Foucault e a Ilustración.(Final)

7/23/2019 Foucault e a Ilustración.(Final)

http://slidepdf.com/reader/full/foucault-e-a-ilustracionfinal 1/6

Foucault e a Ilustración. Goberno de sí e goberno dos outros.

Jorge Álvarez Yágüez

(Artigo publicado en Ferrol Análisis, nº 29, 2015, pp. 1!"1#1$

A crítica que Foucault dirixiu á cultura da modernidade desde a investigación sobre distintosámbitos de experiencia, a loucura, a prisión, a enfermidade, a sexualidade, non foi sempre benentendida, e deu lugar a unha estendida imaxe de “crítico da Razón, ao tópico dunnietzscheano irracionalista, antiuniversalista, relativista!!! e, en consecuencia, oposto a todo oque significou a empresa histórica da "lustración! #nha interpretación que se topou nun enormedesconcerto cando especialmente a partir de finais dos anos setenta Foucault comezou a facerdeclaracións en que se reclamaba deudor nada menos que de $ant, o pensador mais fondo que

tivo nunca a "lustración, e dunha determinada maneira de entender a herdanza ilustrada%!&'abía, entón, que pensar que estabamos ante unha contradición, unha equivocadainterpretación que facía o autor de si mesmo, ou de inicio dunha traxectoria diferente, enconflito co seu pensamento anterior( )remos que nada desto ocorría, que aquelas declaracións

pro*antianas eran do más acertado, que todo o problema radicaba na lectura que se facía dacrítica foucaultiana da modernidade!

Crítica da razón ou crítica das formas de racionalidade.

A primeira idea que habería que descartar + a de que Foucault nas sas pescudas históricas,arqueo-xenealóxicas, sobre o subsolo da modernidade fai unha crítica da Razón! .ste enfoque

era o que, en certo modo, podería observarse na análise dun Adorno e 'or*heimer en Dialektikder Aufklärung /0ial+ctica da "lustración12 isto +, os males que detectamos na nosa sociedadehaberían de ser remitidos, en ltimo termo, a unha desviación da razón, ao seu vaciamento, asa conversión progresiva nunha razón formal ou instrumental! .ra esta concepción unhavariante do que Foucault chamaba o modelo da grande bifurcación! 3egundo este modelo, a

partir dun momento determinado no curso da historia, por motivos diversos, produciríase estaderiva de deterioro da razón, polo que a tarefa conseguinte para evitar os seus efectos non podíaser outra que a de recuperar o perdido, un retorno, pois, ao canon de razón existente antes dagrande desviación! 4osicións como a de 5ax 6eber 7 con quen, por certo, a cercanía da obrafoucaultiana nos parece notable-, ou o ltimo 'usserl, o da Krisis8, ou 9u*ács!!!: serían

debedoras dese esquema! Foucault non pensa en ningn momento en termos dunha razónunitaria, globalizante, na que os distintos ámbitos dunha cultura ve;en a ser plamaciónsirremediables sas! Foucault era demasiado nietzscheano e historicista como para compartir tal

% #n exemplo insuperable dese desconcerto foi o representado por <=rgen 'abermas> “9a flecha en el corazón del presente, en <! 'abermas, Ensaos !ol"ticos, trad! R! ?arcía )otarelo, 4enínsula, @arcelona, %BB!

8 Die Krisis der euro!äisc#en $issensc#aften und die transzendentale %#enomenologie& 'ai trad! cast! de <acobo 5u;ozC 3alvador 5as en )rítica, @arcelona, %D

: 3obre o punto da grande bifurcación> 5! Foucault, “3tructuralisme et poststructuralisme, recollido en 5! Foucault, Ditset 'crits, E! ", ?allimard, 4aris, %G, pp! G:%-GHI, p! GGD2 ver tam+n “Jmnes et singulatim, no mesmo volume,

pp!%:G-%K%, p! %:H



esquema! 4ola contra, pensa que deben analizarse historicamente os distintos espazos culturaise sociais para observar en cada un cómo se vai configurando unha determinada e(!eriencia ou

forma de racionalidade! As sas investigacións históricas serían deste tipo! )ando estudaba a“experiencia moderna da loucuraG, o que pretendía era examinar cómo nun determinadomomento a loucura entrou nun r+xime de observación con pretensións científicas, nundeterminado r+xime de verdade, cómo xurdiu en torno a ela todo un conxunto de saberes máis

ou menos sistematizados, ao tempo que o louco era encerrado nun espazo medicalizado esometido a uns novos mecanismos de poder, máis sutiles que os anteriores, mecanismos dealienación, de culpabilización, de submisión á autoridade, a que pretende soster a sa verdade2un suxeito, o louco, que ao tempo que emerxe como ob(ecto de saber e dun mais complexosistema de poder, experimenta unha determinada sub(ectivación) el vai ser obrigado, dunha ououtra maneira, a reco;ecerse como louco, como paso necesario no cami;o cara a sa supostarecuperación! . así, ao mesmo tempo, o suxeito normal, o suxeito racional, o non-louco,aparecerá igualmente configurado, por contraposición ao que sufre a patoloxía! Eres vectores

principais, entón, son postos en marcha nesa experiencia da loucura> un vector referente a o saber e á verdade, outro referente as normas ou o !oder , e finalmente un vector que atinxe á

sub(ectividade, os tres eixos que Foucault considerará esenciais a examinar en cada campoH

! A crítica, polo tanto, non se refire a unha Razón unitaria, senón a ese conxunto triplo queconfigura unha experiencia! J que se pretende comprender + a forma de racionalidade concretaque cada un deses tres vectores, o seu entrelazamento pon en funcionamento! A crítica, pois, daRazón sería substituída por unha crítica histórica das formas concretas de racionalidadesegundo cada campo de experiencia! .se precisamente era o tipo de traballo feito por Foucault,o que el algunha vez denominou traballo filosófico no taller da #istoria* ! A crítica específicadirixida contra unha forma de racionalidade imperante nun dominio non significaba, polotanto, unha toma de posición con respecto da Razón en xeral, o que desde esta óptica carecía desentido! Lo cabe aquí a falsa división binaria que separa a partidarios da Razón dos seus

contrarios! Lon se lle escapaba a Foucault tampouco que esa división non poucas veces era unenfoque interesado, polo que a unha precisa crítica dun sistema racional que codificaba unámbito cultural determinado, a sa lóxica interna, se lle respondía coa acusación deirracionalismo, como unha especie de espantallo co que protexerse fronte a todo indicio decrítica! “ )reo que a chantaxe que se exerceu frecuentemente con respecto a toda crítica darazón ou de toda interrogación crítica sobre a historia da racionalidade /ou vostede acepta arazón, ou vostede cae no irracionalismo1 fai como se non fora posible facer unha críticaracional da racionalidade, como se non fora posible facer unha historia racional de todas asramificacións e de todas as bifurcacións, unha historia continxente da razónI! 4or iso, candosometía a crítica unha forma de racionalidade, isto +, a lóxica que terminaba por impo;erse, xafora con respecto á loucura ou á sexualidade, non supo;ía que con iso estivese apostando polasen-razón! @en podería pensarse noutra distinta relación entre saberes, poderes esubxectividades, outro (ogo de verdade ou r'(ime de saber+ !oder , un poder non traducible endominación, unhas subxectividades non remitidas a unha identidade constritiva! )rítica, pois, das formas históricas, continxentes de racionalidade! A pesar diso, quizá se

G 5! Foucault, ,olie et D'raison& -istoire de la folie a l./ge classi0ue, 4lon, 4aris, %K%!H 5! Foucault, “4reface M lNO'istoire de la sexualit+P, Dits et 'crits, t! ", op! cit, p! HB%!K 5! Foucault, “9Nimposible prison, %IB, recollido en Dits et 'crits, t! ", op! cit, pp! 8D-:G, 8%!I 5! Foucault, “3tructuralism et poststructuralisme, op! cit, p! GGD!



obxecte, que, todo o seu contido + contrario a "lustración, pois &non sosti;a esta a doutrina deque a luz da razón disiparía as tebras dos males sociais( &Lon confiaba aquela nun progreso atrav+s do co;ecemento( &. non viría Foucault, precisamente, a amosar que non todaracionalización + “progreso, nin todo co;ecemento, sen máis, positivo( @en, todo depende dequ+ entendemos por "lustración e qu+ consideramos herdable, continuable dela!

Foucault na senda kantiana. )ando Foucault se remitía a $ant era porque consideraba que el iniciara as das formas defilosofía crítica> unha relativa ás condicións de posibilidade da verdade, o que Foucaultdenominaba unha “anal"tica da verdade2 e unha segunda forma, que era relativa a unhainterrogación polo propio tempo, o que Foucault chamou unha “ontolo("a do !resente,ontoloxía do que somos! .ra respecto desta segunda forma da que Foucault se considerabaherdeiro! “$ant, no fondo, par+ceme, ter fundado as das tradicións, as das grandes tradiciónscríticas entre as cales se dividiu a filosofía moderna /!!!1 . par+ceme que a elección filosóficarespecto da cal nos atopamos confrontados actualmente + esta! 'ai que optar ou por unhafilosofía crítica que se presentará como unha filosofía analítica da verdade en xeral, ou por un

pensamento crítico que tomará a forma dunha ontoloxía de nos mesmos, dunha ontoloxía daactualidade! . + esta segunda forma de filosofía que, de 'egel á .scola de Fran*furt, pasando por Lietzsche, 5ax 6eber, etc, fundou unha forma de reflexión á que eu, claramente, meadhiro na medida en que podoB! .sa segunda forma daba os seus primeiros pasos no c+lebre escrito de $ant “$as ist

Aufklärung12 /&Qu+ + a "lustración(1! Lel, como + sabido, $ant trataba de responder a unha pregunta lanzada no seu momento, á que respostou tam+n o seu admirado amigo 5endelsshon,na revista 3erlinisc#e 4onatsc#rift ! A interrogación *antiana sobre a propia +poca, implicadanesa cuestión, era especial, segundo a interpretación foucaultiana! 4ois, a diferenza doutras

preguntas polo propio tempo, como as habituais da filosofía da historia, nesta non se pretendía

situar unha etapa nunha evolución temporal, confrontar un tempo con outro para ver se +ramosmellores ou declinabamos, etc! .n 4latón, 3an Agosti;o ou ico podían atoparse ese tipo de preguntas! .n $ant a reflexión apuntaba a un vínculo interno entre pensamento e historia, a unespecial entrelazamento entre filosofía e temporalidade na que aquela recibía desta a sa

problemática, e esta daquela a sa modulación e posible impulso! J labor filosófico seconsideraba, entón, envolto totalmente polo seu tempo, que tampouco era alleo á sa pegada!0ábase aí unha maneira de entender a filosofía como diagnóstico do seu tempo, como críaFoucault que a entendera tam+n Lietzsche! La interrogación e reflexión *antiana vía Foucault en xogo unha determinada actitude enque o individuo ao interesarse polo seu tempo tomaba conciencia do seu ser histórico, doscondicionantes recibidos, do que limitaba a sa autonomía! 4ara Foucault, + xustamente estaactitude o máis característico da ilustración, e non un conxunto de ideas, unha doutrina /razón,

progreso, individualidade, tolerancia, etc!1! Erátase dun verdadeiro et#os, isto +, unha posiciónrespecto ao propio tempo, un modo de conduta respecto de el, un compromiso que se adquire2“un et#os filosófico que se podería caracterizar como crítica permanente do noso serhistórico2 unha actitude, que nesa vinculación á propia +poca, nesa conciencia de ser un

B 5! Foucault, 5e gouvernement de soi et des autres6 7ours au 7oll8ge de ,rance& 9:;<+ 9:;=, ?allimard, 4aris, 8DDB, p!88

5! Foucault, “QuNest-ce que les 9umires(, %BG, en Dits et 'crits, t! ", op! cit!, p!HI%



determinado resultado histórico, intentaba liberarse das imposicións inxustificadas quelimitaban a autonomía, a liberdade, un intento, pois, de ser doutra maneira! .n $ant, como + ben co;ecido, o ideal ilustrado, que facía residir nunha conquista daautonomía mais importante por parte de cada individuo, a autonomía intelectual, a de pensar

por un mesmo, ese ideal dependía previamente de que se establecese rigorosamente qu+ tipo derazón era a que se debía empregar para non incorrer en dogmatismos! .se foi o seu xigantesco

traballo na Kritik der reinen >ernunft /)rítica da razón pura1, onde se fixaban cales eran oslímites que a razón non debería franquear! 4recisamente, se traspasaba eses límites, que eran osda experiencia, a condena sería a heteronomía, a submisión dogmática! 4ois ben, Foucault pensaba que nos somos os continuadores do et#os ilustrado, os queti;amos que asumir aquela actitude de crítica de nos mesmos, pero agora a cuestión dos límitesinfranqueables que $ant sinalaba cambiaba totalmente! .n primeiro lugar, tratábase

positivamente de transgredir uns límites, os límites impostos sobre nos mesmos na procuradunha liberdade crecente2 había que analizar “no que nos + dado como universal, necesario,obrigatorio, cal + a parte do que + singular, continxente e debido a coaccións arbitrarias!Erátase, en suma, de transformar a crítica exercida na forma da limitación necesaria nunha

crítica práctica na forma dun franqueo posible! 4or outro lado, habería, certamente, uns límitesque se deberan fixar, pero estes non serían outros que os da racionalidade !ol"tica, entendendo por tal fundamentalmente, os da racionalidade articulada ao poder estatal! “0ito doutro modo,desde $ant, o papel da filosofía foi impedir á razón superar os límites do que + dado naexperiencia2 pero desde esta +poca -+ dicir, co desenvolvemento dos .stados modernos e aorganización política da sociedade- o papel da filosofía tam+n foi vixiar os abusos do poder daracionalidade política%D

3e, como diciamos, o problema non se formula en termos dunha razón, senón deracionalidades específicas segundo campos de aplicación, hoxe un dos campos maisnecesitados de, digamos, esclarecemento ilustrado + o da racionalidade política coa sa

tendencia englobadora, totalizante! J problema *antiano da razón metafísica, o relativo ao seusexcesos toda vez que cría poder ir máis alá da experiencia +, pois, substituido polo problemados excesos dunha racionalidade política que tampouco parece querer respectar límite algn!Eam+n aquí habería que trazar as fronteiras que non deben ser superadas! 0as das experienciasmais nefastas, que marcaron a fogo o s+culo SS, as das patoloxías paradigmáticas do poder, ostalinismo e o fascismo, eran desgraciadas mostras daquel exceso! A actitude crítica ilustradadebera, pois, empezar por aquí2 esta era hoxe a tarefa do noso tempo!

Autonomía individual e república.

$ant cifrara a consecución da autonomía na existencia de determinadas condicións políticas,como a da liberdade2 pero tam+n + certo que facía ao individuo responsable da sa situación dehome que non !ensa !or si mesmo, xa que eran, en definitiva, a sa falta de atrevemento, devalentía e a sa pereza, esa comodidade de deixarse levar por outros, o que manti;an ao homena sa inmadurez, na sa minoría de idade2 pois se pode ter moitos anos e seguir, con todo, nainfancia intelectualmente falando, isto +, sen pensar autónomamente, ser dependente no quemáis importa, no que define ao home> o pensamento! 0e feito, o termo empregado por $ant +?nmündigkeit /minoría de idade, inmadurez1, que + o equivalente do termo de orixe grega

%D 5! Foucault, “Jmnes et singulatim, op! )it, p! %:H2 ver tam+n “&Qu+ es la crítica(, en Da"mon, %%, %H, pp! H-8H, p!



infancia2 pois in-fante + o que non-fala -ent+ndase non fala por si mesmo-, e iso + #n-mund-/ig*eit1 o que non ten boca /5und1 para falar por si! $ant, como se ve, sinalaba unha causamoral /covardía e pereza1 e unha causa política /falta de liberdade1 como xeradoras destasituación en que os homes te;en que ser guiados, como un pai aos seus pequenos, por unhaautoridade, isto +, sufrir o que $ant chamaba “o maior des!otismo pensable%%, o !aternalismo!A dimensión +tica, a loita individual por alcanzar a aut+ntica maior"a de idade6 corría á par da

obtención da autonomía colectiva, a dimensión política, que se concretaba na constituciónre!ublicana! "sto + o que nos presentaba $ant noutro texto no que introduce tam+n a pregunta

polo seu tempo, pero agora non referida á "lustración senón á Revolución, “a revolución dun pobo cheo de espírito que vemos ter lugar nestes días%82 ese acontecemento que espertaba unentusiasmo en todos os que o contemplaban, no que $ant detectaba todo un signo dadis!o@ibilidade moral da humanidade! . &Qu+ espertaba realmente ese entusiamo(, noncertamente algns sucesos violentos, atropelos sen conto, etc que todo proceso desaenvergadura leva fatalmente consigo, e que ningunha mente ecuánime aprobaría, o que aquelacontecemento, que fixo tremer a todas as monarquías europeas, espertaba non era outra cousaque o ver encarnado no conce!to de dereito, baixo a forma dunha constitución re!ublicana!

emos, pois que +tica e política, ou se se quere, +tica individual e +tica colectiva -a ideadaquela constitución era cualificada por $ant de “moral-, ou aínda, política como +tica, sedaban unidas!

Goberno de si e goberno dos outros.

Foucault, para referirse a esta conclusión *antiana, introducía un termo, que foi capital entodos os seus traballos dos sete ltimos anos o de “goberno, un concepto cuxa traxectoriaseguiu dende os tempos antigos2 por goberno entendíase conducir a conduta doutros o a dunmesmo! 4ois ben, o resultado ao que chegaba $ant podía entenderse como unha especialcombinación dun tipo de goberno de si /autonomía individual1 e de goberno dos outros

/constitución republicana1! "so mesmo podía verse como unha especial concreción do et#os, daactitude crítica que como ncleo da "lustración terminaba por fixar Foucault, isto +, unhaespecial maneira de articulación entre unha transformación de si, dun mesmo, e unhatransformación dos outros! Lesa articulación traballou especialmente o ltimo Foucault, nesa dobre dimensión +tica e

política, en que a loita individual por ser doutra maneira, de romper coas identidadesadquiridas, de invención dun mesmo, ía indisolublemente unida á transformación dos lazoscomunitarios, das formas de racionalidade que rexen a nosa relación cos outros! .sa dobredimensión + a que tería que saberse ler nunha expresión tan mal entendida como a de “est'ticada e(istencia, que así quixo algunha vez denominar esa posición2 exemplos da cal encontrabade a Antig=idade a hoxe, como era o que encarnaban aqueles verdadeiros “filósofos militantesque foron os cínicos co o seu intento de “unha vida outra para un mundo outro%:, cambioradical que significaba un fondo traballo sobre o !ensamento9! ., &por que non(, tam+n nos

%% "! $ant, Bber den Cemeins!ruc#) Das mag in der #eorie ric#tig sein6 taugt aber nic#t für die %ra(is /3obre o dito> "so pode valer na teoría, pero non na práctica ?esammelten 6er*e, AA, p! 8%!

%8 "! $ant, “.rneuerte Frage> Jb das menschliche ?eschlecht im bestTndigen Fortschreiten zum @esseren sei/Renovación da pregunta> 3e o x+nero humano se acha nun constante progreso cara o mellor! U un texto que o mesmo$ant introduxo en Der treit der ,akultäten /A pol+mica das facultades1, ?esammelten 6er*e, AA, "", p! BH!

%: 5! Foucault, 5e courage de la v'rit'! )ours au )ollge de France, %BG, p! 8KG!%G U esta unha noción fundamental en Foucault, que non podemos tratar aquí2 se mo permiten, reenviaría o meu libro El



podemos ver en todo o traballo foucaultiano unha mostra desa est+tica, que +, á vez, +tica e política, nos nosos tempos, un brillante exemplo de crítica ilustrada na que a consecución duncambio en nos mesmos ía da man dun cambio no mundo!

Fltimo ,oucault , @iblioteca Lueva, 5adrid, 8D%:, e á edición de próxima aparición de> 5ichel Foucault, 5a 'tica del !ensamiento, @iblioteca Lueva, 5adrid!

Foucault e a Ilustración.(Final)

Documents

Transcript of Foucault e a Ilustración.(Final)