-0096.indd 35 9/9/09 12:52:519/9/09 12:52:51


Izena Data

1. Begiratu Espainiako mapari. Ondoren, osatu.

Lurralde bateko ibai, amildegi eta errekastoek ura itsaso berera isurtzen dutenean ura, lurralde horiek isurialde bat osatzen dute. Espainian hiru isurialde daude: iparraldera, Kantaurialdeko isurialdea; ekialdera eta hegoaldera, isurialde mediterraneoa; eta mendebaldera, isurialde atlantikoa.

Isurialdeak

Finkatzeko

34

gorria berdeaurdinaisurialde mediterraneoa

Kantaurialdeko isurialdea

isurialde atlantikoa

■ Orain, koloreztatu mapa beheran adierazten den moduan.

Ceuta

Melilla

Bes

aya

ib.

0 120

Kilometroak

Eskala

Bizkaiko golkoa

OZEANOATLANTIKOA

OZEANO ATLANTIKOA

M e d i t e r r a n e o i t s a s o a

EBRO IBAIA

MIÑO IBAI

A

Nar

cea ib. Nalón ib.

Turia ibaia

Ter ibaia

DUERO IBAIA

TAJO IBAIA

GUADIANA IBAIA

GUA

DA

LQUIVIR IBAIA

SEGURA IBAIA

JÚCAR IBAIA

Gogoratu

● Idatzi isurialde mediterraneoko bi ibairen izenak.

● Idatzi Kantaurialdeko isurialdeko bi ibairen izenak.

● Idatzi isurialde atlantikoko bi ibairen izenak.

133003 _ 0001-0096.indd 36133003 _ 0001-0096.indd 36 9/9/09 12:52:519/9/09 12:52:51


Izena Data

1. Adierazi X baten bidez erantzun zuzenak.

2. Osatu laukia Júcar ibaiaren datuekin.

Espainiako ibaiek hiru isurialdetan isurtzen dute ura: ● mediterraneoan, ibaiak erregimen irregularrekoak dira; ● kantaurialdekoan, ibaiak motzak eta emari handikoak dira; ● atlantikoan, ibaiak luzeak eta emari handi samarrekoak dira.

Espainiako ibaien isurialdeak

Finkatzeko

35

● Isurialde mediterraneoko ibaiak honelakoak dira:

oso emari handikoak.

aldapa handikoak.

motzak eta ez oso emari handikoak.

● Iberiar goi-ordokiko ibaiak:

Iberiar Penintsulako motzenak dira.

isurialde atlantikokoak dira eta Iberiar Penintsulako luzeenak.

isurialde kantauriarrekoak dira.

● Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak honelakoak dira:

motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen irregularrekoak.

luzeak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen irregularrekoak.

motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen erregularrekoak.

● Kanarietan badira:

ibaiak. amildegiak. euri-bideak.

● Sorburua:

● Itsasoratzea:

● Isurialdea:

● Emaria:

● Erregimena:

Júcar ibaia

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 37133003 _ 0001-0096.indd 37 15/9/09 17:29:1415/9/09 17:29:14


Izena Data

Lurreko urak bitan sailkatzen dira:● Gainazaleko urak; hau da, itsaso, ibai, laku eta urtegietako

urak. ● Lurpeko urak; hau da, lurpera sartzen direnak.

Gainazaleko urak eta lurpeko urak

Finkatzeko

36

1. Asmatu zer defi nitzen duen esaldi bakoitzak eta gero bilatu hitz hori letra-zopan.

■ Orain, gainerako hizkiekin, Lurreko urak nolakoak diren jakingo duzu.

L A S A G R A S D E

A I N T Z I R A L T

K C E R R A S E A P

U U E D E N C L K A

I I I F I C A R U E

F F A G O A S S A P

E U R T E G I A R F

R R C I A L E S Y A

O O U A O Z E A N O

A S U B M E R R A N

E G L A Z I A R R A

Gogoratu

● Ur-hedadura zabala kontinente baten barruan; lurrez inguratuta dago alde guztietatik. c

● Presa baten bidez ibai edo errekasto baten urak biltzen dituen leku itxia. c

● Lurpeko uren pilaketa. c

● Neurri txikiko lakua. c

● Itsasoko uren hedadura zabala. c

● Izotzaren higaduraren eraginez eratutako laku mota. c

133003 _ 0001-0096.indd 38133003 _ 0001-0096.indd 38 9/9/09 12:52:519/9/09 12:52:51


Izena Data

● Biztanleria osoa da lurralde batean bizi diren pertsona guztien kopurua.

● Berezko hazkundea da jaiotzen diren biztanleen (jaiotza-tasa) eta hiltzen direnen (heriotza-tasa) arteko aldea.

● Migrazio-hazkundea da etorritako etorkin kopuruaren eta joandako emigrante kopuruaren arteko aldea.

● Biztanleriaren dentsitatea da kilometro koadro bakoitzean bizi den biztanle kopuru osoa.

Biztanleria

Finkatzeko

37

1. Azaldu hitz hauek zer esan nahi duten.

2. Begiratu taulari eta ikusi nola kalkulatzen den biztanleriaren dentsitatea.

Andorrako biztanleriaren dentsitatea da 147 biz./km2.

● Jaiotza-tasa c

● Emigrantea c

● Berezko hazkundea c

■ Orain, kalkulatu zein den herrialde hauetako biztanleriaren dentsitatea.

Azalera

(km2)

Biztanleria

(biztanle kopurua)

Biztanleriaren dentsitatea

(biz./km2)

Espainia 504.783 46.000.000

Ekuador 275.830 3.000.000

Errumania 237.500 21.800.000

Azalera

(km2)

Biztanleria

(biztanle kopurua)

Biztanleriaren dentsitatea

(biz./km2)

Andorra 453 66.900 66.900 : 453 = 147

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 39133003 _ 0001-0096.indd 39 9/9/09 12:52:519/9/09 12:52:51


Izena Data

1. Irakurri testu hau eta azaldu zer dagoen oker.

2. Idatzi kasu bakoitzean bi probintziaren izenak.

● Espainiako biztanleria hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak direlako.

● Biztanleriaren gehiengoa kostaldeko probintzietan eta hirietan bizi da. Barrualdeko probintzietan dentsitatea txikia da, Madrilen izan ezik.

Espainiako biztanleria

Finkatzeko

38

● Km2 -ko 10 biztanletik behera dituzten probintziak. c

● Km2 -ko 600 biztanletik gora dituzten probintziak. c

Espainian, jaiotza-tasa txikiagoa da heriotza-tasa baino, eta ondorioz, berezko hazkundea positiboa da. Gainera, emigranteen kopurua askoz handiagoa da etorkinena baino eta, beraz, migrazio-hazkundea positiboa da.

A

F R A N T Z I A

M A R O K O

B i z k a i k o

GIPUZKOA

M e d i t er

ra

ne

o

MURTZIA

MADRIL

NAFARROA

ASTURIAS

B

AL E A R

ERRIOXA

KANTABRIA

g o l k o a

it

sa

so

a

U H A R T E A K

Ceuta

Melilla

PO

RT

UG

AL

ANDORRALEÓN

JAÉN

BADAJOZ

CÁCERESCUENCA

TERUEL

TOLEDO

HUESCA LLEIDA

LUGO

SEVILLA

SORIA

BURGOS

ALBACETECIUDAD REAL

ÁVILA

KORDOBA

HUELVA

CÁDIZ

ZAMORA

VALENCIA

SALAMANCA

ALMERÍAMÁLAGA

SEGOVIA

ZARAGOZA

GRANADA

GUADALAJARA

PALENTZIAGIRONA

CORUÑA

OURENSE

VALLADOLIDBARTZELONA

ALACANT

CASTELLÓ

ÁRABA

TARRAGONA

PONTEVEDRA

BIZKAIA

LAS PALMAS

SANTA CRUZ(TENERIFEKOA)

O Z E A N O

A T L A N T I K O A

O Z E A N O A T L A N T I K O A

E

H

I

M

BIZTANLERIAREN DENTSITATEA

10etik behera

(Biztanleak km koadroko)

10 eta 30 artean

31 eta 60 artean

61 eta 100 artean

101 eta 600 artean

600etik gora

L E G E N D A

Estatu-muga

Probintzia-muga

133003 _ 0001-0096.indd 40133003 _ 0001-0096.indd 40 9/9/09 12:52:519/9/09 12:52:51


Izena Data

Biztanleria bitan sailkatzen da: biztanleria aktiboa eta biztanleria ez-aktiboa.● Biztanleria aktiboa osatzen dute lanerako adinean eta moduan

diren pertsona guztiek.● Biztanleria ez-aktiboa osatzen dute adina edo egoera dela eta

lanik egin ezin duten pertsona guztiek.

Espainian, biztanleria aktiboa honela banatuta dago: % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarrenean; eta % 65ek, hirugarrenean.

Biztanleria eta ekonomia-jarduerak

Finkatzeko

39

1. Irakurri esaldi hauek, adierazi X batez zein diren okerrak eta gero zuzen idatzi.

3. Adierazi zer jarduerak osatzen duten bigarren sektorea.

2. Adierazi X baten bidez zein den erantzun zuzena.

Langabeak biztanleria ez-aktiboa dira, ez dutelako lanik egiten.

Biztanleria ez-aktiboak hiru ekonomia-sektoretan egiten du lan: lehen sektorean, bigarrenean eta garraioetan.

Meatzariak lehen sektoreko langileak dira.

● Espainian labore mota ugarienak hauek dira:

lehorrekoak. ureztatuak.

● Gure herrialdean azienda mota ugariena hau da:

behi-azienda. txerri-azienda.

● Espainian, arrantzan jarduten duten ontzien gehiengoa honelakoa da:

baxurakoa. alturakoa.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 41133003 _ 0001-0096.indd 41 9/9/09 12:52:529/9/09 12:52:52


Izena Data

● Hirugarren sektorea osatzen duten jarduerek ez dute produktu materialik ekoizten; aitzitik, zerbitzuak ematen dituzte. Sektore horretako jarduerak dira, besteak beste, merkataritza, garraioa eta turismoa.

● Espainian, biztanleria okupatuaren % 65ek egiten du lan zerbitzuen sektorean.

Zerbitzuak

Finkatzeko

40


2. Azaldu zer-nolako garraio motak dauden eta eman bakoitzaren adibide bat.

1. Espainian biztanleria aktiboaren % 65 enplegatzen duen sektorea.

2. Produktuak eta kontsumitzaileak hartu-emanean jartzen dituen zerbitzua.

3. Beste herrialde batzuei produktuak saldu.

4. Pertsonak edo salgaiak garraiatzen dituen jarduera.

5. Pertsonak beste leku batzuetara atseden edo dibertsio bila eramateaz arduratzen den zerbitzua.

6. Herrialde baten barruan egiten den merkataritza mota.

7. Historia- eta arte-ondare aberatsa duten hirietara jotzen duen turismo mota.

H

N

B

1

2

3

4

5

6

7

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 42133003 _ 0001-0096.indd 42 9/9/09 12:52:529/9/09 12:52:52


Izena Data

1. Osatu Espainiako mugen eskema.

2. Osatu mapa Espainia osatzen eta mugatzen duten autonomia-erkidegoen

eta hiri autonomoen izenak idatzita.

● Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.

● Espainiako mugak hauek dira: iparraldera, Frantzia, Andorra eta Bizkaiko golkoa; ekialdera, Mediterraneo itsasoa; hegoaldera, Ozeano Atlantikoa, Maroko eta Mediterraneo itsasoa; mendebaldera, Portugal eta Atlantikoa.

Espainiaren lurralde-antolaketa

Finkatzeko

41

Muga naturalak Muga politikoak

● iparrera c

● hegora c

● ekialdera c

● Mra c

● iparrera c

● hegora c

● Mra c

Ceuta

EUSKADI

KANARIAK L E G E N D A

Estatu-muga

E

I

M

H

Autonomia-erkidegoen muga

Probintzia-muga

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 43133003 _ 0001-0096.indd 43 15/9/09 17:29:1515/9/09 17:29:15


Izena Data

Espainiako Konstituzioa da Espainiako legerik garrantzitsuena. Legezko testu bat da, Espainiako politika antolatzen duena.

Konstituzioan, espainiarren eskubide eta betebeharrak

jasotzen dira, bai eta Estatuko erakundeak ere.

Espainiako erakundeak

Finkatzeko

42

1. Adierazi erantzun zuzena. Ondoren, idatzi esaldi osoa.

2. Osatu taula hau.

Erakundea Eginkizunak Kideak

Estatuburua

Gorte Nagusiak

Gobernua

Justizia Auzitegiak

Gogoratu

● Zein da Espainiako legerik garrantzitsuena?

Konstituzioa. autonomia-estatutuak.

● Espainiako monarkia nolakoa da?

parlamentarioa. konstituzionala.

● Estatuburua nor da?

erregea. Gobernuko presidentea.

● Diputatuen Kongresuak eta Senatuak zer osatzen dute?

Gorte Nagusiak. Gobernua.

● Gobernuko presidentea nork izendatzen du?

erregeak. Diputatuen Kongresuak.

133003 _ 0001-0096.indd 44133003 _ 0001-0096.indd 44 9/9/09 12:52:529/9/09 12:52:52


Izena Data

1. Lotu zutabeak elkarren artean eta idatzi hiru esaldi.

2. Osatu testua falta diren hitzekin.

● Historiaurrea Historiaren lehen aroa da, eta hirutan zatitzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

● Paleolitoan gizakiak nomadak ziren, aire librean bizi ziren, kobazuloetan eta etxolatxo soiletan, eta ehiztariak eta biltzaileak ziren. Tributan antolatzen ziren. Harriz eta hezurrez egiten zituzten lanabesak. Animaliak margotzen zituzten kobazuloetan eta eskultura txikiak egiten zituzten.

Historiaurrea. Paleolitoa

Finkatzeko

43

●

●

●

… gizakia agertzen denean hasten da eta idazten ikasi zutenean amaitzen.Historiaurrea da…

Historiaurrea…

Historiaurrea banatzen da…

… hiru garaitan: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

… Historiaren lehenbiziko aroa eta luzeena.

Paleolitoan, gizakiek naturan aurkitzen zutena jaten zuten. Arrantzan eta ehizan egiten

zuten eta fruituak zituzten. Gizon-emakume horiek ziren,

leku batetik bestera joaten ziren eta bilduta bizi ziren; hau da, hainbat

familiak osatutako talde txikietan. egiten zituzten animalien hezurrekin

eta margotu egiten zuten barruan.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 45133003 _ 0001-0096.indd 45 9/9/09 12:52:539/9/09 12:52:53


Izena Data

1. Idatzi Neolitoko gizakien hiru ezaugarri.

Neolitoa Historiaurreko bigarren aroa da. Garai horretan gizakiak nekazari eta abeltzain bihurtu ziren, eta herrixkak eraiki zituzten. Lanabesak harri landu, ehun eta zeramikaz egiten zituzten; eta irudi eskematikoak margotuz eszenak adierazten zituzten.

Neolitoa

Finkatzeko

44

2. Begiratu margoari.

Ondoren, erantzun.

3. Lotu hiru zutabeak.

● Paleolitoko margoa al da? Zergatik?

● Zer garaitakoa da? Zergatik?

● Nomadak ●

● Biltzaileak ●

● Ehiztariak ●

behin eta berriro igurzten zuten harri bat beste batean egindako artekan.

harri bat beste batekin kolpatzen zuten forma eman arte.

Harri landua Paleolitoa

Harri kolpatua Neolitoa

Paleolitoan gizakiak

honelakoak ziren:

Neolitoan gizakiak

honelakoak ziren:

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 46133003 _ 0001-0096.indd 46 9/9/09 12:52:539/9/09 12:52:53


Izena Data

1. Begiratu denboraren lerroari eta esan zergatik dagoen oker.

Metal Aroan gizakiak metalezko objektuak egiten hasi ziren.

Herrixka batzuk hiri bihurtu ziren. Asmakizun handiak egin ziren; besteak beste, gurpila, bela eta goldea.

Garai hartako gizakiek monumentu megalitikoak egin zituzten.

Metal Aroa

Finkatzeko

45

2. Idatzi Paleolitoa, Neolitoa edo Metal Aroa dagokien lekuan.

● Pertsonak hirietan bizi ziren. c

● Pertsonak herrixketan bizi ziren. c

● Pertsonak kobazuloetan bizi ziren. c

● Ehiztariak eta biltzaileak ziren. c

● Nekazariak eta abeltzainak ziren. c

● Merkatariak, gerlariak eta artisauak ziren. c

● Monumentu megalitikoak egin zituzten. c

● Margo eskematikoak egin zituzten. c

● Margoei bolumena eman zioten, harrien irtenuneak baliatuz. c

● Harri landuarekin egiten zuten lan. c

● Metalekin egiten zuten lan. c

● Harri kolpatuekin egiten zuten lan. c

Metal Aroa PaleolitoaNeolitoa

Historiaurrea

Duela 6.000 urte inguru.

Duela 7.000 urte inguru.

Duela 1.000.000 urte inguru.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 47133003 _ 0001-0096.indd 47 9/9/09 12:52:539/9/09 12:52:53


Izena Data

K.a. lehen milurtekoan, iberiarrak eta zeltak bizi ziren Penintsulan; iberoak kostalde mediterraneoan, eta zeltak barnealdean eta kostalde atlantikoan.

Mediterraneoan barna herri kolonizatzaileak iritsi ziren Iberiar Penintsulara: feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak.

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

Finkatzeko

46

1. Koloreztatu mapa behean adierazitako moduan.

Ondoren, erantzun galderei.

● Penintsulako zer eremutan bizi ziren herri iberiarrak? Eta zeltak?

● Idatzi hiru herri iberiarren izenak eta hiru herri zeltenak.

G S G D G A D I R A S G

K A R T A G O T A R P M

D B O O D R T V M S T I

R F E N I Z I A R R A K

T A G U R O M A Y E C I

G R E Z I A R R A K I K

O H S A G U N T O T O M

K A R T A G O N O V A T

gorria

urdina

zelten eremua.

iberiarren eremua.

● c

● c

● c

LUGOARRAK

BETOIAKAREVACOAK

EDETANOS

TURDETANIARRAK

CONTESTANIARRAKZELTIKOAK

LUSITANIARRAK

KANTABRIARRAK

BASTETAN

OAK

ORETANIARRAK

VACC

EIAK

ASTURIARRAK

BASK

OIAK

LUSO

IAK

LAIET

ANIARR

AK

BRAG

ARRAK

KARPETANIARRAK

Bizkaiko golkoa

MEDITERRANEOA

OZE

ANO

ATLA

NT

IKO

AZelta eta zeltiberiarrak

Iberiarrak

Gogoratu

2. Aurkitu letra-zopan hiru herri kolonizatzaileren izenak eta herri horietako bakoitzak

sortutako kolonia batena. Ondoren, idatzi izen horiek.

133003 _ 0001-0096.indd 48133003 _ 0001-0096.indd 48 9/9/09 12:52:539/9/09 12:52:53


Izena Data

Erromatarrak K.a. 218. urtean sartu ziren Iberiar Penintsulan, orduan hasi zen erromatarren konkista, eta K.a. 19. urtean bukatu zen. Erromatarrek probintziatan antolatu zuten Hispania, Erromako legeak ezarri zituzten, latina zabaldu zuten, hiriak sortu zituzten eta kristautasuna sartu zuten.

Erromatar Hispania

Finkatzeko

47

1. Idatzi esaldi hauek zer defi nitzen duten.

2. Osatu Erromatar Hispaniari buruzko testu hau.

● Erromatarrek eraikuntzarako erabiltzen zutenharri, zementu eta hareaz egindako nahastea. c

● Erromatarrek hitz egiten zuten hizkuntza. c

● Erromatarren ohiturak hartzea. c

● Erromatarrak eta kartagotarrak elkarren aurkaaritu zireneko gerren izena. c

● Erromatar Hispaniako lurralde-zatiketa bakoitza. c

● Hispania hegoaldeko Erromako probintzia. c

● Erromatarrek Iberiar Penintsulako lurraldeari eman zioten izena. c

● Askatasunik ez duen eta beste batenjabetzakoa den pertsona. c

Duela 2.000 urtetik gora, erromatarrek garaitu egin zituzten

eta inbaditu egin zuten Iberiar penintsula;

izendatu zuten penintsulako lurraldea.

Erromatarrek antolatu zuten lurraldea.

Gainera, beren hizkuntza ezarri zuten, ,

baita beren kultura, legeak eta ohiturak ere. Prozesu horri

esaten zaio.

Erromatarrak oso trebeak ziren eraikuntzan. Bi material berri

erabiliz zituzten eraikuntza-lanetan: zementua eta ;

eta zoruak eta hormak margoz eta apaintzen zituzten.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 49133003 _ 0001-0096.indd 49 9/9/09 12:52:539/9/09 12:52:53


Izena Data

● V. mendean, bisigodoak Penintsulan sartu ziren eta erresuma bat sortu zuten; Toledon ezarri zuten erresumaren hiriburua.

● 711. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten bisigodoen erresuma etaAl Andalus antolatu zuten; hasiera batean emirerri baten moduan eta, gerora, kaliferri baten moduan. Aldi berean, Penintsulako iparraldeko kristauak erresumatan eta konderritan antolatu ziren.

Erdi Aroaren hasiera

Finkatzeko

48

1. Ezabatu erantzun okerra. Ondoren, idatzi esaldi osoa.

2. Zehaztu ondorengo gertaera hauek noiz jazo ziren eta osatu esaldiak.

Ondoren, jarri ordenan 1, 2 eta 3 ipinita.

3. Idatzi zer erresuma edo konderri kristau eratu ziren Erdi Aroaren

hasieran Iberiar penintsulan.

● Bisigodoak herri… c a. germaniarra ziren. b. musulmana ziren.

● Bisigodoen erresumako hiriburua… c a. Toledo izan zen b. Kordoba izan zen.

● Asturiasko Erresuma, gerora bihurtu zena.

● Gaztelako konderria, gerora bihurtu zena.

●

●

●

Kantauri

ingurua

Pirinioak

5

5

. urtean, Abd ar Rahman III.a emirrak kalifa titulua hartu zuen,

eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera.

. urtean, Abd ar Rahman I.a printzeak emir burujabe aldarrikatu zuen

bere burua eta Al Andalus bereizi egin zen Damaskotik.

. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten Iberiar Penintsula eta

emirerria ezarri zuten; hau da, Damaskoko kalifaren mendeko probintzia bat.

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 50133003 _ 0001-0096.indd 50 9/9/09 12:52:539/9/09 12:52:53


Izena Data

1. Adierazi lurralde bakoitza non kokatzen zen. Ondoren, erantzun galderei.

● XI. mendean, taifa zeritzen erresuma txikitan banatu zen Al Andalus eta kaliferria desagertu egin zen.

● Kristau-erresumak elkartuz joan ziren eta musulmanen kontra borrokatu ziren mugak zabaltzeko.

● Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten musulmanen azken erresuma, Granadakoa, 1492an.

Erdi Aroaren amaiera

Finkatzeko

49

● Zein ziren kristau-erresumak? Eta erresuma musulmanak?

● Zer ziren taifa erresumak?

● Zein izan zen Penintsulako azken erresuma musulmana?

● Noiz elkartu ziren Gaztelako eta Aragoiko koroak?

● Nork konkistatu zuen Granadako Erresuma?

● Zein garaitakoa da mapa hori? Zer dela eta?

Aragoiko Koroa

Gaztelako Koroa

Granadako Erresuma

Nafarroa

Portugal

REINO DENAVARRA

CORONA

DE ARAGÓN

REINO DE LEÓN

REINO

DE

PORTUGAL

REINO DE

CASTILLA

ALMOHADES

Mar Cantábrico

Mar Medi te

rráneo

OC

ÉA

NO

AT

LÁ

NT

ICO

Lurralde kristauak

Lurralde musulmanak

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 51133003 _ 0001-0096.indd 51 9/9/09 12:52:549/9/09 12:52:54


Izena Data

● Al Andalusko gizartea hainbat erlijiotako pertsonek osatzen zuten: musulmanek, muladiek, mozarabiarrek eta juduek.

● Biztanleen gehiengoa hirietan bizi zen; han, material merkeko etxeak eraiki zituzten, baina apaingarri ugarikoak.

Al Andalusko bizimodua

Finkatzeko

50

1. Asmatu zeri buruz ari den esaldi bakoitza. Idatzi hitz hori ondoan.

2. Adierazi zer arku mota diren. Ondoren, erantzun galderei.

3. Begiratu Kordobako meskitaren barruko argazki horri eta azaldu nolakoa den.

● Al Andalusko kristaua, musulmanen erlijioa bere egin ondoren. c

● Erlijio kristauari eutsi zion Al Andalusko kristaua. c

● Al Andalusko hirien zati nagusia. c

● Al Andalusko hirietako merkatu-eremua. c

● Zure ustez, arku mota horiek zergatik dute izen hori?

Azaldu nola dagoen apainduta, zure ustez zer material erabili zituzten, zer eginkizun zuen eraikin horrek…

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 52133003 _ 0001-0096.indd 52 9/9/09 12:52:549/9/09 12:52:54


Izena Data

1. Osatu eskema.

2. Begiratu irudiari eta idatzi erromanikoa edo gotikoa den.

● Kristau-erresumetako gizartea bitan banatzen zen: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak.

● Garai horretan eraiki ziren eraikin erromanikoak eta gotikoak:

– Eraikin erromanikoek altuera txikia zuten. Harrizko hormak zituzten, oso lodiak eta ia leihorik gabeak.

– Eraikin gotikoak altuak ziren eta horma finagoak zituzten. Horma horietan arku zorrotzeko ate eta leiho handiak zabaltzen zituzten.

Kristau-erresumetako bizimodua

Finkatzeko

51

■ Orain, azaldu zer alde dagoen eraikin erromanikoen eta gotikoen artean.

GIZARTEA KRISTAU-ERRESUMETAN

●

●

●

●

●

Gogoratu

133003 _ 0001-0096.indd 53133003 _ 0001-0096.indd 53 9/9/09 12:52:549/9/09 12:52:54

54

© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Izena Data

Mikroskopioen hobekuntzari esker, zientzia-lariek zelula izaki bizidun guztion funtsezko unitatea dela jakin dute. Horrez gain, zelula

zenbait zatiz eta organuluz osatuta dagoela eta haietako bakoitzak funtzio jakin bat due-la ikusi ahal izan dute.

Zelulek era askotako lanak egiten dituzte, eta zenbait forma eta tamainatakoak daude. Adibidez, nerbio-zelula (nerbio-bulkadak ga-rraiatzen dituena) eta globulu gorria (oxige-

noa garraiatzen duena) ez dira berdinak. Hala ere, zelula guztiek dituzte mintza, zitoplasma eta nukleoa.

Zelularen zatiak

1. Arrazoitu eta erantzun galdera hauei:

Zabaltzeko

1

● Zer organuluk antolatzen du zelularen funtzionamendua?

● Zergatik egin behar dituzte zelulek zenbait funtzio; hala nola, nutrizioa eta ugalketa?

Erribosomak

Oso organulu txikiak dira. Proteinak sortzen dituzte.

Zitoplasma

Bertan daude organuluak.

Zentrioloak

Zatiketa zelularrean parte hartzen duten zilindro txikiak dira.

Mitokondriak

Organulu luzangak dira eta tolestura asko dituzte barnean. Energia lortzeaz arduratzen dira.

Nukleoa

Zelularen funtzionamendua antolatzen eta zuzentzen du.

Bakuoloak

Zenbait substantzia gordetzeko balio duten zakuak dira.

Erretikulu endoplasmatikoa

Zaku zapalen multzoa da. Proteinak sortzeaz eta banatzeaz arduratzen da.

Mintza

Sartzen diren elikagaiak (ura eta oxigenoa) eta irteten diren zelularen hondakinak kontrolatzen ditu.

133003 _ 0001-0096.indd 54133003 _ 0001-0096.indd 54 9/9/09 12:52:559/9/09 12:52:55

55


Nerbio-zelula ●

Epiteliala ●

Sexuala ●

Odol-zelula ●

Gantz-zelula ●

Gihar-zelula ●

Hezur-zelula ●

2. Begiratu aurreko orrialdeko animalia-zelularen irudiari, eta idatzi landare-zelula honen

organuluen izenak.

3. Kopiatu, eta lotu, gezi bidez, zelula motak eta haien funtzioak.

■ Orain, idatzi zer desberdintasun aurkitu dituzun bi zelulen artean.

1.

2.

● Mezuak eta aginduak garraiatu eta informazioa prozesatzen du.

● Gorputza mugitzen laguntzen du.

● Oxigenoa eta zenbait substantzia gorputz osora garraiatzen ditu.

● Gantzak gorde eta organoak babesten ditu.

● Hezurren osagai bat da.

● Ugalketan parte hartzen du.

● Larruazala osatu eta organo hutsak estaltzen ditu barrutik.

(espermatozoidea)

133003 _ 0001-0096.indd 55133003 _ 0001-0096.indd 55 15/9/09 17:29:1815/9/09 17:29:18

56


Izena Data

Landareek harremana izaten dute beren ingu-runearekin, eta sarritan ingurunera moldatu

behar izaten dute bizirik irauteko. Moldaketa horiek honela sailka ditzakegu:

Landareen moldaketak

1. Landareak urtaroetara ere moldatzen dira. Adierazi nola.

2. Pentsatu eta erantzun.

Zabaltzeko

2

● Zergatik babestu behar dute landareek animaliengandik?

● Zure ustez, zergatik izaten dute tarte handiagoa leku lehorretako landareek beren artean?

ANIMALIETARA MOLDATZEA

Landare batzuek, animaliek jan ez ditzaten, babes-sistemak garatzen dituzte. Badira beren pozoia sortzen duten landareak (adibidez, errizinoa); beste batzuek (arrosondoak, esaterako) arantza gogorrak eta zorrotzak dituzte. Badira belarjaleak uxatzeko usaina botatzen duten landareak ere (adibidez, ezkaia).

LURZORURA MOLDATZEA

Lur mota bakoitzak landaredi jakin bat du, bertako baldintzak jasaten dituzten landareez osatua. Huntzak, adibidez, ondo irauten du harri koskorrez osatutako lurretan; txantxapota, berriz, hormetako eta harrietako pitzaduretan biltzen den lur urrian haz daiteke.

ESPAZIORA MOLDATZEA (MOLDAKETA TOPOLOGIKOAK)

Landareak bizi diren espaziora moldatzen dira; adibidez, leku lehorretan hazten diren landareek leku hezeetan hazten direnek baino tarte handiagoa izaten dute beren artean.

EGITURA MOLDATZEA

Moldaketa mota hori, besteak beste, indipikondoan gertatu ohi da, ura bere zurtoin mamitsuan gordetzeko gai baita, bai eta hostoak arantza bihurtzeko ere, transpiraziorik izan ez dezan. Olibondoak hosto gogor eta iragazgaitzekin egiten dio aurre arazo horri berari.

133003 _ 0001-0096.indd 56133003 _ 0001-0096.indd 56 9/9/09 12:52:559/9/09 12:52:55

57


3. Osatu eskema, moldaketa mota bakoitzaren bina adibide idatziz.

4. Begiratu irudiei, eta adierazi nola moldatu diren landare hauek ur-eskasiaren eta argirik

ezaren ondorioz:

5. Behatu irudiari, adierazi zer bi moldaketa dauden eta esan zertarako balio duten.

Lurzorura

Egiturazkoak

● Zurtoina:

● Sustraiak:

● Hostoak:

● Zurtoina:

Moldaketak

Topologikoak

Animalietara

133003 _ 0001-0096.indd 57133003 _ 0001-0096.indd 57 9/9/09 12:52:559/9/09 12:52:55

58


Izena Data

Arriskuan dauden ekosistemak

Planeta osoan, bai lurrean, bai itsasoan, hain-bat ekosistema desagertzeko arrisku larrian daude. Mapa honetan planetako ekosistema

aberats eta, aldi berean, mehatxatuenetako batzuk agertzen dira.

Zabaltzeko

3

1. Zer informazio ematen digu mapak?

2. Aurkitu Espainia munduko mapan. Ba al dago ekosistemarik arriskuan inguru horretan?

Zein?

● Bering itsasoa: Ozeano Bareko iparraldean dago, balea grisa ugaltzen den lekuan.

● Mendi Harritsuak: baso hori Ipar Amerikako paisaia bereizgarrienetako bat da.

● Madagaskar: gure planetako landare eta animalia gehien eta bitxienak hor daude.

● Siberia: taiga da munduko baso natural handienetakoa.

● Amazonia: oihan horietako milaka landare- eta animalia-espezie bertan baino ez daude.

● Mediterraneoko itsasertza: oso dibertsitate handiko ekosistema da;

batez ere, landareetan, hegaztietan eta intsektuetan.

● Indopazifikoa: Lurreko koralezko arreziferik handiena hor dago.

● Baikal: Asiako aintzirarik handiena da, eta Lurreko ur gezaren % 20 bertan dago.

● Mendebaldeko Afrikako Ekuatoreko

oihanak: oso espezie bitxiak daude; esa-terako, hipopotamo nanoa eta okapia.

● Lurmutur Hiriko txaparrala: zortzi mila landare-espezie baino gehiago han besterik ez daude, eta planetako intsektu harrigarrienetako batzuk ere han daude.

Bering itsasoa

Lurmutur Hiriko penintsula

Baikal aintzira

Madagaskar

Indopazifi koa

Mendi Harritsuak

Amazoniako oihana

Gineako oihana

Liberiako oihana

Mediterraneoko itsasertza

133003 _ 0001-0096.indd 58133003 _ 0001-0096.indd 58 9/9/09 12:52:559/9/09 12:52:55

59


3. Ikertu eta egin zure herriaren inguruan dagoen ekosistema bati buruzko txosten labur

bat. Erantsi txostenean prentsatik hartutako argazkiak edo zuk egindako marrazkiak.

● Ekosistema:

● Kokapena:

● Izaki bizidunak:

● Ingurune fisikoa:

● Zer kutsadura mota dituen:


1. Landare-estalkia galtzea.2. Hego Amerikako ibairik luzeena.3. Koralezko arrezife garrantzitsuak dauden ozeanoa. 4. Ozeano Barearen iparraldean dagoen itsasoa, arrantza-baliabideetan oso aberatsa.5. Asiako aintzira handia.6. Siberiako baso natural handia.

6

5

4

3

2

1

133003 _ 0001-0096.indd 59133003 _ 0001-0096.indd 59 9/9/09 12:52:559/9/09 12:52:55

60


Izena Data

Sumendien erupzioak

Ziur zineman edo telebistan sumendien edo erupzioren baten irudiak ikusi dituzula inoiz; mendi baketsuak laba-iturri basati bihurtzen diren une horien irudiak, alegia.

Dakizunez, sumendien jarduera oso aldakorra da. Sumendi batzuk oso-oso biziak dira, sarritan hasten dira erupzioan. Beste batzuk askoz lasaiagoak dira eta tartekatu egiten dituzte atseden faseak eta erupzio faseak, batzuk biziagoak eta besteak lasaiagoak. Badira «lo» dauden sumendiak; hau da, jarduerarik izan ez arren, ustez oraindik ere itzali gabe daudenak. Eta badira itzalitzat jo daitezkeenak ere.

Erupzioa gertatzeko moduaren arabera, sumendiak lau multzotan sailkatzen dira:● Hawaiarra. Ez da leherketarik gertatzen;

kanporatzen den laba arina da, leun-leun irristatzen da sumendiaren hegaletan behera eta asko barreiatzen da. Hawaiarrak dira, esaterako, Ozeano Bareko uharteetako sumendiak.

● Estronboliarra. Kanporatzen den laba arina da estronboliarretan ere, baina ez hawaiar erakoetan adina, eta ez da hainbeste zabaltzen. Gainera, leherketa txikiak baina ugariak gertatzen dira. Era horretakoa da, esaterako, Stromboli sumendia, Italian.

● Bulkaniarra. Erupzio bortitzak eragiten ditu, eta errauts-laino handiak jaurtitzen. Tximiniatik kanporatzen den magma oso likatsua da, ez da arin isurtzen eta azkar solidotzen da. Horrelakoa da, adibidez, Etna sumendia, Italian.

● Peleanoa. Erupzioak oso bortitzak dira, tximiniatik igotzen den magma oso trinkoa delako eta oso azkar solidotzen delako, kraterra ixteraino. Ondorioz, gasek, kanporatu ezinik, presio izugarria sortzen dute eta tapa hori altxatu eta erupzio handia sortzen dute. Mont-Pelée sumendia (Martinika) da era honetakoa.

Zabaltzeko

4

1. Zeren gainean ari da testua? Irakurri eta laburtu.

133003 _ 0001-0096.indd 60133003 _ 0001-0096.indd 60 9/9/09 12:52:569/9/09 12:52:56

61


2. Begiratu irudiei eta, erupzioaren arabera, esan zer sumendi mota den.

4. Antzinako erromatarrek Bulkano izeneko jainko bat zuten.

Ikertu nor zen Bulkano eta osatu fi txa.

3. Azaldu zer alde dagoen labaren eta magmaren artean.

■ Orain, erantzun.

● Zein margolan ospetsutan agertzen da Bulkano? Nork margotu zuen?, Zein museotan dago lana?

● Zeren Jainkoa zen?

● Noren semea zen?

● Noren senarra zen?

● Zeren azpian bizi zen?

133003 _ 0001-0096.indd 61133003 _ 0001-0096.indd 61 9/9/09 12:52:569/9/09 12:52:56

62


Izena Data

Eskorpioiak eta herensugeak, printzesak eta ehiztariak, gurdiak eta geziak... Gauean, argi-kutsadurarik ez den lekuetan, zeruari begiratzeko aukera izanez gero, hainbat eta hainbat izar ikusiko duzu forma apetatsuak marrazten.

Dakizunez, izar-multzo horiek konstelazioak dira eta guztien artean bada bat batere zailtasunik gabe bereizten dena: Hartz Nagusia.

Hartz Nagusia iparralderantz kokatzen da eta gurdi baten itxura du. Lau izarrek osatzen dute gurdiaren kutxa eta beste hiruk pertika. Hiru izar horiek arku bat egiten dute ezkerrerantz.

Gurdiaren azken bi izarrak lerro batekin lotu eta lerro hori bost aldiz luzatuz gero, Iparrizarra bistaratuko dugu. Beste konstelazio txikiago baten pertika-burua osatzen du Iparrizarrak; Hartz Txikiarena, hain zuzen.

Harantzago, etxe moduko bat begiztatuko dugu: Cepheus da. Eta konstelazio horretatik hurbil ez da zaila Cassiopeia ikustea. Urte-sasoiaren arabera, M edo W itxura izango du konstelazio horrek.

Negua da garai onena Orion eta Izarror konstelazioak ikusteko, Unibertsoko ehiztaria eta zakurra.

Guztira, 88 konstelazio daude esfera zerutarrean.

Izarrak ikustea

Zabaltzeko

5


● Zer da konstelazio bat?

● Zein konstelaziotan dago Iparrizarra? Eta zein hemisferiotan?

● Zein konstelaziok dute zakur- eta ehiztari-itxura?

HARTZ TXIKIA

HARTZ NAGUSIA

133003 _ 0001-0096.indd 62133003 _ 0001-0096.indd 62 9/9/09 12:52:569/9/09 12:52:56

63


2. Lotu puntuak eta osatu bost konstelazio.

3. Irakurri atzekoz aurrera ondorengo hitz hauek eta ikasi

Orion konstelazioa osatzen duten izarretako batzuen izena.

1. esuegleteB c

2. legiR c

3. xirtalleB c

4. akatniM c

5. katimlA c

6. malinlA c

7. hpiaS c

■ Non dago Iparrizarra? Adierazi esfera zerutarrean

eta azaldu zergatik kokatu duzun hor.

HARTZ

TXIKIA

HARTZ

NAGUSIA

DRACO

CEPHEUS

CASSIOPEIA

133003 _ 0001-0096.indd 63133003 _ 0001-0096.indd 63 9/9/09 12:52:569/9/09 12:52:56

64


Izena Data

Hieron, duela 2.200 urte Sirakusako (Sizilia) errege zena, oso kezkatuta zebilen: bere urregileari urre puruzko lingote bat eman zion koroa bat egiteko, eta urregilearen lana (koroa, alegia) jasotzean sortu zitzaion kezka.

Koroak lingotearen pisu bera zuen, baina Hieronek susmoa zuen urregileak urrearen zati bat beretzat hartu zuela eta urrearen aldean balio gutxiagoko metalak erabili zituela.

Eureka

Zabaltzeko

6

1. Irakurri, pentsatu eta adierazi zein den erantzun zuzena.

● Arkimedesek urregileak Hieroni iruzur egin ziola ondorioztatu zuen? Nola?

Plater batean bestean baino ur gehiago zegoelako.

Bi plateretan ur kantitate bera zegoelako.

● Zer oinarri du Arkimedesen ondorioak?

Gorputz baten forma aldatzen denean, haren bolumena ere aldatu egiten da.

Substantzia beraz egindako bi masa berdinek bolumen bera dute, edozein dela ere masa horren forma.

Ikusi plateretara erori den ura. Arrazoi zenuen, Hieron, iruzur egin nahi zizuten.

Eureka! Aurkitu dut! Badut erantzuna.

Ez dakit… Egon behar du moduren bat.

Jakin dezakezu koroa erabat urrezkoa den hondatu gabe?

Hieronek Arkimedesi hots egin zion, hiriko gizon jakintsuenari.

Astebete geroago, bainua hartzen ari zela, Arkimedesek erantzuna aurkitu zionHieron erregearen galderari.

Arkimedesek eskatuta urez betetako ontzi batean sartu zuten koroa eta beste ontzi batean urre puruzko koroa bat, masa berekoa.

133003 _ 0001-0096.indd 64133003 _ 0001-0096.indd 64 9/9/09 12:52:569/9/09 12:52:56

65


2. Zergatik da txikiagoa berunezko blokea artelazkiarena baino,

biek masa bera badute? Pentsatu eta erantzun.

3. Begiratu irudiei eta azaldu zergatik ez diren zuzenak.

4. Bilatu informazioa eta erantzun galderei.

● Nor zen Arkimedes? Non jaio zen?

● Ekarpen garrantzitsuak egin zizkion zientziaren munduari. Zein?

● Zure ustez, zer esan nahi du eureka hitzak?

■ Kalkulatu zein den eraztunaren dentsitatea, kontuan hartuta

30 gramoko masa duela eta 1,5 cm3-ko bolumena.

ARTELAZKIA

1 Kg

BERUNA 1 Kg

133003 _ 0001-0096.indd 65133003 _ 0001-0096.indd 65 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

66


Izena Data

Historian izan diren gertaera askotan, errealitatea eta fikzioa eskutik doaz, eta nahasi ere egin daitezke. Horrela gertatzen da, adibidez, grabitatearen lege unibertsalaren aurkikuntzarekin.Kondairak dio Isaac Newton sagarrondo baten azpian atseden hartzen ari zela eta bat-batean sagar bat erori zela zuhaitz hartatik. Sagar soil bat erori zelako, fisikako lege unibertsal garrantzitsuenetako bat formulatu zuen Newtonek. Sagarrari esker, zientzialari ingelesajabetu zen Lurraren indar batek bere erdigunerantz erakartzen dituela objektuak: grabitateak, hain zuzen.

Newton eta sagarrak

Zabaltzeko

7

1. Irakurri eta erantzun galderei.

● Nor izan zen Isaac Newton?

● Zer da grabitate-indarra?

● Sagarra erortzeak grabitatearen legea iradoki zion Newtoni. Zergatik?

133003 _ 0001-0096.indd 66133003 _ 0001-0096.indd 66 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

67


2. Irakurri Isaac Newtoni argia piztu zion sagarrondoarekin loturiko albiste hau.

● Ezagutzen duzu sagarra protagonista duen ipuinen bat? Zein?

● Bide batez, sagarrondoa, zer landare mota da?

3. Sagarrak protagonista dira historiako gertakizun askotan baita kondairaren batean edo

bestean ere. Irakurri eta lotu. Ondoren, erantzun galderei.

■ Grabitatearenaz gain, zer beste indar ezagutzen duzu? Pentsatu eta erantzun.

Evaren sagarra

Parisko sagarra

Newtonen sagarra

Gillermo Tellen sagarra

Grabitatearen lege unibertsala.

Troiako gerra.

Paradisutik kanporatzea.

Suitzaren burujabetza.

2006ko irailaren 21a

Newtonen zuhaitzeko sagarra Gordon urakana igaro denean erori da

Goizeko 10ak inguruan, haize-bolada gogor batek astinduta, erori egin da Newtonen sagarrondoak aurten emandako fruitu bakarra. Coruñan,

Zientziaren Etxearen parean dago landatuta zuhaitza.

mc2prensa

Zientzialari ingelesari grabitatearen lege unibertsala iradoki zion sagarra ez bezala, Zientziaren Etxearen ondoan landatutako zuhaitzean zintzilik zegoena ez zen bertikalki erori Lurraren erdigunerantz. Aitzitik, zuhaitzaren oinarritik aparte samar agertu zen, Gordon urakanaren haize-bolada bortitzetako batek botata. […]. Gaur ikusitako erorketa mota mugimendu behartua da argi eta garbi, bestelako indar batek eragindakoa. Gordon urakanak utzi du bitxikeria: gogoratu grabitatea ez dela Lurrean dagoen indar bakarra.

133003 _ 0001-0096.indd 67133003 _ 0001-0096.indd 67 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

68


Izena Data

1. Irakurri eta osatu fi txa testuan agertzen diren datuekin.

Ikusi duzu inoiz nola jaiotzen den mendi bat? Kanarietan, La Palma uhartean zehazki, mendi bat nola eratzen zen ikusteko modua izan zen 1971. urtean.

Urriaren 26a zen, arratsaldeko hirurak, Cumbre Vieja sumendiaren erupzioa hasi zenean. Erupzioarekin batera lurra mugitzen hasi zen, leherketa indartsuak izan ziren, eta laba-txorrota izugarri altuak. Gau hartan bertan 200 metroko luzerako artesi bat sortu zen, oso-oso sakona.

Ez pentsa, ordea, batere abisurik gabe gertatu zenik erupzioa. Urriaren 11 ezkero La Palmako biztanleek dardarka sumatzen zuten lurra. Ematen zuen erupzioak ez zuela sekula bukatu behar; alabaina, azaroaren 18an bukatu egin ziren leherketak, eta sumendiak laba kanporatzeari utzi zion. Ordu gutxitan, itzali egin zen. Lasai geratu zen ingurua, baina beste mendi bat sortu zen: Teneguía.

Teneguía, oso mendi gaztea

Zabaltzeko

8

● Zer gertatu zen?

● Non gertatu zen?

● Noiz gertatu zen?

133003 _ 0001-0096.indd 68133003 _ 0001-0096.indd 68 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

69


2. Irakurri eta osatu.

Vesuvio, hiru hiri lurperatu zituen sumendia

Napolin dago, Italian. Ez du inor harritzeko moduko itxurarik, 1.279 metroko garaiera baino ez du. Alabaina, 79. urtean hiru hiri lurperatzeko gai izan zen: Herkulano, Ponpeia eta Stabia. Vesuvio bare dago 1944. urteaz geroztik, baina uste da ez dagoela itzalita.

Mauna Kea, munduko sumendirik altuena

4.205 metro goratzen da itsasoaren mailaren gainetik. Hawai uhartean dago (AEB). Tximinia erraldoi baten itxura du Ozeano Barearen hondotik bat-batean altxatzen dela.

Krakatoa, uharte bat leherrarazi zuen sumendia

1883an izandako erupzioak hondamendi izugarria eragin zuen: leherketak 3.500 kilometrotara ere entzun ziren. Indonesiako uharte batean dago, eta erupzio hartan uhartea txiki-txiki eginda eta aurreko hedaduraren heren batera ahituta geratu zen. Errauts- eta hauts-hodei trinko batek estali zuen ingurua hiru egunez. 813 metroko garaiera du.

Etna, Europako sumendi bizi garaiena

Etna Sizilia uhartean dago (Italia), eta 3.322 metroko garaiera du. Sumendi horren aurreneko erupzioaren albistea K.a. 423. urtekoa da.

Izena

Herrialdea

Garaiera

Ezaugarriak

Europako sumendiak Europatik kanpoko sumendiak

133003 _ 0001-0096.indd 69133003 _ 0001-0096.indd 69 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

70


Izena Data

Azoreak bederatzi uhartez osatutako artxipelagoa dira. Portugalen jabetzakoak dira, ozeano Atlantikoaren erdian daude eta Makaronesiako zati dira. Afrikatik hurbil dauden bost artxipelagoek osatzen dute Makaronesia: Azore uharteek, Kanariar uharteek, Cabo Verde uharteek, Madeira uharteek eta Selvagens uharteek.Azoreen jatorria bolkanikoa da. Pico sumendia da uharteetako mendi altuena, baita Portugal osokoa ere; izen bereko uhartean dago eta 2.351 metro goratzen da itsasoaren mailatik.Azoreetan klima epela dute: tenperatura leunak (20 ºC ingurukoak) eta gorabehera handirik gabekoak urte osoan. Prezipitazioak ugariak dira, batez ere azaro eta maiatza arteko hilabeteetan.Azore uharteek ematen diote izena justu haien gainean sortzen den antizikloiari. Azoreetako antizikloiari esker izaten da eguraldi ona Espainian. Hau da, eguraldi lehorra, eguzkitsua eta beroa.

Azore uharteak

Zabaltzeko

9

1. Hautatu zein den erantzun zuzena.

● Azore uharteak zein herrialderenak dira?

Portugal. Espainia. Afrika.

● Kanariar uharteak nongo zati dira?

Azore uharteak. Makaronesia. Portugal.

● Pico sumendia

Kanariar uharteetako mendi altuena da.

Portugalgo mendi altuena da.

Europako mendi altuena da.

● Azoreetako antizikloiari esker,

eguraldi ona egiten du Iberiar Penintsulan.

eguraldi ona egiten du Afrikan.

eguraldi ona egiten du Azore uharteetan.

PORTUGAL

ESPAINIA

AFRIKA

Azore uharteak

Kanariar uharteak

Madeira uharteak

Cabo Verde uharteak

Selvagens uharteakO Z E A N O

A T L A N T I K O A

MA

KA

RO

NE

SI A

E

I

M

H

133003 _ 0001-0096.indd 70133003 _ 0001-0096.indd 70 15/9/09 17:29:2015/9/09 17:29:20

71


2. Zure ustez, zer dela-eta esaten diogu eguraldi ona eguraldi eguzkitsuari eta lehorrari?

Euria egiten duenean, eguraldia ez al da ona? Pentsatu eta azaldu.

3. Egin klimograma bat ondorengo datuekin.

4. Azoreetako antizikloiak zein urte-sasoitan eragiten dio gehien Espainiari? Zergatik?

● Espainiako batez besteko tenperaturak (ºC)

● Espainiako batez besteko prezipitazioak (l/m2)

U O M A M E U A I U A A

7 7 11 13 16 22 24 24 20 16 10 7


50 48 55 44 47 13 8 18 39 78 60 55

605550454035302520151050

l/m2°C


120110100

9080706050403020100

hilabeteak

133003 _ 0001-0096.indd 71133003 _ 0001-0096.indd 71 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

72


Izena Data

Gaztelaniaz Las Batuecasen egotea esapidea erabiltzen da. Entzun al duzu inoiz

Las Batuecas, benetakoak, Salamanca probintziaren hegoaldean daude. Oso ederrak dira, eta fauna eta flora aldetik aberatsak. Hori dela eta, Parke Natural izendatu dute.

Francia, Alagón, Batuecas eta Agadón ibaiek zeharkatzen dute parkea; Tajoren arrokoak dira lehen hirurak, eta Dueroren arrokoa, Agadón.

xv. mendean, karmeldar fraide batzuek leku egokia aurkitu zuten paraje horretan mundutik aparte erretiratzeko, eta Santo Desierto de San Jose del Monte monasterioa sortu zuten. Fraide horiek ibarrera iritsi baino askoz lehenago, ordea, Neolitoan, duela 4.000 urte inguru, giza taldeak bizi ziren Las Batuecasen. Haiek utzitako animalien margoak (arrainenak eta ahuntzenak, adibidez) dira horren lekuko.

Batuecas ibaiaren ibilbideari jarraituz Chorro ur-jauzia dago, hamar metroko altuerakoa; leku ezin hobea Las Batuecasen egoteko eta han luzaroan egoteko.

Las Batuecas

Zabaltzeko

10

1. Irakurri, pentsatu eta erantzun galderei.

2. Isurialde berean egon daiteke arro desberdinetako ibairik? Pentsatu eta azaldu.

● Zein probintziatan dago Las Batuecas eskualdea? Zein autonomia-erkidegotan?

● Zein garaitakoak dira Las Batuecasko lehen biztanleak? Historiako zer aro handiri dagokio garai hori?

● Zer erlijio-ordenak sortu zuen monasterio bat Las Batuecasen? Zer mendetan eraiki zuten? Zer izen du monasterioak?

La Alberca

Chorro ur-jauzia

Las Batuecasko monasterioa

133003 _ 0001-0096.indd 72133003 _ 0001-0096.indd 72 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

73


4. Las Batuecas ibarra zeharkatzen duten ibaiak

zer isurialdetakoak dira? Zergatik?

5. Bilatu eta adierazi letra-zopan Tajo eta Duero ibaien ibaiadar nagusiak.

Ondoren, sailkatu bakoitza bere lekuan.

3. Zer esan nahi du Las Batuecasen egon esamoldeak? Azaldu eta idatzi adibide bat.

6. Badakizu zer esan nahi duen Babian egon esamoldeak? Azaldu.

Tajoren

ibaiadarrak

Dueroren

ibaiadarrak

O E R O V A S J I D Y M

G U A D A R R A M A H O

Z J E B L Á N R D O P D

U R M C D E H A D A J A

T O R M E S Y M E S O C

B A G E R I F A L O M X

O Ñ E G A L B E R C H E

W I D A D Ó T K X A S Í

P R E T U C A L A G Ó N

P I S U E R G A S D Í R

A B L O Y Í J Y H Á D T

C R A Ú P A T I É T A R

■ Orain, ikertu non dagoen Babia, zer autonomia-erkidegotakoa den eskualde hori

eta zein den autonomia-erkidego horretatik igarotzen den ibai nagusia.

133003 _ 0001-0096.indd 73133003 _ 0001-0096.indd 73 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

74


Izena Data

Espainia zahartzen ari da. 65 urtetik gorako pertsonen kopurua hazi egin da azken hamarkadetan.

XX. mendearen hasieran, Espainian bizi ziren ehun pertsonetatik bostek zituen 65 urtetik gora. Gaur egun, Espainiako biztanleriaren % 17 da adin horretatik gorakoa.

Ehuneko hori hazi egingo da hurrengo urteetan. Kalkuluen arabera, 2020. urterako biztanleriaren % 20k 65 urtetik gora izango du Espainian.

Zahartze horren arrazoiak hauek dira:● Jaiotza-tasa txikia; izan ere, berrogeita hamar urte baino gutxiagoan

emakume bakoitzak 5 seme-alaba izatetik 2,6 izatera igaro gara.● Jaiotakoen bizi-itxaropena izugarri hazi da. Jaiotzerakoan,

aurreikuspenen arabera pertsona bat zenbat urte biziko den adierazten du bizi-itxaropenak. 1900. urtean espainiar bat 35 urte bizitzen zen batez beste, eta gaur egun, 78 urtetik gora. Batez ere osasun-baldintzak asko hobetu direlako hazi da bizi-itxaropena.

Biztanleria zahartzen ari da

Zabaltzeko

11


● Zer dela eta zahartu da Espainiako biztanleria azken hamarkadetan? Zein dira arrazoi nagusiak?

● Zeri esaten zaio bizi-itxaropena?

2. Zure ustez, Espainiako biztanleria gero eta zaharragoa izateak

zertan izan dezake eragina? Jarri adibide batzuk.

133003 _ 0001-0096.indd 74133003 _ 0001-0096.indd 74 9/9/09 12:52:579/9/09 12:52:57

75


3. Lotu.

4. Datu hauek oinarri hartuta egin 2008. urteko

Espainiako biztanleriaren piramidea.

● Biztanleria ikertzen duen zientzia.● Izandako jaiotzak.● Izandako heriotzak.● Biztanleen kopuruaren eta bizileku duten lurraldearen

azaleraren arteko harremana. Km2-tan adierazten da.● Bizilekua aldatzeak dakarren desplazamendua.

Biztanleria-piramide bat eraikitzeko taulako datuak ardatz bakoitzera eramaten dira, eta barra horizontal bat marrazten da adin talde bakoitzean eta sexu bakoitzerako.

● Heriotza-tasa● Migrazioa● Demografi a● Biztanleriaren

dentsitatea● Jaiotza-tasa

ADIN

TALDEAK

SEXUA

Emakumeak Gizonak

0-4 1.100.000 1.200.000

5-9 1.000.000 1.100.000

10-14 1.000.000 1.100.000

15-19 1.100.000 1.200.000

20-24 1.400.000 1.500.000

25-29 1.800.000 1.900.000

30-34 2.000.000 2.100.000

35-39 1.900.000 2.000.000

40-44 1.800.000 1.900.000

ADIN

TALDEAK

SEXUA

Emakumeak Gizonak

45-49 1.700.000 1.700.000

50-54 1.400.000 1.400.000

55-59 1.300.000 1.300.000

60-64 1.200.000 1.100.000

65-69 1.000.000 900.000

70-74 1.000.000 900.000

75-79 1.000.000 700.000

80-84 700.000 500.000

85etik gora 600.000 300.000

3.000.000

GizonakAdin

taldeak Emakumeak

3.000.0002.000.000 2.000.0001.000.000 Biztanleak

85etik gora80-8475-7070-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4

1.000.000

133003 _ 0001-0096.indd 75133003 _ 0001-0096.indd 75 9/9/09 12:52:589/9/09 12:52:58

76


Izena Data

1978ko abenduan, erreferendum baten bidez,Espainiako herritarrek Konstituzioa onartu zuten, estatu bat antolatzeko oinarrizko legedia. Konstituzio horrek herritar guztien askatasuna eta berdintasuna eta politika-pluralismoa bermatzen du. Espainia zein erakundek gobernatuko duten eta lurraldearen antolaketa zein izango den ere jasotzen du.

Espainiako lurraldea funtsean udalerritan, probintziatan eta autonomia-erkidegotan antolatuta dago.

Espainiako herritar bakoitza udalerri batean bizi da. Udalerri hori probintzia batean dago eta probintzia hori, aldi berean, autonomia-erkidego batekoa da.

Horiez gain, badira bestelako lurralde-entitate batzuk. Batzuk udalerria baino txikiagoak dira (parrokiak, esaterako) eta beste batzuk hainbat udalerriz osatuta daude (eskualdeak, adibidez).

Espainian 17 autonomia-erkidego daude eta bi hirik ere autonomia-estatutua dute:Ceutak eta Melillak.

Espainiako estatuaren antolaketa

Zabaltzeko

12

1. Irakurri, pentsatu eta azaldu.

● Zer da erreferendum bat?

● Zer da politika-pluralismoa?

● Nola dago antolatuta Espainiako lurraldea?

15azaroa

1978

KONSTITUZIOA

133003 _ 0001-0096.indd 76133003 _ 0001-0096.indd 76 9/9/09 12:52:589/9/09 12:52:58

77


2. Idatzi zein Autonomia Erkidegorena den irudi bakoitza.


1. Kanariar uharteetako bakoitzaren gobernua.

2. Espainiak estatu horrekin egiten du muga iparraldera.

3. Erkidegoetako gobernuek agintzen duten gaiei ematen zaien izena.

4. Balearretako uharte handiena.

5. Espainiako herritarren eskubideak eta betebeharrak biltzen dituen testua.

6. Espainiako estatuburua.7. Autonomia-erkidegoetan

eta Hiri Autonomoetan, legea.8. Gorte Nagusietako kideak, beren

artean Gobernuko presidentea aukeratzen dutenak.

9. Hiri Autonomoa.10. Espainiako Justizia Auzitegi

gorena. 11. Extremadurako hiriburua.

1

11

2

3

4

56

7

8

9

10

0 90

Eskala

Kilometroak

0 80

Eskala

Kilometroak

0 100

Eskala

Kilometroak

133003 _ 0001-0096.indd 77133003 _ 0001-0096.indd 77 9/9/09 12:52:589/9/09 12:52:58

78


Izena Data

Gizakia garapen geldo baten ondoren iritsi da gaur egun den honetara.● Gure lehen arbasoa duela 5 milioi urte ingurukoa da: Australopitekoa.

Tente ibiltzen zen oinez.● Duela 3 bat milioi urte Homo habilisa agertu zen. Tente ibiltzen zen,

familia-nukleo txikitan bizi zen, ehizan eta bilketan jarduten zen eta lanabesak egiten hasi zen.

● Duela 1.600.000 urte Homo erectusa agertu zen. Gaur egungo gizakien antzeko neurria zuen haren gorputzak, eta 180 cm luze izaterairits zitekeen. Orojalea zen, eta seguru asko ehiztaria. Aurkikuntza handia egin zuen: sua.

● Homo antecessorra. Duela 800.000 urte bizi izan zen. Ehiztaria eta biltzailea zen eta egurrez eta hezurrez egindako lanabesak baliatzen zituen. Atapuercan (Espainia) espezie horren arrastoak aurkitu dira.

● Duela 200.000 urte inguru Homo neandertalensisa agertu zen.Hildakoak lurperatzen hasi zen lehen gizakia izan zen.

● Ondoren, Homo sapiens sapiens edo Cro-magnongo gizakia agertu zen. Hain zuzen, espezie horretakoak gara gu. Duela 150.000 urte inguru agertu zen. Sedentario bihurtu zen, nekazaritza eta abeltzaintza asmatu zituen, eta lehen arte-adierazpenak egin zituen.

Gure arbasoak

Zabaltzeko

13

1. Irakurri eta hautatu zein den erantzun zuzena.

● Harrizko lanabesak egiten hasi zen:

Homo erectus.

Homo sapiens sapiens.

Homo habilis.

● Nomada izateari utzi zion:

Homo erectus.


Homo neandertalensis.

● Sua aurkitu zuen:


Homo antecessor.

Homo erectus.

133003 _ 0001-0096.indd 78133003 _ 0001-0096.indd 78 9/9/09 12:52:589/9/09 12:52:58

79


3. Lotu Homo espezie bakoitza, kontuan hartuta espezie horren izenaren esanahia

eta zein garaitan agertu zen.

2. Historiaurreko zer garairekin lotuko zenuke Homo antecessor-a? Zergatik?

4. Zein Homo espezie izan daiteke? Begiratu irudiari eta azaldu zergatia.

5. Osatu denboraren lerroa lauki bakoitzean dagokion giza espeziea idatzita.

Homo habilis tente ibiltzen zen gizakia duela 3 milioi urte

Homo antecessor pentsatzen zuen gizakia duela 800.000 urte

Homo sapiens sapiens gizaki esploratzailea duela 150.000 urte

Homo erectus gizaki trebea duela 1.500.000 urte

5.000.000 urte

3.000.000 urte 1.500.000 urte 150.000 urte

1.600.000 urte 800.000 urte 130.000 urte

133003 _ 0001-0096.indd 79133003 _ 0001-0096.indd 79 9/9/09 12:52:589/9/09 12:52:58

80


Izena Data

1. Irakurri eta osatu legenda, Erromako armadaren zatietako bakoitzaren

izena idatzita.

Duela 2.000 urte baino gehiago, Erroma inperio bihurtu zen. Mediterraneoa eta Erdialdeko Europa mendean hartu zituen eta, areago, Erresuma Batuko uharteetaraino zabaldu zen Erromaren boterea.

Armada prestatua eta zaildua zuen, garai hartako aurkariena baino askoz hobea; horretan oinarritu zen inperioaren indarra.

Erromatarren armada oso egituratuta zegoen eta inperioaren garaian sei legioz osaturik zegoen. 5.300 bat soldadu zituen legio bakoitzak.

Legio bakoitza legatu militar batek zuzentzen zuen eta hamar kohortetan zatituta zegoen.

Kohorte bakoitzak seiehun bat gizon zituen, eta tribuno militar bat guztien buru. Era berean, kohorteak hiru manipuluz eratuta zeuden, berrehun legionario ingurukoa bakoitza, eta manipulu bakoitza bi zenturiaz zegoen osatuta. Zenturien eta manipuluen agintea zenturioiek zuten.

Erromatar legioak

Zabaltzeko

14

133003 _ 0001-0096.indd 80133003 _ 0001-0096.indd 80 9/9/09 12:52:589/9/09 12:52:58

81


2. Lotu.

3. Begiratu irudiari eta ikusi nolakoa zen erromatarren armadaren kanpaleku bat.

■ Orain, idatzi defi nizio bakoitzak zer adierazten duen.

● Kanpalekua babesteko egindako zuloa. c

● Kanpadenden eta vallumaren arteko tartea. Hortik sartzen eta irteten ziren soldaduak. c

● Jeneralaren pabilioia. c

● Oholesia. c

● Soldaduen kanpadendak. c

● Mendebaldera begira jarri ohi zuten atea. c

● Kanpalekua iparretik hegora zeharkatzen zuen bidea. c

● Ekialdera begira jarri ohi zuten atea. c

● Kanpalekua Etik Mra zeharkatzen zuen bidea. c

● Hegoaldera begira jarri ohi zuten atea. c

F

Prs

Lorica: koraza.

Pilum: lantza.

Gladius: ezpata.

Scutum: ezkutua.

Galea: kaskoa.

Greba: zangoak estaltzen zituen pieza.

Tentoria

Intervallum

PortaPrincipalisdextra

PortaPrincipalissiniestra

Via Principalis

Vallum

Via Praetoria

Porta Praetoria

PraetoriumPortaDecumana

Fossa

133003 _ 0001-0096.indd 81133003 _ 0001-0096.indd 81 9/9/09 12:52:599/9/09 12:52:59

82


Izena Data

Erdi Aroan, kristautasuna indarrean zen zenbait lekutan santuen erlikiak gordetzen ziren, eta leku horiek bidaiari eta erromes ugari erakarri zuten. Erromes gehien erakartzen zuten tokiak hauek izan ziren: Jerusalem, Jesusen pasioa eta heriotza gertatu zen lekua; Erroma, Aita Santuaren eta San Pedroren martirioaren egoitza; eta, gerora, Santiago Konpostelakoa. Izan ere, ix. mendearen hasieran ustea zabaldu zen Jakue Nagusia apostoluaren hilobia aurkitu zela bertan.

Berehala, erregeek eta Elizak hauspotuta, Europa osotik iritsi ziren erromesak Santiagora. Hara iristeko bide luzean hango eta hemengo ospitale ugaritan egiten zieten abegi eta ematen zieten lotarako lekua eta jatekoa erromes horiei guztiei.

Done Jakue bideak hainbat ibilbide izan ditu Erdi Aroa ezkero; besteak beste:● Frantziako bidea: Donibane Garazin (Ipar Euskal

Herria) hasten zen, eta Santiagon bukatzen. Tartean, Nafarroa, Errioxa eta Gaztela eta Leon zeharkatzen zituen Galiziaraino iritsi arte.

● Iparraldeko bidea: Bizkaiko golkoaren ertzetik zihoan, Euskal Herritik Asturiaseraino.

● Antzinako bidea: Asturiastik Lugoraino zihoan eta azkeneko zatian bat egiten zuen Frantziako bidearekin.

● Zilarraren bidea: Andaluzian abiatu, eta Extremadura eta Gaztela eta Leon zeharkatzen zituen Galiziara bidean.

Erromesak Santiagora iristen zirenean, mendebaldeko sarreratik sartzen ziren katedralean. Loriako Ataria deritzo ate horri.

Done Jakue bidea

Zabaltzeko

15


● Zein izan ziren erromesaldigune nagusiak Erdi Aroan?

● Zer dela eta jotzen zuten erromesek leku horietara?

133003 _ 0001-0096.indd 82133003 _ 0001-0096.indd 82 9/9/09 12:52:599/9/09 12:52:59

83


■ Orain, idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada.

Arku bat apaintzen duten moldurak dira arkiboltak.

Atearen hutsunea erdibitzen duen zutabea da mainela.

Arkibolten artean apaindutako tarteari esaten zaio tinpanoa.

Eraikin baten zamari eusten dioten elementu bertikalak dira zutabeak.

2. Zer da erlikia bat? Zein zen Santiagoko erlikia? Ikertu eta azaldu.

3. Marraztu mapan, ondoan adierazitako koloreen bidez,

Santiago Konpostelakora joateko zeuden erromes-bideak.

4. Santiagoko katedraleko Loriako Ataria deritzon sarreraren zatiei erreparatu.

Frantziako bidea.

Iparraldeko bidea.

Antzinako bidea.

gorria

urdina

berdea

horia Zilarraren bidea.

arkiboltak tinpanoa

zutabea

mainela

133003 _ 0001-0096.indd 83133003 _ 0001-0096.indd 83 9/9/09 12:52:599/9/09 12:52:59


Erantzunak

1. Finkatzeko: Zelula

1. Erantzun grafikoa (E. G.).Zitoplasma, nukleoa eta mintza.

2. Mototsa daukan neska: nukleoa.Mutila: zitoplasma.Ilea solte daukan neska: mintza.

3. Ezkerrekoa: landare-zelula. Eskuinekoa: animalia-zelula.

Animalia-zelulen eta landare-zelulen arteko aldea hau da: landare-zelulak erregularrak dira eta kloroplastoak dituzte.

2. Finkatzeko: Ehunak, organoak, aparatuak eta

sistemak

1. 1. zelula;2. ehuna;

3. organoa; 4. aparatua; 5. organismoa.

2. Eredu erantzuna (E. E.).Ehunak: giharretakoa eta epiteliala.

Organoak: bihotza eta giltzurruna. Aparatuak: zirkulazio-aparatua eta

digestio-aparatua.3. Organismo bat izaki bizidun bat da, osoa,

aparatuz eta sistemaz osatua. 4. ● Animaliak eta onddoak beste izaki

bizidun batzuk jaten dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira.

● Landareak eta algak beren elikagaiak sortzen dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira.

3. Finkatzeko: Bakterioak, onddoak, algak eta

protozooak

1. 1. bakterioak;2. onddoak;3. algak eta protozooak;4. landareak;5. animaliak.

2. ● Bakterioak izaki bizidunik txikienak dira, animalia-zelulak eta landare-zelulak baino txikiagoa den zelula bakar batez osatuta baitaude.

● Onddoek kanpotik lortzen dituzte elikagaiak.

3. Bakterioak izaki bizidunen erreinu bat dira. Izaki zelulabakarrak dira, eta haien zelula landareena eta animaliena baino bakunagoa da.

Algak eta protozooak izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira; protozooak zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke.

4. Oker daude bigarren eta hirugarren esaldiak.

4. Finkatzeko: Landareen taldeak

1. Bi landare mota daude: loreak dituzten landareak eta lorerik gabekoak. Loreak dituzten landareak angiospermoak eta gimnospermoak izan daitezke. Lorerik gabeak, berriz, goroldioa edo iratzea dira.

2. 1. angiospermoa;2. angiospermoa;3. gimnospermoa;

4. angiospermoa.3. Goroldioa eta iratzea lorerik eduki gabe

ugaltzen diren bi landare dira. Esporak beste landare batzuk sortzen dituzten zelula bereziak dira, eta baliagarriak izango zaizkie ugaltzeko. Goroldioek ezin dute urik hartu, ez baitute sustrairik; horregatik, oso leku hezeetan bizi dira.

5. Finkatzeko: Fotosintesia

1. E. G.2. ● Landareek egunean zehar egiten dute

fotosintesia. ● Landareek beren sustraietako

ile xurgatzaileen bidez hartzen dituzte lurzoruko gatz mineralak.

● Klorofila landareen zati berdeetan dagoen substantzia bat da, eta fotosintesia egiteko balio du.

3. Liber-hodiak Izerdi landua Hodi zurkarak Izerdi landugabea

6. Finkatzeko: Landareen

ugalketa sexuala

1. E. G. 2. Okerra zuzenduta: Polinizazioa haizearen

bidez egiten duten landareek polen asko ekoizten dute.Okerra zuzenduta: Polinizazioa intsektuen bidez egiten duten landareek lore handiak eta ikusgarriak dituzte.

133003 _ 0001-0096.indd 84133003 _ 0001-0096.indd 84 9/9/09 12:52:599/9/09 12:52:59


3. Goiko irudia kardilaun bat da, zenbait landarek estrategia gisa erabiltzen duten egitura iletsua; eta horri esker, haziak airean egon daitezke, haizeak bultzatuta bidaia luzeak egiteko.

Beheko irudiak intsektu batek (erleak) polinizatutako lore bat adierazten du. Landareek intsektuak erakartzeko estrategiak dituzte: lore deigarriak izatea, esaterako.

7. Finkatzeko: Landareen ugalketa

asexuala

1. ● 1. irudia tuberkulu bat da; elikagaiak gordetzeko lodituta dagoen errizoma mota bat, alegia.

● 2. irudia errizoma bat da; tartean-tartean zurtoinak gora atera eta landare berria sortzen duen lurpeko zurtoin horizontala.

● 3. irudia estoloi bat da, lurraren gainean horizontalean hazten den zurtoina; tarte batetik behin sustraiak botatzen ditu eta landare berri bat sortzen du.

2. ● Landare-amak dituen ezaugarri berberak izango dituzte.

● Loreak eta haziak ez diren beste landare zati batzuek parte hartzen dute ugalketa sexualean.

3. Pertsonok landareen ugalketa asexualari etekina ateratzen diogu, gure soroetan zenbait landare hazten baititugu (esaterako, mahatsondoa eta arrosondoa). Ugalketarako, aldaxkak edo beste sistema batzuk erabiliko ditugu; adibidez, txertaketak.

8. Finkatzeko: Ekosistemak

1. ● Ekosistema izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatzen dute.

● Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta ingurunearekin dute harremana.

● Izaki bizidunek bizileku duten ingurunea alda dezakete.

2. ● Ekosistema hori izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatzen dute.

● Ekosistema horretan, pertsonak, itsas txakurrak, mortsak eta kaioak bizi dira.

● Ez, jirafa bat ezingo litzateke ekosistema horretan bizi; izan ere, ez dago landarerik, eta jirafek landareak jaten dituzte; gainera,

jirafa ez da klima hotzetara moldatutako animalia.

● Izaki bizidunek ekosistema hori moldatzen dute, izotzaz igluak eraikiz, eta arrantzarako lurrean zuloak eginez.

9. Finkatzeko: Izaki bizidunen arteko

harremanak

1. 1. Belarra, ekoizlea.2. Matxinsaltoa, lehen mailako

kontsumitzailea. 3. Arratoia, bigarren mailakoa. 4. Azeria, hirugarren mailakoa. 2. E. E.

● Lehen mailako kontsumitzaileak: landare-zorria eta ardia.

● Bigarren mailakoak: igela eta azeria. ● Hirugarren mailakoak: tigrea eta gizakia.3. ● Baratze bateko ekosisteman, ekoizleak

landareak dira, eta kontsumitzaileak, gizakiak.

● Itsas ekosistema batean, ekoizleak algak dira.

4. Ekosistema batean elika-kate ugari daude, eta espezie bakar batek batean baino gehiagotan parte har dezake. Hori dela eta, harreman horiek hobeto adierazteko, elikasareak erabiltzen dira.

10. Finkatzeko: Pertsonak eta ingurunea

1. E. E.Haurrek inguruko izaki bizidunen eta ingurune fisikoaren (eraikinak, parkeak, basoak, etab.) elementuak idatziko dituzte, bai eta klimari, prezipitazioei eta abarri buruzko datuak ere.

2. E. E.● Urbanizazioak eraikitzearen ondorioz,

baso-soiltzea gertatzen da. ● Erregai fosilen kontsumoa da klima

berotzearen arrazoietako bat. 3. Irudian agertzen diren ekintza hauek

aldatzen dute ingurunea: nekazaritza-lanek (traktorea ageri da, lurra goldatzen), lursailak banatzeko eraikitzen dituzten hesiek, kaleek eta errepideek, linea elektrikoek, animalien haztegieketa abarrek.

4. Ekosistema batean landare- edo animalia-espezie bat desagertzea arazo larria da, izaki bizidun guztiek elika-kate bat

133003 _ 0001-0096.indd 85133003 _ 0001-0096.indd 85 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


osatzen dutelako, eta espezie jakin bat desagertzean, espezie horretaz elikatzen diren beste espezie batzuek ere kalteak jasango dituztelako.

11. Finkatzeko: Ingurumena

babestea

1. (Goitik behera eta ezkerretik eskuinera) 1. Kaltegarria; 2: egokia; 3: egokia; 4: kaltegarria; 5: kaltegarria; 6: egokia; 7: egokia; 8: kaltegarria.

2. ● Agintariek espazio babestuak izendatuz babes ditzakete animaliak eta landareak.

● Erantzun librea (E. L.).3. Espezie bat desagertzeko arriskuan

dagoela esaten da, haren habitat naturalean espezie bereko banako gutxi geratzen direnean.

12. Finkatzeko: Lurraren geruzak

1. E. G.

2. Hidrosfera. Geosfera. Atmosfera.

3. Ozono-geruza estratosferaren goiko aldean dago. Ozonoa gas bat da eta harresi-lana egiten du Eguzkitik iristen diren izpi ultramoreen kontra; izan ere, izpi horiek kaltegarriak dira gizakientzat.

13. Finkatzeko: Lurrazala

1. E. G.

Euri-ura harrien artesietan sartzen da. Tenperatura jaisten denean, ur hori izotz bihurtzen da eta izotz horrek, urak baino bolumen gehiago hartzen duenez, hautsi egiten du harria.

2. Haizeak eta urak higatu egiten dute mendia.


Materialak sedimentatu egiten dira mendiaren magalean.

3. E. E.

Ibaiak eta uharrak Haizea Itsasoa

Higadura

Ibaiko urak higatu egiten du ibaiaren beraren ibilgua.

Haizeak arrastan eramaten du lurrazala landareek babesten ez dutenean eta oso lehorra dagoenean.

Itsasoak kolpeka jarduten du labarretako harrien aurka eta pixkana-pixkana higatu egiten ditu.

Garraioa

Ibaiko urak garraiatu egiten ditu higatutako materialak.


Itsasoko urak garraiatu egiten ditu higatutako materialak.

Sedimentazioa

Higatutako materialak azalean geratzen dira eta pilatu egiten dira. Horrela, ibaiek deltak eratzen dituzte bokalean.

Higatutako materialak azalean pilatzen dira eta pilatu egiten dira. Horrela, haizeak dunak sortzen ditu basamortuan eta kostan.

Higatutako materialak hondartzan pilatzen dira.

14. Finkatzeko: Lurraren barne-energia

1. Lurrak energia handia gordetzen du barnean eta horren eraginez bere tenperatura oso altua da. Energia hori dela medio, mendikateak igo egiten dira eta hainbat fenomeno gertatzen dira; esate baterako, lurrikarak eta sumendiak. Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira.

Sumendi bat lurrazalaren irekigune bat

da, eta Lurraren barnealdeko magma gainazalera ateratzen da irekigune horretatik.

2. E. G. Kraterra. Sumendiaren tximinia. Laba. Sumendiaren konoa.

133003 _ 0001-0096.indd 86133003 _ 0001-0096.indd 86 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


15. Finkatzeko: Lurrazaleko harriak

1.

Harri mota,

jatorriaren araberaNola eratzen da Adibidea

Magmatikoak Magma mantso-mantso lurrazalaren sakontasunean hozten denean eratzen da. Lurrazala higatzen denean iristen dira harri horiek gainazalera

Basaltoa

Sedimentarioak Izaki bizidunen hondakinak pilatzen direnean, hortik eratzen dira. Ikatza

Metamorfikoak Beste harri batzuetatik sortzen dira, presioa edo tenperatura aldatu egin delako. Nolanahi ere, harriak ez dira urtzera iristen.

Marmola

2.

3. Z, O, Z, Z.

16. Finkatzeko: Eguzki-sistema

1. Eguzki-sistema. Planeta. Asteroidea. Kometa.2.

10. Izar iheskorrak gorputz txikiak dira, hauts pikorren modukoak; Lurrera iritsi eta erre egiten dira atmosferarekin talka egiten dutenean. Meteoritoak gorputz nagusiak dira;

gainazalera erabat erre gabe iristen dira.

17. Finkatzeko: Unibertsoa

1.

2. Konstelazioa da zeruko eremu batean elkarrengandik hurbil dauden izarren multzoa. Galaxiak, berriz, milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira.

3. Galaxiak milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. Formaren arabera eliptikoak, espiralak eta irregularrak izan daitezke.

Eguzki-sistema galaxia espiral batean dago; Esne Bidea deritzo galaxia horri. Galaxia horren besoetako batean gaude gu, galaxiaren erdigunetik nahikoa urrun.

18. Finkatzeko: Espazioaren esplorazioa

1. 1. Espazio-zunda.2. Transbordadore.3. Marte.4. Gagarin.5. Ilargi.6. Suziri.7. Apolo XI.8. Armstrong.

EGUZKIA

Kolorea Neurria

Horia Ertaina

Argitasuna Distira

Eguzkia da zeruko astro argitsuena.

Eguzkia da zeruko astro distiratsuena.

HARRI SEDIMENTARIOAK

izaki bizidunen edo beste harri batzuen

hondarretatik sortuak adibidez:

• hareharria • buztina

izaki bizidunen hondarrak

pilatzetik sortuakadibidez:

• ikatza• petrolioa

uretan disolbatutako

substantzietatik sortuakadibidez:

• kareharria• igeltsua

EGUZKI-SISTEMA

Barneko

planetak

• Merkurio• Venus• Lurra• Marte

Planeta

nanoak

• Pluton

Kanpoko

planetak

• Jupiter• Saturno• Urano• Neptuno

133003 _ 0001-0096.indd 87133003 _ 0001-0096.indd 87 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


19. Finkatzeko: Materia eta zer propietate duen

1. Dentsitatea. Masa. Bolumena. Masa, bolumena. Dentsitatea.2.

20. Finkatzeko: Nahasteak eta

substantzia puruak

1. O Nahasteak hainbat substantzia puruz osatuta daude.

O Substantzia puru guztiak materia mota bakarraz osatuta daude.

O Aleazioak nahasketa homogeneoak dira.2. Filtrazioa sistema horren bidez solido

eta likido baten nahasketa heterogeneoak bereiz daitezkeelako.

Dekantazioa sistema horrekin dentsitate desberdineko substantzien nahasketa heterogeneoak bereiz daitezkeelako.

Lurrunketa sistema horrekin nahasketa homogeneoak bereiz daitezkeelako.

21 Finkatzeko: Egoera-aldaketak

1. Kondentsazioa. Baporizazioa. Sublimazioa. Urtzea. Irakitea.2. Solidotzea da likido izatetik solido izatera

igarotzea. Fusioaren tenperatura berean gertatzen da. Ura izoztu eta izotz koskorrak sortzen direnean gertatzen da, adibidez.

22. Finkatzeko: Aldaketa kimikoak

1. Aldaketa kimiko bat da substantzia bat eraldatu eta beste substantzia bat sortzea.

E. L.

2. Izotz koskorrak, denbora puska bat igarotzen denean, urtu egiten dira.

Bai, badago. Bai, gerta liteke. Egurra, bai, bihur daiteke errauts. Errautsak ezin dira egur bihurtu,

ezinezkoa da. Aldaketa kimikoa gertatu da

egurra erre denean. Izan ere, substantzia bat eraldatu eta beste bat bihurtu da, eta prozesu horrek ez du atzera bueltarik.

23. Finkatzeko: Higidura eta abiadura

1. Gorputzak higitu edo gelditu egiten dira indar batek haien gain eragiten duenean.

Abiadurak adierazten du gorputz bat zer azkartasunez higitzen den.

2. Baloia higitzen ari da, baina poliki-poliki abiadura galtzen doa, marruskadura-indarraren eraginez.

Pilota lurzoruan higitzen da, eta zoru horrek eragindako indarra da, hain zuzen, marruskadura. Higiduraren noranzkoaren kontrako indarra da eta, horren ondorioz, pilota gelditzea eragiten du.

3. 300 : 4 5 75. Abiadura orduko 75 kilometrokoa da.

24 Finkatzeko: Grabitate-indarra

eta higidura

1. Grabitatea da gorputzak Lurraren gainazalera erakartzen dituen indarra.

Pilota bat erortzen uzten denean, grabitate-indarraren eraginez pilotak beherantz egiten du.

2. Pilota bat gorantz botatzen dugunean goranzko abiadura bat ematen diogu. Baina pilota askatzen dugunean, grabitate-indarra pilota galgatzen hasten da, harik eta punturik altuenean gelditu arte. Hortik aurrera, grabitatearen eraginez pilota beherantz mugitzen hasten da eta abiadura bizkortzen, lurrera iritsi arte.

Pilota bat aurrerantz botatzen dugunean aurreranzko abiadura bat ematen diogu.

MATERIA

Masa

kilogramotan edo gramotan

Bolumena Dentsitatea

litrotan edo mililitrotan

• kolorea

• gardentasuna

• gogortasuna

• dentsitatea

Propietate orokorrak Propietate

bereziak

neurtzen da:

133003 _ 0001-0096.indd 88133003 _ 0001-0096.indd 88 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


Baina, aldi berean, grabitateak beheranzko indarra eragiten du. Horrenbestez, pilota askatzen dugun une berean grabitateak eragiten du beherantz mugitzen hastea, gero eta abiadura handiagoan. Aurreranzko eta beheranzko bi mugimendu horien ondorioz, pilotak egiten duen ibilbidea kurba bat da.

25. Finkatzeko: Makina bakunak

1. Txirrika: Indarraren noranzkoa aldatzea. Palanka: Indar gutxiago erabilita

lan bat egitea. Gurpila: Marruskadura indarra murriztea. Plano inklinatua: Zamak indar gutxiago

erabilita igotzea.

2. E. G. Hirugarren mailako palanka. Bigarren mailako palanka. Lehen mailako palanka.

26. Finkatzeko: Iberiar goi-ordokia

1.

■ E. G.

27. Finkatzeko: Mendiak eta sakonuneak

1.

■ E. G.

28. Finkatzeko: Kostaldea eta uharteak

1. E. G.2. Kanariar artxipelagoa: La Palma, Hierro,

Gomera, Tenerife, Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote.Balear artxipelagoa: Mallorca, Ibiza, Menorca, Formentera eta Cabrera.

29. Finkatzeko: Espainiako erliebea

1. E. G.

30. Finkatzeko: Espainiako klimak

1. E. G.

31. Finkatzeko: Klima mediterraneoa

1. E. G. ■ Klima mediterraneo ohikoa: Katalunia,

Valentziako Autonomia Erkidegoa, Balear Uharteak, Murtziako Erkidegoa, Andaluzia, Extremadura eta Gaztela-Mantxako zati bat.

■ Barnealdeko klima mediterraneoa: Gaztela eta Leon, Errioxa, Nafarroako zati bat, Euskadiko zati bat, Aragoi, Kataluniako zati bat, Valentziako Erkidegoko zati bat, Murtziako Erkidegoko, Andaluziako, Gaztela-Mantxako eta Madrilgo Erkidegoko zati bat.

2. Klima mediterraneo ohikoa: tenperaturak leunak dira itsasoaren eraginagatik. Prezipitazioak urriak dira, batez ere udan; hau da, urtaro lehorrean.

Barnealdeko klima mediterraneoa: tenperaturak muturrekoak dira, oso hotzak neguan eta beroak udan. Prezipitazioak urte osoan izaten dira, batez ere udaberrian eta udazkenean.

32. Finkatzeko: Klima ozeanikoa,

subtropikala eta mendikoa

1. Ozeanikoa. Subtropikala. Mendikoa.

2. Ozeanikoa. Mendikoa. Subtropikala.

33. Finkatzeko: Ibaiak

1. Ibilbide. Arro. Erregimen. Ibai.2. E. G.

ESPAINIAKO ERLIEBEA


inguruko mendikateak

Iberiar Goi-ordokiaren kanpoko sakonuneak


kanpoko mendikateak

• Leongo Mendiak.• Kantabriar

Mendikatea.• Iberiar Mendikatea.• Sierra Morena.

• Ebroren sakonunea.• Guadalquivirren sakonunea.

• Galiziako Mendikatea.• Euskal Mendiak.• Pirinioak.• Kataluniako Kostako

Mendikatea.• Mendikate Betikoak.

IBERIAR GOI-ORDOKIAREN

BARRUALDEKO MENDIKATEAK

Iparraldeko Iberiar goi-ordokia

Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia

Erdialdeko Mendikatea Toledoko Mendiak

133003 _ 0001-0096.indd 89133003 _ 0001-0096.indd 89 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


34. Finkatzeko: Isurialdeak

1. E. L.

■ E. G.

35. Finkatzeko: Espainiako ibaien

isurialdeak

1. Motzak eta emari handikoak. Isurialde atlantikokoak dira eta

Iberiar penintsulako luzeenak. Motzak, aldapa eta emari handikoak, eta

erregimen erregularrekoak. Amildegiak.2. Jucar ibaia:

● Sorburua: Iberiar Mendikatea.● Itsasoratzea: Mediterraneo itsasoa.● Isurialdea: mediterraneoa.● Emaria: urria.● Erregimena: irregularra.

36. Finkatzeko: Gainazaleko urak eta

lurpeko urak

1. Lakua.Urtegia.Akuifero.Aintzira.Ozeanoa.Glaziarra.

■ Lurreko urak bitan sailka daitezke: gainazaleko urak eta lurpeko urak.

37. Finkatzeko: Biztanleria

1. Jaiotza-tasa: leku batean eta epe jakin batean jaiotako pertsona-kopurua.

Emigrante: jatorritik beste herrialde batera joaten dena han bizitzeko asmoarekin.

Berezko hazkundea: jaiotako biztanle-kopuruaren edo jaiotza-tasaren eta hildako biztanle-kopuruaren edo heriotza-tasaren arteko aldea.

2. Espainiako biztanleriaren dentsitatea: 46.000.000 : 504.783 = 91,1 biz./km2.

Ekuadorko biztanleriaren dentsitatea: 3.000.000 : 275.830 = 10,8 biz./km2.

Errumaniako biztanleriaren dentsitatea: 21.800.000 : 237.500 = 91,7 biz./km2.

38. Finkatzeko: Espainiako biztanleria

1. Okerra da, berezko hazkundea positiboa delako; izan ere, jaiotakoak gehiago dira hildakoak baino. Gainera,

migrazio-hazkundea positiboa da, Espainiara iristen diren etorkinak gehiago direlako Espainiatik joaten diren emigranteak baino.

2. E. L.

39. Finkatzeko: Biztanleria eta

ekonomia-jarduerak

1. O Langabeak biztanleria aktibo dira lana egiteko adinean daudelako, nahiz eta une horretan lan bila aritu.

O Biztanleria ez-aktiboak ez du lanik egiten inongo ekonomia-sektoretan.

Z.2. Lehorrekoak. Txerri-azienda. Baxurakoak.3. Bigarren sektorean industriako

jarduerak biltzen dira; esaterako, oinarrizko industriak, ekipamendu-ondasunen industriak eta kontsumo-ondasunen industriak. Eta horiekin batera, eraikuntza.

40. Finkatzeko: Zerbitzuak

1. 1. Hirugarren sektorea.2. Merkataritza.3. Esportatu.4. Garraioa.5. Turismoa.6. Barnekoa.7. Kulturala.

2. Hiru garraiobide mota daude: lurrekoa (trenbidea, adibidez); itsasokoa, ontzien bidez; eta airekoa, hegazkinen bidez.

41. Finkatzeko: Espainiako

lurralde-antolaketa

1.

2. E. G.

Muga naturalak Muga politikoak

● iparrera Bizkaiko golkoa

● hegora Mediterraneo itsasoa eta Ozeano Atlantikoa

● ekialdera Mediterraneo itsasoa

● mendebaldera Ozeano Atlantikoa

● iparrera Frantzia eta Andorra

● hegora Maroko

● mendebaldera

Portugal

133003 _ 0001-0096.indd 90133003 _ 0001-0096.indd 90 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


42. Finkatzeko: Espainiako erakundeak

1. Konstituzioa.Monarkia parlamentarioa.Erregea.Gorte Nagusiak.Erregea.

2.

Erakundea Eginkizunak Kideak

Estatu-burua

Bere eginkizun nagusia da beste herrialdeetan Espainia ordezkatzea. Gainera, Indar Armatuen buru gorena da.

Erregea

Gorte Nagusiak

Legeak egitea eta onartzea eta gobernuaren lana kontrolatzea.

Diputatuak eta senatariak.

Gobernua Estatua zuzentzea, helburu ekonomikoak, sozialak eta politikoak erabakitzea eta nazioarteko harremanak zuzentzea.

Presidentea eta ministroak

Justizia Auzitegiak

Legeak betearaztea eta betetzen ez dituztenak epaitzea.

Epaileak eta magistratuak

43. Finkatzeko: Historiaurrea. Paleolitoa

1. Historiaurrea Historiaren lehen aroa da, bai eta luzeena ere. Gizakia agertzen denean hasten da historiaurrea eta idazketa asmatzean bukatu. Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

2. Paleolitoan, gizakiek naturan aurkitzen zutena jaten zuten. Arrantzan eta ehizan egiten zuten eta fruituak biltzen zituzten. Gizon-emakume horiek nomadak ziren, leku batetik bestera joaten ziren eta tributan bilduta bizi ziren; hau da, hainbat familiak osatutako talde txikitan. Lanabesak egiten zituzten animalien hezurrekin eta margotu egiten zuten kobazuloen barruan.

44. Finkatzeko: Neolitoa

1. Sedentarioak. Nekazariak. Abeltzainak.

2. Margo hori ez da Paleolitokoa, garai horretan animalia isolatuak margotzen zirelako eta harrien irtenuneak baliatuz bolumena ematen zitzaielako animalia horiei.

Margo hori Neolitokoa da, gizaki taldeak agertzen direlako oso modu eskematikoan marraztuta.

3. Harri landua – Neolitoa – behin eta berriro igurzten zuten harri bat beste batean egindako artekan.

Harri kolpatua – Paleolitoa – harri bat beste batekin kolpatzen zuten forma eman arte.

45. Finkatzeko: Metal Aroa

1. Denboraren lerro hori okerra da historiaurreko garaiak ez daudelako ordenan. Lehen garaia Paleolitoa da, duela 1.000.000 urte; bigarrena, Neolitoa, duela 7.000 urte; eta hirugarrena, Metal Aroa, duela 6.000 urte.

2. Metal Aroa.Neolitoa.Paleolitoa.Paleolitoa.Neolitoa.Metal Aroa.Paleolitoa.Neolitoa.Paleolitoa.Neolitoa.Metal Aroa.Paleolitoa.

46. Finkatzeko: Iberiarrak, zeltak eta

kolonizatzaileak

1. E. G. Herri iberiarrak Penintsularen

hegoaldean eta ekialdean bizi ziren. Zeltak, berriz, Iberiar goi-ordokiko eta kostalde atlantikoko lurretan.

E. L.

2. Feniziarrak Gadir. Greziarrak Sagunto. Kartagotar Kartago Nova.

133003 _ 0001-0096.indd 91133003 _ 0001-0096.indd 91 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


47. Finkatzeko: Erromatar Hispania

1. Hormigoia.Latina.Erromanizazioa.Punikoak.Probintzia Betikoa.Hispania.Esklaboa.

2. Kartagotarrak.Hispania.Probintziatan.Latina.Erromanizazio.Hormigoia.Mosaikoz.

48. Finkatzeko: Erdi Aroaren hasiera

1. Bisigodoak herri germaniarra ziren. Bisigodoen erresumako hiriburua

Toledo izan zen.

2. 3. 929. urtean, Abd ar Rahman III.a emirrak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera.

2. 756. urtean, Abd ar Rahman I.a printzeak emir burujabe aldarrikatu zuen bere burua eta Al Andalus bereizi egin zen Damaskotik.

1. 711. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten Penintsula eta emirerria ezarri zuten; hau da, Damaskoko kalifaren mendeko probintzia bat.

3. Kantaurialdea:● Asturiasko Erresuma, gerora Leongo

Erresuma bihurtu zena.● Gaztelako konderria, gerora Gaztelako

Erresuma bihurtu zena.Pirinioak:● Nafarroako Erresuma.● Kataluniako konderriak.● Aragoiko Erresuma.

49. Finkatzeko: Erdi Aroaren amaiera

1. E. G. Kristau-erresumak: Portugal, Nafarroa, Aragoiko Koroa eta Gaztelako Koroa. Erresuma musulmana: Granadako Erresuma.Al Andalusen banaketatik sortutako erresuma txikiak.Granadako Erresuma.

1479an elkartu ziren, Gaztelako Isabel I.a eta Aragoiko Fernando II.a ezkondu zirenean.Granadako Erresuma Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten, Gaztelako Isabel I.ak eta Aragoiko Fernando II.ak. Mapa Erdi Aroaren amaierakoa da, kristau-lurraldeek ia Espainia osoa hartzen dutelako eta lurralde musulmanak Espainia hegoaldeko eremu txiki batera murriztuta daudelako.

50. Finkatzeko: Al Andalusko bizimodua

1. Muladia.Mozarabiarra.Medina.Zokoa.

2. Zirkunferentzia erdiko arkua.Ferra-arkua. Arku zorrotza.Duten formagatik esaten zaie horrela arkuei.

3. E. L.

51. Finkatzeko: Kristau-erresumetako bizimodua

1.

2. Erromanikoa.Eraikin erromanikoek altura txikia zuten eta harrizko horma oso lodiak. Oso leiho gutxi egiten ziren horma horietan. Horregatik zen barnealdea iluna. Ate eta leihoek zirkunferentzia erdiko arkuaren forma zuten.Eraikin gotikoak altuak ziren. Hormak finagoak ziren, eta ate eta leiho handiak zituzten. Punta zorrotzeko arkuak zituzten ate eta leiho horiek. Leihoak beirate koloreztatuekin apaintzen ziren.

1. Zabaltzeko

1. ● Nukleoak, zelularen funtzionamendu guztia koordinatzen baitu.

● Zelulek zenbait funtzio egin behar dituzte (nutrizio- eta iraizpen-funtzioa), izaki bizidunak direlako eta bizi-funtzioak egin behar dituztelako.

2. E. G.

GIZARTEA KRISTAU-ERRESUMETAN

Pribilegiodunak Pribilegiorik gabeak

• Nobleak.• Kleroa.

• Nekazariak.• Artisauak.• Merkatariak.

133003 _ 0001-0096.indd 92133003 _ 0001-0096.indd 92 15/9/09 17:29:2315/9/09 17:29:23


1. Landare-zelulek forma erregularra dute; animalia-zelulak, berriz, irregularrak dira eta forma ugari har ditzakete.

2. Landare-zelulan, mintzak zelula-pareta gogor bat du.

3. Nerbio-zelula: mezuak eta aginduak garraiatu eta informazioa prozesatzen du.

Hezur-zelula: hezurren osagai bat da. Gihar-zelula: gorputza mugitzen laguntzen

du. Gantz-zelula: gantzak gorde eta organoak

babesten ditu. Odol-zelula: oxigenoa eta zenbait substantzia

gorputz osora garraiatzen ditu. Sexuala: ugalketan parte hartzen du. Epiteliala: larruazala osatu eta organoak

estaltzen ditu barrutik.

2. Zabaltzeko

1. E. E. Landareak urtaroetara moldatzen dira:

udaberrian, landareak loratu egiten dira; udazkenean, zuhaitz-espezie batzuei hostoak jausten zaizkie; udaberrian, haziak ernatu egiten dira, eta udazkenean fruituak heldu; eta neguan, erraboilak dituzten landareek hibernatu egiten dute.

2. ● Landareek animaliengandik babestu behar dute, jan ez ditzaten.

● Daukaten ur gutxia hobeto aprobetxatzeko.

3. E. E.

Moldaketa topologikoak: ur gutxiko lurretan landare batetik bestera tarte handia egoten da; ur askoko lurretan, berriz, landareak elkarren ondoan hazten dira.

Lurzorura moldatzea: lurzoru lehorretan landareek sustrai luze-luzeak izaten dituzte, ura aprobetxatu ahal izateko. Mineral gutxiko lurzoruetan, landare haragijaleak intsektu txikiak janez elikatzen dira.

Egitura moldatzea: zenbait lore intsektuen itxurakoak dira, espezie bereko intsektuak erakartzeko; ibaiertzetan sortzen diren ihiak oso malguak izaten dira ur-lasterrek apur ez ditzaten.

Animalietara moldatzea: landare batzuek arantzak dituzte, animaliek jan ez ditzaten; eta lore batzuek beren petaloak aldatzen dituzte, intsektuen itxura izateko..

4. Kaktusa: Zurtoina Ura gordetzeko loditua.Sustraiak Luzeak, ura hobeto aprobetxatzeko.

Huntza. Hostoak Zabalak, argi gehiago jasotzeko. Zurtoina igokaria, zuhaitz baten enborrean gora egiteko.

5. Igebelarren sustraiak luzeak eta malguak dira, ur-lasterraren indarrari eutsi ahal izateko; igebelarren hostoak zabalak dira eta kopatuta daude, uraren gainean hondoratu gabe egon ahal izateko; eta zurtoinak malguak dira, ur-lasterrak apur ez ditzan.

3. Zabaltzeko

1. Munduan desagertzeko arrisku handiena duten ekosistemetako batzuei buruzko informazioa ematen digu mapak.

2. Espainiako eskualdean Mediterraneoko oihana dago, desagertzeko arrisku larria duen ekosistema.

3. E. L.4. 1. Baso-soiltzea; 2. Amazonas; 3. Indiakoa; 4. Bering; 5. Baikal; 6. Taiga.

4. Zabaltzeko

1. E. E. Sumendiak ez dira denak berdinak eta ez dute guztiek berdin jarduten. Batzuk oso aktiboak dira; hau da, sarritan hasten dira erupzioan. Beste batzuek txandakatu egiten dituzte aldi lasaiak eta erupzio-aldiak. Badira lo daudenak ere; horiek ez daude aktibo baina ez daude erabat itzalita ere. Eta, azkenik, badira erabat itzalitzat jo daitezkeenak.Erupzioa nola gertatzen den, sumendiak lau taldetan sailkatzen dira: hawaiarrak, estronboliarrak, bulkaniarrak,

peleanoak.

2. Bulkaniarra, peleanoa,hawaiarra, estronboliarra.

133003 _ 0001-0096.indd 93133003 _ 0001-0096.indd 93 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


3. Magma da Lurraren barnean oso tenperatura altuan dagoen materiala; eta magmari laba esaten zaio gainazalera ateratzen denean.

4. Suaren eta metalen jainkoa.Jupiter eta Junoren semea.Venusen senarra.Etna mendiaren azpian bizi zen.

■ Vulcanoren sutegia margolanean.

Diego Rodríguez de Silva eta Velázquezek. Madrileko Prado museoan.

5. Zabaltzeko

1. Zeruan elkarrengandik hurbil ikusten diren izarren multzoa da konstelazioa.

Hartz Txikian. Ipar Hemisferioan dago konstelazio hori.

Izarror konstelazioak dauka zakur itxura; eta ehiztari-itxura, berriz, Orionek.

2. E. G. E. G. Hartz Nagusia osatzen duen gurdiko azken

bi izarrak lerro batez elkartu eta lerro hori bost aldiz luzatuz gero, Iparrizarra begiztatu ahal izango dugulako.

3. Betelgeuse. Rigel. Bellatrix. Mintaka.Almitak.Alnilam.Saiph.

6. Zabaltzeko

1. Plateretako batean bestean baino ur gehiago zegoelako.

Substantzia bereko bi masa berdinek bolumen bera dutela, edozein dela ere haien forma.

2. Berunezko blokea txikiagoa da, bolumen txikiagoa duelako; hau da, artelazkiak baino espazio gutxiago hartzen du.

3. Irudia ez da zuzena, eraztuna probetan sartzerakoan likidoaren mailak gora egin beharko lukeelako eta ez behera, irudian ikusten den moduan.

4. E. E. Arkimedes Greziako matematikari, fisikari eta ingeniari bat izan zen. Sirakusan (Italia) jaio zen K.a. 287. urtean.

E. E. Bere izena daraman printzipioa asmatu eta formulatu zuen. Horrez gain, hainbat asmakizun egin zituela uste da; besteak beste, gorputzen pisu zehatza jakiteko metodo bat, planetario mekaniko bat, gurpil horzduna, amaierarik gabeko torlojua...

Eureka hitzak esan nahi du ‘aurkitu dut’; interes, irrika eta ahalegin handiarekin bilatzen den zerbait aurkitzen denean erabiltzen da esamoldea.

7. Zabaltzeko

1. Isaac Newton inoizko zientzialaririk handienetakoa izan zen. Zientziaren hainbat arlotan egin zituen ekarpenak; fisikan, matematikan eta kimikan, besteak beste. Matematika-kalkuluaren asmatzaileetako bat izan zen Newton; argiarekin eta optikarekin loturiko fenomenoak ikertu zituen eta grabitatearen lege unibertsala proposatu zuen. Philosophiae naturalis principia mathematica da bere obra handia; Principia laburduraz ezagutzen da lan hori.

Grabitate-indarrak Lurraren gainazalera erakartzen ditu gorputzak.

2. E. E. Marruskadura-indarra, iman baten erakarmen-indarra, inertzia, kontaktu-indarrak…

3. Evaren sagarra paradisutik kanporatzea.Parisko sagarra Troiako gerra.Newtonen sagarra grabitatearen lege unibertsala.Gillermo Tellen sagarra Suitzaren burujabetza.● E. E. Edurne Zuri eta zazpi ipotxak.● Sagarrondoa hosto galkorreko zuhaitza

da. Loreak ere baditu, eta, alde horretatik, landare angiospermoa da.

8. Zabaltzeko

1. Zer gertatu zen? Cumbre Vieja sumendia erupzioan hasi eta, horren ondorioz, beste mendi bat sortu zen, Teneguía.Non gertatu zen? La Palma uhartean, Kanarietan.Noiz gertatu zen? 1971. urteko azaroaren 18an.

133003 _ 0001-0096.indd 94133003 _ 0001-0096.indd 94 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


2.

9. Zabaltzeko

1. Portugal.Makaronesia.Portugalgo mendi altuena.Eguraldi ona egiten du Iberiar Penintsulan.

2. E. L.3. E. G.4. Udaberrian eta udan, urte-sasoi horietan

Espainian eguraldi beroa eta lehorra egiten duelako.

10. Zabaltzeko

1. Las Batuecas eskualdea Salamancako probintzian dago, Gaztela eta Leonen.

Neolitokoak; Historiaurrekoa. Karmeldarren ordenak; xv. mendean;

Santo Desierto de San José del Monte monasterioa.

2. Ibilbidea da ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek zeharkatutako lurraldea. Itsaso berera ura isurtzen duten ibai, amildegi eta errekastoek, berriz, isurialde bat osatzen dute.

Isurialde batean hainbat arrotako ibaiak egon daitezke. Adibidez, Duero, Guadiana, Tajo eta beste hainbat ibairen arroetako ibai eta errekak isurialde atlantikokoak dira.

3. Batuecasen egoteak esan nahi du despistatuta egotea.

E. L.4. Las Batuecas ibarra

zeharkatzen duten ibaiak isurialde atlantikokoak dira, Dueroren eta Tajoren arroak osatzen dituzten ibaiak isurialde horretakoak direlako.

5. Tajoren ibaiadarrak: Guadarrama, Tiétar, Alberche, Jarama eta Alagón.

Dueroren ibaiadarrak: Pisuerga, Tormes, Valderaduey, Adaja eta Esla.

6. Babian egon esamoldeak esan nahi du arreta galduta egotea.

Babia Gaztela eta Leongo autonomia-erkidegoan dago.

Gaztela eta Leongo ibai nagusia Duero da.

11. Zabaltzeko

1. Jaiotza-tasa txikia eta bizi-itxaropenaren hazkunde handia.

Bizi-itxaropena da pertsona bat jaiotzerakoan biziko den urteen aurreikuspena.

2. E. E. Osasunaren aldetik, adin nagusiko pertsonekin loturiko espezialitateak beharko dira ospitale eta osasun-zentroetan.

Lanaren ikuspegitik, pertsona gutxiago ariko dira lanean eta erretiroa hartutakoak gehiago izango dira. Horrek pentsioetan ere izan dezake eragina.

Ekipamenduen aldetik, adinekoen egoitza gehiago beharko dira ikastetxe eta haurtzaindegiak baino.

3. Biztanleria ikertzen duen zientzia demografia.Biztanleria batean izandako jaiotzak jaiotza-tasa.Biztanleria batean izandako jaiotzak heriotza-tasa.Biztanle-kopuruaren eta bizi diren lurraldearen azaleraren arteko harremana. Km2 -tan adierazten da biztanleriaren dentsitatea.

Europako sumendiak Europatik kanpoko sumenduak

Izena Vesuvio Etna Mauna Kea Krakatoa

Herrialdea Italia Italia AEB Indonesia

Altuera 1.279 m 3.322 m 4.205 m 813 m

Ezaugarriak

79. urtean lurperatu egin zituen Herkulano, Ponpeia eta Stabia hiriak.

Europako sumendi aktibo handiena da.

Munduko sumendi altuena da.

Leherrarazi egin zuen kokaturik dagoen uhartea.

133003 _ 0001-0096.indd 95133003 _ 0001-0096.indd 95 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00


Bizilekua aldatzeak dakarren desplazamendua migrazioa.

4. E. G.

12. Zabaltzeko

1. Erreferenduma herritarrei egindako kontsulta da. Herritarrek, botoen bidez, legeak edo garrantzi handiko gaiak onartzen edo baztertzen dituzte kontsulta horretan.

Politika-pluralismoa da ideia desberdinak dituzten hainbat alderdi politiko daudela onartzea eta, orobat, alderdi horien bizikidetza onestea.

Espainian 17 autonomia-erkidego, autonomia-estatutua duten bi hiri (Ceuta eta Melilla), eta berrogeita hamar probintzia daude.

2. Extremadura, Galizia eta Valentziako Autonomia Erkidegoa.

3. 1. Kabildo. 2. Andorra. 3. Eskumen. 4. Mallorca. 5. Konstituzioa. 6. Erregea. 7. Estatutua. 8. Diputatuak. 9. Melilla.10. Gorena.11. Merida.

13. Zabaltzeko

1. Homo habilis. Homo sapiens sapiens. Homo erectus.

2. Homo antecessor-ak Paleolitoarekin luke lotura, garai horretan gizakiak biltzaileak eta ehiztariak zirelako.

3. Homo erectusa da, eskuan suzi bat daramalako eta espezie horrek aurkitu zuelako eta erabili zuelako lehen aldiz sua.

4. E. G.

14. Zabaltzeko

1. Gris oso iluna: legioa. Gris iluna: kohortea. Gris argia: manipuloa. Zuria: zenturia.2. E. G.

3. Fossa.Intervallum.Praetorium.Vallum.Tentoria.Porta Decumana.Via Principalis.Porta Praetoria.Via Praetoria.Porta Principalis sinestra.

15. Zabaltzeko

1. Jerusalem, Erroma eta Santiago Konpostelakoa.

Leku horietan kristauentzat gertakizun oso garrantzitsuak izan zirelako. Jerusalemen, esaterako, Jesusen pasioa eta heriotza gertatu zen. Erroma Aita Santuaren egoitza zen eta da oraindik ere, eta San Pedroren martirioa ere han gertatu zen; eta Santiago Konpostelakoan Jakue Nagusia apostoluaren hilobia aurkitu zuten.

2. Erlikia balio handiko objektua edo aztarna da. Oso garrantzitsutzat hartzen den norbaitena izan zelako dauka balio hori.

Santiagoko erlikia apostoluaren gorputza da.3. E. G.4. Z, Z, Z, Z.

133003 _ 0001-0096.indd 96133003 _ 0001-0096.indd 96 9/9/09 12:53:009/9/09 12:53:00

FITXAK Ingurunearen Ezaguera -...

Documents

Transcript of FITXAK Ingurunearen Ezaguera -...